logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi

Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3677.0009765625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi Reja Kirish I.Bob. Qadimgi Rim tarixiga kirish 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1.2. Qadimgi Italiyaning geografik joylashuvi va aholisi II.Bob. Qadimgi Italiya va ilk rim respublikasining vujudga kelishi 2.1. Qadimgi Etrusklar jamiyati va madaniyati 2.2. Qadimgi Rim podsholigi 2.3. Rim respublikasining tashkil topishi. 2.4. Rimda plebeylar va patritsiylar o‘rtasidagi kurash va Italiyada Rim hukmronligining o‘rnatilishi. III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1 Kirish Qadimgi tarixchilar Rimning birinchi oltita shohini xayrixoh va adolatli hukmdorlar sifatida tasvirlashgan, ammo oxirgisi o'zidan oldingi Serviy Tulliusni o'ldirgan, qirollikni tortib olgan, Senatni dahshatga solgan va jamoat ishlari bilan oddiy xalqni ezgan zolim zolim sifatida tasvirlangan. U go'yo xalq qo'zg'oloni tufayli ag'darilgan bo'lib, fazilatli zodagon ayol Lukretsiya qirolning o'g'li tomonidan zo'rlangan. Tarquinius Superbus hukmronligi monarxiyadan respublikaga asosiy siyosiy o'tishni monarxiyadan tiraniyaga aristokratiyaga konstitutsiyaviy evolyutsiya bilan bog'liq bo'lgan yunon siyosiy nazariyasiga muvofiq tushuntirish uchun yunon tiraniyasining stereotipik shartlarida tasvirlangan. Bu tushuntirish keyingi rimliklarga despotizmning erkinlikka yo'l qo'yadigan vatanparvarlik haqidagi qoniqarli hikoyasini taqdim etdi. Biroq, bu, ehtimol, tarixiy emas va faqat Afinada zolimning ukasining o'ldirilishiga va zolimning oxir-oqibat qulashiga olib kelgan taniqli yunon hikoyasining Rimga moslashtirilgani. Qadimgi an'analarga ko'ra, rimliklar o'zlarining so'nggi, zolim podshohlarini quvib chiqarishlari bilanoq, Rimga etrusklarning Kluzium shahri qiroli Lars Porsenna hujum qilib, qamal qildi. Shaharni Tiber bo'ylab ko'prikni himoya qilish uchun o'z hayotini qurbon qilgan Horatius Kokls va Porsennaga o'z lagerida suiqasd uyushtirishga uringan Mucius Scaevola tomonidan jasorat bilan himoya qilindi. Amal qilishdan oldin hibsga olinganida, u o'z jasoratini ko'rsatib, o'ng qo'lini yaqin atrofdagi olovda ixtiyoriy ravishda yoqib yuborgan. Rimliklarning shunday qahramonligi natijasida Porsenna Rim bilan sulh tuzib, qo‘shinini olib chiqib ketishi kerak edi. Keng tarqalgan zamonaviy qarashlardan biri shundaki, Rimdagi monarxiya tasodifan harbiy mag'lubiyat va chet el aralashuvi tufayli tugatilgan. Bu nazariya Rimni miloddan avvalgi 6-asrdagi etrusklar tomonidan yuqori baholangan joy sifatida ko'radi, ular o'z kuchlari va ta'sirini Tiber bo'ylab Latiumga va hatto janubdan Kampaniyagacha kengaytirganlar. 6-asrning oxirlarida Rim rimliklarni mag lubiyatga uchratgan, shaharni egallab olgan va so nggi qirolini quvibʻ ʻ chiqargan Kluzium qiroli Porsennaga qarshi urushda qatnashgan bo lishi mumkin. ʻ Porsenna o'zini monarx sifatida ko'rsatishdan oldin, u Rimni qirolsiz qoldirib, chekinishga majbur bo'ldi. Aslida, Porsenna boshqa lotinlar va Kampaniya Kumae yunonlarining birlashgan kuchlari qo'lida jiddiy mag'lubiyatga uchragani ma'lum. Rimliklar Tarkinni surgundan hokimiyatga qaytarish o'rniga, qirollikni har yili saylanadigan ikkita magistratga almashtirdilar (dastlab pretorlar, keyinchalik konsullar deb ataladi). lk respublika davrida (miloddan avvalgi 509—280-yillar) Rim davlati hajmi va qudrati oshgani sayin, yangi idoralar va muassasalar yaratildi, eskilari esa davlatning o zgaruvchan harbiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlariga ʻ 2 moslashtirildi. uning aholisi Annalistik an'anaga ko'ra, bu o'zgarishlar va yangiliklarning barchasi ikki ijtimoiy tuzum - patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi siyosiy kurash natijasida yuzaga kelgan, bu respublikaning dastlabki yillarida boshlangan va 200 yildan ortiq davom etgan deb taxmin qilinadi. Dastlab, patritsiylar hokimiyat monopoliyasiga ega bo'lishlari kerak edi (konsullik, senat va barcha diniy idoralar), plebeylar esa majlislarda ovoz berish huquqidan boshqa hech narsadan bosh tortdilar. Ammo kurash davomida plebeylar siyosiy tashviqot va qarama-qarshilik orqali asta-sekin patrisiylardan yon olishdi va oxir-oqibat ular bilan huquqiy tenglikka erishdilar deb hisoblar edi. Shunday qilib, Livi kabi qadimgi tarixchilar ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha tomonlarini yagona barqaror ijtimoiy harakat nuqtai nazaridan tushuntirdilar. An'anaga ko'ra, patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi farq Rimning o'zi kabi qadimgi va Romul tomonidan o'rnatilgan. Haqiqiy tarixiy tanishish va bu farqni tushuntirish haligacha Rim tarixining eng katta hal qilinmagan muammosini tashkil etadi. Tafovut o'rta va kech respublika davrida mavjud edi, ammo zamonaviy olimlar uning qachon va qanday paydo bo'lganligi haqida bir xil fikrda emaslar. Ular respublikaning ilk davrida paydo bo'lgan va asta-sekin rivojlangan deb o'ylashga moyil bo'ladilar. O'rta va kech respublika davriga kelib, u asosan ma'nosiz edi. O'sha paytda atigi o'nga yaqin Rim oilalari patrisiy, qolganlari esa plebey edi. Patrisiy va plebey oilalari zodagonlarni tashkil qilgan, ular oddiygina konsullarning barcha avlodlaridan iborat edi. Shuning uchun "patritsian" atamasi "zodagonlar" bilan sinonim emas edi va uni chalkashtirib yubormaslik kerak: patritsiylar o'rta va kechki respublikaning Rim zodagonlarining faqat bir qismini tashkil qilganlar. Keyingi davrlardagi patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi yagona farq shundaki, har bir guruh ma'lum bir kichik lavozimlarni egallashga haqli yoki undan mahrum edi. Livining ilk respublika haqidagi hikoyasidagi nomuvofiqliklar, nomuvofiqliklar va mantiqiy xatolar shuni ko'rsatadiki, annalistik an'ananing buyruqlar kurashi tezisi yagona sababga ega bo'lmagan juda murakkab voqealar seriyasini qo'pol ravishda soddalashtirishdir. Albatta, keskinliklar mavjud edi; hech bir davlat 200 yillik tarixni ma'lum darajada ijtimoiy ziddiyat va iqtisodiy tartibsizliklarsiz boshdan kechira olmaydi. Darhaqiqat, huquqiy manbalar shuni ko'rsatadiki, Rimning boshida qarz qonuni juda qattiq bo'lgan va ba'zida juda ko'p qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha jihatlari bir sababdan kelib chiqqanligiga ishonish mumkin emas. Dastlabki hujjatlar, agar mavjud bo'lsa, keyingi annalist tarixchilarga ma'lum bir idora yaratilgani yoki qandaydir qonun qabul qilinganligidan ko'ra ko'proq ma'lumot 3 bergan bo'lardi. 1 Sabab-oqibatni tushuntirish faqat folklor yoki tarixchining o'zi tasavvuriga ko'ra berilishi mumkin edi, ularning hech biriga tayanib bo'lmaydi. Livining dastlabki respublika siyosiy inqirozlari haqidagi ta'riflari kechki respublikaning siyosiy ritorikasi va taktikasini ko'rsatadi va shuning uchun asossiz ishonib bo'lmaydi. Masalan, erta respublika agrar qonunchiligi kech respublika terminlarida bayon qilingan. Plebey tribunalari va Senat o'rtasidagi dastlabki respublika mojarolari ham xuddi shunday kech respublikaning Optimatlari va Populares siyosatidan keyin shakllangan. Shuning uchun dastlabki Rimning ichki rivojlanishini o'rganishda ehtiyot bo'lish kerak. Qadimgi an'analarda qayd etilgan ko'plab asosiy yangiliklarni qabul qilish mumkin, ammo bu faktlarning qadimiy talqini shubhasiz qolishi mumkin emas. Keyingi rimliklar qirollikning bekor qilinishi va uning o rniga konsullikʻ o rnatilishini respublikaning boshlanishi deb hisoblashgan. Bundan buyon ʻ qirolning diniy vazifalarini umrbod bu lavozimni egallagan ruhoniy-qirol (rex sacrorum) bajaradi. Qirolning harbiy kuchi (imperium) konsul deb ataladigan har yili saylanadigan ikkita magistratga berilgan. Ular har doim respublikaning bosh magistraturasi sifatida qabul qilingan, shuning uchun har bir juftning ismlari tanishish maqsadida ularning lavozim yiliga berilgan. Shunday qilib, bu nomlar to'g'risida sinchkovlik bilan qayd etilgan bo'lib, ular keyinchalik respublikaning qadimiy tarixi uchun xronologik asos bo'lgan. Konsullar, birinchi navbatda, urushda Rim qo'shinlarini boshqargan generallar edi. Shuning uchun ular asrlar assambleyasi tomonidan saylangan, ya'ni Rim armiyasi ovoz beruvchi organga tuzilgan. Ikki konsul teng kuchga ega edi. Bunday kollegiallik deyarli barcha Rim davlat idoralari uchun asosiy edi; Bu hokimiyatni suiiste'mol qilish holatlarini tekshirish uchun xizmat qilgan, chunki bitta sudyaning harakatlariga uning hamkasbi to'sqinlik qilishi mumkin edi. I.Bob. 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1 Аммиан Марцеллин. Римская история / Пер. Ю. А. Кулаковского, А. И. Сонни. — М. : АСТ : Ладомир, 2014. — 631 с 4 Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G'arbiy Rim imperiyasining qulashi 476- yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o'rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Qadimgi Rim tarixi bo'yicha moddiy manbalar xilma-xil bo'lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o'rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo'lgan sog'onalar, uy- joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o'zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko'p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo'rining jez haykali, Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko'p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to'la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko'chalar, uylar, ibodatxonalar to'laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo'lgan shahar me’morchiligi to'g'risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko'p bo'lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, lotin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi bo'yicha eng qimmatli manbalardanf biri bu yozma adabiyotdir. Er. avv. Ill asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o'ynashi bilan uning tarixi to'g'risida boy ma’lumotlar to'plana boshlandi. Er. avv. II asrda Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'ldk Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy monografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so'nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezaming asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratudi. Liviy tarixida Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to'g'risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning/ikki jildli asartda Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Qadimgi Rim tarixi manbalari Er. avv . I asr so‘ngida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatlari « nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarix batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 tasi to'la saqlanib qolgan bo'lib, er. avv. 442-yilgacha bo'lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-yarmi, I asming boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oid 5 german qabilalari to'g'risida qimmatli ma’lumotlar berilgan. II—III asrlar tarixiga oid asarlar to'la saqlanmagan. Ularniichida IV asrda tuzilgan «Avgustlar tarixi yozuvchilari», «imperatorlar taijimai hollari» kabi to'plamlami ko'rsatish mumkin. So'nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Marsellin asarlarida tarixiy voqealar eramizning 378-yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo'yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarxf Appian (II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy voqealami borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilaming yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlami ko'rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy-joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo'lib xizmat qildi. Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklami tarixiy-madaniy jihatdan to'la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo'lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, dirfiy hayoti bo'yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilib olish mumkin. Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari va sud hujjatlari Rim kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog'ida bo'lgan Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko'p miqdorda me’moriy inshootlar: saroy- ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko'priklar, portlar saqlanib qolgan. 2 1.2. Qadimgi Italiyaning geografik joylashuvi va aholisi Zamonaviy Rim shahri hozirgi kunda Italiya Respublikasining poytaxti, G‘arbiy Yevropaning yirik shaharlaridan biri dir. Lekin qadimgi davr uchun Rim mil. avv. 2 R.Rajabov” Qadimgi dunyo tarixi” «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009-yil.325-326 bet 6 VI asrda vujudga kelgan madaniylashgan davlat va jamiyatni bildiradigan tarixiy termin hisoblanadi. Dastlab Apennin yarimorolida yuzaga kelgan, keyinchalik butun 0‘rtayer dengizi havzasini egallagan “Qadimgi Rim” atamasi Rimda sivilizatsiya boshlangan davr bilan bog'liq. Lekin undan oldin esa rimlik yoki italyan bo‘lmagan markazlar, ya’ni Sitsiliya va Janubiy Italiya hududlaridagi, etrusk shaharlarida sivilizatsiyalarning vujudga kelishi mil. avv. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi Apennin yarimoroli o‘zining ko‘rinishi bilan etikchani eslatadi. Uning geologik davomiyligi Sitsiliya oroli, Italiyadan 3 kilometrlik Messin quruqligidan ajralib chiqish bilan bog`liq. Sitsiliyaning shimolida kichkina Lipar (Eoliya) orolchasi joylashgan. Italiyaning g‘arbiy qirg‘og‘ida Sardiniya va Korsika orollari, qirg‘oqqa yaqin joyda Elba va Kapri orollari joylashgan. Uning hamma tarafida Tirren dengizi to‘lqinlanib, janub tarafdan Ioniya, sharqdan Adriatika dengizi suvlari yuvib turadi. Italiyaning Tirren dengizidan ajralgan va janubiy hududlarida dengizchilik rivoj topgan. Sharqiy qirg‘oq liniyasi dengizdan ajralgan bo‘lib, bu yerda dengizchilik bilan shug‘ullanish noqulaylik tug‘diradi. Italiyaning shimolida mustahkam Alp tog‘lari qad rostlagan, markazda uncha baland bo‘lmagan yosh Apennin tog‘i, harakatdagi Vezuviy vulqoni bo‘lgan. Italiyaning maydoni va hududlari Yunonistonga o‘xshaydi. Farqli tomonlari Etruriya va uning qizil yerlari, Kampaniya va uning bir qismi hisoblangan Latsiyaning vulqonli tuprog‘i, Apuliyaning qora yerlaridir. Italiya Yunonistonga qaraganda suv resurslariga boy. Yirik suv tarmoqlaridan biri -Padus bo‘lib, o‘z suvini Adriatika dengiziga quyib, tarmoqlanadi. Padusning irmoqlari chapdan Titsin, katta va kichik Duriya, o‘ng tarafdan Trebiya va Parmadir. Bu daryolar havzasida juda ko‘plab o‘tloqlar mavjud. Adriatika o‘z suvini Rubikon, Metavr, Aufid daryosiga etkazadi. Tirren dengiziga Amo, Tibr, Liris, Voltum daryolari o‘z suvlarini quyadi. Apennin tog'idagi qorlaming erishi bilan uncha katta bo‘lmagan yuqoridagi daryolar toshib, aholiga ko‘p talofotlar yetkazgan. Toskaniya va Pompiniyada botqoqlar bo‘lib, ulardan o‘tish aholi uchun qiyinchilik tug‘dirgan. Italiyada kо'liar ham anchagina. Masalan: Alp tog‘lari etagida Verban(Major), Benak(Garda), Etruriyada Trazmimin, Latsiyada Regil, Alban, Samniyada Futsin ko‘li mavjud. Miloddan avvalgi I mingy illik o‘rtalarigacha Italiyada iqlim salqin va nam bo‘lgan, himoliy hududlarda deyarli hayot bo‘lmagan-o‘lik hududlar hisoblangan. Italiyaning qolgan hududlari esa subtropik iqlimga ega bo‘lib, janubda qor juda kamdan-kam yoqqan. Italiyaning o‘simlik dunyosi juda boy bo‘lgan. Alpning 1700 metr balandlikdagi qismlarida ninabargli daraxtlar: qarag‘ay, archalar, 7 Markaziy Italiyada esa sarv, qayinlar, janubda hamisha ko‘m-ko‘k tusga ega bo‘lgan ulkan daraxtlar bo‘lgan. Qadimgi davrda Italiyada nok, olma, uzum yetishtirilgan, janubda esa bodom va anor parvarish qilingan. Dehqonlar bug‘doy, arpa, polba va boshqa donli ekinlami yetishtirishgan. Tomorqa dehqonchiligida esa asosan yuqorida ta’kidlanganidek, dukkakli ekinlar etishtirilgan. o‘rmonlarda bo‘ri, ayiq, quyonlar, tog‘li joylarda ohular yurgan. Manbalarga ko‘ra Italiyaning nomi “Vitulus” - “buqa”, “buqacha” so‘zidan olingan, boshqa bir variantga ko‘ra Bovian shalirining nomlanishi shu yerdan olingan. Dengizlar ham baliq va mollyuskalarga boy bo‘lgan. Tarent ko'rfazida chig‘anoqlardan marvaridlar olingan. Foydali qazilmalaming turli xillari bo‘lib, temir va mis Ilva oroli va Janubiy Etruriyadan, kumush Bruttiyadan, oltin Alpdan, qurilish toshlari va marmar Apennindan, Kampaniyadan esa tuz va soz tuproq olingan. Aholisi. Italiyada aholining joylashuvi paleolit davriga borib taqaladi. Bu haqda toshdan va shoxdan yasalgan mehnat qurollari topilgan janubiy hududlar, Meandertal odam tipidagi suyaklar aniqlangan Latsiya hududlari dalolat beradi. Odamlar bu paytda termachilik va ovchilik, baliqchilik bilan shug‘ullanishgan. Italiya va unga yondosh orollardan neolit davri yodgorliklari ham topilgan. Bu paytda odamlar, yarim yerto'Ia shaklidagi boshpanalar qurishgan. Vaqt o‘tgani sari aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana boshlashgan. Italiyada III mingyillikdan boshlab mis qo‘llanila boshlangan va sopol buyumlar ishlab chiqarishgan. Eneolit davriga kelganda esa Bolqon yarimoroli va Ispaniya bilan aloqa boshlangan. Mil. avv. II mingyillikda Italiya aholisi bronzani ishlatishni yaxshi bilishgan. Bronzadan dastlab bezak sifatida foydalanishgan bo'lsa, keyinchalik undan mehnat qurollari ishlab chiqarilgan. Bu paytga kelganda Shimoliy Italiyaning daryo va ko'llari qirg‘oqlarida aholi manzilgohlami o‘zlashtirganlar. Bu davrda aholi shug‘ullangan mashg'uloti “terramar dehqonchilik yoki aralash dehqonchilik deb ataladi. “Terra”-italyancha “yog‘li yer” degan ma’noni bildiradi. Terramar dehqonlar bronza boltalar, ketmonlardan foydalanilgan. Yerlariga asosan dukkakli ekinlar va bug‘doy ekilgan. Yerlarni shudgor qilishda shoxli hayvonlaming suyaklari va cho‘chqa!ardan foydalanilgan. Terramarlar vafot etgan jamoadoshlarini tuproqni qazib, dafn etishgan. Nekropollar aholi yashash joylarining yaqiniga qo'yilgan. o‘rta va Janubiy Italiyada terramar madaniyatiga parallel ravishda boshqa bronza madaniyati faoliyat ko‘rsatgan. Apennin yarimoroli aholisi egeyliklar bilan aloqada bo'lgan. Miken madaniyatining ta’siri egeyliklami qurilish asboblari, sopol buyumlar ishlab chiqarishda, diniy urf-odatlarda kuzatiladi. Mil. avv. II mingyillik oxiri va I mingyillik boshlarida Italiyaga temir davri kirib keladi. XIX asr o'rtalarida 8 Boliniyaning Villanova degan hududida yonib ketgan jasadlar topilgan. Jasadlar bikonik ko‘rinishida joylashgan. Dafn jihozlari asosan sopol buyumlardan, bronza va temir buyumlardan iborat bo'lgan. Mazkur tarixiy topilmalar Villan madaniyati nomini olgan. Xuddi shunday ko'rimshdagi madaniyat Janubiy Etruriya, Alban tog‘lari dan topilgan. Italiyaning shimoli- g'arbiy hududida esa temir davrining boshqa madaniyati-Golaseki, shimoli-sharqiy hududlarda Este madaniyati, Bruttiyada Torre Gali madaniyatlari mavjud bo'lgan. Bu madaniyatiaming rivoji ham turlicha kechgan. Taraqqiyot jarayonlari dengizbo'yi hududlarida tezroq sodir bo'lgan. Xo'jalik munosabatlarida temir qurollaming qo'llanishi iqtisodiy ko'rsatkichlarning o‘sishiga olib keldi. O'z navbatida ishlab chiqarishning o'sishi mahsulot ayriboshlashni yuksaltirdi. Xususan, temir bolta va omochlar tomorqalarda piyoz yetishtirishni ko'paytirishga xizmat qiladi. Etruriya va Umbriya hududlaridan Boltiq qahrabosidan tayyorlangan buyumlar topilgan. Ushbu san’at buyumlarida yunon afsonalarining ta’siri seziladi. Bu mahsulotlar Italiyaga savdogarlar orqali kirib kelgan. Aholi birlashmalarida shaharlashish jarayonlari kuzatilgan. 30 ta lotin shaharlari ittifoqining bosh shahri-Alba-Long bo`lgan. Shaharlar aholisi tabaqalangan bo‘lib, buni dafn jarayonlarida ko‘rish mumkin. Bolonya va Bey hududlaridagi ko‘milgan jasadlar orasida asir va qullar tasvirlangan buyumlar topilgan.Etnik xilma-xillik. Apennin yarimorolining qadimgi aholisi ligurlar yoki ligiylar deb atalgan. Hozirgi zamon olimlari ligurlarni neolit davri aholisi deb ataydilar. Ligur tili lingvistlar tomonidan o‘rganilib chiqilgach, til Korsika aholisi bilan, Sardiniyadagi sardlar bilan, Sitsiliyadagi sikanlar bilan aloqador desalar, bir guruh olimlar buni hind- yevropa tillar oilasiga taalluqli deb, hisoblaydilar. Temir davriga kelganda ligurlar Italiyaning shimoli-g‘arbiy hududlaridagi boshqa qabilalardan ajralib qoladi va o ‘zlaridagi mavjud primitiv hayot tarzini davom ettirishgan. Mil. avv. II mingyillik boshlarida Italiya aholisining asosiy tarkibi hind-yevropa tilida gapiradigan qabilalardan iborat bo‘lgan. Ulaming ichida italiklar lotin-sikullik va umbro-oskso- sabellar kabi 2 guruhga bo‘lingan. Tub joy aholisi italiklar deb atalsada, ular ham kelgindi xalq hisoblanadi. Ushbu xalqlami Italiyaga qachon va qaysi yo‘l bilan kirib kelgani nomalum . XIX asrda italiklar Italiyaga shimoldan Alp tog‘lari orqali kirib kelganligi to‘g‘risidagi qarashlar yuzaga keldi. XX asr o‘rtalarida esa ularni Apennin yarimoroliga Adriatika dengizidan kirib kelganligi haqidagi xulosaga kelishdi.Italiklardan tashqari I mingyillik o‘rtalarida Italiyada boshqa hind-yevropaqabilalari, pelasglar, illiriyaliklar, yunonlar kabi xalqlar bo‘lishgan. Illiriyaliklar, yunonlar, italiklar Kampaniya, Janubiy Italiya va Sharqiy Sitsiliyada koloniyalarga asos solishdi. Mil. avv . I mingyillik o‘rtalarida Padan tekisligiga asos solgan kelt yoki galliyaliklar Yuqori Dunaydan Alp orqali kirib kelganlar. 9 Mil. avv. IX asrdan Sardiniyaga finikiyaliklar joylashishadi. VI asrda finikiyaliklar G‘arbiy Sitsiliyani zabt etishdi. Puna faktoriyalari Tirren dengizi qirg‘oqlarida vujudga keldi.Italiyada VIII-VII asrlarda etmsklar yoki tusklar tilga olinadi. Bu xalqni rimliklar shunday atashgan, yunonlar esa ulami tirrenlar yoki tirsenlar deb nomlashgan. Etrusklar esa o‘zlarini ratsenlar deb atashni xush ko‘rishgan. Ulardan ko‘plab moddiy yodgorliklar bizgacha yetib kelgan. Ular orasida shahar qoldiqlari, nekrapollar, tasviriy san’at namunalari va 11 mingdan ortiq qo‘lyozmalaming borligi tahsinga sazovordir. Etrusklaming alifbosi mahalliy xususiyatga ega bo‘lib, ko‘plab olimlarning ma’lumotlariga ko‘ra u g‘arbiy yunon yozuvidan o‘zlashtirilgan. Shuning uchun ham yozuv yengil o‘qiladi va tushunilishi ham oson boigan. Etrusklar tili va uning kelib chiqishi fanda katta muammo hisoblanadi. Ayrim etruskshunos olimlarning ta’kidlashicha, 0‘rtayer dengizi va Old Osiyoning qadimgi aholisining hind- yevropa tiligacha bo‘lgan tilining qoldiqlari shimoliy Kavkaz tilining bir qismi hisoblanadi. Qolgan olimlar esa xettlar yoki pelasglar tili bilan aloqador degan fikmi ilgari suradilar. Ko‘pchiligi esa bu tilni aralash til deb, ham hisoblashadi. Etrusklaming kelib chiqishi borasida ham ko‘plab farazlar mavjud. XVII asr boshidan ulaming sharqdan kelib chiqqanligi to‘g‘risidagi qarashlar yetakchilik qila boshladi. Rossiyada XX asr boshlarida V.I. Modestov tomonidan ushbu g‘oya yanada mustahkamlanadi. Bu faraz Gerodotning hikoyasiga asoslanib, bunda Gerodot tirrenlami Lidiyadan kelib chiqqan deb hikoya qiladi. XX asrda Germaniyalik olimlar etrusklaming kelib chiqishida nord xalqlarini asos sifatida ko‘rsatadi. 3 XIX-XX asrlarda italyan tarixchilari etrusklaming avtoxtonligi konsepsiyasini himoya qilishadi. Buning asosida esa Dionis Galikamasning guvohligi yotadi. Hozirgi kunda M. Pallatino o‘z qarashlarida etrusklar Italiya hududlariga yaxlit xalq bo‘lib kirib kelmagan, balki Bolqon yarimoroli va Kichik Osiyodan kelib, Italiyadagi turli xalq birlashmalariga qo‘shilib, keyin duragay xalq sifatida shakllanishgan, degan farazni ilgari surmoqda. 3 D.Uraqov. Jahon tarixi, Qadimgi sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” innovatsiya-ziyo. Toshkent. 2020-yil.211-215 betlar 10 Italiyaning mil. avv. I mmgyillikdagi etnik kartasi favqulodda rang-barang bo‘lib ketgan. Alp va Apennin qoyalarida, uning shimoli- g‘arbiy hududlarida ligurlar yashagan. Padus vohasida mil. avv. V asrdan kelt qabilalari kelib o‘mashadi. Rimliklar ulami gallar deb atashgan, keyinchalik bu hudud Sizalpin Galliyasi deb nomlangan. 0‘rta Italiyada etrusklar joylashgan hudud -Etruriya, umbrlar joylashgan hudud-Umbriya, pitsenlar o‘rnashgan hudud - Pitseniya, lotinlar joylashgan hudud-Latsiniya deb atalgan. Latsiniya atrofida sabinlar, ekvlar, gemiklar joylashgan bo‘lib, ular italyan tilida gaplashgan. Kampaniya aholisi osklaming avzonlar bilan aralashuvi oqibatida vujudga kelgan. Janubiy hududlardagi Lukanin va Bruttin aholisi osklar qabilasining ildizidan tashkil topgan. Apuliya va Kalabrida illiriyaliklardan kelib chiqqan yapiglar asosiy aholi qatlami hisoblangan. Sitsiliya aholisining asosiy tarkibini sikullar tashkil qilgan, ulaming tillari lotin tili hamda qadimgi sikan tiliga aloqador bo'lgan. Italiyadagi barcha xalqlar va qabilalar turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimga, siyosiy-madaniy taraqqiyotga ega boiganlar. Rimliklaming istilolari oqibatida Italiya romanlashdi, uning turli xil etnik komponentlari yagona Italiya xalqini tashkil etdi. Italiyaliklar lotin tilida gapirishgan. Chunki etrusk va ligur tillari mil. avv. I asrga kelib unutilib ketgan edi. II.Bob. Qadimgi Etrusklar jamiyati va madaniyati Italiyaning qadimgi xalqlari orasida mil. avv. I mingyillikni 2-choragida yashagan etrusklar alohida o‘rin tutadi. O‘sha vaqtda ligur, italik va illiriyalik ibtidoiy jamoa tuzumida yashayotgan vaqtda etrusklar mintaqada dastlabki davlatchilik an’analariga asos solgan xalqlardan biri sanaladi. Qadimdan ular janubda Kampaniya, shimolda Padan hududi va hozirgi Toskanada keng joylashgan edilar. Etrusklami boy unumdor yerlarga ega bo‘lishi donli ekinlar, zig‘ir, uzumchilik bilan shug‘ullanish imkonini bergan. Shuningdek, mis, qalay va temir konlarining mavjud bo‘lishi mehnat qurollarining takomillashuviga olib keldi. Hududda kulolchilik ham yaxshi rivojlangan edi. Qishloq xo‘jaligi hamda hunarmandchilikni taraqqiy etishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga olib keladi. Jumladan, Feroniya qayinzorlarida har yili savdo yarmarkalari tashkil etilgan. Etrusklar kemalar yasab, dengiz orqali o‘zga xalqlar bilan faol savdo aloqalarini olib borganlar. Arxeologik qazishmalar natijasida ko‘plab qabristonlar o‘rganilganda, qabrlardan Misr, Suriya, Kipr, Yunonistondan keltirilgan qimmatbaho buyumlar topilgan. 11 Etrusklar shaharlari ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turgan. Jumladan, asosiy shaharlar qat’iy talablar asosida ko‘proq balandliklarda qurilgan bo‘lib, yunon shaharsozligi namunalarini eslatar edi. Shahaming muhim bo‘g ‘ini ibodatxonalar sanalgan. Tashqi ko'rinishdan yunonlamikiga o‘xshasada, ichki tuzilishi mutlaqo farq qilgan. Shahar aholisining yashash uylari asosan tosh fundamentlar ustiga yog‘och devorlar bilan loy suvoqlar qilinib, tomlari cherapitsalar bilan qoplangan edi. Xo‘jalikning yuqori darajada ixtisoslashuvi hamda savdoning rivojlanishi oqibatida etrusklar jamiyatida tabaqalanish yuz beradi. Melioratsiya sohasida va shaharlar qurilishida og‘ir mehnat talab etilgani bois, yollanma hamda qullar mehnatiga ehtiyoj kuchayadi. Etrusklar qabristonlarida qullami o ‘ldirish bilan bog‘liq turli xil marosim belgilari va qoldiqlari topilgan. Shuningdek, saqlanib qolgan ko‘zalar sirtida qo‘llari bog‘langan qullar tasviri mavjudligi yuqoridagi fikrlarni dalilidir. Lekin, faqatgina qullar mehnatidan foydalanilgan, degan fikr noto‘g‘ri hisoblanadi. Chunki, jamiyatda qullardan tashqari kambag‘allashib qolgan qatlam hamda bo‘ysundirilgan aholi ham ekspluatatsiyaga mahkum qilingan. Yunon mualliflari ulami “penestlar”, mahalliy aholi esa, "lete ” yoki “lautnf deb atashgan. Jamiyatda xususiy mulkni ortib borishi hamda tabaqalanishni kuchayishi oqibatida kambag‘allashgan qatlamning boshqa joylarga ko‘chib ketish jarayonlari kuzatiladi. Odatda ular o‘zga yurtlarda baxt va boylik izlab omadi chopmagan siyosiy yo‘lboshchilar va muttahamlar atrofiga yig‘ilishgan. Qadimgi afsonalarda qandaydir Avkn nomli shaxs tilga olinadi. U atrofiga kichik harbiy qism to‘plab, shimolga otlanadi va u erda Felzina shahriga asos soladi (Hozirgi Bolonya). Etrusklar jamiyatining yuqori tabaqasini harbiy-kohinlar qatlami tashkil etgan. Rim tarixchilari ulami prinsepsni vakillari deb ta’riflashadi. Zamonaviy tarixchilar esa imtiyozli tabaqani (etera) boshqargan amaldorlar guruhi sifatida baho berishadi. Ijimoiy hayotda urug‘ yoki oila ota tomonidan belgilangan, biroq jamiyatda onaning roli ham yuqori bo‘lgan.Shaharlaming siyosiy boshqaruvi o‘zida harbiy-diniy hokimiyatni birlashtirgan podsho qo‘l ostida boigan. Biroq, mil av. VI asrda podsho o‘mini saylangan vakolatli shaxslar egallaydi. Ular mahalliy xalq orasida zilka yoki zilax deb atalib lotinchasiga pretor, diktator ma’nolarini anglatgan. Etrusklarda markazlashgan davlat boshqaruvi tashkil topmagan. Antik mualliflar Toskaniya, Padan viloyati hamda Kampaniyada ulami 12 shahar- davlatlari bo‘lganligini ta’kidlaydilar. Aslida esa undan ham ko‘proq boigan. Ushbu shaharlar unchalik mustahkam bo‘lmagan diniy ittifoqda bo‘lib, harbiy qobiliyatga ega bo‘lgan zilaxlar tomonidan boshqarilgan. Chunki, etrusk shaharlari dengizdan uzoqroqda barpo etilgan. Shunga qaramay, har bir shahaming dengizga chiquvchi portlari bo‘lgan. 12 Jumladan, Sera shahrining porti Pirgi, Felzinaning portlari Atriy va Spina hisoblangan. Bizgacha Toskaniya shaharlari ittifoqiga oid tarixiy ma`lumotlar yaxshi saqlanib qolgan. Ulaming markazi sifatida Volsiniya tilga olinadi. Mazkur shaharda har yili hukmdorlar saylovi hamda bayram va yarmarkalar oikazib borilgan. Shaharlar orasida muhim o‘rinni Vey shaharlari egallagan. U yerda ijodkorlar maktablari faoliyat ко rsatgan Kluziy, Peruziya kabi shaharlar mavjud bo`lgan. Har bir shahar og‘ir qurollangan piyoda askarlar qo‘shiniga ega bo`lib, otliq qismlami zodagonlar tashkil qilgan. Lashkarboshilar urushda jang aravalaridan kengfoydalanishgan. Yangi yer va bozorlarga bo‘lgan ehtiyoj jamiyatda ijtimoiy keskinlikni yuzaga keltiradi. Natijada mustamlaka yerlarga bo‘lgan talab yanada kuchayadi. 0‘rtayer dengizi savdosi uchun raqobat natijasida etrusklar bilan Italiyadagi yunon koloniyalari o‘rtasida urush kelib chiqadi. Mil.avv. VI asrda etrusklar Korsika va Sardiniya orollarining sharqiy sohillarini egallab oladilar. Shu bilan birga Kapuya shahri boshchiligida tuzilgan kompaniyaliklar ittifoqini mag‘lub etishga erishadilar. Natijada bu jarayon yunonlar bilan qarama-qarshilikka olib keladi. Bu yo‘lda etrusklar g‘arbiy 0‘rtayer dengizida hukmronlikka intilayotgan Karfagen bilan ittifoq tuzadilar. Mil. avv. 535- yili etrusklar va karfagenliklar Alaliya va Korsika atroflarida yunonlarni mag‘Iubiyatga uchratadilar va ushbu orollar etrusklar nazorati ostiga o‘tadi. Etrusk shahar davlatlarining yuksalishi mil. avv. VI asming birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Ammo mil. avv . VI asming oxirgi choragida tashabbus yunonlar tomoniga o ‘zgaradi. Mil. avv . 524-yili yunonlar etmsklarni Kompaniyada va Latsiyada mag'lubiyatga uchratadilar. Mil. avv. 474 -yili Kum yonidagi dengiz jangida yunonlar etrusklami yana yengadilar va ulaming Latsiyadagi ta’siri susayadi. Mil. avv. 509- yil Rimda etrusklar sulolasi tugatiladi. Ko‘p о`tmay Etruriyaga shimoldan kelt qabilalari bostirib kirishi bilan etrusklaming Apennin yarim orolidagi gegemoniyasi ham nihoyasiga etadi.Etrusklar hukmronligini yemirilishiga qaramay ulaming shimoliy va markaziy Apennin yarim oroliga madaniy ta’siri mil. avv. IV asr oxiriga qadar davom etadi. Buni biz Rim jamiyatida bevosita kuzatishimiz mumkin. Masalan: rimlik zodagonlar orasida etruskcha so'zlashish va ular kabi tartib qoidaga e ’tibor berish, folbinlik, qurbonlik qilish odatlari yuqoridagi fikrimizga dalil bo‘la oladi. Shu bilan birga, rimliklar muqaddas kitoblarida dunyoni yaratilishi va xudo tomonidan insonlarni 12 ming yillik hayoti borasida ma’lumotlar keltiriladi. Rimliklar etrusklardan yana shaharsozlik, yer xo‘jaligini tuzish tizimlarini o‘zlashtirganlar. Ayniqsa folbinlar (garuspiklar) etruskcha odatga muvofiq chaqmoq chaqishi va qurbon keltirilgan hayvonlar ichki a’zolariga qarab kelajakni bashorat qilganlar. 13 Etrusklaming Tini, Uni va Menrva kabi ilohlari ko‘hna Rim ilohlar panteoniga tegishli Yupiter, Yunona va Minervalar bilan juda o‘xshashdir. Avvalambor, etrusk xudolari nomlarining kelib chiqishi Apennin yarim oroli, yunon va Kichik Osiyoga, ya’ni xettlarga ham borib taqaladi. Etrusklar maqbaralarining arxitekturasi Bolqon, Kichik Osiyo va Sardiniyadan topilgan maqbaralami eslatadi. Tosh tobutlarda afsonaviy hayvonlar (ximeralar, sfinkslar, qanotli buqalar) tasvirlarini borligi Old Osiyo va Misr madaniyatiga yaqinlikdan dalolat beradi. Etrusklar kulolchiligiga nazar tashlansa, ular yunon kulolchilik madaniyati ga taqlid qilganliklarini bevosita kuzatish mumkin. Shuning uchun yunonlar etrusklami “yarim varvar” deb ham ataganlar. Keyinchalik etrusklar qo‘shni italik qabilalarga o‘z madaniy ta’sirini o‘tkazadilar. Jumladan, shaharlar va binolami qurish hamda podsho boshqaruv hokimiyat tizimini rimliklar ay nan etrusklardan o‘zlashtirganlar. 4 4 Yu. Krushkol.” Qadimgi Dunyo tarixi” Toshkent. 1975-yil. 246-250 betlar 14 2.2. Qadimgi Rim podsholigi Latsiyani qadimgi shaharlaridan biri bo'lgan Rim Tibr daryosi o'rta oqimida Etruriyadan janubda joylashgan edi. Boshqa latin shaharlari kabi Rim bir necha kichik urug' qo'rg'onlarini birlashuvi bilan paydo bo'ldi. Er. aw. VIII asrda eng qadimgi shaharlari Lavrent, Lanuviy va Laviniy bo'lgan 30 shahar Alba-Longa shahri boshchiligida Latin federatsiyasini tashkil qildilar. Rivoyatlaiga ko'ra Al’ba-Longani asoschisi Askaniy Yul troya qahramoni Eneyning o'g'li edi. Alba- Longaning o'n to'rtinchi podshosi Numitoming nevaralari aka-uka Romul va Rem rivoyatga ko'ra Tibr qiig'og'idagi Palatin tepaligida yangi shahar Rimga asos soladilar. Romul janjalda ukasini o'ldirib qo'yadi va Rimning yetti podshosidan birinchisi (er. avv. 753—715- yillar) bo'ladi. Rimning ilk aholisini sabin-umbra qabilalari tashkil etadi. Romul Rim aholisini 30 kuriyaga bo'ladi, 300 kishilik podsho gvardiyasini tuzib Veya shahrini bosib oldi. Romuldan keyin Numa Pompiliy (er. aw. 715—673-yillar), Tull Gostiliy (673— 641- ), Ank Martsiy (641—616-yillar), Luqiy Tarkviniy qadimgi (616—578- yillar), Serviy Gulliy (578—534-yillar), Lutsiy Tarkviniy Mag'rur (534—510- yillar) hukmronlik qilganlar. Dastlab Rim aholisi 3 urug'-qabila (Titsiy, Ramn va Lutsem) tribi, 30 kuriya va 300 urug', 3000 familiya (oila)ga bo'lingan. Triblar etnik farqlanmagan qabilalar birlashmasi bo'lishi mumkin. Kuriya erkak jangchilami diniy, harbiy va shakllanayotgan siyosiy tashkilotning asosi bo'lgan ibtidoiy birlashmasi, gent podsholik davrida yemirilayotgan urug' jamoasi, familiya-katta patriarxal oila edi. Latinlaming bir necha o'nlab mustahkamlangan markazlari ittifoqqa birlashtirilgan bo'lib, uning boshida Alba-Longa shahri turar edi. Har yili latin jamoalari vakillari hamma uchun umumiy bo'lgan lotin bayramlarini nishonlash uchun Alban tog'i tepaligida to'planar edilar. Barcha latinlar uchun umumiy xudo ma’buda Diana edi. Arxeologik qazilmalarga ko'ra eramizdan avvalgi X asrda latinlami kichik guruhi Palatin tepaligining g'arbiy tomonida Tibr daryosi bo'yida kelib joylashdilar. Bu yerda mudofaa devori bilan o'ralgan to'rtburchak shakldagi qishloqlar paydo bo'ldi. 5 Palatinda yashagan odamlar mayitlami dafn qilmasdan gulxanda yoqar edilar. Bu odat Alba-Longadagi dafn marosimiga o'xshar edi. Bu Rimning ilk aholisini kelib chiqishi Alba shahridan ekanligini tasdiqlaydi. Bir necha o'n yildan so'ng ular qo'shni tepaliklar Seliy va Eskvilinni egalladilar. Er. aw. VII—VI asrlarda 285 gektar yemi egallagan Palatin, Seliy, Eskvilin tepaliklaridan boshqa Kvirinal va Viminaltepaliklarini ham qo'shib olindi. Bu tepaliklar va Palatin o'rtasidagi 5 Тит Ливий. История Рима от основания города : в 3 т. / Тит Ливий. — М. : Наука, 1989—1993. 100-101 б 15 bo'shliq shahar markaziga aylandi. Shu yerda uzoq yuz yilliklar davomida Rim davlat hayoti to'plangan Fomm Romanum paydo bo'ladi. “To'rt kvartalli” shaharni paydo bo‘lishida etrusklami roli katta edi. Ular shaharga Roma (Rim) nomini bergan bo'lishlari mumkin. So'nggi Rim tarixchilarining aytishicha, Rimning eng birinchi podsholaridan bin Serviy Tulliyning kelib chiqishi etrusklardan bo'lib, Serviy Tulliy davrida shahar yanada kengaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo'shib olinib, mustahkam devoriar bilan o'rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli latin shahriga aylandi va tezda Latsiy viloyatida Alba Longadan yetakchilikni tortib oldi. Ilk Rim jamiyatining asosi bu — urug edi. Urug' a’zolari umumiy mulkka ega bo'lib, diniy marosimlami biigalikda bajarar edilar. Bu qadimgi urug' jamoat tuzilmasining izlari Rim ismlarida ko'rinadi. Rim ismlari uch qismdan tuzilgan: shaxsiy ism, urug'ni nomi va laqab, misol uchun Gay Yuliy Sezar. Bu keyinchalik merosiy bo'lib o'tgan. Vaqt o'tishi bilan urug'chilik aloqalari zaiflashdi,oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila a’zolarini, balki xonaki qullami ham qamrab oldi. Podsholik davrida qullar hali ham kam sonli edi. Ana shunday patriarxal oila tepasida barcha oila a’zolarining hayoti va o'limi ustidan cheklanmagan hokimiyatga ega bo'lgan «pater familius» (oila otasi) turar edi. O'sha vaqtda rimning to'la huquqli fuqarolari «Populyus Romanus» (Rim xalqi) shahardagi uch etnik unsur lotin, sabin va etrusklami aks ettirgan uch tribga bo'lingan edilar.3 Tribni har biri o'ziga un kuriyani, kuriya esa o'n urug'ni o'z ichiga olgan edi. Shunday qilib Rim tarixchilarining ma’lumotiga ko'ra, Rimning erkin aholisi dastlab 300 urug'dan iborat bo'lgan. Podshoning chaqirig'iga ko'ra, ular kurial yig'inlari- komissiyalariga to'planar edilar. Saylov Kuriyalar bo'yicha o'tkazilar edi Kuriya yig'inlarida umshlar, tinchlik, diniy e’tiqodga oid qarorlar qabul qilinar edi. Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda ham jamoalar tepasida Kuriya komissiyalarida (xalq yig'ini) saylanadigan podsho turar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzini ko'targan 12 liktorlar borar edi. Davlatni podsha bilan dastlab 100 keyinchalik 300 a’zodan iborat bo'lgan oqsoqollar kengashi- senat boshqargan. Senat komissiyalar qabul qilgan barcha qarorlami tasdiqlar edi. Podsho vafot etgan taqdirda senat yangi podsho saylaguncha o'z ichidan har besh kunda bir kishini vaqtinchalik podsho («interreks»)ni tayinlar edi. Bu odat keyingi yaqtlarda ham saqlanib qoldi. Rimda oliy mansabdor shaxs konsul vafot etganda ham bu odat qo'llanilar edi. Podsho oliy harbiy boshliq, kohin va sudya bo'lib, zamriyat bo'lganda bir qancha yordamchilar-kvestorlarga tayanar edi. Kvestorlar odam o'ldirish ishlari bo'yicha sudni amalga oshirar edilar. Podsho mutlaq hukmdor boim asa-da, etrusklar 16 davrida uning hokimiyati juda kuchli bo'lib, Rim oilasi «pater families» hokimiyatini eslatar edi. An’ana bo'yicha Rim tarixchilari shahar tarixida yettita podshoni aytib o'tadilar. Ulan Romul (er. avv. 753—715-yillar), Numa Pompiliy (er. avv . 715—673- yillar), Tull Gostiliy (er. avv. 673—641-yillar), Ank Marsiy (er. aw . 641—616- yillar), Tarkviniy Qadimgi (er. avv . 616—578-yillar), Serviy Tulliy (er. avv . 578 —534- yillar) va Tarkviniy Mag'rur (er. avv. 534—509-yillar). Bulardan kelib chiqishi etrusk bo'lgan oxirgi uch podshoni tarixiy deb aytish mumkin. Urug' tashkilotlari a’zolari rim xalqini (Romanus papulus) tashkil qildi. Boshda ko'chib kelganlar hisobidan to'ldiriladigan Rim fuqarolik jamoasi kuriyalar bo'yicha taqsimlangan edi. Ank Martsiy davrida jamoa yer fondi (ager publusus) zaxiralari tugadi. Chetdan ko'chib keladiganlar endilikda qabul qilinmadi va yopiq jamoa hosil bo'ldi. Natijada qadimgi Rimning ikki sinfiy toifalari imtiyozli patritsiylar (patricius—«zodagon otani o'g'li»), patrisiylar jamoa yer fondidan foydalanish, kuriya komissiyalarida ishtirok etish huquqlariga ega edilar. Ko'p sonli plebeylar esa o'z urug'larini saqlab qolib, rim urug'chilik tashkilotidan tashqarida bo'lib hech qanday huquqlarga ega emas edilar.Shu sababli patritsiy va plebeylar o'rtasidagi qarama- qarshiliklar yuz yillab davom etdi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida bir qism plebs boyib ketdi, kambag'allashib qolgan plebeylar, xonavayron bo'lgan fuqarolar hamda ozod qo'yilgan qullar qudratli patritsiylar homiyligiga o'tib ularga kliyenni (clients-«qaram kishilar») bo'ldilar. Klient o'z patrani urug'ini a’zosi bo'lib unga bo'ysunar edi. So'nggi rim podsholari o'z shaxsiy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat olib bordilar. Ular patritsiylarga qarshi kurashda plebeylardan siyosiy qurol sifatida foydalandilar. Podsho Serviy Tulliyning islohotlari rim jamiyatini urug' jamoasidan davlatga o'tishda muhim o'rin tutadi. U harbiy islohot va unga bog'liq ssenz (mulk) islohotlarini o'tkazdi. Bu o'zgarishlar natijasida kuriyalar bo'yicha yig'inlarni ikkinchi darajali qilib qo'ygan sentsuriy komissiyalari yetakchi o'ringa chiqib oldi. Podsholik davri so'ngida mulkchilikning ar tik shakli bilan rim polisi yoki kivitas fuqarolik jamoasini shakllanishi tugadi. Serviy Tulliy o'tkazgan siyosiy islohotlar bu qarama- qarshiliklarni ma’lumdarajada yumshatdi. Serviy Tulliy islohoti urug'chilik tuzumi asoslarini yemirdi. Serviy Tulliy Rimning barcha erkak aholisini (patritsiy va plebeylami) olti mulkiy toifaga bo'ldi. Birinchi toifa 100 000 mis tangaga teng mulkka ega bo'lgan, 11—75 000 ass, III—50 000 ,IV—25 000 tangaga, V—11 500 ass qiymatli mulkka ega bo'lishi kerak edi. Barcha kambag'allar butun boyligi bolalari bo'lgan VI toifaga proletariy (lotincha proles-«avlod»)lami tashkil etdi. Har bir toifa qo'shinga belgilangan miqdorda senturiy (yuzlik) berishi shait edi: 17 I toifa-og'ir qurollangan piyodalar 80 senturiy, suvoriylar 18 senturiy, jami 98 senturiy; 11—22 senturiy, III—20 senturiy, IV-22 senturiy, V-30 senturiy yengil qurollangan piyodalami, VI toifa-1 senturiy, jami olti toifa 193 senturiy (yuzlik) berishi shart edi.Serviy Tulliy xalq yig'inini yangi ko'rinishi senturiya komissiyalami joriy qildi. Ularda patritsiylar bilan plebeylar ham qatnashdilar. Senturiylarda odamlaming soni bir necha o'ndan (1 toifa) bir necha yuzgacha (proletar senturiylari) tebransada, har bir senturiy ovoz berishda faqat bir ovozga ega edi. I mulk senzi toifasi 193 ovozdan 98 ovozga egalik qilar edi. Shundan xulosa qilgan holda senturiy komissiyalarida hal qiluvchi ovozga mulkdor fuqarolar egalik qildilar. Mulkiy senzdan tashqari yosh senzi ham belgilandi: yoshlarni senturiylari (17 yoshdan 46 yoshgacha) harbiy dala xizmatini o'tadilar; keksalar senturiylari (46 yoshdan katta) garnizonlarda xizmat qilar edilar. Qo'shinlar podsho qo'mondonligi ostidagi 4 legiondan tashkil topgan edi. Serviy Tulliy yana ma’muriy-hududiy islohot o'tkazdi, Rim davlati hududi 21 okrugga (er. avv. 241-yildan ulami 35 taga yetdi) bo'lindi. Bu okruglar trib deb (ulardan 4 tasi shahar, qolgan 10 tasi qishloq tribi) ataldi.Patrisiylar va plebeylar o'rtasida boshdanoq kuchli ijtimoiy- siyosiy qarama-qarshiliklar mavjud edi. U Rim erkin aholisini mulkiy belgisiga qarab ajratdi. Rim xalqi «populus romanus» tarkibiga patrisiylardan tashqari plebeylar ham kiritildi. Bu fuqarolarning barchasi siyosiy huquqlarga ega bo'ldi. Aholi ro'yxati asosida u yoki bu kishini mulk, ishlov beriladigan yemi miqdoriga qarab Rim aholisi 6 mulkiy toifaga bo'lindi. Birinchi mulkiy toifa 100 ming ass (pul birligi) mulkka ega bo'lgan fuqorolar kiritildi. Eng awalo, mulkiy belgisiga qarab harbiy majburiyat taqsimlandi. Birinchi toifa og'ir qurollangan piyodalardan 80 senturiy va 18 senturiy suvoriylar; qolgan toifalar hammasi bo‘lib yengil qurolli piyoda yordamchi qismlar 95 senturiy berish kerak edi. Hammasi bo‘lib senturiy komissiyalaiga to'planadigan 193 senturiy paydo bo'ldi. Senturiy komissiyalariga kuriya komissiyalarining muhim vakolatlari qonunlami qabul qilish, mansabdor shaxslarni saylash, urush e’lon qilish va tinchlik bitimi tuzish kabi o'tdi. Amaldagi hokimiyat eski patrisiy urug'lari qo'lida saqlanib qoldi. Chunki ular yeming eng ko'p miqdoriga ega bo'lib, birinchi tabaqani tashkil etib sentual komissiyalarda ko'pchilikni 95 % ni qarshi 98 % ni tashkil qiladi. 18 Qadimgi Rim jamiyati dehqonlar va cho'ponlar jamiyati edi. Rimliklar etrusklardan yerga ishlov berishning samarali usullari va uzumchilikni o'zlashtirib oldilar. Etrusklami tajribasidan foydalanib rimliklar fomm atrofida eng katta yer osti kanalini qurdilar. Ular yana etrusklardan markaziy zalga ega tomida tuynugi bo'lgan uyning maxsus tipi—atriyni o'zlashtirib oldilar. Etmsklarning Rimda hukmronligi davrida mahalliy hunarmandchilik va savdo aloqalari rivojlandi. Savdoning rivojlanishi uchun shaharning geografik jihatdan qulay joylashganligi, serqatnov suv yo'li—Tibrda joylashganligi muhim ahamiyat kasb etdi. Bir necha asrlar davomida rimliklar savdo aloqalarini pul muomalasisiz pekus (hayvon) ayirboshlash yordamida amalga oshirdilar. Dastlab Rim savdo aloqalarini janubiy Italiyadagi yirik shaharlar bilan olib bordi. Podsholik davrining oxirida esa Attika va Karfagen bilan savdo aloqalarini olib bordilar. Eng birinchi savdo shartnomasi Karfagen bilan tuzildi. Savdo va hunarmandchilik bilan birinchi navbatda plebeylar shug'ullandilar. Bu yerda Rimdagi Kapitoliy va Palatin o'rtasida etmsk kvartali «Vikus tuskuss» muhim rol o'ynadi. Dastlabki Rim dini animistik ko'rinishda va unda totemizmning bir qancha qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Bunga misol qilib Rim shahrini asoschilari Romul va Remni emizgan ona bo'ri to'g'risidagi afsonani aytish mumkin.Podsholik davrida Rim yovuzlik va ezgulik mhlari bilan to'la edi. Ularni sehrgarlik, qurbonlik va duolar o'qish bilan yumshatish mumkin edi. Rimliklar asosan qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanganliklari uchun, tabiat hodisalari va dehqon hamda cho'ponni barcha ishlariga homiylik qiladigan ko'pgina xudolarga sig'inar edilar.Vervaktor, Vedator va Obarator deb atalgan uch xudo qumq yemi haydashda odamlarga yordam ko'rsatgan. Yerlami o'g'itlashda xudo Saterkuliniyga qurbonlik keltirilgan. Ekishga Saturin va Semonga, ilk maysalar chiqqanda ma’buda Siga, g'alla unib chiqqanda ma’buda Segitiyaga murojaat qilar edilar. Begona o'tlardan ekinlami Runsinator, g'allani chirishidan esa Robig himoya qilgan. Boshoqni yetilishi xudo Laturnaning, gullashi ma’buda Roraning vazifasi, o'rimni xudo Messis boshqaigan.Uy-joyni Lara va Penat, eshiklami Yanus, uy o'chog'ini ma’buda Vesta himoya qilgan. Har bir oila o'zining homiy xudosiga ega edi.Rim e’tiqodi, eng awalo, barcha diniy urf-odatlarga qat’iy rioya qilish edi. Shu sababli ko'p sonli kohinlar mavjud bo'lib, ular barcha xudolarni nomlari va vazifalarini yaxshi bilar edilar. Kohinlar duolami rasmiy tasdiqlagan to'plamlarini tuzar edilar. Ular kalendarni ham joriy qildilar. Qaysi kunda qaysi diniy marosimlarni bajarish baxtli va baxtsiz kunlarni aniqlaydigan kohinlar avgurlar deb atalgan 6 . Avgurlarning maxsus kollegiyasi 6 А. Б. Егоров Лекция 24. Римская республика с конца VI до середины II в. до н. э. // История Древнего мира . 1989. — Т. 2. Расцвет древних обществ. — 572 с. 19 mavjud edi. Kohin-folbin paruspiklar qurbonlik hayvonlarni ichki a’zolariga qarab fol ochar edilar. Kohinlar rimda saylab qo'yiladigan mansabdor shaxslar edilar, lekin alohida toifani tashkil qilmas edilar. 20 2.3. Rim respublikasining tashkil topishi. Rim tarixchilari respublika boshlanishini er. avv. 509-yilni kelib chiqishi etrusk belgilaydilar. Respublika tuzumi o'rnatilishi bilan oliy hokimiyat bir yil muddatga saylanadigan ikki konsUl qo'liga o'tdi. Dastlab ular pretor (oldinda yuruvchilar) deb atalar edi. Konsullami bo'lgan so‘nggi Rim podshosi Tarkviniy Mag‘rurning Rimdan haydalishi bilan senturiy yig'inlarda patritsiylar ichidan saylar edilar. Konsullar roziligisiz senat komissiyalari to'plana olmas edi. O'zlari esa o'z majburiyat vazifalarini bajarish davrida har qanday sud javobgarligidan ozod edilar. Konsullar hokimiyati faqat biri ikkinchisini qaroriga veto (taqiq) qo'yishi bilangina cheklangan edi. Amaliy hayotda esa konsullar patritsiylar va ularning oliy organi senatning siyosiy manfaatlari bilan hisoblashishga majbur edilar. Dastlabki kunlardanoq konsullardan tashqari shahar ishlarida kvestorlar muhim o‘rin tutdilar. Ular sudda ishtirok etar, xazinani boshqarishda qatnashar edilar. Ilk davrda ular konsullaming yordamchilari edi. Er. avv. V asr o‘rtalaridan boshlab kvestorlami komissiyalarda saylaydigan bo'ldilar. Shu vaqtdan boshlab kvestorlar mustaqil bo'ldilar. Ular davlatning moliyaviy ishlari bilan shug'ullanar edi. Kvestorlar arxivni boshqardilar, haibiy yurishlar davrida konsullaiga hamrohlik qilib qo'shin xazinasini boshqarar edilar. Er.avv. 507-yilda Rim tarixida ilk bor favqulodda vakolatlar berilgan mansabdor shaxs —diktator sayladilar. Diktatomi rimliklar favqulodda xavf tug'ilib qolgan paytda yoki o'ta xavfli vaziyat tug'ilgan paytda yagona boshliqqa ehtiyoj tug'ilgandagina saylar edilar. Diktatorni rasman konsullar amalda esa senat saylar edi. Diktator hokimiyati cheklanmagan edi. Unga konsullar kabi 12 liktor emas, balki 24 liktor hamrohlik qilar edi. Rim Respublikasi aristokratik xarakterda edi. Qonunchilik tashabbusiga ega bo'lmagan senturiy yig'ilishlarini jamiyatni patritsiy qatlamlarini vakili bo'lgan konsul chaqirishi mumkin edi. Bu komissiyalami biror bir qarorini «patres» — senat tomonidantasdiqlanmasa, kuchga kirmas edi. Er.avv. 471-yildan kuriya va senturiya yig'inlari namunasidagi plebey yig'ihlari chaqirila boshlandi. Plebey yig'inlarida qabul qilingan qarorlar «plebitsit» faqat plebeylar uchun majburiy edi. Er. avv. VI asrda etrusk istilolari urug‘ jamoasini yemirilish jarayonini, sinfiy jamiyat va Rim davlatchiligi shakllanishini tezlashtirdi. Etrusklar Rimda ilk yunon tiraniyasiga o‘xshash monarxiya rejimini tashkil etdilar, uning o'miga er. avv. 509- yilda ilk respublika keldi. Rim Respublikasida oliy davlat organi xalq yig'ini hisoblangan. Xalq yig'ini qonunlami qabul qilish va bekor qilish, urush e’lon qilish va sulh tuzish, oliy 21 mansabdor shaxslar magistratlami saylar edi. Shu bilan birga u oliy sud tashkiloti edi.Rimda xalq yig‘inlarini yoki komissiyalami uch ko‘rinishi mavjud edi. Serviy Tulliy islohotlarigacha kuriya komissiyalari mavjud edi. Serviy Tulliy qurolli xalq yig'ini-senturiy komissiyalarini kiritdi. Tezda ular kuriya komissiyalarini siqib chiqardi. Senturiy komissiyalari konsullar tomonidan Rim shahridan tashqaridagi Mars maydonida chaqirilar edi. Barcha rim fuqarolari 193 senturiy, eng boy birinchi toifa 98, yarmidan ko'p senturiy qo‘yar edi. Ovoz berish senturiylar bo'yicha o'tkazilib, har biri bir ovozga ega edi. Ovoz berish qat’iy qabul qilingan tartibda dastlab birinchi toifa senturiylari, keyin 2-, 3- va h. k. ovoz berilar edi. Agar taklif qilinayotgan masala bo'yicha senturiylar ovozining 50% idan ko'proq ovoz berilsa, ovoz berish to'xtatilib, taklif qonun kuchiga kirar edi. Bunday ovoz berish tartibi bo'yicha barcha masalalarni rim fuqarolarini boy qismi bo'lgan I toifaning 98 senturiyalari hal qilar edi. Bu komissiyalarda pretorlar, konsullar va senzorlar saylanar edi. Ovoz berishning mulk senziga asoslanishi demokratik saylov tizimi tarafdorlarining noroziligiga uchradi. Er. avv. 241-yilda senturiy komissiyalari islohoti o'tkazildi. Endilikda har besh toifadan-70 senturiy qo'yiladigan bo'ldi; ularga suvoriylaming 18 senturiylari, hunarmandlarning-4, va proletarlaming-1 senturiysi qo'shiladigan bo'ldi jami 370 senturiy Patritsiylar va plebeylaming kurashi jarayonida plebeylaming hududiy okrug-triblar bo'yicha tribut komissiyalari muhim ahamiyatga ega bo'ldi (Rim huquqi hududiy okmg-trib 4 shahar va 31 qishloq tribiga bo'lingan edi). Tribut komissiyalarida edillar, kvestorlar va plebey tribunlari saylanar edi. Rim xalq yig'inlarini demokratik mohiyati va ularning keng vakolatiga qaramay, eng demokratik tribut komissiyalari ham aristokratiya qo'lida qurol bo'ldi. Xalq yig'ini faqat senatda muhokama qilingan magistratlar kiritgan masalalamigina muhokama qilar edi. Komissiyalar qonunchilik tashabbusi huquqiga ega emas edi. Rim davlat hayotida 300 a’zodan tashkil topgan senat muhim o‘rinnni egallagan edi. U hukumat vazifasini amalga oshirdi. Er. avv . 287-yilgacha har qanday qonun loyihasi senatda muhokama qilinganidan keyingina xalq yig'ini muhokamasiga olib chiqilar edi. Xalq yig'inida qabul qilingan qonun faqat senat tasdiqlaganidan keyingina qonun kuchiga kirar edi. Shunday qilib, senat o'ziga kerakli yo'nalishda xalq yig'ini faoliyatiga rahbarlik va nazorat qilar edi. Senat tashqi siyosatga rahbarlik qilib, davlat moliyasini egasi edi. Mansabga saylangan magistratlar o'z faoliyati uchun senat oldida hisobot berar edilar, shu bilan senatning irodasiga tobe edilar. Er. avv . IV asrdan vakolatlari muddati tugagan oliy mansabdor magistratlar senat tarkibiga kirar edilar. Senatorlar ro'yxatini senzorlar tuzganlar. Ulami rahbari eng keksa va obro'li senator-prinseps senatus (U munozara paytida birinchi bo'lib so'zlar edi) edi. Senat ro'yxatida birinchi bo'lib senzorlar, keyin konsullar, pretorlar turar edi. Senat majlisini chaqirish huquqiga oliy magistratlar: diktator, konsullar, 22 pretorlar haqli edilar. Senatning qarori senatus konsulp (senatus konsultum) yoki dekret (dekretum) deyilar edi. Senat Rim oligarxiyasining tayanchi edi. Rimda amaldorlar apparati yo'q edi, barcha ijroiya hokimiyat saylanadigan lavozimli shaxslarga-magistratlarga tegishli edi. Ular o'z mehnatlari uchun hech qanday ish haqi olmas edilar, lavozimlar «faxriy» (honor) vazifa deb baholanar edi. Barcha magistraturalar kollegial bo'lib odatda bir yil ijro etilgan (faqat senzorlar bir yarim yil, diktatorlar yarim yil). Konsullar, pretorlar, kvestor va edilar lavozimga birinchi martda (er. avv . 153-yilgacha., keyin birinchi yanvardan) plebey tribunlari esa 10-dekabrdan lavozimga kirishar edilar.Rim Respublikasi magistraturasi birdaniga emas, asta-sekin shakllandi. Farazlarga ko'ra respublikaning birinchi yillarida ijroiya hoklimiyatni boshida bir oliy magistrat- pretor (oldinda yuruvchi) bo'lib, unga o'rinbosari kvestor yordam bergan. Plebeylaming Muqaddas toqqa birinchi chiqib ketishlaridan keyin xalq tribunlari va plebey edillari, ularning yordamchilari lavozimlari joriy qilindi. Ammo ijroiya hokimiyatni pretorning yagona rahbarligi u tomonidan hokimiyatni bosib olinish imkoniyati mavjudligi xavfi tug'ildi. Shutting uchun er. avv . V asr o'rtalarida bir oily magistrat o'm iga ikkitasi saylanadigan bo'ldi, ular bir xil hokimiyatdan foydalandilar va biigalikda boshqardilar. Ular bir-birlari bilan maslahatlashishlari lozim edi, shuning uchun konsullar (maslahatlashaman consulo so'zidan olingan) deb atadilar. Oliy magistratlar konsullar, senzorlar va pretorlar edi.Konsullar odatda urush vaqtida qo'shin qo'mondoni, senat Va komissiyalami chaqirar edilar, qonunchilik tashabbusiga ega edilar. Sud hokimiyati ikki pretorga tegishli edi, intendant qismi va harbiy o'ljani to'rt kvestor (er. aw. 267-yildan sakkiz kvestor), shahar , obodonchiligi, ta’minoti, tartibni saqlash, jamoat bayramlarini tashkil etish to'rt edilga tegishli edi. Plebeylaming manfaatini 10 plebey tribunlari himoya qilar edi (lekin ulami hokimiyati Rim shahri bilan chegaralangan edi). Keyinchalik yangi senzorlar lavozimi joriy qilinib 5 yilda bir marta 18 oy muddatga saylanar edi. Senzorlar sobiq konsullardan saylangan. Ular rim fuqarolarini mulk toifalariga kiritib, senatorlar tarkibini tekshirib, uni yangi ro'yxatini tuzishlari lozim edi. Rim magistratura tizimining tugallangan shakli er. aw. IV asr II yarmida yuzaga keldi.Rim konstitutsiyasi bo'yicha magistraturalar kollegial bo'lib (2 konsul, 2 ta pretor, 4 edil^ 10 xalq tribuni, 2 senzor, 4 kvestor) har yili qayta saylanar va haq to'lanmas edi. Magistral lavozimlarini bajarish ish emas, faxriy (honor) bo'lib shu sababli beg'araz edi. Mansablaiga haq to'lanmasligi oddiy rim fuqarolarini magistratura lavozimlarini egallashga imkoniyat bermadi. Aksincha, davlat vazifalariga saylanish va uni bajarish uchun fuqaroning o'zini katta 7 7 Дементьева В.В. Магистратская власть Римской республики: содержание понятия "imperium" // Вестник древней истории. — 2005. — № 4. — С. 46—75. 23 miqdorda mablag'iga ega bo'lishi shart edi. Chunki lavozimni bajarish uchun kotiblar, choparlar, qo'riqchilar, quyi tabaqa xizmatchilami yollab, ularga ish haqi berishi kerak edi. Shu sababli boy kishigina magistrant bo'lishi mumkin edi. Vakolatlarini topshiigandan keyingina sobiq magistratni sudga tortish mumkin edi. Ilk respublika davrida favqulodda hokimiyat tuzilmasi mavjud edi: oraliqdagi podsho, diktator o'z o'rinbosari, otliqlar qism boshlig'i bilan biigalikda senatda favqulodda vaziyatlarda yarim yil muddatga senatda saylanar edi; diktator hokimiyati podsho hokimiyatiga o'xshash edi, uning hokimiyatini belgisi 24 liktordan tuzilgan faxriy qo'riqchi bo'lgan. Rim Respublikasi komissiyalari tuzilmasida demokratik an’analar kuchaygan bo'lishiga qaramasdan boshqamvdagi hal qiluvchi rolni senat va magistratlar o'ynadilar. Bu Rim Respublikasini aristrokratik mazmunining ifodasi edi. 2.4. Rimda plebeylar va patritsiylar o‘rtasidagi kurash va Italiyada Rim hukmronligining o‘rnatilishi. Ilk respublika davrida rimliklarning turli xil guruhlari hokimiyat uchun kurashdilar. Bir guruhi patritsiylar bo‘lib, katta kuchga ega bo‘lgan yirik yer 24 egalari edi. Boshqa muhim guruh plebeylar bo‘lib, aholining ko‘pchilik qismini tashkil qiladigan dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlardan iborat edi. Patritsiylar o‘z hokimiyati va ijtirnoiy mavqelarini meros qilib qoldirganlar. Ular doimo o‘z huquq va imtiyozlarini kengaytirish harakatida bo‘lganlar. Biroq, jamiyatda plebeylarni soni ortib borar, shu jihatdan ular ham Rimning to‘la-to‘kis fuqarosi bo‘lish uchun kurash boshladilar. Mazkur tabaqalar o ‘rtasidagi kurash ikki asrdan ko‘proq vaqt davom etib, unda 3 bosqichni ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir: 1) mil. avv. VI asr o ‘rtalaridan-mil. avv. 494 -yilgacha. Bunda Serviy Tulliy islohatlaridan to xalq tribunlari o‘matilishigacha bo‘lgan voqealami ko‘rsatish mumkin. 2) Mil. avv. 494 yildan 444- yillar oralig‘idagi kurashlar. Mazkur bosqichda xalq tribunlari lavozimlari o ‘matilgan vaqtdan Kanuley qonunlarining joriy etilishigacha bo‘lgan voqealarni ko‘rsatish o‘rinlidir. 3) Mil. avv. 385-287 -yillar. Ushbu davrda plebeylar qator qonunlami qabul qildirishga hamda erkinliklami ko‘lga kiritishga muvaffaq bo‘ldilar.Plebeylar asosan patritsiylarni yerga egalik imtiyozlarni kamaytirish va shu orqali o‘zlari uchun jamoa yerlarini egallashga imkon berish, qarz foizlarini kamaytirish hamda siyosiy tenglikka erishib, davlat mansablariga saylanish kabi talablami ilgari surdilar. 0‘n ikki jadval . Plebeylar uchun muhim g‘alaba yozma qonunlar kodeksni yaratish uchun kurash bo‘ldi. Yozilmagan qonunlar orqali patritsiy aslzodalar o‘z manfaatlari uchun qonunlami buzib talqin qilardilar. Mil. aw . 451 yilda 10 kishidan iborat mansabdor shaxslar guruhi Rim qonunlarini yoza boshlashdi. Mil. aw . 449 -yilga kelib yangi qonunlar majmuasi vujudga keladi. Qonunlar 12 ta mis lavhaga o‘yib yozilgan va Forumga osib qo‘yilgan. Ular keyinchalik Rim qonunlari uchun asos bo‘lib xizmat qildi. O ln ikki jadval barcha ozod fuqarolar qonun bilan himoyalanish huquqiga ega boiish g ‘oyasini belgilab qo‘ydi. Shu yili konsullar Valeriy va Goratsiy plebeylar manfaati yo‘lida yana uchta qonun qilishga erishdilar. Unda xalq tribunlari shaxsining daxlsizligi, xalq kengashiga patritsiylar qarorlari ustidan apellyatsiya berish huquqi va eng muhimi, plebeylar kengashi qarorlari patritsiylar uchun ham birdek amal qilinishi ko‘rsatilgan edi. Italiyada Rim hukmronligining o‘rnatilishi. Rimliklar o‘z hukumatlariga qo‘shimcha ravishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan qo‘shin lari m ham tuzganlar. Barcha o‘z yeriga ega bo‘lgan fuqarolar armiyada xizmat qilishga majbur edilar. Ma’lum davlat muassasalaridagi lavozimlarda ishlashni xohlaganlar o‘n yil ishlab berishi kerak edi. Rim askarlari legion deb atalgan katta harbiy qismlarga birlashgan edi. Rim legionlari asosan soni taxminan 500 kishi bo‘lgan qurollangan piyodalardan iborat edi. Har bir legionni otliqlardan iborat askarlar guruhi qoilab- quvvatlab turardi. Legionlar senturiyalar deb atalgan 80 kishidan iborat kichikroq guruhlarga bo‘lingan. Harbiy tuzilish va jang mahorati Rim kuch-qudratining o‘sishida hal qiluvchi omillardan biri bo‘lgan. Romul davridayoq 3000 kishilik piyoda va 300 ta otliq qo‘shin tashkil etilgan edi. 25 Serviy Tulliy zamonida erkak-aholi mulkiga ko‘ra 6 razryadga boiinib, jami 193 ta senturiydan iborat harbiy armiya barpo etiladi. Keyinchalik mil. avv. II asrda Gay Mariy islohotlariga ko‘ra, legionning tuzilishiga o‘zgartirishlar kiritildi. Jumladan, 3 ta manipuladan bitta kogorta tashkil etiladigan boidi. Rim armiyasida bosh lashkarboshi vazifasini konsullar bajargan. Uning yordamchilari - legatlar deb nomlangan. Harbiy tribunlar legion komandirlari hisoblangan. Mamlakatda favqulodda vaziyatlar vaqtida armiyaga diktator boshchilik qilgan. Rim tomonidan Italiyani bosib olishi . Rimning kuch-qudrati asta-sekin o‘sib bordi, natijada barqaror boigan legionlar Italiya yarimorolida nazoratni o‘matish uchun kurash olib bordilar.Rimda bosib olingan hududlaming turli qismlari uchun har-xil qonunlar va tartiblar mavjud edi. Qo‘shni Tibr bo‘yidagi lotinlar Rimning to ia huquqli fuqarolariga aylandilar. Rimdan uzoqda joylashgan hududlardagi aholi saylov huquqidan tashqari boshqa barcha Rim fuqaroligi huquqlaridan foydalanishlari mumkin edi. Qolgan barcha guruhlar uchinchi toifaga mansub bo‘lib, Rim ittifoqchilari hisoblanardi. Rim boshqa ittifoqchilarining ishiga ular Rim armiyasi uchun qo‘shinlar to‘plab berishi va boshqa davlatlar bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatish uchun harakat qilmagunlaricha aralashmagan. Yangi fuqarolar va ittifoqchilar Rimning rivojlanishi uchun hamkorlarga aylandilar. Samniy urushlari . Rimliklarni samniy xalqlari bilan olib borgan urushlari uzoq davom etib, bu kurashlarda Rim qo‘shinining qo‘li baland keladi. Mil. avv. IV asr o‘rtalarida samniy xalqlarining federatsiyasi tashkil topib, qo‘shni xalqlarga zug‘um o‘tkaza boshladilar. Mil. aw . 343-yili samniylar Kampaniyaning yirik shaharlaridan biri bo‘lgan Kapuyaga bostirib kiradilar. Mag'lubiyatga uchragan kapuyaliklar qo‘shnilari Rim armiyasidan yordam so‘raydi. Yangi yerlarga bo‘lgan ishtiyoq rimliklarni samniylarga qarshi urush boshlashiga sabab bo‘ladi. Birinchi samniy urushi mil. aw . 343-341- yillarda yuz berib, urush rimliklarni yorqin g‘alabasi bilan nihoyasiga etadi. Natijada g‘arbiy Kampaniya yerlari Rim respublikasi ixtiyoriga o‘tdi. Kapuya va Svessa shaharlarida Rim garnizonlari joylashtiriladi. Ushbu voqealar Lotin shaharlari federatsiyasini noroziligiga olib keladi. Lotinlami talabi bajarilmagach, ikki o‘rtada urush kelib chiqadi. Bu urush tarixda 2-Lotin urushi nomini olgan (birinchi Lotin urushi mil. aw . V asr boshlarida bo‘lib o‘tgan). Mil. avv. 340-338- yillarda yuz bergan mazkur urushda harbiy harakatlar asosan Kampaniya hududida sodir bo‘lgan. Svessa shahri yaqinida lotin va kampaniyaliklar alamli tarzda mag‘lubiyatga uchradilar. Ushbu hududlar bilan cheklanmagan rimliklar endi Neapolning ichki ishlariga faol aralasha boshlaydi. Bu ziddiyat 2-Samniy urushini keltirib chiqaradi. Oldingisidan farqli ravishda urush uzoq davom etib, (mil av. 327-304 -yy) rimliklarni to‘la g ‘alabasi bilan yakunlanadi. Oradan biroz vaqt o‘tib, 3-Samniy urushlari kelib chiqadi ( mil. aw . 298-290- yy). Mazkur urushda rimliklarga qarshi gallar, etrusklar va samniylar birgalikda jang olib bordilar. Biroq, Rim sarkardalarining 26 yuksak layoqati tufayli samniylar ittifoqi yana m agiubiyatga uchraydi. Uning oqibatida Rim 0 ‘rta Italiya hududlarini to‘liq xo‘jayiniga aylandi. Samniy xalqlari bo‘ysundirilganiga qaramay, gallar bosqiniRimga tinchlik bermasdi. Mil. avv. 285 -yili gallar yana Etruriyaga bostirib kirdilar va Arretsiy shahrini qamal qildilar. Mahalliy aholi rimliklardan yordam so‘raydi. Dastlab, gallar g‘alaba qozondi. Biroq, rimliklar vaqtdan foydalanib, gallar bosib olgan shimoliy-sharqiy viloyatlarga qo‘shin tushirdi. Dushman inag‘lub etilib, Adriatika bo‘yida birinchi Rim mustamlakasi hisoblangan Sena Galliya koloniyasiga asos solindi. Mil. avv . 283- yili gallar ustidan Vadimon ko‘li yonida uzil-kesil g‘alaba qozonib, rimliklar Etruriya, Umbriya, Pitsenada o‘z hukmronligini to‘liq o‘matdi.Rim respublikasining ekspansiyasi endi janubiy Italiyaga qaratildi. Bu yerdagi yunon koloniyalari italiklaming apul, lukan va bruttiy qabilalari doimiy siquvi ostida hayot kechirar edilar. 0‘z о‘rni da Yunon koloniyalari orasida ham birlik bo‘lmagan. Ayniqsa, Furiya koloniyasi lukanlar siquvidan xavfsirab, Rimni yordamga chaqiradi. Rim respublikasi Furiyaga askarlami yuborib lukanlarni u yerdan quvib yuboradi. So‘ngra o‘z gamizonini Furiyada qoldiradi. Shu tariqa Furiya janubiy Italiyaga kirib borishning ilk tayanch nuqtasiga aylandi. Natijada rimliklar Ioniya dengiziga chiqib, Tarent shahriga xavf soladi. Tarentliklar Rim kemalarini cho‘ktirib yuborgach, ular o‘rtasida urush boshlanadi. Tarent shahar- davlati Epir sarkardasi Pirmi o‘rdamga chaqiradi. Mil. aw . 280 -yili Pirr 20 ming piyoda, 3 ming otliq va 20 ta fillar bilan Italiyaga kirib keladi. Rim respublikasi bilan uzoq urush olib boriladi. Dastlab omad Pirr tomonida bo`lib, u rimliklami bir-necha janglarda mag‘lubiyatga uchratadi. Ammo mil. avv. 275 -yil rimlik lashkarboshi Maniy Kuriy Dentat qo‘shinlari Pirr armiyasini Maleventum shahri yonidagi jangdayengishga muvaffaq bo‘ladi. Shundan so‘ng Pirr Yunonistonga qaytib ketishga majbur bo‘ladi. Keyinchalik Rim respublikasi Lukaniya va Bruttiyni egallaydi. Faqatgina yunon koloniyasi hisoblangan Regiy shahri uzoq vaqt qarshilik ko‘rsatdi. Mil. aw . 270 -yilga kelib, Regiy ham zabt etildi. Endi siyosiy maydonda etrusklaming Volsiniya shahri qolgan edi. Ammo u ham mil. avv. 265- yil rimliklar tomonidan bosib olindi. Natijada Rim respublikasi butun Italiya ustidan o‘z nazoratini o‘rnatdi. 8 Rim-Italiya ittifoqining boshqaruv tizimi unitar shaklda emas edi. Rim ittifoqni boshqaruvchi polis sifatida qolaverdi. Ayrim italik shaharlari ittifoq ichida yarim mustaqil bo‘lib, ayrimlari o‘z-o‘zlarini boshqarish huquqlariga ham ega edilar. Ulaming o‘ziga xos boshqaruv tizimi “munitsipiy” deb nomlangan. Ular o‘z shaharlarida Rimdagi kabi imtiyozlarga ega edilar. Qisqacha qilib aytganda italiklaming tashqi siyosati Rim respublikasi nazorati ostida edi. Urush paytida esa ular Rim tomonida jang qilishlari kerak bo‘lgan. 8 Остерман, Лев. Римская история в лицах. Москва. ОГИ. 1997. 624 с. 27 28 Xulosa Respublika - qadimgi Rimning tarixiy davri bo'lib , u aristokratik va demokratik xususiyatlarni o'zida mujassam etgan, birinchisining sezilarli ustunligi bilan qul egalarining olijanob boy elitasining imtiyozli mavqeini ta'minlaydi. Bu oliy davlat organlarining vakolatlari va munosabatlarida o‘z ifodasini topdi. Rim tsivilizatsiyasi insoniyatning eng yirik jamoat yodgorliklaridan biridir. Rim qadimgi dunyoning noyob hodisasiga aylandi, u jahon tarixining borishiga va Evropa davlatchiligining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Aynan Rimda davlat tuzumi va ijtimoiy-siyosiy tuzilmaning modellari paydo bo'ldi, ular keyinchalik O'rta asrlarda Evropa davlatlarining rivojlanishi uchun asos bo'ldi . Evropa hamjamiyati hozirgi kungacha Rim imperiyasidan kelib chiqqanligining davomiyligini saqlab qolish doktrinasiga amal qiladi. Bugungi kunda biz rim institutlariga o'xshash davlat institutlaridan, atamalardan va davlat organlari faoliyatining asosiy an'analaridan foydalanamiz. Rim huquqining zamonaviy huquq fanidagi o'rni va bugungi kun qonunchiligini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Qadimgi Rim zamonaviy insoniyat hayoti va madaniyatining bir qismiga aylangan boy madaniy merosni qoldirdi. Rim shaharlarining ulug'vor qoldiqlari, port inshootlari va harbiy lagerlar, ibodatxonalar va boshqalar. Bularning barchasida Rim antikligi va zamonaviy voqelik o'rtasida haqiqiy bog'liqlik mavjud bo'lib, Rim tsivilizatsiyasi Evropa madaniyati va u orqali butun zamonaviy tsivilizatsiya asosini tashkil etganining yorqin dalilidir. 29 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Аммиан Марцеллин. Римская история / Пе. Ю. А. Кулаковского, А. И. Сонни. — М. : АСТ : Ладомир, 2014. — 631 с 2. R.Rajabov” Qadimgi dunyo tarixi” «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009- yil.325-326 bet 3. D.Uraqov. Jahon tarixi, Qadimgi sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi” innovatsiya-ziyo. Toshkent. 2020-yil.211-215 betlar 4. Yu. Krushkol.” Qadimgi Dunyo tarixi” Toshkent. 1975-yil. 246-250 betlar 5. Тит Ливий. История Рима от основания города : в 3 т. / Тит Ливий. — М. : Наука, 1989—1993. 100-101 б 6. Дементьева В.В. Магистратская власть Римской республики: содержание понятия " imperium " // Вестник древней истории. — 2005. — № 4. — С. 46—75. 7. Остерман, Лев. Римская история в лицах. Москва. ОГИ. 1997. 624 с. 8. Б. Егоров Лекция 24. Римская республика с конца VI до середины II в. до н. э. // История Древнего мира . 1989. — Т. 2. Расцвет древних обществ. — 572 с. 9. Nuriddinov.R.E Jahon tarixi.Toshkent-2013 10. Wekipediya: Ilk Rim respublikasi Axborot manbalari (saytlar): 1. http: // eyglish – www. hss. cmu. edu/history/ 2. http: // history. hanover. edu/texts. htm. 3. http: // www. ancient history.spb.ru/ 4. http: // www. eu. Spb.ru/history/index. htm. 5. http: // Yandex.Dzen.ru. 6. http: // www.ziyonet.uz . 7. http://www.history.kemsu.ru 8. http://www.kulichki . com 9. http://www. thietmar . narod . ru 10. http://www. vostlit . info 11. http://www. world . history . ru 12. www.history.ru 30

Mavzu: Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi Reja Kirish I.Bob. Qadimgi Rim tarixiga kirish 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1.2. Qadimgi Italiyaning geografik joylashuvi va aholisi II.Bob. Qadimgi Italiya va ilk rim respublikasining vujudga kelishi 2.1. Qadimgi Etrusklar jamiyati va madaniyati 2.2. Qadimgi Rim podsholigi 2.3. Rim respublikasining tashkil topishi. 2.4. Rimda plebeylar va patritsiylar o‘rtasidagi kurash va Italiyada Rim hukmronligining o‘rnatilishi. III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1

Kirish Qadimgi tarixchilar Rimning birinchi oltita shohini xayrixoh va adolatli hukmdorlar sifatida tasvirlashgan, ammo oxirgisi o'zidan oldingi Serviy Tulliusni o'ldirgan, qirollikni tortib olgan, Senatni dahshatga solgan va jamoat ishlari bilan oddiy xalqni ezgan zolim zolim sifatida tasvirlangan. U go'yo xalq qo'zg'oloni tufayli ag'darilgan bo'lib, fazilatli zodagon ayol Lukretsiya qirolning o'g'li tomonidan zo'rlangan. Tarquinius Superbus hukmronligi monarxiyadan respublikaga asosiy siyosiy o'tishni monarxiyadan tiraniyaga aristokratiyaga konstitutsiyaviy evolyutsiya bilan bog'liq bo'lgan yunon siyosiy nazariyasiga muvofiq tushuntirish uchun yunon tiraniyasining stereotipik shartlarida tasvirlangan. Bu tushuntirish keyingi rimliklarga despotizmning erkinlikka yo'l qo'yadigan vatanparvarlik haqidagi qoniqarli hikoyasini taqdim etdi. Biroq, bu, ehtimol, tarixiy emas va faqat Afinada zolimning ukasining o'ldirilishiga va zolimning oxir-oqibat qulashiga olib kelgan taniqli yunon hikoyasining Rimga moslashtirilgani. Qadimgi an'analarga ko'ra, rimliklar o'zlarining so'nggi, zolim podshohlarini quvib chiqarishlari bilanoq, Rimga etrusklarning Kluzium shahri qiroli Lars Porsenna hujum qilib, qamal qildi. Shaharni Tiber bo'ylab ko'prikni himoya qilish uchun o'z hayotini qurbon qilgan Horatius Kokls va Porsennaga o'z lagerida suiqasd uyushtirishga uringan Mucius Scaevola tomonidan jasorat bilan himoya qilindi. Amal qilishdan oldin hibsga olinganida, u o'z jasoratini ko'rsatib, o'ng qo'lini yaqin atrofdagi olovda ixtiyoriy ravishda yoqib yuborgan. Rimliklarning shunday qahramonligi natijasida Porsenna Rim bilan sulh tuzib, qo‘shinini olib chiqib ketishi kerak edi. Keng tarqalgan zamonaviy qarashlardan biri shundaki, Rimdagi monarxiya tasodifan harbiy mag'lubiyat va chet el aralashuvi tufayli tugatilgan. Bu nazariya Rimni miloddan avvalgi 6-asrdagi etrusklar tomonidan yuqori baholangan joy sifatida ko'radi, ular o'z kuchlari va ta'sirini Tiber bo'ylab Latiumga va hatto janubdan Kampaniyagacha kengaytirganlar. 6-asrning oxirlarida Rim rimliklarni mag lubiyatga uchratgan, shaharni egallab olgan va so nggi qirolini quvibʻ ʻ chiqargan Kluzium qiroli Porsennaga qarshi urushda qatnashgan bo lishi mumkin. ʻ Porsenna o'zini monarx sifatida ko'rsatishdan oldin, u Rimni qirolsiz qoldirib, chekinishga majbur bo'ldi. Aslida, Porsenna boshqa lotinlar va Kampaniya Kumae yunonlarining birlashgan kuchlari qo'lida jiddiy mag'lubiyatga uchragani ma'lum. Rimliklar Tarkinni surgundan hokimiyatga qaytarish o'rniga, qirollikni har yili saylanadigan ikkita magistratga almashtirdilar (dastlab pretorlar, keyinchalik konsullar deb ataladi). lk respublika davrida (miloddan avvalgi 509—280-yillar) Rim davlati hajmi va qudrati oshgani sayin, yangi idoralar va muassasalar yaratildi, eskilari esa davlatning o zgaruvchan harbiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlariga ʻ 2

moslashtirildi. uning aholisi Annalistik an'anaga ko'ra, bu o'zgarishlar va yangiliklarning barchasi ikki ijtimoiy tuzum - patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi siyosiy kurash natijasida yuzaga kelgan, bu respublikaning dastlabki yillarida boshlangan va 200 yildan ortiq davom etgan deb taxmin qilinadi. Dastlab, patritsiylar hokimiyat monopoliyasiga ega bo'lishlari kerak edi (konsullik, senat va barcha diniy idoralar), plebeylar esa majlislarda ovoz berish huquqidan boshqa hech narsadan bosh tortdilar. Ammo kurash davomida plebeylar siyosiy tashviqot va qarama-qarshilik orqali asta-sekin patrisiylardan yon olishdi va oxir-oqibat ular bilan huquqiy tenglikka erishdilar deb hisoblar edi. Shunday qilib, Livi kabi qadimgi tarixchilar ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha tomonlarini yagona barqaror ijtimoiy harakat nuqtai nazaridan tushuntirdilar. An'anaga ko'ra, patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi farq Rimning o'zi kabi qadimgi va Romul tomonidan o'rnatilgan. Haqiqiy tarixiy tanishish va bu farqni tushuntirish haligacha Rim tarixining eng katta hal qilinmagan muammosini tashkil etadi. Tafovut o'rta va kech respublika davrida mavjud edi, ammo zamonaviy olimlar uning qachon va qanday paydo bo'lganligi haqida bir xil fikrda emaslar. Ular respublikaning ilk davrida paydo bo'lgan va asta-sekin rivojlangan deb o'ylashga moyil bo'ladilar. O'rta va kech respublika davriga kelib, u asosan ma'nosiz edi. O'sha paytda atigi o'nga yaqin Rim oilalari patrisiy, qolganlari esa plebey edi. Patrisiy va plebey oilalari zodagonlarni tashkil qilgan, ular oddiygina konsullarning barcha avlodlaridan iborat edi. Shuning uchun "patritsian" atamasi "zodagonlar" bilan sinonim emas edi va uni chalkashtirib yubormaslik kerak: patritsiylar o'rta va kechki respublikaning Rim zodagonlarining faqat bir qismini tashkil qilganlar. Keyingi davrlardagi patritsiylar va plebeylar o'rtasidagi yagona farq shundaki, har bir guruh ma'lum bir kichik lavozimlarni egallashga haqli yoki undan mahrum edi. Livining ilk respublika haqidagi hikoyasidagi nomuvofiqliklar, nomuvofiqliklar va mantiqiy xatolar shuni ko'rsatadiki, annalistik an'ananing buyruqlar kurashi tezisi yagona sababga ega bo'lmagan juda murakkab voqealar seriyasini qo'pol ravishda soddalashtirishdir. Albatta, keskinliklar mavjud edi; hech bir davlat 200 yillik tarixni ma'lum darajada ijtimoiy ziddiyat va iqtisodiy tartibsizliklarsiz boshdan kechira olmaydi. Darhaqiqat, huquqiy manbalar shuni ko'rsatadiki, Rimning boshida qarz qonuni juda qattiq bo'lgan va ba'zida juda ko'p qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ilk Rimning ichki siyosiy rivojlanishining barcha jihatlari bir sababdan kelib chiqqanligiga ishonish mumkin emas. Dastlabki hujjatlar, agar mavjud bo'lsa, keyingi annalist tarixchilarga ma'lum bir idora yaratilgani yoki qandaydir qonun qabul qilinganligidan ko'ra ko'proq ma'lumot 3

bergan bo'lardi. 1 Sabab-oqibatni tushuntirish faqat folklor yoki tarixchining o'zi tasavvuriga ko'ra berilishi mumkin edi, ularning hech biriga tayanib bo'lmaydi. Livining dastlabki respublika siyosiy inqirozlari haqidagi ta'riflari kechki respublikaning siyosiy ritorikasi va taktikasini ko'rsatadi va shuning uchun asossiz ishonib bo'lmaydi. Masalan, erta respublika agrar qonunchiligi kech respublika terminlarida bayon qilingan. Plebey tribunalari va Senat o'rtasidagi dastlabki respublika mojarolari ham xuddi shunday kech respublikaning Optimatlari va Populares siyosatidan keyin shakllangan. Shuning uchun dastlabki Rimning ichki rivojlanishini o'rganishda ehtiyot bo'lish kerak. Qadimgi an'analarda qayd etilgan ko'plab asosiy yangiliklarni qabul qilish mumkin, ammo bu faktlarning qadimiy talqini shubhasiz qolishi mumkin emas. Keyingi rimliklar qirollikning bekor qilinishi va uning o rniga konsullikʻ o rnatilishini respublikaning boshlanishi deb hisoblashgan. Bundan buyon ʻ qirolning diniy vazifalarini umrbod bu lavozimni egallagan ruhoniy-qirol (rex sacrorum) bajaradi. Qirolning harbiy kuchi (imperium) konsul deb ataladigan har yili saylanadigan ikkita magistratga berilgan. Ular har doim respublikaning bosh magistraturasi sifatida qabul qilingan, shuning uchun har bir juftning ismlari tanishish maqsadida ularning lavozim yiliga berilgan. Shunday qilib, bu nomlar to'g'risida sinchkovlik bilan qayd etilgan bo'lib, ular keyinchalik respublikaning qadimiy tarixi uchun xronologik asos bo'lgan. Konsullar, birinchi navbatda, urushda Rim qo'shinlarini boshqargan generallar edi. Shuning uchun ular asrlar assambleyasi tomonidan saylangan, ya'ni Rim armiyasi ovoz beruvchi organga tuzilgan. Ikki konsul teng kuchga ega edi. Bunday kollegiallik deyarli barcha Rim davlat idoralari uchun asosiy edi; Bu hokimiyatni suiiste'mol qilish holatlarini tekshirish uchun xizmat qilgan, chunki bitta sudyaning harakatlariga uning hamkasbi to'sqinlik qilishi mumkin edi. I.Bob. 1.1. Qadimgi Italiya haqida manbalar 1 Аммиан Марцеллин. Римская история / Пер. Ю. А. Кулаковского, А. И. Сонни. — М. : АСТ : Ладомир, 2014. — 631 с 4

Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G'arbiy Rim imperiyasining qulashi 476- yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o'rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi. Qadimgi Rim tarixi bo'yicha moddiy manbalar xilma-xil bo'lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o'rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo'lgan sog'onalar, uy- joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o'zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko'p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo'rining jez haykali, Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko'p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum shaharlari arxeologlar tomonidan to'la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko'chalar, uylar, ibodatxonalar to'laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo'lgan shahar me’morchiligi to'g'risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida yozuvlar ko'p bo'lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, lotin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan. Rim tarixi bo'yicha eng qimmatli manbalardanf biri bu yozma adabiyotdir. Er. avv. Ill asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o'ynashi bilan uning tarixi to'g'risida boy ma’lumotlar to'plana boshlandi. Er. avv. II asrda Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'ldk Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy monografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so'nggi davridagi yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezaming asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi asarlari yaratudi. Liviy tarixida Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti to'g'risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning/ikki jildli asartda Rim butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Qadimgi Rim tarixi manbalari Er. avv . I asr so‘ngida Rimda yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatlari « nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarix batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 tasi to'la saqlanib qolgan bo'lib, er. avv. 442-yilgacha bo'lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit (eramizning I asrining 2-yarmi, I asming boshlari) asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim tarixiga oid 5

O'xshashlar

Rim Respublikasi inqirozi va Rim imperiyasi ilk davri
Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya davri
QADIMGI RIM TARIXI MANBALARINING TASNIFI VA XUSUSIYATLARI
QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR