logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI

PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.48828125 KB
Ko'chirib olish
M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………….3 I.BOB. PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Uning mohiyati. Pedagogik mahorat fanining vazifalari va asosiy tarkibiy qismlari……………………………………..6 1.2.Pedagogik mahoratni egallash vositalari…………………………...................16 1.3.O‘qituvchi kasbining tarixiy taraqqiyoti va uning jamiyatda tutgan о‘rni………………………………………………………………………….……19 II.BOB.O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK MAHORATNI RIVOJLANTIRISHNING METODIKDLARI,AMALIY USULLARI TIZIMI 2.1.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirishdagi imkoniyatlar……………25 2.2.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirish jarayoni,usullari………….....28 2.3.O‘qituvchida pedagogik mahoratning amaliy faoliyatidagi rivojlantiruvchi usullarini takomillashtirish ……………………………………………………….31 XULOSA …………………………………………………………..……………..37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………. …..…39 KIRISH O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlaming ma’naviy qiyofasiga, aqliy salohiyatiga hamda kasbiy mahoratiga nisbatan alohida mas’uliyat yuklangan. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi kerak? Mustaqillikdan keyin ushbu muammo ko‘plab olimlaming, ziyoli ahlining, hatto ota-onalarning diqqat- e’tiborida bo‘ldi. O‘qituvchilar uchun zamonaviy, hozirgi kun talablariga javob bera oladigan metodik va o ‘quv qo‘llanmalari, darsliklar yaratila boshlandi. Lekin bu muammo bo‘yicha izlanishlar, ilmiy-tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda. Hozirgi kundagi global o ‘zgarishlar, fan-texnika va axborot- kommunikatsiya texnologi- yalarining kun sayin rivojlanib borishi XXI asr o‘qituvchisidan pedagogik mahoratni, o‘tkir irodani, pedagogik-psixologik bilimlarni, o 'z fanini chuqur bilishni va yuksak tafakkurni, siyosiy savodxonlikni, fikrlash doirasi keng va mulohazali bo‘lishni talab qiladi. Ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar o‘qitish shakllarining optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g'oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 –yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy tadqiqot faoliyatini qollab quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora –tadbirlari to‘g‘risida” 1 gi P Q - 4963 - qarori ijrosini taminlash, g'oyalarni amaliyotga tatbiq etish, mamlakatimiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta ’ minlash ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchi va tarbiyachilaming m a’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ko‘p jihatdan bog'liq. O‘qituvchi - O‘zbekistonning porloq kelajigini barpo etuvchi, dunyoga mashhur mutafakkir va olimlaming davor chisi bo‘lgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi uchun javobgar shaxsdir. 1 (Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,18.01.2022-y.,09/22/25/00/33-son ;03.08.2022-y.,09/22/425/0712- son) 2 Shunday ekan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarda Xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida” 2 gi farmoni o‘qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi, uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o‘rtasidagi obro-e’tibori hozirgi zamon talablariga mos bo‘lishi shart. Mavzuning dolzarbligi . Pedagogik mahoratga ega bо‘lish, o‘qituvchi uchun ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlovchi zamin bo‘libgina qolmasdan, ayni vaqtda uning jamiyatdagi obro‘-e'tiborini ham oshiradi, о‘quvchilarga nisbatan hurmat yuzaga keladi. O‘z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Sa’diy Sheroziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Husaj Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy va boshqalar o‘qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o‘qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo‘lgan sifatlar xususida qimmatli ma’lumotlami о‘z asarlarida qizg’in bayon qilishgan. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo‘lmagan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ham ega bо‘lmaydi. Yuksak pedagogik mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi bolani tushuna olishi, unga nisbatan insonparvar munosabatda bo‘lishi, har qanday pedagogik vaziyatni to 'g 'ri baholashi, yuzaga kelishi ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlami o 'z vaqtida bartaraf etishi, pedagogik faoliyatda hamisha ilg'orligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o‘quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g'oyalami hayot bilan bog'lay olishi lozim. Tadqiqot vazifalari : 1 . Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni mohiyatini yoritib berish. 2 . Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi xususiyatlarini ochib berish. 3.Pedagogik mahoratni egallashning oqituvchi faoliyatida o‘rni va ahamiyati texnologiyani shakllantirish. 2 (2022 yil 11 maydagi 134-PF.). 3 Tadqiqot ob'ekti – Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni va ahamiyati jarayoni. Tadqiqot predmeti – Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi va ahamiyatini mazmuni yo‘llari . Ishning maqsadi - Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganish. 4 I.BOB. PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Uning mohiyati. Pedagogik mahorat fanining vazifalari va asosiy tarkibiy qismlari Oliy pedagogik ta ’lim muassasalarida ushbu muammolaming yechimini topishda “Pedagogik mahorat” fanini chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati nimalardan iborat? Ularni egallash uchun nimalami bilish kerak? Hozirgi zamon pedagogikasi va psixologivasi «pedagogik mahorat» tushunchasiga turlicha izoh beradi. Jumladan, “Pedagogik ensiklopediya"da ta’rif quyidagicha izohlangan: “O 'z kasbining mohir ustasi bo‘lgan, yuksak darajada madaniyatli,o‘z fanini chuqur biladigan, yondash fanlar sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan.tarbiyalash va o ‘qitish uslubiyatini mukammal egallagan mutaxassis”. Ushbu ta’rifhing mohiyatidan kelib chiqib o‘qituvchining pedagogik mahorati tushunchasi mazmunini shunday izohlash mumkin: 1. Madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko‘rsatkichi. 2. O 'z faniga doir bilimlarning mukammal sohibi. 3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta egallaganligi, ulardan kasbiy faoliyatida foydalana olishi. 4. O‘quv - tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi. Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o ‘zaro bir-biri bilan bog'liqbo‘lgan asosiy komponentlardan iborat: 1. Pedagogik insonparvarlik talablariga bo‘ysunishi. 2. Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda mukammal bilish. 3. Pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish. 4. Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash 5 Barcha kasblar orasida o‘qituvchilik kasbi o ‘zgacha va muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Zero, o‘qituvchi yosh avlod qalbi kamolotining memori, yoshlarga ta ’lim-tarbiya beruvchi insondir. Bugungi kunda u yoshlarni g‘oyaviv - siyosiy jihatdan chiniqtirib tabiat, jamiyat,ijtimoiy hayot, tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini o ‘rgatadi, yoshlami mehnat faoliyatiga tayyorlab, kasb-hunar sirlarini puxta egallashlarida ko‘maklashadi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlami hal etadi. Ana shu mas’uliyat o ‘qituvchidan o ‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishni, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, ularning qiziqishi, qobilivati, iste’dodi, e’tiqodi va amaliy ko‘nikmalarini har tomonlama rivojlantirish yo‘llarini izlab topadigan kasb egasi bo‘lishni talab etadi. Buning uchun doimo o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini, ko‘nikma va malakalarini oshirib borish, ularga har tomonlama g'amxo‘rlik qilish, zarur shart - sharoitlar yaratish, kerakli moddiy va ilmiy -metodik hamda texnik yordam ko‘rsatish, o‘qituvchilarning ijodiy tashabbuskorligini muntazam oshirib borishga ko‘maklashish lozim. Shunga asosan, “Pedagogik mahorat” fani, mahoratli o‘qituvchilami tavyorlashga xizmat qiladi, o‘qituvchilar va tarbiyachilaming kasbiyfaoliyati sirlarini, mohirligini o‘rgatuvchi va uni takomillashtirish to‘g'risida m a’lumotlar berib boruvchi fan bo‘lib, o‘qituvchilarda pedagogik mahoratning mohiyat mazmunini, hozirgi zamon talablari doirasida kasbiy faoliyatini rivojlantirishning yo‘llarini, vositalarini, shakllarini o‘rganadi. Pedagogik mahorat o‘qituvchilar va tarbiyachilarga pedagogik ijodkorlik, pedagogik texnika, ta ’lim - tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining ma’naviy - ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu jarayonda xulq-atvori va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o‘rgatadi va o 'z kasbini rivojlantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar tizimi to 'g 'risida ma’lumotlar beradi. Pedagogik mahorat o‘qituvchilarning pedagogik faoliyati zamirida takomillashib boradi. 6 Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun jamiyat oldida, davlat oldida javob beradigan, ta’lim-tarbiya berishda maxsus tayyorlangan o‘qituvchilar mehnati faoliyatidir. Pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo‘lmagan o‘qituvchi ta ’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ega bo‘lmaydi. Pedagogik jarayonning vazifasi bilim berish, tarbiyalash, rivojlantirish bo‘lib, o‘qituvchilarning faoliyat mezonini begilab beradi. O‘qituvchilarning faoliyati pedagogik jarayonning harakat vositasidir. Pedagogik jarayonningobyektlari bo‘lmish tarbiyalanuvchi insonga, O‘quvchi va o‘quvchilar guruhiga hamda alohida o‘quvchiga pedagogik jarayonning subyektlari — ota-onalar, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, sinf jamoasi, pedagogik jamoasi mas’uldirlar va ular jamiyat talablari asosida ta ’lim va tarbiya berish faoliyatini bajaradilar. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida ijobiy natijalarga erishishi, mehnat malakasini, y a’ni egallagan bilimlarini o‘zini hayotiy va amaliy faoliyatida nechog'lik qo‘llay bilishi bilan belgilanadi. O‘qituvchilarning pedagogik faoliyati samarali bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar tizimini: bilim, bolani tushuna olish, kuzatuvchanlik, nutq malakasi, tashkilotchilik, kelajakni k o 'ra bilish, diqqatni taqsimlab olish, vaziyatni to‘g'ri baholash, yuzaga kelish ehtimol bo‘lgan har xil ziddiyatlami o 'z vaqtida bartaraf etish, o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtirish kabilar tashkil etadi. Mazkur fanning mazmunidan kasbga doir topshiriq va vazifalarni yechish uchun o‘quv - tarbiya jarayonini boshqarish, unga rahbarlik qilishda pedagogik- psixologik ta’limot nuqtai - nazaridan yondashish ta’lim -tarbiyani milliy an’analarimiz ruhida zamonaviy metodlar asosida modellashtirish, o‘quv - tarbiyaviy jarayonda ilg‘or pedagogik texnologiyalami tatbiq etish uchun o‘qituvchi mahoratming zarurligi haqidagi m a’lumotlar va ularni takomillashtirish tizimlari o‘rin olgan. Shunga ko‘ra, «Pedagogik mahorat» fani kasbga oid bilim va qobiliyatlarni o‘qituvchilarda shakllantirish, ijodkorlikni tarbiyalash, mahorat, ko‘nikma va 7 malakalami egallashlari uchun, pedagogik texnika, pedagogik hamkorlik, pedagogik nazokat, nutq madaniyati to‘g‘risida ma’lumotlar berib boradi Bu maqsad bo‘lajak o‘qituvcbilaming quyidagi vazifalarni muntazam bajarib borishlari orqali amalga oshiriladi: 1. Bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogik mahoratning nazariy va metodologik asoslari bilan qurollantiriladilar. 2. Pedagogik mahorat fanining pedagogik texnika, pedagogik ham korlik (muloqot), pedagogik nazokat, pedagogik qobiliyat, tarbiyachilik mahorati, ta ’lim jarayonini boshqarish, nutq madaniyati, tarbiya texnologiyasi, pedagogik ijodkorlik, refleksiya kabi tarkibiy qismlari to‘g‘risidagi bilimlar tizimini egallaydilar. 3. Bo‘lajak o‘qituvchilar milliy urf-odat va an’analarimizda va O 'rta Osiyo mutafakkirlarining boy ijodiy meroslarida aks etgan pedagogil mahorat sirlarini mustaqil egallashga nisbatan o‘zlarida ehtiyoj va havasni rivojlantirib boradilar. 4. Egallangan pedagogik-psixologik va metodik bilimlar, ko‘nikma va malakalar to‘g'risidagi m a’lumotlar asosida har bir bo‘lajak o‘qituvchi o‘zining shaxsiy pedagogik mahoratini shakllantiradi. 5. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni jahon andozalariga xos so‘nggi zamonaviy metod va shakllar asosida tashkil etish va boshqarishni amalga oshirishning nazariy va amaliy asoslarini muntazam o‘zlashtiradilar. 6. O‘qituvchilar o 'z kasbiy mahoratlarini takomillashtirishlari uchun shaxsiy-ijodiy malaka oshirishning shakl, usul va vositalarini egallaydilar. 7. Tarbiyachi mahoratining mohiyati, funksiyasi, tuzilishi to‘g ‘risida o‘qituvchilar uzluksiz ma’lumotlami o‘rganib boradilar. 8. Yuksak zamonaviy axborot texnologiyalari va portal tizimidan erkin foydalanish asosida o 'z kasbiy mahoratlarini shakllantiradilar. Bu maqsad va vazifalaming hal etilishi o‘qituvchilar va tarbiyachilarni zamon bilan hamnafas bo‘lishga, yoshlami tarbiyalash dardi bilan yashash va kelajakni aniq k o 'ra olishga o‘rgatadi. Har bir o‘qituvchi shaxsida mamlakatimizning dolzarb muammolarini, maqsad va vazifalarini vijdonan 8 tasavvur qilib, aniq bajarib borishi uchun shijoat bilan o 'z imkoniyati, bilimi, tajribalarini ishga solishga o‘rgatadi hamda pedagogik faoliyatga ijodiy yondashish malakalariga ega bo‘lishni tarbiyalaydi. Xo‘sh pedagogik mahoratning o‘zi nima? Unga hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan quyidagicha ta’rif beriladi: Pedagogik mahorat - о‘qituvchilarning shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyi'ligi, ijodkorligi, qobiliyati va hokazo.) fazilatlarini belgilovchi xususiyat bo ‘lib, о 'qituvchilarning ta ’lim-tarbiyaviy faoliyatida yuqori darajaga erishishini, kasbiy mahoratini doim iy takomillashtirib borish imkoniyatini ta ’minlovchi faoliyatdir. U o 'z fanini mukammalbilgan, pedagogik-psixologik va metodik tayyorgarlikka ega bo‘lgan,о 'quvchilarni о'qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo‘llarini izlab topish uchun, amaliy faoliyat olib boradigan har bir о ‘qituvchining kasbiy faoliyatida namoyon bo 'ladi. Shunday qilib, pedagogik mahorat egasi bo‘lish uchun o‘qituvchi o 'z o‘quv predmetini davr talablari asosida bilishi pedagogik va psixologik bilimlarga ega bo‘lishi, hamda insoniylik, izlanuvchanlik va fidoyilikni o‘zi da tarkib toptirishi lozim. I.P. Rachenko pedagogik mahoratni pedagogik san’atning bir qismi sifatida ta’riflab, shunday yozadi: “pedagogic mahorat deganda o‘qituvchining pedagogik-psixologik bilimlarni, kasbi) malaka va ko‘nikmalami mukammal egallashi, o‘z kasbiga qiziqishi rivojlangan pedagogik fikrlashi va intuitsiyaci, hayotga axloqiy-estetikmunosabatda bo‘lishi, o‘z fikr-mulohazasiga ishonchi va qat’iy irodasi tushuniladi”. Shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, o‘qituvchilik kasbi murakkalva mas’uliyatli jarayondan iborat. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, o‘qituvchi doimo ongning yagona sohib bo‘lmish insonning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanib, u bilan muloqot olib boradi. Ongli va tirik jonzot esa aqliy, ruhiy hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo‘ladi. Shu sababli, boiajak o‘qituvchilar bilan doimiy muloqotda bo‘lishi, unga ta’sir 9 ko‘rsatish uchun muntazam ravishda psixologiya va tarbiya nazariyasini mukammal o‘rganib, o‘z kasbiy faoliyatini muttasil rivojlantirib borishi kerak. O‘qituvchilarning shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon-e’tiqodi, dunyo qarashining kengligi, faolligi, odob-axloqi, fuqarolik burchini his qilishi ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi va o‘z maqsadlariga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablariga o‘z fikr-mulohazasi bilan faol ishtirok etishi kiradi. O‘qituvchilarning kasbiy xususiyatlariga: o‘z kasbini, bolalarni sevishi, ziyrakligi, hozirjavobligi, vazminligi, pedagogik nazokati, tasavvur qobiliyati, tashkilotchiligi, notiqlik madaniyati, chuqur va keng ilmiysaviyasi, kasbiy layoqatliligi, ma’naviy ehtiyoji va qiziqishi, intellekti,yangilikni anglay va qo‘llay olishi, kasbiy ma’lumotni mvintazam oshirishga nisbatan intilishi va boshqa fazilatlari kiradi. O‘qituvchilarning kasbiy pedagogik tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi: 1) O‘qituvchining shaxsiy fazilatlar bo‘yicha tayyorgarligi. 2) O‘qituvchining ruhiy - psixologik tayyorgarligi. 3)O‘qituvchining ijtimoiy-pedagogik va ilmiy-nazariy jihatdan tayyorgarligi. 4) O‘qituvchining maxsus va ixtisoslikka oid uslubiy bilimlarni egallab borishi. Yana ta’kidlash joizki, pedagogik mahorat o‘qituvchilar hamda tarbiyachilar shaxsiy va kasbiy sifatlarining yig‘indisi bo‘lib, o‘qituvchi mahoratini shakllantirishni ta’minlovchi omillami, pedagogik-psixologik, metodik bilimlarni doimiy egallab borishi lozim Yuksak pedagogik mahoratni shakllantirishni ta’minlovchi omillar quyidagilar: a) ixtisoslik bo‘yicha o‘quv predmetini, zamon, ilm-fan, texnikataraqqiyoti darajasida mukammal bilishi, uning boshqa o‘quv fanlaribilan o‘zaro aloqadorligini ta’minlash malakasiga ega bo‘lishi; 10 b) ta’lim oluvchilaming yosh, fiziologik, psixologik hamda shaxsiyxususiyatlarini hisobga olishi, ularning faoliyatini obyektiv nazoratqilishi va baholashi; v) ta’lim jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish asosida o‘z faoliyatini tashkil etishi; g) o‘quv - tarbiyaviy jarayonni zamon talablari darajasida tashkil qilish uchun asosiy pedagogik- psixologik va metodik ma’lumotlarga ega bo‘lishi; d) fanlarni o‘qitish jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanishni bilishi; e) jamoani «ko‘ra bilish», o‘quvchilarning qiziqishlari, intilishlari,ularning hayot faoliyatlarida uchraydigan qiyinchiliklami tushunish va hamdard bo‘la olish, o‘z vaqtida ular fikrini anglay bilish, zukkolik bilan har bir bolaning xarakter xususiyati, qobiliyati, irodasini tushunish hamda ularga muvaffaqivatli ta’sir ko‘rsatishning shakl, usul, vositalaridan xabardor bo‘lishi; j) o‘z shaxsiy sifatlari (nutqining ravonligi, tashkilotchilik qobiliyati, badiiy ehtiyoji, didi va hokazo) ni takomillashtirish malakasiga ega bo‘lishi. O‘qituvchining pedagogik mahorati pedagogika oliy ta’lim muassasalarida shakllanib boradi. Yuksak saviyali pedagogik kadrlar tayyorlashga nisbatan talablar, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish, o‘z kasbi bilan uzluksiz taraqqiyotga moslasha oladigan o‘qituvchining shakllanishi, bo‘lajak o‘qituvchi umummilliy mavqeining o‘sib borishini ta’minlaydi. Mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi ilk qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyatimizni tiki ash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash , zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadida ta’lim tizimida ulkan bunyodkorlik ishlari olib borilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan ‘Ta’lim to‘g‘risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” to‘g‘risidagi Qonunda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarda o‘qituvchi-tarbiyachilaming mehnati 11 naqadar yuksakligi, ular oldida barkamol avlodni tarbiyalashdek sharafli va mas’uliyatli vazifa turganligi ta’kidlanadi. ‘Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 3- moddasida ta’lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor soha deb e’lon qilingan hamda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining quyidagi asosiy prinsiplari belgilab berilgan: -ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; -ta’linming uzluksizligi va izchilligi; -umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi; - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo‘na!ishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi; - ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; - davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; - ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan y ondashuv; - bilimli boMishni va iste’dodni rag‘batlantirish; - ta'lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg‘unlashtirish. Ushbu prinsplar zamirida 0‘qituvchi pedagogik faoliyatining-asosiy mohiyati mujassamlangan bo‘lib, uni hayotga tatbiq etish o‘qituvchilar zimmasiga yuklatilgan. 0 ‘qituvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini ta’minlovchi asosiy javobgar shaxs ekan, uning pedagogik mahorati ham hozirgi zamon talablari darajasida, jahon andozalariga mos ravishda shakllanishi kerak. Shu jihatdan, “Ta’lim togrisidagi”yangi qonunida ham o‘qituvchining kasbiy mahoratini oshirishga jiddiy e’tibor qaratilgan. Jumladan, Dasturning 4.2. bandida pedagogik kadrlaming malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashning zamon talablariga moslashuvchan, ta’limning yuqori sifatli va barqaror rivojlanishini ko‘zlovchi tizimini vujudga keltirish ta’kidlanadi. Pedagog kadrlarni ildam qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasbiy sifatlarini takomillashtirishni qo‘llab-quvvatlash ta’minlanadi. Ushbu talablar zamirida ham o‘qituvchining pedagogik mahoratini uzluksiz takomillashtirib borish naqadar 12 muhim va davr talabi ekanligi ta’kidlanmoqda. Shunday ekan, “Pedagogik mahorat” fanining vazifalarini “Ta’lim to‘g‘risida” 3 i gi Qonun va uning vazifalari quyidagilardan iborat: - ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan yangilanish va islohotlarni insonparvarlik va demokratik tamoyiliarga moslab olib borish; - ta’lim mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda boyitib borishni ta’minlash; - bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-axloqiy jihatdan dunyoqarashini rivojlantirishda milliy urf-odat va an’analarimizdan, boy adabiy merosimizdan samarali foydaianishning tezkor metod va usullarini ishlab chiqish va joriy etish; - ta’lim va tarbiya jarayonini kelgusida o‘qituvchilardan talab qiladigan darajada sifatini va barqaror rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta’minlash uchun normativ hujjatlar, o‘quv-uslubiy adabiyotlar, - moddiy-texnika va axborot bazasi bilan boyitib borish; - bo‘lajak o‘qituvchilarning yuksak kasbiy tayyorgarlik darajasi, malakasi, bilimi, madaniy va ma’naviy-axloqiy saviyasining sifatini zamon talablariga javob beradigan darajada oshirib borish; - bo‘lajak o‘qituvchilarni yuqori malakali kadrlar tayyorlash bilan pedagogik faoiiyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko tanshga o‘rgatish. Pedagogik mahoratni egallashda kasbga oid nazariy va amaliy bilimlarni egallash, pedagogik jamoa bilan doimiy muloqotda bo‘lish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalamt boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g'riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklami aniqlash hamda ulami bartaraf etish yo‘llarini topish imkoniyati mavjud. Buyuk nemis pedagogi Adolf Disterverg o‘qituvchining doimiy ravishda fanlarni mutolaa qilish bilan shug'ullanishi haqida gapirib, shunday degan edi: 3 2020 –yil 19-mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda maqullangan 13 “O‘qituvchi muntazam ravishda fan bilan shug'ullanmog'i lozim. Aks holda u qurigan daraxt va toshga o‘xshab qoladi. Qurigan daraxt va tosh meva bera olmaganidek, kelajakda bunday о'qituvchidan hech qanday natija kutib bo‘lmaydi”. Hozirgi zamon fan va texnikasi jadal sur’atda rivojlanayotgan, zamonaviy axborot texnologiyalarining salmog'i keskin oshayotgan bir davrda o‘qituvchi pedagogik mahoratini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar, ilgari fanning biror sohasida ro‘y berayotgan yirik kashfiyot qariyb o‘n besh yillik samarali va kishi zo‘rg'a ishonadigan voqea hisoblangan bo‘lsa, hozir har yili, hatto har oyda fan, texnika sohasida yangi kashfiyotlar yaratilmoqda, bilimlarning ilgari noma’lum boigan yangi yo‘nalishlari maydonga kelmoqda. Kishilarda bilimga bo‘lgan intilish beqiyos darajada o‘sib borayotir. Shuning uchun hozirgi kunda o‘qituvchi faqat o‘z fani bo‘yicha emas, balki o‘z faniga yaqin bo‘lgan sohalardagi yangiliklarni bilishi talab etiladi. Bizga ma’lumki, ilg'or jamiyat fuqarosining, xususan o‘qituvchining ma’naviy boyligi uning keng dunyoqarashi, teran fikrlash layoqati, savodxonligi, yuksak insoniy fazilatlarga boyligi bilan baholanadi. “Barcha illatlarning kelib chiqishi ilmsizlikdandir” degan edi yunon faylasufi Sokrat. Shunday ekan, yosh avlodning yuksak bilim va tafakkur sohibi bo‘lishi uchun barchamiz javobgarmiz. Bu javobgarlik ko‘proq o‘qituvchilar zimmasida. Darhaqiqat, o‘qituvchilarning obro‘-e’tiborini ta’minlaydigan ilk vosita uning tarbiyalanganlik darajasidir. Birinchidan, o‘qituvchi ma’naviy jihatdan sog'lom va keng fikrlay oladigan bo‘lishi, o‘z milliy qadriyatlari, urf-odatlari va millatimizning buyuk siymolari ijodiy merosini teran bilishlari kerak. Binobarin, o‘zi tanlagan mutaxassislik va fan sohasida izlanishlar olib borgan, allomalaming hayoti va ijodini yaxshi bilishi hamda mantiqiy tafakkurga ega bo‘lishi lozim Bu o‘qituvchi pedagogik mahoratining shakllanib borishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, milliy an’analarimiz, urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz asosida davlatimizning buyuk kelajagi bo‘lmish yosh avlodga chuqur bilim berish o‘qituvchilardan yuksak qobiliyatni va ishchanlikni talab qiladi. 14 O‘ qituvchilik kasbining shakllanishi davomida uning pedagogik mahorati takomillashib boradi. U har xil psixologik xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘quvchilar bilan ta’lim-tarbiyaviy faoliyat olib boradi. Turli ziddiyatlarga duch keladi. Bu o‘z navbatida uni tinimsiz ijod qilishga, tarbiyaning har xil vosita va usullarini topib, mohirona qo‘llashga majbur etadi. Tarbiya natijasida belgilangan maqsadga erishish uchun o‘qituvchilar yillar davomida yig‘ilgan tajriba va malakalariga tayanib ishlaydilar. O‘quvchilarning nazariy hamda amaliy faoliyatida erishadigan barcha yutuqlari va ijobiv natijalari o‘qituvchi pedagogik mahoratini namoyon etuvchi asosiy vositalar hisoblanadi. O‘qituvchi pedagogik mahoratning tarkibiy qismlarini bilishi, uning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanishi lozim. 1.2.Pedagogik mahoratni egallash vositalari O‘qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan, nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o‘rnak bo‘lishi, shu bilan birga, pedagogik mahorat qirralarini namoyon eta olishi, yetuk O‘qituvchi sifatida barkamol insonni tarbiyalashga, yuqori malakali kadrlami tayy orlash ishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shishi zarur. Pedagogik mahorat - yuksak pedagogik tafakkur, ta’lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy vondashuv, metodik bilimlarni samarali qo‘llay olish qobiliyati bo‘lib. u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib borish, o‘tmish qadriyatlari, O‘rta Osiyo mutafakkirlari ijodiy merosida yoritilgan murabbiyiami tayyorlash to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda zamonaviy axborot texnologiyalari, portal yangiliklaridan xabardor bo‘lish, ilg‘or xorijiy davlatlaming o‘qituvchilar tayyorlash texnologiyalarini nazariy jihatdan o‘rganish jarayonida tarkib topadi. Yosh o‘qituvchilaming, shuningdek, ta’lim muassasasida bir necha yillik mehnat stajiga ega bo‘lgan o‘qituvchilarning pedagogik mahoratga ega bo‘lishlari o‘zlarini kasbiy jihatdan takomillashtirib borish yo‘lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga rivojlanib boradi. Ularni quyidagi vositalar asosida yanada rivojlantirish mumkin: 15 1. Mustaqil o‘qib-o‘rganish (pedagogika fanida ro‘y berayotgan eng so‘nggi yangiliklar haqida ma’lumotlami beruvchi yangi adabiyotlar, Internet materiallari, portal tizimi, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma’lumotlar, shuningdek, ilg‘or texnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalami umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalami tayyorlash). 2.Tajribali ustoz o‘qituvchilar faoliyatini o‘rganish (ta’lim muassasasidan chetga chiqmagan holda tashkil etilib. vaqt va iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali o‘qituvchilar faoliyatini o‘rganish, ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg'ulotlami kuzatish, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlami umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir). 3. O‘qituvchi xodimlami qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslari va institutlarida kasbiy malaka va ko‘nikmalami oshirib borish. 4. Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferensiya hamda seminarian pedagogik o‘qish hamda treninglar) da faol ishtirok etish. 5. Respublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlaming yetakchi ta’lim muassasalarida o‘z tajribalarini oshirish, kasbi bo‘yicha eng so‘nggi ma’lumotlami o‘rganish. Pedagogik mahoratni egallashda guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalami boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g‘riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklami o‘z vaqtida aniqlash hamda ularni bartaraf etish yoilarmi topish imkoniyati mavjud. Pedagogik mahoratga ega bo‘lish ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlash garovi boiibgina qolmay, ayni vaqtda o‘qituvchilarning jamoada, ijtimoiy muhitda obro‘-e’tiborini oshiradi, o‘quvchilar orasida unga nisbatan hurmat yuzaga keladi. Kasbiy mahoratni oshirish yo‘lida amaliy harakatlami tashkil etish pedagogik faoliyatda yo‘l qo‘yilgan yoki qo‘yilayotgan xatolardan holi bo‘lish, 16 o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasiaa yosh o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, bilim va ko‘nikmalarini muntazam oshirib borish maqsadida qizg'in faoliyat olib borilmoqda. Xususan, O‘zbekiston xalq ta’limi vazirligi hamda Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan ‘Ta’lim sektorini rivojlantirish dasturi” loyihasi doirasida respublika hududlarida masofadan o‘qitishning “Ta’lim-resurs” Markazlari tashkil etilgan. Ushbu faoliyat natijasida yosh o‘qituvchilarning xorijiy mamlakatlarda kasbiy malakalarini oshirish imkoniyati tug‘ildi. Maktablarga yosh o‘qituvchilami jalb etish va ularga har tomonlama amaliy yordam berish, ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg'or va zamonaviy texnologiyalami joriy etishga ko‘maklashish maqsadida 2009-yildan boshlab “Respublika yosh o‘qituvchilar assotsiatsiyasi” o‘z faoliyatini boshladi. Yangi O‘zbekiston qurish yo‘lida Prezidentimiz Sh.M.Mirziyayev tashabbusi bilan har yili 1 oktyabr - O‘qituvchi va murabbiylar kuni umumxalq bayrami sifatida keng miqiyosda nishonlanib kelmoqda. Mamlakatimizda an’anaviy ravishda “Yilning eng yaxshi pedagogi” Respublika ko‘rik-tanlovi ham o‘tkazilib kelinmoqda. Umumta’lim maktablarida faoliyat ko‘rsatayotgan pedagog xodimlar orasidan ilg'or va tashabbuskor o‘qituvchilar aniqlanib rag'batlantirilishi, yosh o‘qituvchilarda o‘z kasbiga nisbatan hurmat va ehtirom uyg‘otadi. 2006-yildan boshlab esa, “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” ko‘rik tanlovlarini yanada kotarinkinki ruhda davom ettirib, o‘tkazilib kelinmoqda. “Yil maktabi” - Respublika ko‘rik-tanlovi o‘qituvchilarga jamoa asosida ta’lim muassasasida qo‘lga kiritilayotga yutuqlami targ‘ib etish uchun sharoit yaratmoqda. «Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy tadqiqot faoliyatini qollab quvatlash hamda uzluksiz kasbiy ivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari tog’risida » 4 gi 4 (2022 yil 11 maydagi 134-PF.). 17 PQ-4963 –qarorida alohida ta’kidlangan milliy model O‘zbekiston Respublikasining milliy-hududiy xususiyatlarini inobatga olish hamda ilg‘or fan, texnika va texnologiya yutuqlari asosida tayyorlangan kadr (mutaxassis) - barkamol inson va yetuk mutaxass qiyofasini o‘zida to‘laqonli aks ettiruvchi namunadir. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarini amalga oshirish jarayonida asosan o‘qituvchi kadrlaming roli nihoyatda beqiyos. XXI asr bolasini o‘qitish va tarbiyalash, ularni barkamol inson va yetuk malaka mutaxassis kadrlar darajasiga etkazish vazifasini faqat yuksak tajribaga ega XXI asr o‘qituvchisigina uddalay oladi. 1.3.O‘qituvchi kasbining tarixiy taraqqiyoti va uning jamiyatda tutgan о‘rni XV asrda yashab, ijod etgan mutafakkir, Alisher Navoiyning yaqin do‘sti Kamoliddin Husayn Voiz al-Koshifiy (taxm. 1440-1505 y.) bola tarbiyasida maktab va muallimning alohida o‘rni borligi haqida gapirib, muallimlar dono, bilimli, shirinsuxan, adolatli boiishi zarur, deb hisoblaydi. Alloma murabbiylar to‘g‘risida “Axloqi Muhsiniy” asarida shunday yozadi: “Murabbiy (bolaga) nasihat va ta 'lim berishda lutfan odob qoidalariga rioya qilishi darkor. Jamoatchilik joylarida o‘quvchiga pand berish yaramaydi, balki xilvat joyda bolaga nasihat qilish zarur. Agar (murabbiy) nasihat berishning fursati kelganini bilsa unga muloyimlik bilan murojaat qilishi lozim, chunki bizning zamonamizda muloyim va xushfe’l bo ‘lish maqsadga muvofiqdir ”. Buyuk allomalardan Abdurahmon Jomiy o‘z asarlarida tarbiyachi-muallim foaliyatiga quyidagicha ta’rif beradi: "muallim bilimli, aqlli, adolatli, o‘zida butun yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘zini nomunosib tutgan odam hech vaqt bolalarga bilim va odob bera olmaydi ”. Hozirgi zamon o‘qituvchisi qanday ijobiy sifatlarga ega bo‘lishi lozim. Avvalo zamonaviy bilimlar, ilg'or tajribalar hamda pedagogic mahoratni yuqori 18 dangada egallaganligi, pedagogik izlanish vazifasiga mos tadqiqotlar metodlari majmuasini shakllantira olishi, nazariy tadqiqot va amaliy tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish malakasiga ega bo‘lishi, o‘qitadigan o‘quv fanidan o‘quv dasturi, DTS, darsliklar va o‘quv-metodik qo‘llanmalar, elektron darsliklami yarata olishi va amalda qo‘llay olishi lozim. O‘zining pedagogik faoliyatini doimiy takomillashtirib borishi, kasbiy sifatlarini rivojlantirishi, o‘z-ozini nazorat qilish va baholash malakasini egallashi, yangi pedagogik g'oyalami ishlab chiqa olish, zamonaviy axborot texnologiyalarini dars jarayonida qo‘llash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, o‘qitislming istiqbolli yo‘nalishlari talablari asosida metod, shakl va vositalami yaratish va ulami ta’lim jarayonida uzviy qo‘llash malakalarini bilishi kerak. O‘qituvchi — odobli, adolatli hamda «bola qalbining injeneri»dir. Bolaning ijobiy va salbiy xususiyatlari ba’zan murabbiydan o‘tishini psixolog olimlar ta’kidlab o‘tishgan. Chunki o‘quvchi o‘qituvchining yurish-turishi, kiyinishiga, gapirishiga taqlid qiladilar. Bola garchi yosh bo‘lsa-da, uning inson ekanligini yoddan chiqarmaslik kerak, uni ko‘pchilik oldida obro‘sizlantirmaslik, g'ururini toptamaslik kerak. Pedagog olim Komil Zaripov o‘qituvchining kasbiy mahorati mazmun va mohiyatini “Ilg'or o‘qituvchi”, “Ijodkor o‘qituvchi”, “Novator o‘qituvchi” timsolida asoslaydi va shunday ta’riflaydi: “Ilg'or o‘qituvchi” avvalo boshqa o‘qituvchilarga qaraganda o‘z ishiga mas’uliyat bilan qaraydi. Shu sohadagi ijobiy tajribalarni o‘rganib, o‘z darslarida, ta’lim muassasasidan va guruhdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda qo‘llaydi. Shu orqali u ta’lim va tarbiya sohasida muayyan yutuqlami qo‘lga kiritadi. “Ijodkor o‘qituvchi”da ham “Ilg'or o‘qituvchi”dagi xususiyatlar bo‘lishi mumkin. Ularning jiddiy farqi shundaki, ilg'or o‘qituvchi mavjud manbalami o‘rganib, shular asosida ta’lim - tarbiya bo‘yicha muayyan ishlarni amalga oshirsa, ijodkor o‘qituvchi bor manbalarga tanqidiy ko‘z bilan qaraydi. Ko‘p hollarda mavjud metodik yo‘l - yo‘riqlarga o‘z munosabatini bildirib, sharoit va vaziyat 19 taqozosiga, o‘zining imkoniyatlariga qarab mavjud tartiblardan farqli zamonaviy metodi va usullardan foydalanadi”. "Novator o‘qituvchi”, o‘zining yaxlit pedagogik vosita va usullari mavjudligi bilan farqlanib turadi. Shu bilan birga novator o‘qituvchilar ilmiy tahlil, o‘ziga tanqidiy ko‘z bilan qaray bilish xususivatlariga ham ega bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligida g'oyat murakkab, boshqalar o‘ziga ishonmaydigan sharoitlarda ham o‘z ishlarining to‘g'ri ekanligiga ishonch bo‘ladi. Demak, pedagogik mahorat egasi bo‘lish uchun o‘qituvchi o‘zida ham ilg'orlikni, ham novatorlikni (yangilikka intilish), ham ijodkorlikni tarbiyalashi lozim. O‘qituvchi pedagogik mahoratini “O‘qituvchilarning axloqiy shakllanishi” yo‘nalishida o‘rgangan professor Malla Ochilov pedagogik mahoratni egallashning muhim manbasi axloq deb ta’kidlalab, kasbga oid axloq normalarini shunday ta’riflaydi “Faoiiyatning ta’lim sohasi bilan shug'ullanuvchi kishilarga taalluqli axloqiy normalar,talablar ham bor. Bunday axloq kasb (professional) axloqi deyiladi. Kasb axloqi umuminsoniy axloq nazariyasining qoidalar, va kamchiliklarini о ‘zida mujassamlashtiradi, oydinlashtiradi va rivojlantiradi ” Pedagogik mahoratning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, uning o‘qituvchi shaxsi va kasbi to‘g'risida mukammal ma’lumot va tushunchalarga ega ekanligidadir. O‘qituvchi inson sifatida shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi bilan birga, kasbiy, ya’ni ixtisoslik fazilatlariga ham ega bo‘lishi lozimligini tajriba ko‘rsatmoqda. Buni yuqorida kasb axloq to‘g'risida bildirilgan fikrlar misolida ham ko‘rdik. Shaxsiy sifatiar tizimida: milliy mafkuraviy onglilik, milliy odoblilik, farosat, nozik didlik, o‘z kasbiga sadoqat va vijdoniylik, tashabbuskorlik, bolajonlik, talabchanlik, adolatparvarlik, pedagogik odob, tadbirkorlik, qat’iylik, har qanday vaziyatda o‘zini idora qila olish , millatlararo muloqot madaniyati, kuzatuvchanlik, samimiylik, topqirlik, kelajakka ishonch, xushmuomalalilik kabi fazilatlarga ega bo‘lishi kerak. Kasbiy sifatlar tizimida: pedagogik ziyraklik, O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li mohiyati, beshta tamoyil rivojlanishining ma’naviy - axloqiy 20 negizlarini bilishi, milliy tarbiya mohiyati va mazmunini chuqur anglash, chuqur ilmiy nazariy salohiyati, pedagogik ijod, o‘z fanining tarbiyaviy imkoniyatlarinj mukammal bilish, pedagogic bilimlarni takomillashtirishga intilish, mamlakatimiz Prezidentining ichki va tashqi siyosatidan xabardorlik, o‘zbek xalqining an’analari, qadriyailari, urf - odatlarini yaxshi anglashi, siyosat, tarix, madaniyat, ma’naviyat, adabiyot va san’at, axloqshunoslik, dinshunoslik, huquqshunoslik, o‘lkashunoslik, texnikaga oid ma’lumotlardan xabardorlik, etnopedagogika, etnopsixologiyaga oid bilimlarga ega bo‘lish va hokazo. Bo‘lajak o‘qituvchilarda yuqorida qayd qilingan milliy pedagogikaning faoliyatga tayyorlovchi shaxsiy va kasbiy sifatlariga ega qilish lozim. Bu hoi kasbiy mahorat egasi bo‘lish va kadrlar tayyorlashning milliy dastur talablarini bajarishga yordam beradi. "Muallimning yuksak sifati uning aqli, ilmi, fikri, so‘zi, axloqu odobidadir, - degan edi taniqli murabbiy, maktabshunos olim Hikmatulla Abdullayev o‘zining “Yashil daftar hikmati” asarida. -O‘qituvchining yuz qarashlari ham, gapirishlari ham, qalbi ham,ko‘rinishi ham, yurish-turishi ham, kiyinishi ham chiroyli va ibrat namunasi bo‘lsin. Ayniqsa, uning nutqi tushunarli, ravon, ta ’sirli bo ‘lishi darkor. U muloqotda bamisoli so ‘z zargari ekanligini ко 'rsata olishi muhimdir. Shunga erishish kerakki. odamlar, ayniqsa, otaonalar va o‘qituvchilar uni rostgo‘y, halol, pokiza, sog'lom fikrli, shafqatli va muruvvatli, insonparvar kishi sifatida e 'tirof etsinlar”. O‘qituvchi «Sog'lom avlod uchun» kurashchi, bor bilimi va tajribasini ta’lim-tarbiya ishiga bag'ishlagan, o‘z qadrini. o‘z hurmati, o‘z obro‘sini saqlaydigan inson. Shuning uchun vaqt oltindan, durugavhardan qimmatlidir. U har bir daqiqa vaqtni to‘g'ri taqsimlaydigan, bajariladigan vazifalarni hisobga oluvchi, darsga tayyorlanishi, dars o‘tkazishni rejalashtiradigan, ta’lim muassasasining umumiy qo‘shimcha topshiriqlarini tez va sifatli bajaradigan hamda vaqtida ovqatlanish, vaqtida dam olishni biladigan intizomli shaxsdir. Ta’lim va tarbiya jarayoni har bir o‘qituvchidan ulkan aql-zakovat, sabr- toqat, matonat, o‘quvchilarga va o‘z kasbiga yuksak mehrmuhabbatli bo‘lishni 21 talab etadi. O‘qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib borishi, o‘quvchilarni chuqur tushnish, ularning ichki dunyosini payqay olishi, o‘sish va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi na zarur paytda so‘z, ish yoki amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta’lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillardir. Pedagogik kasb - bu barkamol inson sifatida xarakterlashuvi ijtimoiy ahamiyatga molik faziladaming barqaror tizimidir. O‘qituvi o‘z kasbiga ixlos qo‘vishi va uning ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishi, bolalarga ta’sir o‘tkazishi va ular bilan hamdardligini namoyon qila olishi shunday farilatlar majmuasidirki, ular O‘qituvchi faoliyat va muloqoti bilan uyg‘unlashganda O‘qituvchi mehnatining butunligiga erishiladi. O‘qitish va tarbiyalash - bular bir-biridan ancha farqli tushunchalardir. O‘qituvchi o‘z kasbining to‘la ma’nodagi egasi bo‘lishi uchun atrof-muhitidagi odamlar orasida hurmat-e’tibor qozona olishi kerak. O‘qituvchi hamma joyda madaniyatli murabbiy, ezgu fazilat egasi sifatida namuna bo‘lishi zarur. O‘qituvchining mahorati pedagogika oliy ta’lim muassasalarida bilim va malakalami egallash davridayoq, shakllanib boradi. Pedagogik kadrlar tayyorlash, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash tizimi kasbga moslashishi, tanlangan kasb ichidagi uzluksiz siz taraqqiyotga moslasha oladigan, keng ma’nodagi o‘qituvchining shakllanishiga bo‘lgan talabga muvofiq holda bilimlarning pedagogik-psixologik va umummilliy mavqeining o‘sib borishida aks etmog‘i lozim. Ayniqsa, o‘qituvchilarning qobiliyatida notiqlik san’ati qancha kuchli va ta'sirchan bo‘lsa, o‘quvchilar uning so‘zini zo‘r ishtiyoq bilan tinglaydi. O‘qituvchi o‘z kasbiga ixlos qo‘yib. o‘zining pedagogik iste’dodini, samimiy munosabatini o‘quvchilar orasida namoyon etsa. o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasidagi o‘zaro muloqot yuksak darajada mustahkamlanib boraveradi. O‘qituvchilik faoliyati ushbu kasbni tanlagan har bir yosh yigit qizlardagi qobiliyat va iste’dodning barcha qirralarini ishga solishga majbur qiladi. A.S.Makarenkoning fikricha, “jamoada 40 ta qobiliyatsiz о 'qituvchi о rniga 4 ta 22 qobiliyatli tarbiyachi-o ‘qituvchi bo‘lgani ma’qul” ligi haqida gapirgan edi. Bu bilan u qobiliyatli kishilar ta’lim-tarbiya ishiga katta zarar etkazishi mumkinligini alohida uqtiradi. Avvalo, o‘qituvchilar - ta’lim muassasasidagi ta’lim va tarbiya jarayonning asosiy tashkilotchilaridir. Yigit va qizlaming ta’lim jihatidan umumiy tayyorgarlik darajasi hamda mustaqil ijodiy tafakcur taraqqiyoti, tarbiyalanganlik darajasi dastur va darsliklargajina emas, balki o‘qituvchilarga, ularning mahorati hamda fuqarolik hislatlariga ham taalluqli bo‘ladi. Shu boisdan ham pedagogika oliy ta’lim muassasalariga o‘qituvchilik kasbini sevgan, unga chin ko‘ngildan qiziqqan va moyilligi bo‘lgan iqtidorli yoshlargina qabul qililishi lozim. 23 II.BOB.O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK MAHORATNIRIVOJLANTIRISHNING METODIKALARI,AMALIY USULLARI TIZIMI 2.1.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirishdagi imkoniyatlar Mahorat- shaxsning individual-psixologik xususiyati bo‘iib, muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish subyektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik sifatlar yig'indisidir. Zarur bo‘lgan bilim, malaka va ko‘nikmalami egallash dinamikasidagi farqlami aniqlaydi. Mahorat individual-psixologik xususiyat bo‘lgani sababli, shaxsning boshqa sifatlari va xususiyatlariga, ya’ni aqliy sifatlariga, xotira va xarakter xususiyatlariga, his-tuyg'ulariga qaramaqarshi qo‘yilmaydi, balki ular bilan bir qatorga qo‘yilishi kerak. Mahoratnini inson tug'ma, tabiat in’omi sifatida tayyor holida olmaydi, balki hayotiy faoliyati davomida shakllantiradi. Govard Gardner mahoratni intellektlar to‘plami deb atadi va uning yettita jihatini ajratib ko‘rsatdi. Biz intellektning ushbu jihatlaridan o‘qituvchi pedagogik mahoratini takomillashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Psixolog olim Olga Matveyeva ushbu jihatlarni psixologik texnologiya bilan kuchaytirib modifikatsiyalaydi va o‘qituvchining kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab, quyidagi jihatlarni ko‘rsatib o‘tadi. 1.Muloqot qilish (kommunikativlik) O‘qituvchi o‘quvchilar bilan dars va darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi. 2.Voqealami oldindan ko‘ra olish. Ushbu qobiliyat turi har bir o‘qituvchining sergakligida, o‘quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini ко 'ra olishida namoyon bo 'ladi. Shunda о 'qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi. 3. Eshitish va his qilish . Bunday mahoratga ega bo‘lgan insonlar musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi , eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa , she'r va qo‘shiqlarni sevib tinglaydi. 24 4. Kinestetik (teri-muskul) . О 'qituvchining о 'z xatti harakatlarini muvofiqlashtirish mahorati, harakat ohangini his qilgan holda yo‘naltiradi, vaqtni harakat sur’ati bilan his qiladi, о 'z i uchun maishiy qulayliklarni yarata oladi, hayot marhamatlaridan rohatlanishni biladi. 5. Mantiqiy mahorat. Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni matematikani, murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sababiyat va oqibat natijalarini tushunish malakasiga ega, voqelikda asosiylikni ikkinchi darajalisidan ajrata oladi; 6. Shaxsning ichki mahotrati. О‘z-o‘zini mukammal bilishi, tushunishi va his qilishi, erkin shaxsda ichki ovoz mukammal rivojlanadi, irodasi mustahkam, qat’iyatli, har qanday vaziyatd a о'z fikr mulohazasini erkin bayon eta oladi. Mahorat o‘qituvchining individual imkoniyatlarini xarakterlaydi.Bir xil sharoitda qobiliyatli o‘qituvchilar o‘z faoliyatlarida ham qobiliyat past kishilarga qaraganda ko‘proq yutuqlarga erishadilar. Mahorat shaxsning ham umumiy, ham maxsus rivojlanishida tezroq oldinga siljib borishini, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yuqori natijalarga erishishini ta’minlaydi. Mahoratli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yuqori mahoratga erishadi hamda ishlab chiqarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita oladi. Mahorat bilimdan farq qiladi. Bilim - bu ilmiy mutolaalar natijasidir, mahorat esa insonning psixologik va fiziologik tuzilishiga xos bo‘lgan xususiyatdir. Mahorat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi, shu bilan birga, u ma’lum darajada bilim olish mahsulidir. Umumiy va maxsus bilimlarni o‘zlashtirish, shuningdek, kasbiy mahoratni egallash ish jarayonida mukammallashib va rivojlanib boradi.Mahoratga уaqinroq turadigan tushunchalar ko‘nikma va malakalardir. К о 'nikmalar - o‘qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida hosil qilingan tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usuli. Malakalar - o‘qituvchining ongli faoliyatni bajarishi jarayonida hosil qilingan kasbiy intellektual faoiiyatning avtomatlashgan komponentlari yigindisi. 25 Ular o‘qituvchi kasbiy faoliyati mexanizmining asosini tashkil qiluvchi jarayonlar bo‘lib, qobiliyat bilan birgalikda pedagogik mahoratga erishishni ta’minlaydilarki, buning natijasida o‘qituvchilar kasbiy faoliyatida ulkan yutuqlami qo‘lga kiritadi. Qobiliyatli, ammo ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lmagan noshud o‘qituvchi ko‘p narsaga erisha olmaydi. Mahorat ko‘nikma va malakalami chuqur egallashda ro‘yobga chiqadi. Darhaqiqat, mahoratli kishining ко 'nikma va malakalari kо'p qirrali va mukammallashgan bo‘ladi. Ко‘nikma va malakalar yetarli bo‘lmagan qobiliyatni birm uncha to 'ldirishi yoki qobiliyatning kamchiligini tuzatishi mumkin. Ko‘nikmalami umumlashtirib mohirlik ham deb ataydilar. Mohirlik ham qobiliyatning o‘zginasidir. Demak, mohirlik ko‘nikma va malakalaming paydo bo‘lish jarayonida shakllanadi. Pedagogikada o‘qituvchi mahorati - bu imkoniyatdir, uning mohirligi zaruriy darajasi faqatgina o‘qitish va tarbiyalash jarayonida takomillashib boradi va yutuqlarga erishishida zamin yaratadi. Tug'ma qobiliyatlar zehn deyiladi. Iqtidor, iste’dod , daholik - insonning ijodiy faoliyati jarayonida erishiladigan qobiliyatlaming rivojlanish bosqichlari hisoblanadi. Qobiliyatlar xarakter kabi, shaxsning faqatgina ma’lum faoliyatidagina mavjud bo‘lgan sifatlaridir. Psixologiyada qobiliyat - insonning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalami qiyinchiliksiz, osonlik bilan mukammal egallashi va biror faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug'ullanishiga aytiladi. U o‘qituvchining kasbiy faoliyatida ham у orqin namoyon bo‘ ladi. Kasbiy faoiiyatning ta’lim mazmunini belgilovchi sifatlari o‘qituvchining ijodkorligida namoyon bo‘ladi. Ijodkorlik - bu sifat jihatidan yangi, original vatakrorlanmas biror yangilikni paydo qiluvchi faoliyatdir. Mahsuldor ijodkorlikda belgilangan har qanday muammo muvaffaqiyatli hal qilinadi; ijod qilishga layoqatli bo‘lgan o‘qituvchilarning asosiy qismida bu jihatlar namoyon bo‘ladi. Evristik ijodkorlik, jamiyatda ro‘y berayotgan kasbiy faoliyatga oid yangiliklarni dadil o‘zlashtirish va targ'ib qilishni anglatadi, ya’ni uning asosida 26 g'oyalar (farazlar) hosil qilish jarayonini intensifikatsiya qilish va ularning haqiqatga yaqinligini (ehtimolligini, ishonchliligini) izchil amalga oshirish va bunda yangi holatda dadil harakat qilish qobiliyati, fikrlash jarayoni asosida tafakkurni rivojlantirish kuzatiladi. Kreativ ijodkorlikda o‘qituvchi ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan yangi nazariyalami yaratadi, o‘z fikrlari va takliflari bilan chiqadi, mohir va tajribali, layoqatli o‘qituvchilargina bimga erishishi mumkin. Tabiiy anatomik-fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlaming fiziologik asosini tashkil etadi. Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat nishonalarining majmui insonning iste’dodi deyiladi. Insondagi bilish va layoqat nishonalari jarayonlarining yig'indisi,iste’dodining yuksak cho‘qqisi - uning intellektini belgilaydi.\ 2.2.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirish jarayoni,usullari Pedagogikaga oid adabiyotlarda o‘qitish jarayoni va usullariaga katta ahamiyat beriladi. Didaktika bilan shug‘ullanuvchilar metodni o ‘quv jarayonining o ‘zagi, ko‘zlangan maqsad va pirovard natijani bog‘lovchi vosita deb izohlaydilar. O‘qitish metodi «o‘qitishning maqsadi — mazmuni, metodi, shakli, usullari» tizimida muhim o‘rin egallaydi . Metod deganda, ta’limda maqsadga erishish, masalalami hal qilish yo‘llari, usullari tushuniladi. O ‘qitish metodi tarkibida usullar alohida ajralib turadi. Usul — metodning unsuri bo‘lib, uning tarkibiy qismi, metodni amalga oshirishda bir martagina qo‘llanadi va alohida qadam hisoblanadi. O‘qitish metodi — murakkab, ko‘p qirrali, ko‘p sifatlarga ega bo‘lgan ta’limdir. O‘qitish metodida o‘qitishning obyektiv qonuniyatlari, maqsadlari, mazmuni, tamoyillari, shakllari o‘z aksini topadi. Eng asoslangan o‘qitish metodlari tasniflariga quyidagilar kiradi: 1.An’anaviy metodlar. Bu metodlaming ibtidosini ilk falsafiy va pedagogik tizimlar ko‘rgazmali, ifodali, kitob bilan ishlash va video metodlar. 2. Maqsadiga ko‘ra metodlar tasnifi: (М.Л. Danilov, B.P. Yesinov) • bilimlarni egallash; • malaka va 27 ko‘nikmalami shakllantirish; • bilimlarni qo‘llash; • ijodiy faoliyat; • 3. Idrok etish- bilish faoliyati xarakteriga ko‘ra metodlar tasnifi: • tushuntirish — illyustrativ (axborot — retseptiv). Ulaming xarakterli xususiyatlari; bilimlar “tayyor holda” tavsiya etiladi; bu bilimlarni idrok qilish tashkil etiladi; bilimlar idrok (retsepsiya) qilinadi va tushunib olinadi, xotiraga joylashtiriladi; • reproduktiv metod: bilimlar tayyor holda tavsiya etiladi, bilim nafaqat bayon qilinadi, balki tushuntiriladi; bilimlar ongli o ‘zlashtiriladi, ulaming tushunihshi va eslab qolinishiga erishiladi hamda bilimlaming mustahkamligi tez-tez takrorlash yo‘li bilan ta’minlanadi. • muammoli bayon qilish metodi; • qisman ijodiy (evristik) metod. Bilim tayyor holda tavsiya etilmaydi, balki u mustaqil ravishda egallanadi; yangi bilimlarni qidirish, izlash tashkil etiladi; bilish vazifalari bo‘yicha mustaqil flkr yuritiladi, muammoli vaziyatlar yaratiladi va hal qilinadi; • tadqiqiy metod. Bunda muammo belgilab olinadi, muammoning tadqiqoti jarayonida bilim egallanadi. 4. Didaktik maqsadi bo‘yicha (T.I. Shukina, I.T. Ogorodnikov i dr.) quyidagilar farqlanadi: • ilk bor bilimlarni o‘zJashtirish metodlari; • egallangan bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirish metodlari. 5. 0 ‘qitish metodlarining binar (qo‘sh) va polinar (ko‘p qirraIi) tasnifi. M.I. Mahmutovning binar tizimi dars berish metodi va o‘qitish metodi majmuidan iborat.Pedagogik mahoratnioshirishda o‘qitish metodlari: (L. Klinberg) . -monologik metodlar; -h amkorlik shakllari ; -d ialogik metodlar ; - l eksiya ; -i ndividual s uhbat ; -h ikoya ; -g uruh namoyish qilish ; -f rontal ; -k ollektiv ; Akademik Yu.K. Babanskiy pedagogik mahoratni oshirishda o‘qitish metodlarining uch guruhini belgilaydi: 28 - o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari ; - o‘quv-bilish faoliyatini motivatsiyalash va stimullash metodlari ; - o‘quv-bilish faoliyatining samaradorligini nazorat qilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish ; Oqituvchida pedagogik mahoratni rivojlantirish jarayonida o‘ rganish metodlari bilim, malaka va ko‘nikmalami ijodiy egallashga hamda metodik va g ’o yaviy-siyosiy e’tiqodlami ishlab chiqishga qaratilgan talabala n ing ilmiy bilish faoliyati usuli sifatida belgilanadi. Bular oliy oquv yurtlari, maktabdagi ta’lim xususiyati o‘quv jarayonini tashkil etishda ko‘rinadi. Oloiy oquv,maktab ta’limi metodlarni belgilash va o ‘qitish shaldlarini tashkil qilishni tavsiya etadi. Oliy maktabda esa o ‘qitish metodlari va shakllari qo‘shilib ketadi, ya’ni oliy maktabdagi dars berish metodi ayni zamonda o‘qitishning tashkiliy shakli ham hisoblanadi. Oliy maktabdagi o‘qitish metodlari o‘ziga qo‘shimcha yuklanma - mashg‘ulotni tashkil etishni ham oladi. Oliy maktabdagi o‘qitish metodlari tasnifi masalasi o‘zining dolzaibligini saqlab qoladi. Oliy maktabdagi o ‘qitish metodlari tasnifining didaktik yondashuvlari, umumdidaktik yondashuvlaiga monelik qilmaydi, balki ularni rivojlantiradi. Ular oliy maktabdagi o‘quv jarayonining xususiyatlari, ularning didaktik vazifalari xarakteriga asoslanadi. O‘qituvchida pedagogik mahoratni rivojlantirishda o ‘qitish va o ‘rganish metodlari quyidagi guruhlardan iborat keng tarqalgan tasniflarga borib taqaladi. 1. Bilimlami berish, idrok etish va o‘zlashtirish hamda e ’tiqodni shakllantirishni ta’minlovchi metodlar. Metodlaming bu guruhiga leksiya, talabalaming mustaqil ishlari, mustaqil tahsil olish bo‘yicha ishlar, ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatish maslahatlar, ko‘rsatma berish, ommaviy axborot, programmalashtirilgan materiallami idrok etish va boshqalar kiradi. 2 . Bilimlami tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko‘nikmalami hosil qilish hamda e ’tiqodni chuqurlashtirish metodlari . Bu guruhga seminar, am aliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, nazorat ishlarini bajarish, programmalashtirilgan o‘ qituv kabinetlaridagi mashg‘ulotlar va ishlab chiqarish amaliyoti kiradi. 3. Bilimlar, e ’ tiqodlarni shakllantirish va talabalaming kasbiy tayyorgarligini 29 aniqlash metodlar . Bu o ‘quv jarayonining reyting baholari, kollogiumlar, suhbat o‘tkazish, kurs vadiplom ishlari loyihalari hamda davlat attestatsiyasi natijalarini baholashdir. Bu tasnif konkret materiallar imkoniyat larni organish, ishlab chiqish va tashkillashtirishni talab etadi. O‘ qituvchining pedagogik mahoratini rivojlantirish faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng qarmovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi. O ‘qituvchi faoliyatida o‘z-o‘zini faollashtirish, o ‘z ijodkoriigi, o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o ‘qituvchi shaxsining kreativligini ,mahoratini shakllantirish imkoniyatini beradi. Pedagogik mahoratning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o‘qituvchining o‘z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o ‘ziga bo‘lgan yangi munosabatni yarata olish mahoratidir. O ‘qituvchi o‘z nuqtai nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalammg boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi. Keyingi sharti - bu o ‘qituvchining madaniyati va muloqoti. 2.3.O‘qituvchida pedagogik mahoratning amaliy faoliyatidagi rivojlantiruvchi usullarini takomillashtirish Pedagogik-psixologiyada o‘qituvchi faoliyatida mahoratning cheklangan turlari yo‘q. Pedagogik mahorat turlari fanning, jamiyatning rivojlanishiga qarab ko‘payib va o‘zgarib turishi mumkin. Keyingi yillarda pedagogik mahorat kategoriyasiga nisbatan yangicha qarashlar paydo bo‘Idi. Pedagogik mahoratning an’anaviy izohlaridan bir qadar chekinish ham yuz berdi (IAZyazyun, N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin). Olimlaming uzoq yillar olib borgan ilmiy- 30 tadqiqotlari va kuzatishlari natijasida pedagogik mahoratning quyidagi asosiy sifatlari ajratib ko‘rsatilgan: 1. O‘z kasbiga muhabbat, o‘quvchilarni seva olishi. 2. Mutaxassislik fanini mukammal bilishi, unga qiziqishi. 3. Pedagogik taktga (odob va go‘zallikka) ega bo‘lish. 4. Bolalar jamoasiga singib keta olish. 5. O‘z mehnatiga ijodiy yondashish. 6. Javobgarlikni his etish. 7. Tarbiyaviy bilimlarni egallaganligi. O‘qituvchi faoliyatidagi pedagogik mahoratning o‘ziga xos tizimlari mavjud. Mahorat tizimi quyidagi xususiyatlari bilan farq qilinadi: • asosiy xususiyatlar; •tayanch xususiyatlar; •yetakchi xususiyatlar; • yordamchi xususiyatlar. Pedagogik mahorat faqat pedagogik faoliyatning samarali bo‘lishini va shart-sharoitini ifodalamasdan, balki ko‘p jihatdan muvafafaqiyatli ishlashning natijasi hamdir. Pedagogik mahoratda o‘qituvchining o‘zaro fikr almashuvi bilan bog'liq xususiyatlari asosiy rol o‘ynaydi. Quyidagi pedagogik mahorattning asosiy xususiyatlari o‘qituvchining yuksak pedagogik-psixologik bilimlari natijasida doimiy shaklanib boradi. Bu faoliyat jamiyat talablariga mos ravishda maktabda ,oliy oquv yurtlarida o‘quv jarayonini tashkil etishga yo‘naltiriladi. Oliy maktabdagi o‘quv jarayoni uchun o‘quv va ilmiy-tadqiqot ishlarining uzviy bog‘liqligi, talabalar faolligi va mustaqil ishlari ijodiy potensial bo‘lgan shaxs ahamiyatini oshirish xarakterlidir. Oliy maktabdagi pedagogik mahorat faoliyatda nazariy va amaliy faoliyat qo‘shib olib boriladi. Nazariy faoliyat yangi qonuniyatlami ochi l ish i bilan bog‘lanadi. Amaliy faoliyat muayyan vaziyatlami yangilashga va pedagogik vazifalar tizimini hal qilishga yo‘nalgan bo‘ladi. 0 ‘qituvchi konkret fanni boshqa o‘quv fanlari bilan o‘zaro bog‘lagan holda uning o‘qitilish maqsad va vazifalarini 31 belgilaydi. Talabaning o‘quv bilish faoliyatini jonlantirishni ta’minlaydigan o‘qitishning mazmuni, zamonaviy shakl va metodlarini o‘ylab topadi. 0 ‘qituvchi o‘quv-pedagogik faoliyatining o‘ziga xosligi uning ilmiy tadqiqot ishlarida faol ishtirok etishidir. Oliy maktab o‘qituvchisining pedagogik mahorati tavsifida olimlar, odatda, N.V. Kuzmina va Z.F. yesarova tadqiqotlariga tayanadilar. Ular quyidagi komponentlarni farqlaydilar: • konstruktivlik; • tashkilotchilik; • ilmiy bilish; • kommunikativlik. Pedagogning konstruktivlik mahoratini kotsatuvchi usullar faoliyati o‘quvchilarda darsga ijobiy munosabatni shakllantirish jarayonlariga tizimli yondashuvni tatbiq etish asosida ulaming o‘quv faoliyati samaradorligini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayonlar (o‘rganilayotgan obyektning aniqligi, mazmun-mohiyati va ahamiyatini belgilangan maqsadga mos kelishini ta’minlash, izchil va uzviy yangilab borish, o‘quvchilaming moyilligini aniqlash, refleksiv faoiiyat ko‘rsatishga ularda ehtiyojlami shakllantirish va motivlashtirish, yangi ta’limiy dasturlar va ta’lim texnologiyalarini amaliyotga tatbiq etish, o‘quv-metodik materiallar bilan ta’minlash, o‘quvchilaming o‘zaro do‘stona munosabatlarga asoslangan ijodiy hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yish, o‘quvchiIarning bilimi, dunyoqarashi va o‘zaro munosabatlarini nazorat qilish, refleksiv faoliyat jarayonlarini vaziyatlarga ko‘ra muvofiqlashtirishning mazmuni yaxlit tizim sifatida inobatga olinishi maqsadga muvofiq. O‘quvchilarning o‘quv faoliyati samaradorligini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayonlaming o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi, ya’ni tizimga xos xususiyatlarga ega ekanligini togri olib borish mahoratning yana bir korinishidir. Pedagogning tashkilotchilik mahoratini ochib beruvchi usullar o‘qitish uning shakllanishi, o‘qituvchining faoliyati — o‘quv faoliyati hisoblanib, bunda o‘qituvchi bu faoliyatning taskilotchisi rolida ishtirok etadi. O‘ quv faoliyati jarayoni o‘qituvchining tashqi predmetni mazmunida o‘z harakatlarini ichki aqliy 32 ko‘rinishga o‘tkazilishi ko‘rinishidagi o‘quv masalalarini hal etish bo‘yicha harakatlaridir, ya'ni o‘zining shaxsiy bilimlar, mahorati va ko‘nikmalarini hosil qilib olishidir; Bilish mahorat va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish — bu aqliy harakatlar hisoblanadi, ular individ tomonidan shakl obraz ko‘rinishida tashqi vositalarga tayanilgan holda (predmetlar yordamida yo‘l topish yoki so‘z bilan yordamlashish) bajariladi va o‘quv faoliyati natijasida o‘zlashtirilgan, qayta tashkil etilgan «sobiq» tashqi predmetli harakatlardan iborat. Insonlar psixologiyasining birgalikdagi munosabat va harakatiga asoslangan o‘qitish interfaol o‘qitish usuli deyiladi. Individ sifatida alohida o‘qiydigan emas, aksincha, guruh bilan birga faoliyat yurituvchi, savollarni o‘zaro kelishib bahslashib muhokama qiluvchi bir-birini qo‘zg'atib va faollashtirib boradigan o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyati markaziy o‘rinni egallaydi. Interfaol usulni qollaganda hammasidan ko‘ra bellashuv, raqobat, tortishuv ruhiyatini intellektual faolligiga kuchli ta'sir etadi. Bu insonlar uyushgan holda muammoni yechishni izlaganlarida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, shunday psixologik omillar ta'sir qiladigan, atrofdagilar tomonidan bildirilgan har qanday fikrga o‘zining shunga o‘xshash, yaqin yoki aksincha mutlaqo qarama-qarshi filer bildirishga da'vat etadi.bular oqituvchida tashkilotchilik mahoratini yanada rivojlantirishga olib keladi. Pedagogdagi ilmiy bilish faoliyati mahorati. Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan, uning bilimdonligi darajasi masalasi ham o ‘ta muhim. Bular quyidagilar: - Ijtimoiy bilimdonlik. Dars mobaynida sinf bilan samarali o ‘zaro muomala shaklini tashkil eta olish, yoshlar bilan til topishish va sogMom m a’naviy muhitni hosil qila olish qobiliyati. – Uslubiy bilimdonlik. Barcha bilimlarini, ko‘rgan-kechirganlarni yoshlarga tushunarli, ravon tilda yetkaza olishi, ta’lim texnologiyasi va metodlaridan boxabarlik qobiliyati. - Kasbiy bilimdonlik. 0 ‘z fanini va predmeti sohasi bo‘yicha chuqur va har tomonlam a mukammal bilimlarga ega b o ‘la olishi, o ‘z ustida ishlash qobiliyati. Amaliyotda eng obro‘li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda 33 insoniy bilimdonlik sohiblari bo‘lishadi va shundaylami o ‘quvchilar yaxshi qabulqilishadi. Chunki zamonaviy o ‘quvchi ko‘plab m a’lumotlarga ega, uning psixologiyasi, talab-takliflarini aniq bilib, til topisha olgan shaxsgina pedagogik jarayonda katta yutuqlarga erishadi. Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy aytganidek, «Muallimning maqsadi mansab uchun kurash bo‘lmasligi, bilmagan ilmlarini aytmasligi, o ‘zini ko‘rsatish uchun dars bermasligi, ochko‘zlik va johillik qilib, quruq gap sotmasligi, g ‘avg‘o ko‘tarmasliklari lozim». U muallimlikni olijanob va faxrli kasb deb hisoblaydi. Shu sababdan bo‘Isa kerak: Haq yo ‘lida kim senga bir harf о ‘qitmish rcmj ila, Aylamak bo‘lmas oning haqqin ado ming rcmj ila. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o ‘z ishining natijasi bilan m o‘jizalar yaratadi, ijodkorlik uning hamisha hamkori boMadi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bo‘lishi mumkin. Pedagogdagi kommunikativlik mahoratini, malakalarini rivojlantirish . Ushbu masala eng avvalo oquvchilar ota-onalari,oquvchilar hamda jamoatchilik vakillari bilan munosabatlar va aloqalar ornata bilish.Bundan tashqari oquvchilar fikrini tushunish va oz fikrini nutq, til vositalari orqali tushuntira bilish .Maktabda sinf rahbarligi ishlarini faol amalga oshira bilish ham komunikativlik maharatini rivojlanishiga olib keladi. O‘quvchilar jkamoasini qiziqishlarini,ichki munosabatlarini idoa qila bilish ,oquvchilar bilan yaqin munosabatda bolish va ularda oziga nisbatan mehr ishonch,xurmat kabi xislatlarni uygota bilish ham pedagogdan ulkan mahorat talab etadi.Pedagog ushbu jihatlarni rivojlantirish uchun avvalambor ozi uchun ish rejalar ishlab chiqishi,uni amalga oshirishninng samarali yollari,metodalrini qo‘llay olishi, ilgor tajribali pedagoglardan maslaxat olishi va shularga amal qilgan holda ozining interfaol metodikalarini ham ish dasturlariga kirgizib ketishi lozim . ayniqsa ota-onalar bilan koproq suhbat,anketa sorovnomalar otkazishi,natijalardan kelib chiqqan holda boshqa pedagoglar, mahalla ,oila institutlari bilan turli ishlar ilob bormogi lozim. Masalan:kamta’minlangan o‘quvchilarga ijtimoiy,iqtisodaiy yordam masalalari, tarbiyasida salbiy og’ishlar bolgan o‘quvchilarga psixologik 34 yordamnitashkillashtirish,ozlashtirishi past oquvchilar bilan qoshimcha mashgulotlar otkazish yollari,guruh ,jamoani jipslashtirish metodlari vashunga oxshash turli xil masalalarni bartaraf etish pedagogdagi mahoratni oshishga olib keladi.Jamoatchilik va ota-onalar ortasidagi ishlarni tashkil eta bilish ,ularni togri yolga qoya bilish mahoratli pradgoning oldiga qoygan buyk maqsadlarining debochasi bolib xizmat qilishi kerak. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bogMiq. Bunda pedagogik maqsad o ‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o ‘z faoliyati maqsadini va unga erishish yoMlarini aniq tasavvur qilishi va bu maqsadga erishish o ‘quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote ta’kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, ana shunda so‘z ham, tinglovchilarni mahliyo qilish ham o ‘z-o‘zidan kelaveradi». 3. Pedagogik ta’lim- tarbiya jarayonida o ‘quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham murakkabki, pedagog maqsadi doimo o ‘quvchi kelajagi tomon yo ‘naltirilgan bo‘ladi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o ‘z faoliyatining mantiqini o‘quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat. 35 X U L O S A Xulosa o ‘mida shuni qayd etish joizki, O‘qituvchining bilimi, pedagogik mahorati, qizg‘in mehnati barkamol avlodni tarbiyalashga, ularda tashabbuskorlik, faollik, ishbilarmonlik, ijodkorlik, tadbirkorlik hislatlarini va ma’naviy ongini shakllantirishga qaratilgan. Jamiyatdagi global o‘zgarishlar, texnik va texnologik taraqqiyot, dunyoviy fanlardagi o‘zgarishlar va yangiliklar uning sharafli mehnatiga ta’sir qiladi. Buning uchun ijodkorlik talab etiladi. Ijodkorlik esa faqat qizg‘in mehnat tufayli sodir boiadigan faoliyat shakli. O‘qituvchi: • mehnatsevarlik qadriyatlarining mohiyatini aqliy va jismoniy mehnatga ijodiy munosabat sifatida anglashi; • ongli va halol mehnati bilan, jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy, moddiy va ma’naviy rivojlanishiga ta’sir etishi, • o‘z mehnati natijalaridan g‘ururlana olishi; • o‘quvchilarga taiim va tarbiya berishda jamiyat oldidagi mas’uliyatini doimo his etishi lozim. Ayniqsa, umumbashariy qadriyatlar asosida ta’lim oluvchining shaxsiga, unda ta’lim va bilimlarga boigan ishtiyoqni kuchaytirishga mustaqil ish tutishni, insoniy qadr-qimmat tuyg‘usini shakllantirishga alohida e’tibor beriladi. O‘qituvchi qanday umuminsoniy qadriyatlami targ‘ib etishi mumkin tadqiqotlarimiz jarayonida o‘qituvchilarga quyidagi savol bilan murojaat qildik: “Shaxsan Siz dars jarayonida o‘quvchilarga qanday nasihat qilgan bo‘lardingiz?”. “Nasihatlar”ning asosiy mazmuni noaniq, ularda pedagogning individualligi va mavzuni tez tanlash intuitsiyasi sezilmasdi. Dars jarayonida o‘qituvchi doimo mazmunan bir xil nasihatlar beradi Ulami quyidagicha tavsiflash mumkin: - sidqidildan o‘qish zarurligini eslatish; - mehnatsevarlikka undash, vijdoniylikka chaqirish; - barkamol shaxs sifatida shakllanish zarurligi haqida eslatish; - insoniylikni yo‘qotmaslikka chaqirish. Bu chaqiriq va nasihatlar zamonaviy taiim muassasalarida pedagoglaming umuminsoniy qadriyatlami targib qilish tajribasi kamligidan dalolat beradi va 36 ushbu muammolar haqida o‘ylab ko‘rishga majbur etadi. O‘qituvchilarning javobi bayonot yoki nasihat qilish xususiyatiga ega bo‘lishi, o‘ta mavhum hamda ta’sirli chiqishi shart emas. O‘qituvchi mehnatidagi kasbiy natijalar uning umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlarga boigan munosabati bilan o‘lchanishi Yevropa olimlarining ham ilmiy tadqiqot ishlaridan keng o‘rin olgan. Jumladan, К.Klakxon o‘qituvchining kasbiy faoliyatida umuminsoniy qadriyatlarga nisbatan munosabatini turkumlarga ajratib, quyidagicha ta’rif beradi: “qadriyatlar - oshkora yoki yashiringan, individga yoki guruhga xos bo‘lgan orzu-istak haqidagi tasavvur bo‘lib, ular tomonidan kasbiy faoliyat yuzasidan bajarilayotgan mehnat turlarini, vositalarini va maqsadlarini tanlashga ta’sir ko‘rsatadi”. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga tegishli fikrlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirok etishini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarori PQ-3775-son 05.06.18 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Parlamentga Murojaatnomasi 2020-yil 24-yanvar 3. Ta’lim to’grisidagi qonun O’RQ-637 23.09.2020 II. Monografiya, ilmiy maqsad, patent, ilmiy to’plamlar 4. “ Олий таълим муассасаларида таълим сифати мониторингининг такомилаштириш ” Xo’jayev A.A. Dissertatsiya (PhD) 5. Z.K.Ismailova, R.S.Musayev “O’qitishning zamonaviy texnologiyalari” o’quv qo’llanma 6. K.K.Inoqov (2019) “Hamkorlik pedagogikasi asosida ta’lim-tarbiya sifatini takomillashtirish” (69-bet) pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori Dissertatsiyasi Namangan, 2019y,142-b 7. B.X.Xodjayev, A.S.Kaldibekova ilmiy xabarnoma 15.06.2020 Toshkent 8. “Umumiy psixologiya” (A.V.Petrovskiy tahriri ostida) T; “O’qituvchi” 1992y. 9. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008. 10. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003. 11. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996. 12. O’zbekiston Respublikasining “Ta‘lim to’g’risida”gi Qonuni. T. 1997. 13. Pedagogika. O’quv qo’llanma. T. “O’qituvchi” nashr. 1996 y. 14. N. G’aybullaev va boshqalar. Pedagogika (Oliy o’quv yurtlari uchun qo’llanma). T. 2005 y. 38 15. Pedagogika. Ma‘ruzalar matni. T. 2000 y. 16. E. G’oziev. Psixologiya. O’quv qo’llanma. T. 1996 y. 17. Шоймардонов Т. Педагог кадрлар малакасини ошириши ва касбий фаолияти мониторингини ташкил этишнинг электрон тизими: Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD). ... дисс. – Т., 2017. – 156 б. 18. Саидова Ф.Б. Техникавий олий таълим муассасаларида инглиз тилини ўқитиш сифатини бошқаришни такомилаштириш: Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD). ... дисс. Автореферати. – Т., 2017. – 49 б. 19. Вахобов М.М. Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати мониторинги моделини такомилаштириш: Педагогика фанлари доктори. ... дисс. – Т., 2016. – 278 б. 20. Набиева Е.В. Мониторинг формирования научно-исследовательской компетентности учите / Е.В. Набиева // Стандарты и мониторинг в образовании. - 2008. - №5. – С.13-17. 21. Шаталов, А.,. Мониторинг как особый вид научной теории и практики/ А.Шаталов, В.Афанасьев, И.Афанасьева и др // Ж. Педагогическая диагностика. – М., 2008. - №4. – С.28-39. 22. Ольвинова Л.А. Школьный мониторинг (из опыта работы) / Л.А. Ольвинова // Завуч. - 2007. - №2. - С.129-143. 23. Очеретина, Н.И. Системный мониторинг качества профессионального образования/ Н.И. Очеретина // Ж. Методист. – М., 2008 . - №2. – С.50-53. 24. Трубина И.И. Системный мониторинг качества образования как информационная основа управления общеобразовательным учреждением : диссертация ... доктора педагогических наук. – М., 2005. – 239 с. 25. . Редько Л.Л. Управление качеством непрерывного уровневого обра - зования в региональном учебно-научно-педагогическом комплексе. –М.:Илекса, 2001. – 320 с 39 26. Редько Л.Л. Управление качеством непрерывного уровневого обра - зования в региональном учебно-научно-педагогическом комплексе. –М.:Илекса, 2001. – 320 с. 27. Всемирный форум по образованию. Заключительный доклад. - Дакар, Сенега, 2000, 26-28 апре . 28. Қурбонов Ш.Э., Сайтхалилов Э. Таълим сифатини бошқариш. – Тошкент: ТУРОН-ИҚБОЛ, 2006. – 555 б. 29. Аҳлидинов Р.Ш. Мактабни бошқариш санъати. – Т.: Фан, 2006. – 206 б 30. Шишов, С.Е., Кальней, В.А. Мониторинг качества образования в школе/ С.Е. Шишов, В.А. Кальней. – М.: Российское педагогическое агентство, 1998. – 354 с. 31. Шишов, С.Е., Кальней, В.А. Мониторинг качества образования в школе/ С.Е. Шишов, В.А. Кальней. – М.: Российское педагогическое агентство, 1998. – 354 с. 32. Моисеев А.М. Качество управления школой: каким оно должно быть. – М.: Сентябрь, 2001. – 160 с. 33. Мониторинг индивидуального прогресса учебных действий школьников /под ред.П.Г. Нежнова, Б.И. Хасанова, Б.Д. Эльконина. – Красноярск: Печатный центр КПД, 2006. – 132с. 34. Джураев Р.Х., Турғунов С.Т. Таълим менежменти. – Т.: “Voris- Nashriyot” нашриёти, 2006. – 263 б. 35. Иноятов У.И. Теоретические и организационно-методические основы управления и контро качества образования в профессиональном коледже: Автореф. дисс. ... докт.пед.наук. – Т.: 2004. – С.44 . 36. Арасту. Ахлоқи кабир. – Т.: Янги аср авлоди, 2015. – 47 б. 40 i

M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………….3 I.BOB. PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Uning mohiyati. Pedagogik mahorat fanining vazifalari va asosiy tarkibiy qismlari……………………………………..6 1.2.Pedagogik mahoratni egallash vositalari…………………………...................16 1.3.O‘qituvchi kasbining tarixiy taraqqiyoti va uning jamiyatda tutgan о‘rni………………………………………………………………………….……19 II.BOB.O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA PEDAGOGIK MAHORATNI RIVOJLANTIRISHNING METODIKDLARI,AMALIY USULLARI TIZIMI 2.1.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirishdagi imkoniyatlar……………25 2.2.O‘qituvchi pedagogik mahoratini rivojlantirish jarayoni,usullari………….....28 2.3.O‘qituvchida pedagogik mahoratning amaliy faoliyatidagi rivojlantiruvchi usullarini takomillashtirish ……………………………………………………….31 XULOSA …………………………………………………………..……………..37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………. …..…39

KIRISH O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlaming ma’naviy qiyofasiga, aqliy salohiyatiga hamda kasbiy mahoratiga nisbatan alohida mas’uliyat yuklangan. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi kerak? Mustaqillikdan keyin ushbu muammo ko‘plab olimlaming, ziyoli ahlining, hatto ota-onalarning diqqat- e’tiborida bo‘ldi. O‘qituvchilar uchun zamonaviy, hozirgi kun talablariga javob bera oladigan metodik va o ‘quv qo‘llanmalari, darsliklar yaratila boshlandi. Lekin bu muammo bo‘yicha izlanishlar, ilmiy-tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda. Hozirgi kundagi global o ‘zgarishlar, fan-texnika va axborot- kommunikatsiya texnologi- yalarining kun sayin rivojlanib borishi XXI asr o‘qituvchisidan pedagogik mahoratni, o‘tkir irodani, pedagogik-psixologik bilimlarni, o 'z fanini chuqur bilishni va yuksak tafakkurni, siyosiy savodxonlikni, fikrlash doirasi keng va mulohazali bo‘lishni talab qiladi. Ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar o‘qitish shakllarining optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g'oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 –yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy tadqiqot faoliyatini qollab quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora –tadbirlari to‘g‘risida” 1 gi P Q - 4963 - qarori ijrosini taminlash, g'oyalarni amaliyotga tatbiq etish, mamlakatimiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta ’ minlash ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchi va tarbiyachilaming m a’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ko‘p jihatdan bog'liq. O‘qituvchi - O‘zbekistonning porloq kelajigini barpo etuvchi, dunyoga mashhur mutafakkir va olimlaming davor chisi bo‘lgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi uchun javobgar shaxsdir. 1 (Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,18.01.2022-y.,09/22/25/00/33-son ;03.08.2022-y.,09/22/425/0712- son) 2

Shunday ekan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarda Xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida” 2 gi farmoni o‘qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi, uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o‘rtasidagi obro-e’tibori hozirgi zamon talablariga mos bo‘lishi shart. Mavzuning dolzarbligi . Pedagogik mahoratga ega bо‘lish, o‘qituvchi uchun ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlovchi zamin bo‘libgina qolmasdan, ayni vaqtda uning jamiyatdagi obro‘-e'tiborini ham oshiradi, о‘quvchilarga nisbatan hurmat yuzaga keladi. O‘z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Sa’diy Sheroziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Husaj Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy va boshqalar o‘qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o‘qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo‘lgan sifatlar xususida qimmatli ma’lumotlami о‘z asarlarida qizg’in bayon qilishgan. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo‘lmagan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ham ega bо‘lmaydi. Yuksak pedagogik mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi bolani tushuna olishi, unga nisbatan insonparvar munosabatda bo‘lishi, har qanday pedagogik vaziyatni to 'g 'ri baholashi, yuzaga kelishi ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlami o 'z vaqtida bartaraf etishi, pedagogik faoliyatda hamisha ilg'orligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o‘quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g'oyalami hayot bilan bog'lay olishi lozim. Tadqiqot vazifalari : 1 . Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni mohiyatini yoritib berish. 2 . Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi xususiyatlarini ochib berish. 3.Pedagogik mahoratni egallashning oqituvchi faoliyatida o‘rni va ahamiyati texnologiyani shakllantirish. 2 (2022 yil 11 maydagi 134-PF.). 3

Tadqiqot ob'ekti – Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni va ahamiyati jarayoni. Tadqiqot predmeti – Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi va ahamiyatini mazmuni yo‘llari . Ishning maqsadi - Pedagogik mahoratni egallashning o‘qituvchi faoliyatidagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganish. 4

I.BOB. PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Uning mohiyati. Pedagogik mahorat fanining vazifalari va asosiy tarkibiy qismlari Oliy pedagogik ta ’lim muassasalarida ushbu muammolaming yechimini topishda “Pedagogik mahorat” fanini chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati nimalardan iborat? Ularni egallash uchun nimalami bilish kerak? Hozirgi zamon pedagogikasi va psixologivasi «pedagogik mahorat» tushunchasiga turlicha izoh beradi. Jumladan, “Pedagogik ensiklopediya"da ta’rif quyidagicha izohlangan: “O 'z kasbining mohir ustasi bo‘lgan, yuksak darajada madaniyatli,o‘z fanini chuqur biladigan, yondash fanlar sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan.tarbiyalash va o ‘qitish uslubiyatini mukammal egallagan mutaxassis”. Ushbu ta’rifhing mohiyatidan kelib chiqib o‘qituvchining pedagogik mahorati tushunchasi mazmunini shunday izohlash mumkin: 1. Madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko‘rsatkichi. 2. O 'z faniga doir bilimlarning mukammal sohibi. 3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlarni puxta egallaganligi, ulardan kasbiy faoliyatida foydalana olishi. 4. O‘quv - tarbiyaviy ishlar metodikasini mukammal bilishi. Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o ‘zaro bir-biri bilan bog'liqbo‘lgan asosiy komponentlardan iborat: 1. Pedagogik insonparvarlik talablariga bo‘ysunishi. 2. Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda mukammal bilish. 3. Pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish. 4. Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash 5

O'xshashlar

PEDAGOGIK MAHORATNING O‘QITUVChI FAOLIYaTIDAGI O‘RNI” MODULINI O‘QITIShGA TEXNOLOGIK YoNDAShUV
Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning xususiyatlari
O’lchov haqida tushuncha
Konflikt haqida umumiy tushuncha
Ko‘makchilar haqida umumiy tushuncha