“ Rim diplomatiyasi ” mavzusida tayyorlagan Mundarija Kirish ............................................................................................................................................................ 2 Rim-karfagen diplomatiyasi ......................................................................................................................... 3 Rim diplomatiyasining rivojlangan davri. ..................................................................................................... 5 Rim papalari diplоmatiyasi. ......................................................................................................................... 6 Qadimgi   Rimda   xalqaro   munosabatlar   va   diplomatiya.   ............................................................................. 8 Rim va urush diplomatiyasi ........................................................................................................................ 13 Xulosa ........................................................................................................................................................ 18 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 19

Kirish Qadim zamоnlardan bоshlab Rimda grеk prоksеniyasiga o’хshash mеhmоndo’stlik huquqi (jus hospitii) mavjud bo’lgan. Qabilalar va qabilalararо ittifоqlarda yuzaga kеladigan bahs va tushunmоvchiliklarni tartibga sоlib turadigan fеtsiallarning kоhinlik hay’ati faоliyat оlib bоrgan. O’tkaziladigan tashqi-siyosiy ishlarning birоntasi fеtsiallarning ijоzatisiz amalga оshmagan. Fеtsiallarning vakоlati dоirasiga хalqarо kеlishuvlarni muvоzanatda saqlash, urushlarni rasman e’lоn qilish va sulh tuzish rasm-rusumlari kirgan. Fеtsiallar hay’ati 20 kishidan ibоrat bo’lgan. Fеtsiallarning faоliyati bir umr chuqur sir оstida kеchgan. Fеtsiallarning jun kiyimlari va bоsh bоg’lоg’ichlari ularni bоshqalardan ajratib turgan. Rim jamiyati va uning fuqarоlarini bоshqa qabiladagilar bilan munоsabatini ifоda etadigan mansabdоr shaхslar – rеkupеratоrlar dеb atalgan. Rеkupеratоrlar sudi 3 kishidan tоrtib 5 kishigacha saylanadigan maхsus sudyalardan ibоrat bo’lib, rimliklar va bоshqa qo’shni davlatlar, qabilalar o’rtasida kеlib chiqadigan mоddiy kеlishmоvchiliklarni hal qilgan. Eramizdan avvalgi II-I asrlarda rеkupеratоrlar sudi Rim vilоyatlari ahоlisining nоiblar harakati ustidan qilgan shikоyat va arizalarini ham ko’rib chiqqan. SHuni aytish mumkinki, Rim tariхining qadimgi davrida rеkupеratоrlar nafaqat rimliklardan, balki italiya qabilalari vakillaridan ham saylangan. Kеyinchalik Rim qudratining o’sishi sababli rеkupеratоrlar faqat rimliklardan saylana bоshlangan. Хalqarо alоqalarning rivоjlanishi munоsabati bilan Rimda хalqarо huquqning bоshlang’ich shakllari ko’rina bоshladi. Ular fеtsial huquqlarining ichida bo’lgan. Iqtisоdiy hayotning murakkablashuvi va qo’shni davlatlar bilan do’stоna alоqalarning rivоjlanishi bоis eski ―fuqarоlik huquqi bilan birga rimliklar va ‖ muхоjirlar o’rtasidagi alоqalarni tartibga sоlib turadigan ―хalqlar huquqi ham paydо bo’ldi. ‖ ―Хalqlar huquqi хalqlar o’rtasidagi savdо shartnоmalari va kеlishuvlarini tuzishni ‖ еngillashtirgan. Impеriya davrida barcha davlat bоshqaruvi impеratоr qo’liga o’tgan. Sеnat o’z ishini davоm ettiravеrgan, lеkin u rеspublika davridagi kabi davlatning bоshqaruv оrganidan impеratоr huzuridagi kеngashga aylantirilgan. SHunga muvоfiq tashqi siyosat va diplоmatiya bоshqaruvi ham o’zgargan. Impеratоrlik davrida barcha tashqi siyosiy masalalar impеratоr (printsеpsa) iхtiyorida bo’lgan. Diplоmatiya impеriya amaldоrlarining vazifasiga aylangan. Impеriya davrida elchilar saylanmagan, balki bоshqa amaldоrlar kabi impеratоr tоmоnidan tayinlangan. Klavdiy (eramizdan avvalgi 1-asrning o’rtalari) davridan bоshlab elchilik ishlarini impеratоr kоtibi bоshchiligidagi impеratоrning shaхsiy dеvоni yuritgan. SHu bilan birga bu dеvоn butun impеriyaning оliy ma’muriy оrgani hisоblangan. CHеt davlat elchilari bоrasida qоnunchilik rеspublika davrida qanday bo’lgan bo’lsa, impеriya davrida ham хuddi shunday bo’lgan. Hattо raqib davlat elchisining shaхsiyati ham muqaddas va daхlsiz hisоblangan. Elchilik huquqining buzilishi хalqarо huquqning buzilishi dеb bahоlangan .

Rim-karfagen diplomatiyasi Rimliklar Italiyani bosib olishni tugallash davrida Karfagen manfaatlari bilan to’qnashdi. Ikki davlatning raqobati uchun asosiy sabab boy Sitsiliya edi. Karfagenliklar orolning g’arbiy iqsmida qadimdan o’rnashib, bu yerda Lilibey, Drepana va Panorm bazalarini qurdilar. Uzoq vaqt Rim va Karfagen er. avv, 348, 306 va 279-yillarda tuzilgan savdo shartnomalari bilan tinchlik munosabatlarini saqlab turdilar. Rim apinnen yarim orolini bo’ysundirish bilan band bo’lgan paytda Karfagen esa Shimoliy Afrikani bosib olish vaqtida ularning manfaatlari to’qnashmadi, ammo rimliklar janubiy Italiyaga suqilib kirishi bilan vaziyat o’zgardi. Rim respublikasi qudratli davlatga aylanib, o’rtayerdengizi orollari jumladan boy Sitsiliyaga hukmronlik qilishga da’vo qila boshladi. Karfagen Rimni kuchayishi va ekspansiyasidan bezovta bo’ldi, har ikki tomon urushga tayyorlana boshladi. Rimliklar karfagenliklarni punilar deb atar edilar. Rim va Karfagen o’rtasida uch marta urush bo’ldi. I urush er. avv. 264-241-yillar, II urush er. avv. 218-201- yillar, III urush er. avv. 149-146-yillar. Har uchala urushda ham rimliklar g’olib chiqdilar. Karfagenliklar Rim bilan to’qnashuv arafasida Sardiniya va Korsika orollariga o’rnashib olib, butun Sitsiliya ustidan hukmronlik qilar edilar. Sirakuza va Messana shaharlari bundan mustasno edi. Karfagenni Messanani egallashga urinishi Rim bilan urushni keltirib chiqardi. Rimliklar Karfagenliklarni puni deb atar edilar. Birinchi puni urushi 23 yil davom etdi. Dastlab harbiy harakatlar Sitsiliyaga boshlanib, rimliklar bu yerda bir necha yutuqlarga erishdilar. Lekin bu yutuqlar rimliklar uchun hech qanday ahamiyatga ega bo’lnadi, chunki rimliklar dengiz flotiga ega emas edilar va bu sohada Karfagen bilan raqobatlasha olmas edilar. Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalarni ishga solib, er. avv. 260-yilda 120 jangovar kemadan iborat harbiy flotga ega bo’ldi. Shu yilda Lipar orollari yaqinida karfagenliklar Rim floti ustidan yengil g’alaba qozondilar. Dong’I ketgan dengizchi karfagenliklar tez yuradigan kemalarga ega bo’lib Rim flotiga mensimay qaradilar. Tez orada rimliklar dengizda birinchi g’alabani qo’lga kiritdilar, ular harbiy harakatlarni Afrika hududiha ko’chirishga erishdilar. Ammo Afrikaga birinchi yurish yaxshi tayyorlanmagani uchun rimliklar uchun muvaffaqiyatsiz tugadi. Urush cho’zilib ketdi va urush harakatlari yana Sitsiliyaga ko’chdi. Har ikki urushayotgan tomonlarni kuchlari zaiflashdi. Hal qiluvchi jang er. avv. 241-yilda Sitsiliyani g’arbidagi Egat orollari yonida bo’lib o’tdi.

Karfagen floti batamom tormor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini tuzishga majbur bo’ldi va Sitsiliyani qo’ldan boy berdi, hamda katta miqdorda tovon to’ladilar. Bir qancha vaqt o’tgach rimliklar Korsika va Sardiniya orollarini bosib oldilar. Karfagen rimliklarni bu istilosiga chidashga majbur bo’ldi. Bu vaqtda Karfagenning o’zida yollanma askarlar qo’zg’oloni boshlanib, unga Liviya aholisi ham qo’shildi. Qo’zg’olonning birinchi kuni o’zini ko’rsatgan lashkarboshi Gamilkar Barka tomonidan bostirildi.Qo’zg’olon bostirilgach uning Karfagenda obro’si oshib ketdi. Gamilkar Barka Rimdan o’ch olishni orzu qilgan va rimliklar bilan yangi urush tarafdorlariga boshchilik qildi. Gamilkar urushga yaxshi tayyorgarlik ko’rish uchun Karfagen qo’shini bilan Ispaniyaga jo’nadi. Rimliklar bilan bo’lg’usi urushda platsdarm tayyorlash uchun bu mamlakatni bosib olmoqchi bo’ldi. Ispaniya istilosi vaqtida Gamilkar halok bo’ldi, Karfagen qo’shinlariga qo’mondonlik qilish uning kuyovi Gannibal boshchilik qildi. Bo’lg’usi mashhur lashkarboshi Gannibal 11 yoshida rimliklarga qarshi kurashishga qasamyod qilgan.Qo’mondonlik Gannibal qo’liga o’tishi bilan Rim bilan urush qilish masalasi hal qilindi. Ikkinchi puni urushi er. avv. 218-yilda boshlanib, 17 yil davom etdi. G’ayratli sarkarda urush harakatlarini rimliklar hududida olib 22ntensi rejasini tuzdi. Bu rejani 22ntensi oshirish uchun Gannibal qo’shinlari Alp tog’laridan oshib o’tdilar. Gannibal qo’shinlari Rim qo’shinlari ustidan bir necha marta g’alaba qildi. Er. avv. 216-yilda Kann yonidagi jang bu janglarni ichida eng mashhuri bo’lib, bu jangda Gannibal rimliklarni qurshab olib to’la tor-mor qildi. Karfagen o’z qo’mondoniga yetarli yordam ko’rsata olmadi. Gannibal biror marta yengilmagan bo’lsada o’z qo’shinlari bilan o’z yurtidan uzoqlashib, janubiy Italiyada qamalib qoldi. Karfagenliklar tomoniga o’tgan shaharlar yana Rimni qo’llab-quvvatlay boshladilar. Yosh rimlik sarkarda Publiy Korpeliy Stsipion Ispaniyaga karfagenliklarga qarshi g’olibona urush harakatlarini olib bordi. U Ispaniyani punilardan tozalab Afrikaga qo’shin tushirdi. Er. avv. 202-yilda Karfagen shahri yaqinidagi Zam qishlog’I yonidagi hal qiluvchi Gannibal o’z hayotida birinchi va oxirgi mag’lubiyatni boshidan kechirdi. Karfagen qo’shinlari to’la tor-mor qilindi. Bu safar Rim karfagenliklarga tinchlik shartnomasini og’ir shartlarini qo’ydi: Karfagen barcha koloniyalarini yo’qotdi, barcha kemalarini, jangovar fillarini Rimga topshirishga majbur bo’ldi va katta miqdorda tovon to’ladi. Bu tinchlik shartnomasining og’ir shartlari Karfagenning harbiy-siyosiy qudratrini umrbod zaiflashtirdi.Rim Karfagen yana bir marta bilan to’qnashdi. Bu II puni urushi tugaganidan 50 yil o’taganidan keyin sodir bo’ldi. Er. avv. 149-yilda III puni urushi boshlandi. Karfagen o’tgan 50 yil ichida o’zining qulay geografik joylashuvi bilan o’z iqtisodiy qudratini qayta tiklashga muvaffaq bo’ldi. U yana xalqaro vositachilik savdosini shimoliy Afrikadagi yirik markaziga aylandi. Rimliklar o’zlarini eski raqibini Rim hududiga bostirib kirganini hech qachon unuta olmas edi. II puni urushidan keyin rimliklar Karfagenning hatti-harakatini diqqat bilan kuzatib borar edilar. Karfagenni yana o’z kuch-qudratini qayta tiklayotgani ularni bezovta qildi. Rimliklar Karfagenni er. avv. 201-yildagi shartnoma shartlaridan birini buzishda bahona qilib, er. avv. 149-yilda Karfagenga qarshi urush e’lon qildilar. Karfagen uch yil qamal qilindi. II puni urushida Karfagen qamaliga rahbarlik qilgan Sitsipionning o’g’li Emiliy Sitsipion shaharga bostirib kirdi. Karfagenga senat komissiyasi keldi va shaharni to’la yo’q qilishga qaror qildi. Shahar 16 kun o’t ichida qoldi, aholisi qul qilib sotib yuborildi.

Rim diplomatiyasining rivojlangan davri. Domitsian o’limidan keyin senat 66 yoshli senator Mark Koksey Nervani (96-98-yillar) imperator etib sayladi. Uning hukmronligi bilan II asrdan Rim imperiyasida Antoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Bu sulolani eng taniqli vakillaridan biri Mark Ul`piy Trayan bo’ldi. Trayan Ispaniyada tug’ilgan bo’lib, yuqori Germaniya noibi edi. Imperator Nerva qo’shinda obro’-e’tiborli bo’lgan Trayanni asrandi o’g’il va voris qilib tayinlashga majbur bo’ldi. Trayan 98-117-yillar Rim imperiyasiga hukmronlik qilgan paytdan imperiya o’zining iqtisodiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi (96-196-yillar). Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi siyosat olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni 30 taga yetkazildi. Kuchli Rim qo’shinlari 101-103-yillar va 105-107-yillarda Dunay bo’ylaridagi kuchli Dakiya podsholigini bo’ysundirdi, Dakiyani podshosi Detsebal asir olindi. Dakiya Rim provinsiyasiga aylandi. Dakiyaning bosib olinishi natijasida uning boy oltin va tuz konlari katta o’lja bo’ldi. Dakiya g’alabasiga bag’ishlab Rimda 123 kun davom etgan tomoshalar ko’rsatildi, Plebsga mo’l-ko’l sadaqa ulashildi, ajoyib Trayan termalari (hammomlari), yangi suv quvuri hamda 30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi. Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun 113-yil urush boshladi, keyingi yil Armanistonni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi. G’ayratli imperator 115-116- yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo’shinlarini tor-mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi, butun Mesopotamiyani fors qo’ltig’igacha bosib oldi. Mahalliy aholini Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy provinsiyalarda vaziyatni notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg’og’idan olib ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlarni rimliklar qo’ldan chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada Trayan kasal bo’lib 117-yil avgustida vafot qildi. Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli asrandi o’g’li Publiy Eliy Adrian chiqdi (117-138-yillar). U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali sarkarda, aqlli va uzoqni ko’ra oladigan siyosatchi sifatida o’z oldiga turgan muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to’la tugaganini va Sharqda bosqinchilik siyosatini samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot daryosi bo’yicha chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuzdi. Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini