MAVZU: QADIMGI XITOY MADANIYATI Reja Kirish Asosiy qism I.bob.Qadimgi Xitoy madaniyati I.I.Qadimgi Xitoy yozuvlari I.II.Qadimgi Xitoy falsafasi va adabiyoti I.III Qadimgi Xitoy san ati va me morchiliki haqidaʼ ʼ II.bob.Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi II I.Qadimgi Xitoy tabobati II.II.Qadimgi Xitoyda tarixiy va geografik bilimlarning shakllanishi II.III.Xitoyda din va e tiqod ʼ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ 1

KIRISH: Xitoy madaniyati dunyodagi eng qadimiy va o‘ziga xos madaniyatlardan .Xitoy madaniyati keyinchalik Mo‘g‘uliston, Tibet, Hindxitoy, Koreya va Yaponiyaning keng hududlarida yashab òtgan ko‘plab qo‘shni xalqlar madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Xitoy dunyodagi eng qadimgi sivilizatsiyalarning vatani va 5 ming yil davomida aholining jismoniy turi o‘zgarmagan hisoblanadi. Xitoy 5 ming yillik tarixga ega. Mintaqaviy tafovutlar xilma-xillik tuyg‘usini yaratsa-da, umumiy til va diniy va axloqiy qarashlar Xitoy madaniyatini birlashtiradi, uning doirasida konfutsiylik va daosizm kabi global ahamiyatga ega hodisalar yaratilgan.Xitoyning an’anaviy arxitekturasi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega, uning me’moriy bezaklari esa butun dunyo bo‘ylab Xitoy binolarining tan olinishiga hissa qo‘shadi. Xitoy sivilizatsiyasining besh ming yillik tarixi davomida ko‘plab me’moriy inshootlar saqlanib qolgan, ularning aksariyati haqli ravishda jahon miqyosidagi durdona asarlar hisoblanadi. Ularning xilma-xilligi va o‘ziga xosligi antik davr an’analarini va Xitoy me’morchiligining eng yaxshi yutuqlarini o‘zida mujassam etgan.Dasoizmning asosiy tushunchasi - Dao, Xitoy. "yo‘l" yoki "teskari". Dao tabiatning hamma joyda mavjud bo‘lgan ko‘rinmas insoniyat bosib o‘tadigan yo‘l, yuzsiz, sifatsiz substansiyadir. Dao abadiy va nomsiz, bo‘sh va bitmas-tuganmas. Undan hamma narsa chiqqan va hamma narsa unga qaytadi. Harakatsizlik harakatsizlikni keltirib chiqaradi, shuning uchun inson faoliyatini minimallashtirish kerak. Vu-vey tamoyilining harakat qilmaslik prinsipi quyidagicha :"tafakkur passivligi" paydo bo‘ladi va inson dunyoni o‘rganadi, lekin o‘zgarmaydi faqatgina kerakli narsani qiladi. Daosizmda ikkita qarama-qarshi tamoyil o'zaro ta'sir qiladi - yin va yang, ular bir-biriga oqib tushadi va bir-birisiz mavjud bo'la olmaydi. Yin bu salbiy, passiv, ayollik; yang esa ijobiy, faol, erkak.II asrda. Daosizm tashkiliy jihatdan shakllanadi. Bu yarim afsonaviy Chjan Ling tomonidan asos solingan "Samoviy yo‘lboshchilar yo‘li" maktabi tomonidan boshlangan. 5-asr boshlarida marosim va dogma shakllanadi va daosizm davlat diniga aylanadi, xudolar panteoni paydo bo‘ladi. Ma’buda Sivanmu (barcha odamlarning avlodi) ta’limoti, so‘ngra daosizm ko‘plab sekta va yo‘nalishlarga bo‘linadi. Dao ta’limotiga asoslanib, daosizm eng yaxshi davlat boshqaruvining o‘ziga xos konsepsiyasini - harakat qilmaslikni taklif qildi: agar hukmdor harakatsiz bo‘lsa,Dao tufayli narsalar o‘z-o‘zidan yaxshilanadi deb hisoblashgan. xitoyga miloddan avvalgi davrlarda kirib kela boshladi. Miloddan avvalgi 3-asrda buddist voizlarining paydo bo'lishi haqida afsonalar mavjud edi, lekin ularni ishonchli deb hisoblash mumkin emas edi. 2

I.1.Qadimgi Xitoy yozuvlari Xitoy yozuvi (xit. an’anaviy 漢字 , soddalashtrilgan 汉字 , pinyin: hànzì ) — so z va morfemalarni yozishda maxsus belgilarʻ — iyerogliflar qo llanadigan ʻ yozuv. Xitoy yozuvida iyerogliflar shakli turli kombinatsiyalarda takrorlanuvchi 1 dan 36 tagacha bo lgan standart chiziqlardan tashkil topadi. Iyerogliflar ma lum ʻ ʼ yozuv qoidalariga qat iy amal qilgan holda muayyan tartibda (chapdan o ngga, ʼ ʻ yuqoridan pastga) yoziladi. Eng qad, piktogrammaiyerogliflar mil. av. 2ming yillik o rtalariga mansub. Xitoy yozuvi tarixida iyerogliflarning 7 xil ʻ — gu ven (qad. yozuv), da juan (katta belgili yozuv), syao juan (kichik belgili yozuv), li shu (rasmiy yozuv), sing shu (yarim tez yozuv), sao shu (tez yozuv), kay shu (namunali yozuv) kabi yozilish uslublari bo lib, ular 4—5 ming yil davomida biri birining ʻ o rnini egallagan holda shaklan o zgarib, takomillashib borgan. Xoz. paytda mil. 1 ʻ ʻ —2-asrlarda ishlab chiqilgan „kay shu“ husnixat turidan keng foydalanilmoqda.Xitoy yozuvi da iyerogliflarning umumiy soni 60 mingdan ko ggroq bo lib, shulardan taxminan 96 foizi murakkab (ikki va undan ortiq ʻ ʻ qism — chiziqsan tuzilgan) va 4 foizi sodda (faqat bir qismdan iborat) iyerogliflar hisoblanadi. Hozirgi xitoy tilida taxminan 8—10 ming iyeroglif qo llanadi.Xitoy ʻ an analarida iyerogliflarning 6 turkumi farklanib, ular 3 guruhga ajratiladi: 1) ʼ piktogrammalar va ideogrammalar — 1500 atrofida bo lib, ular eng qad. sodda ʻ belgilar, shuningdek, mavhumroq ma nolarni ifodalovchi aralash belgilardan ʼ iborat; 2) fonogrammalar (iyerogliflarning ko pchiligi) ʻ — so z yoki morfemaning ʻ ma nosiga ishora qiluvchi ochqich (kalit)lardan iborat murakkab belgilar hamda ʼ belgining aniq yoki taxminan talaffuzini ko rsatuvchi fonetik belgilardir. ʻ Ochqichlar har doim sodda belgilar ko rinishida, fonetik belgilar esa sodda va ʻ murakkab holatda bo ladi. Xitoy lug atlarida iyerogliflar odatda ochqichlar ʻ ʻ bo yicha joylashtiriladi; 3) „o zlashma“ iyerogliflar ʻ ʻ — dastlab muayyan so zlarni ʻ yozish uchun yaratilgan, keyinchalik boshqa, mavhum ma noli so zlarni yozish ʼ ʻ uchun qo llangan turli ko rinishdagi belgilar. Ayni bir iyeroglif ma nosi bir xil ʻ ʻ ʼ bo lsada, turli laxjalarda fonetik jihatdan farqlanuvchi so zlarni, shuningdek, qad. ʻ ʻ va hozirgi tidda talaffuz jihatdan anchagina farq qiluvchi so zlarni yozish uchun ʻ qo llanadi. ʻ sof tasviriy san'at va adabiy ma'noni talqin qilishni o'zida mujassam etgan san'at turi sifatida xitoy belgilarini yozishdir. Ushbu turdagi ifoda Xitoyda keng qo'llanilgan va Sharqiy Osiyoda odatda yuqori hurmatga sazovor bo'lgan. Xattotlik torli cholg‘u asboblarida chalish, “Go” stol o‘yini va rasm chizish bilan bir qatorda qadimgi xitoy adabiyotshunoslarining eng ko‘p terilgan to‘rtta sevimli mashg‘ulotlaridan biri hisoblanadi. Xitoy xattotligi, siyoh va yuvish bo'yoqlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq: ular o'xshash vositalar va texnikalar yordamida amalga oshiriladi va umumiy san'atning uzoq tarixiga ega. 3

Xitoy rassomligi va xattotlikning ajralib turadigan xususiyatlari dinamik hayot bilan ta'minlangan harakatga urg'u berishni o'z ichiga oladi. Stenli-Beykerning so'zlariga ko'ra, "Xattotlik - bu shoyi yoki qog'ozda izlar sifatida qayd etilgan harakatdagi energiya orqali boshdan kechirilgan. Xitoyda xattotlik shūfǎ yoki fǎshu so‘zma-so‘z tarjima qilganda «yozuv usuli/yozuv qonuni» degan ma'noni anglatadi; shodo ( 書道 ) Yaponiyada (“yozuv usuli/prins va Koreyada seoye (y-i-i;hìjì) («yozish mahorati/mezoni» Vetnamdagi thư pháp (yàngì) (“qo‘l yozuvi san’ati”).Xitoy xattotligi o'zining estetik sifati uchun qadrlanadi, uzoq an'anaga ega va bugungi kunda san'at turlaridan biri sifatida qabul qilinadi. Xitoy xattotligi nafaqat yozish usullariga, balki o'z xarakterini rivojlantirishga ham e'tibor qaratadi va izlanish sifatida o'rgatiladi.irXitoy xattotligi Xitoy, Tayvan, Yaponiya, Koreya, Vetnam va Gonkongda mashhur bo'lgan. Tayvanda o quvchilardan boshlang ich maktabdanʻ ʻ boshlab to o rta maktabgacha har hafta kamida bir necha marotaba xitoycha ʻ xattotlik yozishlari so ralgan. Yosh avlodlar "yozishdan" ko'ra tez-tez "yozish" ʻ bilan shug'ullanayotganligi sababli, hayvonlarning suyaklariga yozilgan xitoycha belgilarning dastlabki shakli edi. Orakul suyaklariga - hayvon suyaklariga yoki toshbaqa plastronlariga yozilgan - bu xitoy yozuvining eng qadimgi ma'lum shaklidir. Suyaklarda bashoratlar yozilganligiga ishonishgan. "Orakul suyagi yozuvlari" deb atalgan narsalarning birinchi ko'rinishi Xenan provinsiyasining shimoliy chegarasidagi zamonaviy Anyang (kàngín) yaqinidagi joylardan yozilgan ho'kiz skapula va toshbaqa plastronalari shaklida topilgan. Ularning katta qismi ushbu mintaqadagi Yinxu saytida topilgan. Ular Vu Dingdan boshlab Shang sulolasining so'nggi to'qqizta qirolining piromantik folbinliklarini qayd etadilar, uning qo'shilish davri turli olimlar tomonidan miloddan avvalgi 1250 yoki miloddan avvalgi 1200 yilga to'g'ri keladi. Shan sulolasi Xitoyda yozuvning kelib chiqishiga sabab bo'lgani haqida hech qanday dalil yo'q, ammo qadimgi yoki boshqa joylardan tanilgan xitoy yozuvi ham yo'q. Kechki Shang oracle suyak yozuvlari xitoy yozuvining eng qadimgi muhim korpusini tashkil etadi va u Xitoy yozuvlari oilasining eng qadimgi a'zosi va ajdodi bo'lib, Xitoy bronza yozuvlaridan oldingi hisoblanadi.Odatda Xitoy marosimlarida bronzalarga yozilgan. Ushbu xitoylik marosim bronzalari orasida Ding (yàng), Dui (yàng), Gu 1 (yàn), Guang (yàng), Gui (yàng), Xu (kàn), Jia (yàn), Jue (yàng), Yi (yàn), Siz (kā), Zun (kān) va Yi (yān)lar bor. Turli davrlarda yozuvning turli usullari qo'llanilgan. Shang bronza yozuvlari deyarli barchasi ular paydo bo'ladigan asboblar bilan bir vaqtning o'zida quyilgan. G'arbiy Chjou , Bahor va Kuz davri kabi keyingi sulolalarda yozuvlar 1 В.И.Кузищина.История древнего рима.Москва – 2000 .89-bet 4

ko'pincha bronza quyilgandan keyin o'yib yozilgan. Bronza yozuvlari Xitoy yozuvlari oilasidagi eng qadimgi yozuvlardan biri bo'lib, undan oldin oracle suyak yozuvi mavjud. fonetik belgilar esa sodda va murakkab holatda bo ladi. Xitoyʻ lug atlarida iyerogliflar odatda ochqichlar bo yicha joylashtiriladi; 3) „o zlashma“ ʻ ʻ ʻ iyerogliflar — dastlab muayyan so zlarni yozish uchun yaratilgan, keyinchalik ʻ boshqa, mavhum ma noli so zlarni yozish uchun qo llangan turli ko rinishdagi ʼ ʻ ʻ ʻ belgilar. Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning obyektivlik usulidan foydalanildi. Xitoy ierogliflari haqida umumiy ma’lumot ta’lim yo‘nalishiga ta’siri obyektiv ochib berildi. Xitoy ierogliflarining shakllanish davri tarix nuqatayi-nazaridan tahlil etildi. Bekmurotov I. N ., Xitoy yozuvi (iyerogliflari) haqida va J.T. Ziyamuhammedov, M.A.Turatova- “Xitoy Tili” nomli kitoblari mantiqiy izchillik va asosiy manba sifatida tadqiq qilindi.Tarixdan hammamizga ma lumki Xitoyning ʼ ierogliflari soni 80 mingdan ziyod deyiladi ayrim bitiklarda, ayrimlarida esa undan kam. Qadimgi Xitoy ierogliflari hozirgi zamon shakllangan ierogliflariga qaraganda juda ham qiyin va bir qarashda anglab bo’lmaydigan ierogliflar sirasiga kiradi.Xitoy ierogliflari chapdan o ngga tepadan pastga qarab yoziladi. Xitoy ʻ ierogliflari hozirgi paytda ham o’zining darajasini yo’qotmay kelmoqda. Ko’pchilik olimlar fikricha, hozirgi Xitoy ierogliflarini o’rganish juda ham oson deyiladi sababi esa davrlar o tishi mobaynida eski ierogliflarning shakllanishidir. ʻ Hozirgi davrda biz Xitoy ierogliflarini qariyb 6 yoki 7 mingga yaqinini o’rganamiz va shular orqali gaplashamiz. Xitoy ierogliflari 2 xil ya’ni bular; piktogrammalar va ideogrammalarga bo’linadi. Piktogrammalar nafaqat qadimgi Xitoy ierogliflarida balki hozirgi zamon shakllangan ierogliflarida ham bir xil qo’llaniladi. Piktogrammalar paydo bo’lishi tasvirli yozuvning bosqichma bosqich rivojlanishi bilan bog liqdir. Xitoy ierogliflari tarixi “Piktogramma”larga borib ʻ taqaladi. Piktogramma – bu biror narsa yoki hodisa ifodalangan belgili surat. Hozirgi kunga kelib bunday yozuv faqat 3400 yillik tarixga ega toshbaqa kosalarida saqlanib qolgan. Bundan shu ma’lum bo’ladiki, o’sha paytlardayoq ma’lum me’yorlarga asoslangan yozuv mavjud bo’lgan.Piktogrammalar to hozirgi davrga qadar o’zgarib, yozuv belgilariga aylangan. Toshbaqa kosalariga yozilgan yozuvlar davridan to hozirgi zamonaviy yozuvlarga qadar 10 xil yozuv turi mavjud bo’lgan. Ulardan asosiylari 5 ta, bu usullar ham 2 ga bo’linadi va 3 tasi hozirda ham qo’llaniladi. 2 tasi qadimiy yozuv hisoblanib, ularni faqatgina kalligrafiya san’atida uchratish mumkin.Piktogrammalar hozirgi inson kundalik faoliyatida ko’p foydalaniladigan narsa va buyumlarni ifodalash uchun keng foydalaniladi. Piktogrammalar bilamizki, nafaqat inson hayoti balki koinot, o’simlik va hayvonot ga , mehnat buyumlariga kundalik hayotga oid predmetlarni ifodalaydi. Masalan: 5