logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1245.4873046875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR REJA : KIRISH 1. Bob . Qadimgi Misr davlati 1.1 Qadimgi Misrning tabiiy –geografik o’rni, iqlimi va aholisi 1.2 Qadimgi Misr madaniyati, dini ,tasviriy san’at va me’morchiligi 2. Bob. Ilk Misr jamiyati va davlati. 2.1 Ilk podsholik davri jamiyat va davlat (er.avv XXXI-XXIX asrlar) 2.2 Qadimgi podsholik davri jamiyat va davlat (er.avv XXIX-asrning oxiri er.avv XVII asr) XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1 KIRISH KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Qadimgi misr jamyatini shakillanishi va ilk davlatchilikning tashkil topishini o’rganish va uni tahlil qilish, mavzu bo’yicha yitarlicha xuloslar chiqarish. Misrda qanday qilib ilk jamiyat va davlatning tashkil topganli haqida ma’lumotlar olish. Kurs ishining dolzarbligi yana shundan iboratki, o’sha davr uchun Misr taxti uchun sulolar o’rtasidagi urushlar, nizolar va taxt uchun kurashni avj olishi, xalq parokanda bo’lishi yoki gullab yashnashini kurishimiz mumkin bo’ladi. Asosiy dolzarb bo’lgan ta’rafi biz uchun Misrda qanday qilib ilk jamyat va davlat shakillanganligidir. Misrning ilk davlatchilik shakillanishi mavzusiga kirish va u mavzu bilan tanishib atiroflicha o rganib tahlil qilishdan iborat bo ladi. Avvalo biz mavuni boshlashdanʻ ʻ oldin Misr jamiyati qanday qilib paydo bo lgan va shakillanganligini dini, aholisi, ʻ oziq-ovqatlari,kiyimlari, marosimlari, an’analari va ularning bayramlari haqida ma’lumotlarga ega bo lishimiz kerak bo ladi. Shundan so ng Misr jamiyatidan ʻ ʻ ʻ qanday qilib ilk Misr davlatchiligi shakillanganligini o rganamiz, tanishib chiqib ʻ oxirida xulosani chiqarib olamiz. ISHNING MAQSADI: Bizga berilgan kurs ishi mavzulari yuzasidan yitarlicha bilim va xulosalarga ega bo’lish, chuqurroq yondashuv, turli xil adabiyotlar, kitoblardan foydalanish, o’zimizga kerakli bo’lgan ma’lumotlarni olish. Asosiy maqsad shu mavzuni yoddan chiqmaydigan qilib tayyorgarlik ko’rish va mavzuni yoritib berishdan iborat. Ishdan asosiy ko’zlangan maqsad talaba chuqurroq o’rganish erkin gapira beraolish shu maqsadda talabada ko’nikma hosil qilishdan iborat. Nomliklar orasidagi separatizmni firavnning siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan. Ilk podsholik davrida davlat apparati va unga xizmat qiluvchi amaldorlar-kotiblar tabaqasi shakllangan. Ma'muriy okruglar- «nomlar» tashkil topib, ularni «nomarx»lar boshqargan. Muntazam ravishda bosqinchilik yurishlari uyushtirilib turganlar, jumladan: Kush (Nubiya)ga, shimoli- g'arbga liviyaliklarga va Sinay yarim orolidagi badaviylarga qarshi yurishlar qilingan. Sababi bu yerda mis konlari mavjud edi. Ilk podsholik davrida qadimgi Misr san'ati tamoyillari, turlari shakllangan. Mamalakat Menes davrida yagona davlatga aylantirilgan vaqtdayoq misrliklar metalldan foydalanish yo'llarini bilib olganlar. Avvaliga misdan keyin esa bronzadan har xil asboblar, qurol-yarog'lar ishlangan. KURS ISHINING VAZIFASI: Kurs ishing asosiy vazifasi talabar yangi bilimlarga ega bo’lishi, mavzu yuzidan xulosalar chiqarishi, erkin gapirish va fikrini bayon qilish ko’nikmasini shakillantirish, mavzuni o’rganish uchun ko’roq adabiyotlardan foydalanishi, shular kurs ishing vazifalari hisoblanadi. 2 Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo'lmagan edi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jarayoni kuchli bo'lgan. Nomlar o'rtasidagi uzoq urushlar natijasida miloddan avvalgi IV-mingyillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujudga kelgan. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, Quyi Misr hukmdori esa qizil rangli toj kiygan. Yuqori Misrning poytaxti Exnab (Nexen), Quyi Misrning poytaxti Buto shahri bo'lgan. Har ikkala podsholik o'rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash boshlangan. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o'tgan o'tmishdoshlari g'olibona urushlar olib borganlar. Miloddan avvalgi XXXI-asrning ikkinchi yarmida mamlakatning haqiqiy birlashtiruvchisi va I-umummisr sulolasi asoschisi deb misrliklarning o'zlari Narmerning o'g'li Mina ya'ni Menesni hisoblaydilar. Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I-II sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Menes o'zining kuchli qo'shinlari bilan shimolni bosib olgan va Misrda ikkita podsholikni birlashtirib yagona davlatga asos solgan. Poytaxtni esa delta yaqinidagi strategik jihatdan juda ham qulay bo'lgan Memfis (yunoncha Xeliopolis; misrcha Minnefer) shahriga ko'chirgan. Demak, Menesni arxaika davri birinchi sulolasining dastlabki firavini deyish mumkin. Ilk podsholik davri miloddan avvalgi taxminan 3000-2800 yillarni o'z ichiga oladi. I-sulola hukmdorlari: Menes, Jer, Den, Semerxet, Ka, II-sulola hukmdorlari: Xotep-Sexe- mui, Nebra, Peribsen, Xasexem, Xa-sexemui. 3 1. Bob. Qadimgi Misr. 1.1Qadimgi Misrning tabiiy –geografik o’rni, iqlimi va aholisi Qadimgi Misr hudududi Afrikaring shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib, iqlimi nisbatan issiq, sug‘orma dehqonchilikka qulay. Nil daryosi uni kesib o‘tadi. Mazkur daryoning uzunligi 6671 km.ni tashkil etadi. Daryo qirg‘oqlari turli joylarda o’rtacha 10-20 kilometrga yaqin vodiylarni tashkil qilgan. To‘yingan unumdor tuproq Afrikaning ekvatorial qismidan shiddatli Nil to‘lqinlari orqali shimolga oqizib chiqariladi. So‘ngra Misr hududida mavsumiy toshqin (odatda iyundan noyabr oyigacha) oqibatida daryo qirg‘oqlarida tinib hosildor vodiylarni tashkil qilgan. Shimolda Nil irmoqlarga bo‘linib, Deltani (uchburchak) tashkil qilgan va O‘rtayer dengiziga quyilgan. Ushbu dengizni qadimgi misrliklar “Uadj-Ur” (buyuk yashillik) deb ataganlar. Qadimda Nil deltasida botqoqliklar ko‘p bo'lgan. G‘arbda Misr, Liviya cho’llari. shimoli-sharqda Yaqin Sharq hududi va janubda Nubiya (Shimoliy Sudan) bilan o‘ralgan. Sharqiy qirg‘oqlari Qizil dengizga tutashgan, uni qadimda misrliklar “She-Iaru”(Iaru ko’li) deb nomlaganlar. Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ina’danlariga boy maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarim orolidan .qazib olganlar va tosh bilan birga ziroatchilik va chorvachilkda keng qo’llanilgan. Ohaktosh granit va mis ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Barka tog‘idan qazib olingan. Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bo‘lganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L.S.Berg va К .V.Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Nil qirg‘oqlari qamish,papyrus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi .Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud bo‘lib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo'ylarida o‘rdak,g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan.Unumdor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar (piyoz,bodring.sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi o'sgan. Bularning barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay maskan bo‘lganligidan dalolat beradi. 1 Aholisi: Qadimgi Misrliklar o‘rta bo‘yli, to'ladan kelgan, soqoli qirilgan, sochlari qisqa qirqilgan. Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh, «negroid» va «Osiyo» belgilari qo‘shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan iborat bo‘lgan. Ovqat: arpa non, emmer bo'tqasi, quruq baliq, piyoz, sarimsoq va bodring. Qadimda misrliklar dunyo tarixida birinchi bo'lib pivoni kashf 1 1 D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov ,,Jahon tarixi’’ Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 14 bet 4 qilganlar va arpadan tayyorlangan pivo asosiy ichimlik bo'lgan. Go'sht kam iste’mol qilingan. Nil vodiysida qadimgi aholi Saxara, Liviya sahrosi va Efiopiyadan er.vv.VI ming yillik oxirida kelib joylashgan. Bu etnik guruhlaming qo‘shilishidan qadimgi Misr xalqi kelib chiqqan. Qazilma boyliklar: granit, bazalt, diorit, alebastr, shifer, ohak. Memfis yonida yirik tosh konlari, O'rta Misrda Fiva yaqinida alebastr konlari va Sinay yarim orolida boy mis konlari bo'lgan. Oltin Shimoliy Nubiya va Arabiston yarim orolidan olib kelingan. 2 2 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 13 bet 5 1.2 Qadimgi Misr madaniyati, dini, tasviriy san’at va me’morchiligi Misr madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlar . Qadimgi misrliklar tuzilishi bo‘yicha murakkab, mazmunan boy madaniyat yaratdilar. Bu madaniyat ko'pgina yaqin sharq xalqlarining madaniy taraqqiyotiga hayotbaxsh ta’sir ko‘rsatdi. Misr madaniyati to‘rt ming yil davomida shakllandi. Qadimgi Misr madaniyatining taraqqiyotini nima belgiladi? Birinchi navbatda, Qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, Nil vodiysining o‘zlashtirilishi, dehqonchilikning oqilona tashkil qilinishi, umummisr iqtisodining yuksak taraqqiyoti madaniy o‘sishning moddiy asosini yaratdi. Shu bilan birga madaniyat sohasidagi yutuqlar, talim, fan qadimgi misrliklarning umumiy ma’naviy taraqqiyoti yuksalishi bu ijtiomiy-iqtisodiy taraqqiyotni va davlatni takomillashtirishning asosiy sabablaridan biri bo‘ldi. Qadimgi Misr madaniyatida qator o‘ziga xos xususiyatlar borki, bu madaniyatni chuqur takrorlanmas tizimini hosil qiladi. Uning o‘ziga xosligi va betakrorlanmasligi sinfiy jamiyat va davlatni kelib chiqishi hamda Nil vodiysining yopiq geografik joylashuvi natijasida boshqa xalqlarning madaniy yutuqlarini o'zlashtirishning qiyinligi boidi. Nil vodiysining tabiiy sharoiti butun Misr madaniyatida chuqur iz qoldirdi. Xo'jalik hayotida Nil daryosining yetakchi o‘rni, dengizdan uzoqlik, Nilni o‘rab turgan jonsiz sahro, o'zining qumli bo‘ronlari, jazirama issig‘i, yirtqich hayvonlari bilan qadimgi Misr dunyo qarashini va diniy e’tiqodini, qadriyatlarining butun tizimining xususiyatini belgiladi. Fir’avnning kuchli hokimiyati orqali tashkil qilingan umum jamoa mehnati bilan misrliklar qulay hayot uchun shart-sharoit yaratdilar. Shu bois tabiatning dahshatli kuchlari oldidagi qo‘rqinch, fir’avnning qudratli hokimiyati, dahshatli xudolar, ularning ulug‘vorligi va qudrati qadimgi misrliklarning dunyoqarashiga singib ketgan edi. Oddiy odamlar qudratli xudolar va yanada qudratli fir’avnlar, ularni amaldorlari oldida o‘zini juda zaifligi va kuchsizligini his qilgan. Misr madaniyatiga chuqur konservatizm va an’anaviylik xos. Misrliklar o‘zlarining madaniy qadriyatlar tizimiga biror bir yangilik kiritishdan qochdilar. Aksincha, ularda o'zlariga ma’lum g‘oya, qonun, badiiy uslublarni asrash va taqlid qilish uzoq asrlar asosiy tamoyili bo’lib qoldi. Albatta, bu holat yangi unsur, g‘oya va uslublami inkor qilmadi, ammo ular asta-sekin paydo boidi. Shu sababli Misr ustalari doimo rioya qilgan an’anaviylik va konservatizm Misr san’ati uchun xos bo'lgan konseptuallik va yuqori malakalilik, mohirlik, uyg'unlikni o‘zida aks etirib nihoyasiga yetkazib ishlangan. Bu sof Misr qonun va obraziarini yaratishiga olib keldi. Misr dini: Misrda din ilk urug'chilik jamoalarida vujudga kelib, juda uzoq taraqqiyot yo’lini bosib o‘tgan. Diniy an’analar mustahkam va turg‘un bo’lgan fetishizm, totemizm, ayniqsa, hayvonlarga topinish Misrda uzoq davom etgan. 6 Misr xudolarining panteoni juda katta boiib, u ilk davrda vujudga kelgan madaniyatga borib taqaladi. Unga odamlar totem hayvonga, qabila boshlig‘iga sig’inishgan. Misrliklarning xudolar hayvon qiyofasida: Anubis—o’liklar saltanatining podshosi, bo‘ri boshli qilib tasvirlangan. Tot aql va yozuv xudosi. Soxmet—sher boshli urush iloxasi va boshqalar. Hayvonlar ilohiy hisoblanib, ular ibodatxonalarda saqlanganlar. Ibodatxonada ular yaxshi parvarish qilingan. Masalan, ilohiy hayvonlardan biri buqa, xuddi shunday parvarish qilingan, u kuchqudrat ramzi hisoblangan. Misrliklar bu buqaga sigir tanlashda ham ahamiyat berishgan. Agar buqa o’lib qolgudek bo’lsa, uni mumiyolab, marosimlar o'tkazib alohida bir qabrga ko'mishgan. Va uning o‘rniga yangi tug’ilgan ho'kizcha izlashgan. Bu juda mushkul ish hisoblangan, chunki ho‘kiz qora rangli bo’lib, peshonasida uchburchak shaklidagi oq belgisi bo’lishi kerak bo’lgan. Bunday hayvonni topish juda mushkul hisoblangan. Misrliklar daraxtlarga, o'simliklarga va gullarga ham e’tiqod qilishgan. Quyoshga sig’inish Misr dinida eng yuqori o'rinda turgan. Misrrning o‘zi «Quyosh mamlakati», uning fir’avnlari esa «Quyoshning o‘g’illari» deb atalgan. Qadimgi podsholikda Ra-quyosh xudosi hisoblangan, keyinchalik u Amon-Ra bo’lgan. Yangi podsholik davrida esa, fir’avn Amenxotep IV (Exnaton) diniy islohot o‘tkazib, yakkaxudolikni joriy etadi. Ya’ni u hammani Atonga («Quyosh shu’lasi») sig’inishga da’vat etadi. Quyoshning belgisi (ramzi) turlicha bo’lib, u qanotli sher qiyofasida, sher ko'pgina qullar bilan, ya’ni bu qullar nur qiyofasida, lochin qiyofasida tasvirlangan. Unga atab ko‘p madhiyalar aytilgan. Gor (Xor) —zulmatni yenguvchi xudo hisoblanib, u lochin qiyofasida tasvirlangan. Gor Osirisning o‘g‘li. «Osiris va Gor» to‘g‘risidagi afsona, ayniqsa, Misr dinini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Afsonada aytilishicha, Osiris— hosildorlik xudosi, qachonlardir Misrning podshosi bo‘lgan. U odamlarga yerga ishlov berishni, bog’lar yaratishni o‘rgatadi. O’zining akasi Set tomonidan o‘ldiriladi. Set—zulmat va yovuzlik xudosi hisoblanadi. Osirisning o‘g‘li Gor Setni maydonga kurashga chaqirib, uni yengadi. Shundan so‘ng, Gor g‘olib chiqishi uchun o‘zi ko‘zini Osirisga berib, uni qayta tiriltiradi. Qayta tirilgan Osiris esa yerga qaytmaydi, u yer osti saltanatining o’liklar podshosi bo‘lib qoladi. Shunday qilib, uning yerdagi ,merosxo‘ri sifatida Gor tiriklar saltanatida qoladi. Ko'mish marosimlari. Misr madaniyatida o’lim bilan hayot doim bir-biriga qarama-qarshi turgan. Ajalsiz ruh Misr dinida alohida o‘rin egallagan. Mana shu ajalsizlikka intilish ko'mish marosimlarining shakllanishiga olib kelgan. Diniy marosimlarda har bir odam alohida xususiyatga ega bo’lgan. Masalan, sax-inson tanasi, shunt-uning soyasi, rek-uning ismi, ax-uning arvohi hisoblangan. Bu yerda eng muhim rolni Ra-insonning joni, ya’ni ajalsizlikning negizi o‘ynagan. Misr 7 diniga ko‘ra Ra o‘z jasadiga birikishi va qayta dunyoga kelishi kerak bo’lgan. Chunki, odam o’lganda, uning faqat tanasi biladi, ammo ruhi abadiy yashash uchun narigi dunyoga, o’liklar saltanatiga mangu yashash uchun ketadi. Shunday qilib, insonning tanasini abadiy saqlash fikri tugiladi va mumiyolash jarayoni vujudga keladi. Shuningdek, ularning tanasiga hech qanday shikastlar yetmasligi uchun yoki boshqa shovqinlardan xalos bo’lish uchun piramidalar qurish fikri tug‘ilgan. O’lik 70 kun ichida mumiyolanib ko'milgan. U 70 kundan so‘ng narigi dunyoga mangu yashash uchun ruhi jo'natilgan. O’liklar saltanatiga bo’lgan odamlarni ikkinchi o’lim kutgan. Bu esa asosan «O’liklar kitobi», «Darvozalar kitobi», «Yer osti g‘orlari kitobi» kabi kitoblarda ko‘rsatilgan. Qadimgi misrliklarning dini Nil vodiysining tabiiy shartsharoitlarini o‘ziga xos xususiyatlarini, qadimgi Misr jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining alohida tomonlarini fantastik aksi edi. Misrliklar oy, quyosh, Nil vodiysi, uni atrofidagi sahroni, yirtqich hayvonlar va tabiatning har xil kuchlarini ilohiylashtirdilar. Ular sun’iy sug‘orish tiz'mini tashkil qiladigan, insonlar ustidan amr qiluvchi fir’avnga e’tiqod qildilar. Misrliklar mingga yaqin har xil xudolaiga sig’inganlar. Xudolar mahalliy va umumisr miqyosida e’tiqod qilingan ilohlarga Bo’lingan. Qaysi bir nom hukmdori- umummisr hukmdori fir’avnlik taxtiga o‘tirsa, shu nomning xudosi umummisr xudosiga aylangan. Misol uchun nom markazi bo‘lgan Fiva Misr poytaxti bo’lganda hech kimga mavhum bo’lmagan Fiva xudosi Amon xudolar ichida bosh xudo deb tan olindi. Misrda oliy xudolar quyosh xudosi Ra, yaratuvchi xudo Ptax, xudo Amon Raning ko‘pgina vazifalarini olish bilan Misrning bosh xudolaridan biriga aylangan. Amon Ra dunyoni yaratuvchisi, podsho hokimiyati, Misr harbiy qudratining homiysi bo’lgan. Osiris o’layotgan va uyg‘onayotgan tabiatni aksi, u dunyoning hukmdori podsho hokimiyati homiysi boigan. Uning rafiqasi Isida ona xudo, onalik va er- xotinlik muhabbatini homiysi bo’lgan. Ularning o‘g‘li ham osmon va yorug’lik ifodasi, fir’avn homiysi bo‘lgan. Donolik va hisob xudosi Tot, qudrat ramzi ma’buda Soxmet osmon, quvonch-sevgi xudosi Xatxor bo’lgan. Bilim xudosi Sia, adolat xudosi Maat abstrakt tushunchani ifodalaganlar. Misr, Nubiya, Falastin, Suriya bilan yaqin aloqada bo’lgani sababli chet el xudolari Anat, Astarta, Ma’bud Reshefa (Semit), Dedim (Kush xudosi) Misr xudolari panteoniga qabul qilingan. Misr diniy tasavvurlarida fetishizm va totemizm qoldiqlari saqlanib qoldi. Misrliklar o‘z xudolarini hayvon, ilon, qurbaqa tarzida tasavvur qilishlari shu sababli edi. Xudo Apis-kuchli ho'kiz qiyofasida ma’buda Soxmet-sher, Tot-pavian, suv girdobi xudosi Sebektimsox, Yuqori-Quyi Misr birligi timsoli ma’buda Uadjet-ilonkobra tarzida ifodalangan. 8 Xudolarning ko'pligi, ularning vazifalarini bir-biriga bog’lanib ketishi kohinlarning xudolar panteonini tartibga solish, ular o'rtasida aniq munosabatlarni o'matish vazifasini qo‘ydi. Geliopol kohinlari ma’lum darajada xudolar o‘rtasidagi munosabatlar va ularning dunyoni yaratishdagi rolini ko‘rsatadigan tizimni ishlab chiqdilar. Shunga ko‘ra, dastlab ibtidoiy suv xudosi Nun yashadi, undan xudo Atul (Ra) paydo bo’ldi. Atul Ra o‘zidan suv xudosi. Shu va uning xotini Tefnut namlikni paydo qildi. Ulardan yer xudosi Geb, osmon mabudasi Nut tugilib, o‘z navbatida ulardan Osiris, Isida, Sia va Neftida tug’ilgan. Bu qadimgi ilohlar ilk ilohiy to‘qqizlik-Enneada oilasiga birlashdi, ana shulardan boshqa Misr xudolari tarqaladi. Kohinlarning Fiva maktabi esa ilk xudo, xudolar va odamlar dunyosini o‘z ilohiy so'zi bilan Ptax yaratgan deb hisoblaganlar. Kohinlar to‘qqizlikni ajratishdan tashqari xudolami birlashtirgan boshqa oilalarni yaratganlar. Qaysiki oila ota-xudo, ona-ma’buda, o‘gil-xudo(xudolar triadasi)dan tashkil topgan. Shunday birlashganlardan Osiris, Isida, Xor(Abidos triadasi), Ptax, Soxmet, Nefertum(Memfis triadasi), Amon, Mut, Xonsu (Fiva triadasi). Fir’avn shaxsini ilohiyiashtirish alohida rol o‘ynadi. Kohinlar Ta’limotiga ko‘ra, fir’avn inson ko‘rinishidagi xudoning aksidir. U ikki xil inson va ilohiy tabiatga ega bo’lgan. Uning tug‘ilishi Amon Ra bilan fir’avnning yerdagi onasining nikohi natijasidir. Yerda fir’avn xudo Xoming aksi sifatida boshqargan, o’limidan so‘ng xudo bo’lib Osiris bilan tenglashtirilgan. Podsholik qilayotgan va vafot qilgan fir’avn o‘z ibodatxonasi, kohinlarning qurbonlik keltirishi kabilarga ega bo‘lgan. Fir’avnning ilohiyligini ramziy aks etishi sfinks ko'rinishida bo‘lgan. Misrda yagona xudoga sig’inish konsepsiyasi o‘z o‘rnini topmadi. (Exnaton islohoti). Diniy urf-odat, an’analarga Misrda qat’iy rioya qilingan. Xudolarga sig’inish uchun ibodatxonalar, haykallar bunyod qilingan. Minglab kohinlar diniy bayram va marosimlarni tashkil qilganlar. Misr dinida u dunyodagi hayotga katta o'rin berilgan. Inson go'yoki, uch asosiy substansiya jismoniy tana, uning ma’naviy ko'rinishi («Kа») va uning ruhi («Ва») dan iborat. Faqat shu uch unsurning birgalikda yashashga imkon beradi. Demak, shunday ekan, odamlarning jasadini saqlash (mumiyolash) kerak. Ana shundagina mumiyo oldida («Ка») va «Ва») turadi. O’limdan keyingi hayot bu hayotning davomi deb tushuniladi. Til, yozuv, ta’lim tizimi . Qadimgi misrliklarning tili va yozuvi ming yillik tarix davomida o‘z taraqqiyotining 5 bosqichini bosib o‘tdi. Qadimgi podsholik davridagi til: o‘rta misr-klassik tili ( chunki bu tilde noyob adabiy asarlar yaratilgan) yangi Misr til (er. avv. XIV-VIII asrlar), demotik til (er. avv. VIII eramizning V asri); kopt tili (III—VII asrlari); qadimgi podsholik aholisi tilni yangi podsholik aholisi tushunmagan, Misr tili chetga chiqmagan. Eramizning III 9 asridayoq qadimgi Misr tili o’lik edi. Uning o‘rniga yangi kopt tili keldi. VII asrda kopt tilini arab tili siqib chiqardi. Hozirgi kunda Misrda faqat 4,5 mln kishi kopt tilidan foydalanadilar. Misr yozuvi er.avv. IV ming yillik oxirida rasm-yozuv, piktografiya asosida kelib chiqdi. Faqat o‘rta podsholik davriga kelib rivojlangan yozuvga aylandi. Er.avv. II ming yillikda 700 iyeroglif keng ishlatilgan. Yozuv uchun material sifatida tosh (inshoot, sog'ona, haykallar) loy taxtachalar (ostrakon), yog‘och, charm va papirus xizmat qilgan. Adabiyo t. Misrliklar dunyoda eng qadimgi qiziqarli g‘oyalar, badiiy obrazlar bilan sug'orilgan boy adabiyotlarni yaratdilar. Adabiyot uchun qulay omil bo’lib xalq og‘zaki ijodi xizmat qildi. Ilk abadiy asarlar er.avv. IV ming yillikda paydo boidi. Ertaklar, didaktik nasihatnomalar, zodagonlar taijimai hollari, diniy matnlar va poetik asarlar qadimgi podsholik davridayoq paydo boidi. O‘rta podsholik davrida janrlarning xilma-xilligi ko‘paydi. Yuqori darajada yozilgan prozaik asarlar paydo bo’ldi (Sinuxet hikoyasi). Yangi podsholik davrida Misr adabiyoti g'oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi. Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri tuliaroq aks etgan. Nasihatnomalardan eng qadimgisi «Ptaxotep nasihatnomasi»dir. Keyingilari «Gerakleopol podshosi Axtoyning o‘g‘li Merikaraga nasihati», «Fir’avn Amenxemxet I ning nasihatnomasi» kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilingan. «Axtoyning o‘g’li Dauafaga nasihat’’ da mirzolikni boshqa kasblardan afzalligi ko‘rsatiladi. Yangi podsholik davrida nasihatnomalardan «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush axloqi va an’anaviy axloq qoidalari batafsil bayon qilinadi. Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shakllanadi. Ulardan eng mashhurlari «Fir’avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to‘g‘risida», «Egri va to‘g‘ri to‘g‘risida», «Ikki aka-uka to‘g‘risida» va fir’avnlar Petubastis to‘g‘risidagi bir necha ertaklardir. Misr adabiyotining «Sinuxet hikoyasi» qissasi, «Arfa chaluvchi qo‘shig‘i» poetik asari kabi namunalari o'sha davr to‘g‘risida va yuksak adabiy janr shakllanganligining dalilidir. Turli janrlar orasida adabiyot alohida o‘rin tutadi. Ko'pgina afsonalar, qayta ishlangan diniy madhiyalar Osiris mashaqqatlari, xudo Raning yer osti podsholigiga sayohati hikoya qilingan sikllari mashhur bo’lgan. «Ko'ngli qolgan kishining o‘z ruhi bilan suhbati* nomli falsafiy dialog shaklida yozilgan asar diqqatga sazovor. Dialogda dunyodagi adolatsizlik, huquqsizlik va yovuzlikdan azob chekkan kishi taqdiri hikoya qilinadi. Tasviriy san’at va me’morchilik Nilning aholisi, moddiy resurslari va Misrning siyosiy qudrati me’morchilik va tasviriy san’atning gullab yashnashiga sabab bo‘ldi. Me’morchilik va tasviriy san’at sekin-asta mavjud tuzumni, uning 10 davlatchiligini va ma’naviy qadriyatlarini mafkuraviy oqlashga xizmat qila boshladi. Misr memorchiligi, haykaltaroshligi va relyef san’atida badiiy vosita va bosh maqsadlarni asosiy arsenalini shakllantirdi. San’atning diniy e’tiqodga o‘ta qaramligi yaqqol seziladi. Er. avv.III ming yillikdayoq Misr san’atining yetakchi yo‘nalishlari Bo’lgan xudo va fir’avnlarning cheksiz qudrati g'oyasini tashkil etish shakllandi. Bu g‘oyalar piramida va ibodatxonalar, ulkan haykallarda o‘z aksini topdi. Me’morchilikda xudo fir’avn piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustuvor ahamiyat kasb etdi, Sog‘onalarning ikki xili: yer usti sog‘onalari (VI sulola piramidalari) va qoyaga o'yilgan sog'onalar (yangi podsholik davrida) keng tarqaldi. Piramida va sog'onalar qurish uchun I—II sulola fir’avnlari dafn qilingan mastabalar namuna bo’lib xizmat qildi. Ill sulola fir'anvni Joser uchun balandligi 60 m bo’lgan zinapoyasimon ilk piramida mastaba o‘rnida qurildi. Bu kichrayib borayotgan olti ustma-ust qo‘yilgan mastaba edi. IV sulola fir’avni Xufu piramidasi (146,6 m balandligi, uzunligi 233 m, maydon hajmi 54 ming.kv.m, 2 tonna 2,3 mln. tosh), Xafra piramidasi (balandligi 140 m, uzunligi asosi 220 m), Xafradan keyin piramidalar kichik hajmda qurila boshlandi. Ibodatxonalar qurilishi o'zgacha me’morchilik shaklida bo’ldi. Karnak va Luksorda Amon-Raga bag’ishlab ibodatxonalar qurildi. Bu ibodatxonalar xarobalari bizgacha yetib kelgan. Ular juda bahaybat hajmda, atrof manzaraga qo'shilib ketgan, hashamatli bezalgan edi. Ularda yuzlab keng xonalar, katta hovlilar, xudolarning ulug'vor haykallari, sfinks, pilonlar va alleyalar mavjud. Karnak ibodatxonasida kolonna zali 5,5 ming kv.metr bo’lib, 134 kolonna bor. 12 markaziy kolonnaning balandligi 21 m, 10 m. aylanasi 15 m. Har qaysi kolonnaning yuqori maydonida yuz kishini joylashtirish mumkin. Ibodatxonada 500 ta toshdan, 17 ming jez haykal va haykalchalar mavjud bo‘lgan qadimda yashirib qo‘yilgan joydan topilgan. Dayr-al Baxrdagi malika Xatshepsut ibodatxonasi va Ramzes III ning Madinat Abudagi (Fiva) ibodatxonalari ulug‘vor qurilgan. Yana shunday ibodatxonalar qoyalarga uyib yasalgan (Ramzes III ning Nubiyadagi Abu Simbel ibodatxonasi). Yana bir me’morchilik san’ati namunasi podsho saroyi qarorgohi monumental shaklida qurilgan. Barcha ibodatxona va saroylar relyeflar, boy devoriy rang tasvirlar bilan bezatilgan. Ilmiy bilimlar. Misr madaniyatida fan yetakchi o'rin turadi. U asosan matematika, astronomiya, tibbiyot yo‘nalishlarida rivojlandi. Misr kalendari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi asosida tuzilib, yil uch mavsum, har mavsum to‘rt oyga bo’lindi. Oy o‘n kunlik dekadani tashkil etgan. Yilda 36 dekada bo’lgan, oxirgi oyga 5 kun qo‘shilib kalendar va astronomik yil (365 kun) tenglashtirilgan. Sutka 24 soatga bo’linib yozda kunduz soatlari uzoq, qishda qisqa bo’lgan. 11 Misrliklar yulduzlarning aniq kattaligini tuzganlar. Suv va quyosh soatlarini kashf qilganlar. Ular 10 lik tizimga yaqin hisobni yaratdilar. Ular qo'shish, ayirish, bo’lish va ko‘paytirishni bilganlar. Misr shifokorlari butun Old Osiyoga mashhur bo’lganlar. Bizgacha 10 tibbiyot papirusi yetib kelgan. Shifokorlar 100 ga yaqin kasalliklarrni davolash usullarini bilganlar. Qon aylanishi va yurak faoliyati to‘g‘risida bilimga ega bo'Iganlar. Misrliklar qadimgi so‘z ensiklopediyalarini tuzganlar. 3 Qadimgi Misr tarixining asosiy manbalari Misr tarixini o‘rganish uchun qadimgi Misrning zamonamizgacha saqlanib kelgan ko‘pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga egadir. Yozma manbalardagi ma’lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini ko‘p jihatdan to‘ldiradi, bu ma’lumotlar qadim zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san’at va diniy e’tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo mualliflarining qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o'tgan asarlaridan Misr tarixiga oid ko‘p ma’lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida ba’zan bir qator qimmatli ma’lumotlar qoldiigan bo‘lsalar ham, lekin ulaming ma’lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy qarashni talab qiladi. Qadimgi Misr tarixi ko‘p xil manbalar orqali o‘rganiladi. Bu manbalari yetti turga bo‘lish mumkin: 1) Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar, hujjat va yo'riqnomalar. 2) Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal’a, ibodatxona, sog‘ona, uylar, sopol idishlar, haykallar va h. k. 3) Xalq og'zaki ijodiyoti: qo‘shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy-etik asarlar. 4) Tilshunoslik ma’lumotlari. 5) Etnografiya ma’lumotlari 6) Antropologiya ma’lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda odamlarni jismoniy tuzilishini o‘rganish mumkin bo‘lgan tasvirlar. 7) Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo'llar. Yozma manbalar Mashhur fransuz olimi Shampolonning Misr iyerogliflarini o‘qishi qadimgi Misr yozuvini o‘iganishda muhim ahamiyat kasb etdi. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha bo'lgan fir’avnlarining ro'yxati sanab o‘tilgan va yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Aton va Ra ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida yozilgan «Tutmos III ananalari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri hisoblanadi. Kohin Manefonning (taxminan er. aw. VI—III asida) yozilgan asarida Misr tarixi eng qadimgi davidan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro‘yxatini tuzib, ulari uch dekada 10 sulolaga bo'ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning Misr tarixini 3 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 56-57-………..65 bet 12 eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun, jumladan, qadimgi Misr tarixini,qadimgi, o‘rta, yangi va so‘nggi podsholik davriariga bo'lish imkoniyatini berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan. Eng qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. aw. XXV—XXIV asr) topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (El-Amama)ni qazishda topilga bo‘lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud. Qadimgi Misrdan boy abadiy meros yetib kelgan. Misr adabiyoti namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar: «Axtoy nasihatnomasi», «Amenemope nasihatnomasi», «Ipuser so'zlari». Badiiy adabiyot namunalari: «Suzamol dehqon to‘g‘risidagi qissa», «Sinuxet hikoyalari» va hokazolami aytish mumkin. Ertaklar: «Ikki aka-uka to‘g‘risida», «To‘g‘ri va egri» haqida «Kemada halokatga uchraganlar» ertagi, «Unu Amonning Biblga sayohati» (Er. aw. XI asr kabilar). Diniy ruhdagi asarlar: V—VIII sulola fir’avnlari piramidalari ichki devorlarida iyerogliflar bilan tasvirlangan yodgorliklar bo'lib (er. avv. XXIV— XXII asrlar), ular «Piramida matnlari» deb ataladi. Diniy yozuvlar . O'rta podsholik davrida zodagonlaming yog‘och sog‘onalarida bitilgan «Sarkofaglar matnlari», qadimgi Misr diniy bosh kitobi hisoblangan «O'liklar kitobi», Memfis ilohiyotshunoslik matnlaridan iborat. Tibbiyot, matematika papiruslari . Ebers katta papirusi va Edvin Smit papiruslari kabilar qadimgi Misrda ilmiy bilimlami rivojlangani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Arxeologik yodgorliklar. Bular me’moriy ansambillar piramida, mastaba (hokim, zodagonlaming sog‘onalari), shahar va ibodatxona qal’a, dengiz porti va nekropollardan iborat. Ayniqsa, III—IV sulolalar davrida qurilgan piramidalar noyob tarixiy-madaniy yodgorlik hisoblanadi. Eng qadimgi qabr-sarkofaglar jumlasiga, Yuqori Misr podshosining Enxab (Nexen) shahridagi qabr-sarkofagni aytish mumkin. Misrda mavjud bo‘lgan, bizgacha saqlanib kelgan piramidalar, mastaba va boshqa sog‘onalar qadimgi davrdayoq o‘g‘ri-qaroqchilar tomonidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay yetib kelgan. Ingliz arxeologi Karter 1922-yilda topgan va tekshirgan fir’avn Tutanxamon piramidasida topilgan buyumlar oltin va qimmatbaho toshlar, temir metalli hamda 19 yoshda vafot etgan Tutanxamonning mumiyolangan jasadi ilmiy-tarixiy nuqtai nazardan o‘ta qimmatli hisoblanadi. Yangi podsholik fir’avnlarining mumiyolari «ombori» hisoblangan Dayr-al-Baxrdagi umumiy qabrda topilgan ko'pgina ashyolar diqqatga sazovordir. Bu ashyolar qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beradi. Shaharlar qoldig‘i. Er.aw.IV ming yillik boshlariga oid Yuqori Misrning poytaxti deb taxmin qilingan Enxab shahri dunyo tarixida barpo etilgan eng qadimgi shahar hisoblanadi. Misrda qadimgi Fayum vodiysidagi Illaxun shahri 13 qoldig'i, El-Amamadagi Axetaton shahri, Tanais kabi shaharlar qoldig‘i arxeolog- tarixchi olimlar tomonidan qazib ochilib, tadqiq etilgan. Antik mualliflar asarlari . Antik mualliflar asarlaridan Gerodot tarixi (er. aw. V asr), Sisiliyalik Diodoming «Tarixiy kutubxona» asari «Strabon geografiyasi (er. avv. II—I asri) Plutarxning «Osiris» va «Isida» traktati qadimgi Misrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar beradi. Etnografiya ma’lumotlari. Misrliklar boshqa ko‘pgina qadimgi Sharq xalqlari singari bir qancha qabilalarning sekin-asta aralashib ketishi natijasida tashkil topgan. Qadimgi Misr xalqini tashkil qilgan bu qabilalar Shimoliy va Sharqiy Afrikaning mahalliy qabilalaridir. Misrdagi arxaik daviga mansub bo'lgan kishilaming o'ziga xos haykalchalari, Misr hududidagi arxaik mozorlardan topilgan bosh suyaklarini o‘lchab ko‘rish natijalari, shuningdek, qadimgi Misr tipining somali va boshqa qabilalarning tipiga birmuncha o‘xshab ketishi eng qadimgi misrliklaming tropik Sharqiy Afrikadagi qabilalar bilan qarindoshligini ko‘rsatadi. Qadimgi Misr tasvirlariga ko‘ra Sharqiy Afrikada (Punt mamlakatida) yashagan qadimgi qabilalar o'zlarining tashqi qiyofalari bilan misrliklarga juda ham o'xshab ketadilar. Qadimgi Misrdagi, samoviy sigir shoxli ayol qiyofesida tasvirlangan hosildorlik ma’budasining tasviri hamda sersoqol, pakana xudo Bes tasviri Misrning Afrika xalqlaming diniy e’tiqodlari bilan mahkam bog‘langanidan dalolat beradi. Qadimgi Podsholikka oid yozuvda Nubiyadan maxsus «xudo raqsi» ni bajaruvchi pakana odamning Misrga keltirilganligi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Bundan tashqari, eng qadimgi Misr qabilalari Shimoliy Afrikaning luviyalik qabilalari bilan ham juda yaqin bo‘lganlar. Qadimgi Misr tili o'zining ba’zi xususiyatlari bilan Shimoliy Afnkadagi berber tillariga ham o'xshab ketadi. Misida va Nil vodiysini o‘rab olgan baland tog'liklarda o‘tkazilgan arxeologik qazishmalaming ko‘rsatishicha, o‘ziga xos Misr madaniyatini vujudga keltirgan qabilalar qadimgi tosh davridan buyon Shimoliy-Sharqiy Afrikada yashaganlar. 4 Qadimgi Misr tarixini davrlashtirish 4 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 14.15.16 betlar 14 Qadimgi Misr tarixi bu er.avv. IV ming yillikning II yarmidan davlat va sinfiy jamiyatni paydo boiishidan er.avv. VI asrda Misming Ahmoniylar davlatiga qo'shib olingan davrigacha bo‘lgan davri o ‘z ichiga oladi. Qadimgi Misr tarixi quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Sulolalaigacha bo’lgan birinchi davr (er.avv. IV ming yillikning I yarmi) urug'chilik munosabatlari yemirilishining boshlanishi. 2. Sulolalargacha bo‘lgan II davr yoki Gerzey davri (er.avv. V ming yillikning II yarmi) Ijtimoiy tengsizlikning paydo bo'lishi, ilk sug'orish inshootlarining paydo bo‘lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi Misr davlatlarining paydo bo’lishi. 3. Ilk podsholik I—II umummisr sulolalarining boshqaruvi. Yagona umummisr davlatlarining paydo bo'lishi. (er.avv. XXXI-XXIX asrlar). 4. Qadimgi podsholik davri III—IV sulolalar hukmronligi (er.avv. XVIII-XIIIasrlar). 5. O‘tish davri. (V II-V III sulolalar, XXIII-XXI ). Yagona Misr davlatining nomlarga parchalanishi. 6. O‘rta podsholik davrida markazlashgan Misr davlatining tiklanishi. XI—XIII sulolalar boshqamvi (XXI—XVIII sulolalar). 7. O ‘tish davri (XIV—XVI sulolalar.) XVTII asr oxiri —XVI asr boshlari) Misrning zaiflashuvi. 8. Yangi podsholik davri. XVIII—XX sulolalar hukmronligi. (er.avv. XVI—XI asrlar) Misr jahon davlatining paydo bo'lishi. 9. Ill o'tish davri. (XXI sulola XI—X asrlar) Misrning tushkunligi. 10. So'nggi podsholik. Misr chet elliklar hukmronligi ostida (XXII—XXV sulolalar er.avv. XI—VIII asrlar) Misrning Sais (XXVI) sulolasi davrida tiklanishi. (er.avv. VII—VI asrlar). 11. Misrning Eron tomonidan bosib olinishi va Eron davlatiga qo'shib olinishi (XVII—XXX sulolalar, er.avv. VI—IV asrlar). 5 5 Mas’ul muharrir A.G. Xolliyev (Oliy o’quv yurtlari uchun qo’llanma) “Jahon tarixi” NAVRO’Z nashiryoti Toshkent 2018 12 bet 15 16 2.Bob. Ilk Misr jamiyati va davlati. 2.1.Ilk podsholik ( er.avv XXXI-XXIX asrlar) Ilk podsholikni yuzaga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy asoslari. Qadimgi M isr tarixida ilk bor sinfiy tabaqalanish mil. avv. V ming yillikda, Nil vohasini o ‘zlashtirilishi natijasida yuzaga keladi. “Sulolagacha bo'lgan davr” deb, yuritiluvchi mazkur davr Misr tarixida ikkiga bo‘linib, y a’ni “Amrat” (Negada I) va “Gerzey” (Negada II) madaniyatlari sifatida o'rganiladi. Ushbu madaniyatlar qadimgi Misrda irrigatsiyaning o‘sishi va chorvachilikni ovchilikdan ustun kela boshlashi haqida ma’lumot beradi. Hunarmandchilik o‘z navbatida dehqonchilikdan alohida xo‘jalik sifatida ajralib chiqdi va natijada qadimgi Misr jamiyatida mulkiy tabaqalanish jarayoni yanada o‘sib boradi. Aynan mana shu davrda Nil daryosi qirg‘oqlarida ilk davlatchalar (“sepat” yoki “nom”) paydo bo‘ladi. Shu tariqa ilk davlatchilik paydo bo‘lishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy zamin yaratildi. Nomliklar soni Nil bo‘yi aholisining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq edi. Ularning hududiy chegaralari doimiy tusga ega bo‘lmagan. Har bir nom dastlab mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizgan. Nil bo‘yi davlatchalari “nomarx” lar tomonidan boshqarilgan. Nomlik o‘z gerbi, diniy va siyosiy markaziga hamda harbiy qismlariga ham ega edi. Natijada ichki urushlar (misrshunoslikda “nol sulolasi”) davrida har bir nomarx oliy hukmronlikka intildi. Umumiy 42 ta nomlik ikkiga ya’ni, Yuqori Misr va Quyi Misr davlatiga birlashadi. Madaniy jihatdan ushbu davlatlar bir-biridan farq qilgan deb bo‘lmaydi. Ammo diniy va siyosiy mafkurasida sezilarli tafovut bo’lgan. Qadimda ierogliflarda misrliklar mamlakatini “Ta-kem et” yoki “Ta-ui” deb ataganlar. Shu tariqa, harbiy, siyosiy va iqtisodiy omillar mazkur hududda davlatchilik tizimini shakllanishiga imkon yaratdi. 6 Ilk dehqon jamoalari er. avv. VI—V ming yillikda Quyi Misrda Fayum vodiysida mavjud bo‘lgan. Fayum manzilgohida g‘alla ekinlari ekilgan, yirik va mayda qoramol boqilgan va baliq tutilgan. Bu madaniyatga mansub bo'lgan manzilgohdan toshdan yasalgan o'roqlar va loy idishlar topilgan. Shu vaqtda Yuqori Misrda chorvador dehqonlar yodgorligi topilgan joyiga qarab Tasiy madaniyati deb ataladi. Bu yerdan ko'plab qabrlar topilgan. Bug‘doy ekilgan, mayda chorva mollari boqilgan, sirti qora va kulrang loy idishlar yasalgan. Tasiylar urg‘ jamoasi bo‘lib yashaganlar. Ulardan ko‘ra yuqori rivojlangan Badari madaniyati (er. avv. IV ming yillik) ga tegishli aholi urg‘ jamosi bo'lib yashab chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Yerga motiga bilan ishlov berilib, kichik’ kanallar qazilgan. Ov va baliqchilik ham mavjud bo‘lgan. Badariylar kulolchilikni takomillashtirganlar. Er.avv. IV ming yillikning 1-yarmida Amrat manzilgohlari yanada yuqoriroq rivojlangan. Bu davrda ilk 6 D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov ,,Jahon tarixi’’ Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 11-12 bet 17 mustahkamlangan qo‘rg‘onlar paydo bo‘lgan. Aholi soni o‘sgan. Mis buyumlari ko‘paygan, ga ф unqarmoqlar yasalgan, ilk tilla bezaklar paydo bo‘lgan. Kulollar naqshli idishlar tayyorlay boshlaganlar (ilk sulolagacha bo'lgan davr). Er. avv. IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi Gerzi qishlog‘i nomidan) sulolaviy davrgacha bo‘lgan 2-bosqichda sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz beradi. Qazib ochilgan qabrlardan ko‘plab buyumlar topilgan. Bu vaqtda ilk ibtidoiy qulchilik paydo bo‘lgan. Qullar «tirik murdalar» deb atalgan. Misming ilk davlatlari xo‘jalik faoliyatini birgalikda olio borishga intilgan dehqon jamoalarining birlashmalaridan paydo bo'ldi. Sug‘orish inshootlarini rivojlantirish va yiriklashtirishga bo'lgan ehtiyoj davlat hokimiyatini shakllanishini rag‘barlantirdi. Davlat hokimiyati sug'orish tizimini yaratish va ta’mirlashda yetakchilik qila boshladi. Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo‘lmagan edi. Keyinchalik Yuqori Misr 22 ta, Quyi Misr 20 ta kata bo'lmagan viloyat — nomlar (Misr viloyatlarini antik yozuvchilar «nom» deb, ulari hokimlarini «nomarx» deb ataganlar) ga bo‘lindi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jarayoni kuchli bo‘lgan. Nomlar o‘rtasidagi uzoq umshlar natijasida er. avv. IV ming yillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujudga keladi. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, quyi Misr hukmdori qizil rangli toj kiygan. Birinchisining poytaxti Exnab (Nexen), ikkinchisining poytaxti Buto shahri bo‘lgan. Har ikkala podsholik o'rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash boshlangan. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o'tgan o'tmishdoshlari g'olibona urushlar olib borganlar. Miloddan avvalgi XXXI-asrning ikkinchi yarmida mamlakatning haqiqiy birlashtiruvchisi va I-umummisr sulolasi asoschisi deb misrliklarning o'zlari Narmerning o'g'li Mina ya'ni Menesni hisoblaydilar. Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I-II sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Menes o'zining kuchli qo'shinlari bilan shimolni bosib olgan va Misrda ikkita podsholikni birlashtirib yagona davlatga asos solgan. Poytaxtni esa delta yaqinidagi strategik jihatdan juda ham qulay bo'lgan Memfis (yunoncha Xeliopolis; misrcha Minnefer) shahriga ko'chirgan. Demak, Menesni arxaika davri birinchi sulolasining dastlabki firavini deyish mumkin. Ilk podsholik davri miloddan avvalgi taxminan 3000-2800 yillarni o'z ichiga oladi. I-sulola hukmdorlari: Menes, Jer, Den, Semerxet, Ka, II-sulola hukmdorlari: Xotep-Sexe-mui, Nebra, Peribsen, Xasexem, Xa-sexemui. Ilk podsholik davrida yagona va ko'p sonli davlat apparati va bu apparatni boqadigan davlat yer egaligi shakllangan. Davlat yerlarida tashkil etilgan yirik xo'jaliklarda davlatga qaram bo'lgan ishchilar mehnat qilganlar. Davlatga turli 18 soliq va majburiyatlar o'tashga majbur bo'lgan qishloq jamoasi ham mavjud edi. Ilk podsholik davri sug'orish tarmoqlarining rivojlanishi, tosh va mis qurollarining mukammallashuvi, kulolchilik charxining paydo bo'lishi, ayirboshlash savdosining taraqqiy etishi bilan harakterlidir. Bu davrda misrliklar hayotida urug'chilikning ham ta'siri kuchli bo'lgan va ular asosan tosh, mis mehnat qurollaridan ko'proq foydalanishgan, bronza esa kam bo'lgan. Ilk podsholik davrida omoch paydo bo'lgan. Yerlarning o'zlashtirilishi va sug'orish inshootlarining qurilishi kuchaytirilishi tufayli dehqonchilik rivoj topgan. Misrliklarning asosiy suv manbayi Nil daryosi bo'lib, ziroatchilikning asosini sug'orma dehqonchilik tashkil etgan. Ekinzorlar Nil daryosi va Fayum suv omboridan suv oladigan kanallar orqali sug'orilgan. Ularda bog'dorchilik rivoj topib, shimolda uzumchilikka, janubda esa xurmochilikka katta e'tibor berilgan. Ilk podsholik davrida hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo ham rivoj topgan. Misr tashqi dunyo bilan faol aloqa olib borgan. Misrning tosh ko'zalari bu vaqtda sharqiy O'rtayer dengizining barcha hududlaridan topilgan. Finikiya va Suriyadan yog'och, Sinay yarim orolidan mis, malaxit va feruza toshlari olib kelingan. Misrliklar Nubiya, Liviya va O'rtayer dengizining sharqiy sohilidagi nomlar bilan qizg'in savdo sotiq olib borganlar. Savdo quruqlik va suv yo'li orqali olib borilgan. Luviya va Arabiston sahrolari yo'llarini o'zlashtirganlar. I-II sulolalar podsholari butun mamlakatni har 2 yilda bir marta aylanib chiqishlari an'anaga aylangan. Mafkurada uning birligi his qilina boshlangan. Endilikda podshoning unvoniga mamlakatning janubi va shimolida e'tiqod qilinadigan mabudlar Nexbet va Yajit -» Ikkala hukmron» - «Yuqori va Quyi Misr podshosi» so'zlari qo'shilgan. Butun mamlakat miqyosida Yuqori Misrning bosh xudosi Xorga e'tiqod qilish keng tarqalgan. Misrda yuqori tabaqa firavn, amaldor, askarboshi, ruhoniy va nufuzli oqsoqollar hamda boylar hisoblangan. Aholining o'rtahol tabaqasini dehqonlar, hunarmandlar va mayda savdogarlar tashkil etgan. Misr firavnlari urushda asirga tushganlarni qulga aylantirgan edilar. Dastlabki vaqtlarda asirlar dushman sifatida o'ldirilib yuborilgan. Shuning uchun misrliklar ularni «murdalar» deb atashganlar. Keyinchalik esa asirga tushgan kishilarni o'ldirmasdan ishlatadigan bo'lganlar. Misming ilk podsholaridan biri sanalgan Narmer yodgorliklarida yuqori misr podsholarining g'alabalari ulaming ishtiroki bilan muhim marosimlar abadiylashtirilgan. Yodgorliklarda harbiy tasvirlar ko'pchilikni tashkil etadi. Podsholaming hokimiyati er. avv. IV asr o‘rtalaridan boshlab merosiy tus ola boshlaydi. Chunki, Nil vodiysining uncha katta bo‘lmagan nomlari o‘rtasidagi muntazam olib borilayotgan umshlarda harbiy yo‘l boshchi nomarxlaming mavqei kuchayib boradi. Er. avv. IV ming yillikning oxiriga kelib podsholami 19 hokimiyatiga ilohiy tus berilib, ular xudo Xor (bu xudo lochin ko'rinishida tasvirlangan) bilan qiyoslangan. Har ikki podsholik o‘rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash boshlanadi. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o‘tgan o'tmishdoshlari g‘olibona umshlar olib boiganlar. Er. avv. XXXI asrning II yarmi atroflarida mamlakatni haqiqiy birlashtiruvchisi va I umummisr sulolasi asoschisi deb misrliklarni o‘zlari Narmerning o‘g‘li Mina (yunoncha Menes)ni hisoblaydilar. Mamlakatni birlashtirish uchun Narmer va undan oldin o'tgan podsholar Quyi Misrda uzoq urush olib boradilar. Misri amalda to’la birlashtirgan va I umummisr sulolasiga asos solgan podsho Narmerning o‘g‘li Mina (yunoncha Mina, er. avv. XXXI asftiing ikkinchi yarmi atrofida) bo‘ldi. U Yuqori va Quyi Misr tutashgan strategik muhim nuqtada yangi poytaxt mustahkamlangan shahar Memfis (Minnefer misrcha)ni qurdi. Misming Tinis viloyatidan kelib chiqqan I—II sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Ilk podsholik davrida yagona va ko‘p sonli davlat apparati va bu apparatni boqadigan davlat yer egaligi shakllanadi. Davlat yerlarida mehnat qilar edilar. Davlatga turli soliq va majburiyatlar o‘tashga majbur bo‘lgan qishloq jamoasi ham mavjud edi. Sug'orish inshootlari va ishlari butun mamlakat miqyosida olib boriladi. Mis qurollari yaxshi ma’lum bo‘lsa-da, tosh mehnat qurollari ham keng tarqalgan edi. I-II sulolalar podsholari butun mamlakatni har ikki yilda bir marta aylanib chiqishlari an’anaga aylangan. Mafkurada uning birligi his qilina boshlanadi. Endilikda podshoni unvoniga mamlakatni janubi va shimolida e’tiqod qilinadigan ma’budlar Nexbet va Yajit - «Ikkala hukmron» «Yuqori va Quyi Misr podshosi so'zlari qo‘shiladi. Butun mamlakat miqyosida Yuqori Misming bosh xudosi Xoiga e’tiqod qilish keng tarqaladi. Bu davrda Misr tashqi dunyo bilan faol aloqa olib boradi. Misrning tosh ko'zalari bu vaqtda sharqiy O‘rtayer dengizining barcha hududlaridan topilgan: Finikiya va Suriyadan yog'och (mashhur Livan kedri), Sinay yarim orolidan mis, malaxit va feruza toshlari olib kelinadi. Luviya va Arabiston sahrolari yo‘llari o‘zlashtiriladi. Shimoliy Nubiya ustidan Menes davridan yo‘lga qo'yilgan Misrni nazorati saqlanib qoladi. 7 Ilk podsholikni Misrning Tinis nomligi (Abidosdari uncha uzoqda bo’lmagan hudud)dan chiqqan Menes (Axa yoki Mina) tuzadi va birlashtiradi. Ayrim manbalarda uni Narmer deb ham atashadi. Poytaxt sifatida Nil bo‘yidagi yangi shahar Memfis tan olinadi. Dastlabki 1-sulolaga asos solinadi, shunday bo‘lsa-da Quyi Misr nomliklari o‘ziga xos muxtoriyatni saqlab turgan. Ilk podsholik davrida misrliklar hayotida urug‘chilikni ta’siri hali kuchli bo‘lgan va ular asosan tosh, mis mehnat qurollaridan ko‘proq foydalanishgan, bronza esa kam 7 D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov ,,Jahon tarixi’’ Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 20-22 bet 20 edi. Nom liklar orasidagi separatizm fir’avnning siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan. Ilk podsholik fir’avnlari Jer (mil. avv. 2970-2923-yy), Uadji (mil.avv. 2922- 2915-yy), Den (mil. avv. 2915-2910-yy), Adjib (mil. avv.2910-2900-yy), Semerxet (mil. avv. 2900-2890-yy)lar davrida Misr davlatchiligi asoslari mustahkamlandi. Misr fir’avnlari Den va Adjiblarni yuzlab qullari narigi dunyoga “kuzatib” qo‘yish uchun ular bilan birga dafn etilganlar. Oddiy misrlik aholi vakillari esa, odatda cho'lda yuzi Sharqqa qaratib qumga ko‘milgan. Hukmdor Adjib o‘ziga “Nesu-bit” podsholik unvonini qabul qiladi. “ Nesu” tushunchasi yuqoridan, hokimiyatni otadan o‘g‘ilga o‘tishi va “bit” fir’avn o'limidan so‘ng ham boshqaruvni tutib turuvchi ma’nolarini anglatar edi. Ya’ni bunda, hukmdor o‘z o‘g‘lida qayta gavdalanishiga ishora qilingan 8 . 1-sulolaning so‘nggi podshosi Kaa (mil. avv . 2890-2864-yy. ) Abidos yaqinida Umm al-Kaab nekropoli yonida o‘ziga mahobatli mastaba qurdirgan. Fir’avn Kaa o‘limidan so‘ng 2-sulolaga Xotepsexemui asos soladi. Davlat boshqaruv tizimi din bilan ajralmas tusga ega bo‘lgani uchun, ijtimoiy tabaqalanishning qonuniylashuvi rivojlanib bordi 2-sulolaning so‘nggi fir’avni Xasexem (taxminan. mil. avv. 2686-2648-yy) o‘z podsholigini Deltadagi (Quyi Misr) qo‘zg’olonni bostirishdan boshladi. Natijada 48205 nafar kishi o ‘ldirildi va 47209 tasi asir olinadi. So‘ngra Yuqori va Quyi Misr yagona davlatga yana birlashtirildi. Birlashish jarayonida Misr davlati ilk bor fuqarolar urushini boshdan kechiradi. Endi markaziy hokimiyatning o’rni avvalgiga qaraganda ancha oshdi. Nubiyaga harbiy yurishlar qilindi va boy o'ljalar olib kelindi. Butun mamlakat bo'ylab ichki va tashqi savdo-sotiq (ayniqsa Yaqin Sharqdagi Bibl shahri bilan)qayta tiklandi. Natijada Misrning iqtisodiy qudrati oshadi. U quyi Misr malikasi Nematapni xotinlikka oladi va separatizmga chek qo‘yishga harakat qiladi. So‘ngra fir’avn o ‘z ismini Xasexemui (Ikki hokimiyatni mujassamlashtiruvchi) deb o ‘zgartiradi. Xasexemuining Abidosdagi mahobatli maqbarasi oldida avvalgidek xizmatkor va qullar qatl etilmagan. Chunki uning davrida bo‘lib o ‘tgan fuqarolar urushi, fir’avn boqiy va o ‘lmas degan tushunchani vaqtinchalik yo‘qqa chiqargan edi. Insonlarni inson uchun qurbon qilish odati tugatiladi. Shu tariqa Qadimgi Misr tarixida Ilk podsholik davri o ‘z nihoyasiga etadi. 8 2.2 Qadimgi podsholik davrida jamiyat va davlat Misrliklarni aytishiga ko‘ra ularni tarixini eng yorqin davri III sulolaning eng yirik hokimi, qadimgi podsholik davlatchiligini asoschisi Joser edi (er. avv. XXVIII asr boshlari atrofida). U Memfis shahrini poytaxt mavqeini tikladi. Podsho 8 8 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 20-21 bet 21 hokimiyatini kuchaytirdi, jumladan, podshoni jismi xudolar jismiga o‘xshab oltindan yaratilganini anglatadigan yangi unvonni kiritdi. Josergacha Misr podsholarini xom g’ishtdan qurilgan yassi binomastaba (arabcha—o‘tirg‘ich)ga dafn qilar edilar. Joserning maqbarasi ilk piramida shaklidagi biri ustidan ikkinchisi ustma-ust qo‘yilgan zinapoyasimon 6 mastabadan (balandligi 60 metr) iborat bo'lib ohaktoshdan bunyod qilingan edi. Joser piramidasini Sakkara hududida saroy me’mori, bosh maslahatchi-Imxotep qurdirgan. Uning ishtirokida Joser davrida yangi yil hisobini Sirius yulduzini tongda paydo bo'lishiga asoslangan yangi taqvim kiritiladi. Joserning vorislari davrida podsho tomonidan qattiq nazorat qilinadigan davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugallanadi. Joserdan keyingi podsholar Memfisdan g'arbda o‘z piramidalarini qurdilar. Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar podshoga qaram bo‘lgan, bir nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy amaldorlarga aylantirildilar. IV sulolaning asoschisi Snofru (er. avv. 2600-yillar atrofida) Sinay va Nubiyaga g‘olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy bo‘lgan Sinay Misrga to‘la qo'shib olinadi. Snofruning vorislari davrida ulug‘vor piramidalar qurilishi davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons—yunoncha) eng katta, balandligi 147 metr bo‘lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o‘g‘li Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq edi. Eng so’ngi ulug'vor piramida Xafraning o‘g‘li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan bo'lib, balandligi 66 m edi. Piramidalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan qoplangan. Rivoyatlarga ko‘ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga sig‘inishni joriy qiladilar. V sulola keng hajmdagi ulkan qurilishlardan voz kechadi, quyosh xudosi Raga sig‘inishni rag‘batlantiradi, Raga sig'inish markazi Geliopol (Iunu—misrcha) shahri edi, ibodatxonalar ekin yerlarini hadyaga oldilar. Sulola kichik piramidalar barpo qila boshladi, sulolaning so'ngi vakili Unas birinchi bor o‘z piramidasi ichiga podsho o‘limidan keyin u dunyoda yashashi bilan bog'liq an’ana formulalarini keng to'plami yozuvlarni-piramida matnlarini kiritdi. V sulola davrida misrliklar Sinay va Nubiyada o'mashib qolaverdilar, Luviyada urush olib bordilar, Sharqiy O‘rtayer dengizi bilan savdo qildilar, podsho Isesi davrida Bauijed nomli misrlik uzoq Punt (hoziigi Somali) mamlakatiga sayohat qiladi. VI sulola davrida (er. avv. XXIV-XXII asrning boshlari) tashqi siyosat yanada faollashadi. Uning podsholari Falastinga qo‘shin tortadilar. Bobil shahri misrliklaming tayanch nuqtasiga aylanadi, uning hokimlari Misr unvonlarini qabul qilib, Misr xudolariga sig'inadilar. Nubiyadan misrliklar oltin olib keladilar. Qadimgi podsholik gullab-yashnagan davrda podsho hokimiyati bag‘oyat qudratli bo‘lib, u nafaqat oddiy misrliklar uchun balki podshoning eng yaqinlari 22 uchun, ham yetishib boimaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr toshi yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yemi emas, balki podshoni oyog'ini o‘pishga ruxsat berilganini yozadi). Xufu va uning avlodlari ,,Ra o’g’li’’ unvonini qabul qildilar. Misming qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol bilan yaqinligidan tug'iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech kimga podshoni muqaddas nomini aytishga ruxsat berilmagan, chunki misrliklar e’tiqodiga ko'ra uni nomini aytish podshoga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan. Shu sababli uni nomi boshqacha «ulug‘ uy», «katta uy» (pero, fir’avn so'zi shundan kelib chiqqan) deb atalgan. Fir’avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavvur qilingan. U xudo Xor (Gor)ning ifodasi, xudo Raning o‘g‘li, u o‘limidan keyin xudo Osiris sifatida ulug’langan va unga sig'inish uchun sog'ona-piramidalar oldida ibodatxonalar qurilgan. Fir’avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. Davlat boshqaruvi uch bo‘g‘indan iborat bo‘lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvni kichikroq ko‘rinishidagi nusxasi bo'lgan. Ko‘p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo’lgan. «Jad-jad», «Kanbet» atamalari jamoa kengashlari nomini bildirib, ular mahalliy sug‘orish tizimini kuzatish bilan biiga jamoada sud ishlarini ham amalga oshirganlar. Oila huquqi, jamoa kengashlari va yuqori hokimiyatga bo‘ysundirilgan va ulaming a’zolari kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat boshqaruvi tizimi despotiya (yunoncha «despotes» janob), ya’ni yakka hukmronlikka asoslangan. Fir’avnning eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo'lgan. U barcha amaldorlarga rahbarlik qilgan: sun’iy sug‘orishni tashkil qilgan. Chorva mollarini nazorat qilish, hunarmandlar, harbiy ish, soliq majburiyatlarini, qurilish ishlarini nazorat qilish ham vazirni zimmasiga yuklatilgan. Podsho oyoq kiyimini olib boruvchisi lavozimidagi amaldor bir vaqtning o‘zida qo‘shin bosh qo'mondoni, saroy oqsoqoli, Yuqori Misrni boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxona kohini vazifalarini ham bajargan. Qadimgi podsholik gullab-yashnagan davrda podsho hokimiyati bag‘oyat qudratli bo‘lib, u nafaqat oddiy misrliklar uchun balki podshoning eng yaqinlari uchun, ham yetishib bo’lmaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr toshi yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yemi emas, balki podshoni oyog'ini o‘pishga ruxsat berilganini yozadi). Xufu va uning avlodlari «Ra o‘gliunvonini qabul qildilar. Misrning qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol bilan yaqinligidan tug'iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech kimga podshoni muqaddas nomini aytishga rux sat berilmagan, chunki misrliklar e’tiqodiga ko'ra uni nomini ay- tish podshoga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan. Shu sababli uni nomi boshqacha «ulug‘ uy», «katta uy» (pero, fir’avn so'zi shun- dan kelib chiqqan) deb atalgan. Fir’avn odam qiyofasidagi xudo deb tasawur qilingan. U xudo Xor (Gor)ning 23 ifodasi, xudo Raning o‘g‘li, u o‘limidan keyin xudo Osiris sifatida ulugiangan va unga sig'inish uchun sog'ona-piramidalar oldida ibodatxonalar qurilgan. Fir’avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. Davlat boshqaruvi uch bo‘g‘indan iborat bo‘lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvni kichikroq ko‘rinishidagi nusxasi bo'lgan. Ko‘p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud boigan. «Jad-jad», «Kanbet» atamalari jamoa kengashlari nomini bildirib, ular mahal liy sug‘orish tizimini kuzatish bilan biiga jamoada sud ishlarini ham amalga oshirganlar. Oila huquqi, jamoa kengashlari va yuqori hokimiyatga bo‘ysundirilgan va ulaming a’zolari kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat boshqaruvi tizimi despotiya (yunoncha «despotes» janob), ya’ni yakka hukmronlikka asoslangan. U barcha amaldorlarga rahbarlik qilgan: sun’iy sug‘orishni limhkil qilgan. Chorva mollarini nazorat qilish, hunarmandlar, hnrbiy ish, soliq majburiyatlarim, qurilish ishlarini nazorat qilish liam vazirni zimmasiga yuklatilgan. Podsho oyoq kiyimini olib boruvchisi lavozimidagi amaldor bir vaqtning o‘zida qo‘shin bosh qo'mondoni, saroy oqsoqoli, Yuqori Mismi boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxona kohini vazifalarini ham bajargan. Qo'shin erkin misrliklardan to‘planib, o‘q-yoy, nayza, kalta qilich bilan qurollangan piyodalardan iborat bo'lgan. Chegaralarda gamizonlar tutgan. Misming ko‘pchilik aholisi katta qishloq xo'jalik ekinzorlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ulami o‘z xo‘jaligi bo‘lmay, o‘z mehnatlari uchun oziq-ovqat ulushi olganlar va o‘z ixtiyorlari bilan ish joynini tashlab keta olmas edilar. Xususiy kishilarga qaram qullar oz bo‘ban. 0 ‘rta va past darajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar edilar. Er. avv Ill ming yillik o‘rtalarida oliy amaldorlarga davlat xo‘jaligidan yirik yer maydonlari muntazam foydalanishga berilgan. U meros bo‘lib ko'pincha mansab bilan birga otadan o‘g‘ilga o‘tgan, ulami ixtiyoridagi davlat yerlari davlatni oliy nazorati ostida turgan. Bundan tashqari zodagon amaldorlar xususiy mulkka ham ega bo‘lganlar, Zodagonlami yirik xo‘jaliklari bilan birga ibodatxona va davlat xo‘jaliklari mavjud edi. Bunday xo‘jaliklami ishchilari davlat to- monidan mehnat majburiyati tartibida sug‘orish inshootlari, quri lish va boshqa ishlarga jalb qilingan. Qo'shin erkin misrliklardan to‘planib, o‘q-yoy, nayza, kalta qilich bilan qurollangan piyodalardan iborat bo'lgan. Chegaralarda garnizonlar turgan. Misring ko‘pchilik aholisi katta qishloq xo'jalik ekinzorlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ularni o‘z xo‘jaligi bo‘lmay, o‘z mehnatlari uchun oziq-ovqat ulushi olganlar va o‘z ixtiyorlari bilan ish joynini tashlab keta olmas edilar. Xususiy kishilarga qaram qullar oz bo‘lgan. O‘rta va past darajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar edilar. Er. avv. III ming yillik 24 o‘rtalarida oliy amaldorlarga davlat xo‘jaligidan yirik yer maydonlari muntazam foydalanishga berilgan. U meros bo‘lib ko'pincha mansab bilan birga otadan o‘g‘ilga o‘tgan, ularni ixtiyoridagi davlat yerlari davlatni oliy nazorati ostida turgan. Bundan tashqari zodagon amaldorlar xususiy mulkka ham ega bo‘lganlar, Zodagonlarni yirik xo‘jaliklari bilan birga ibodatxona va davlat xo‘jaliklari mavjud edi. Bunday xo‘jaliklarni ishchilari davlat tomonidan mehnat majburiyati tartibida sug‘orish inshootlari, qurilish va boshqa ishlarga jalb qilingan. Qishloq jamoa yerlari ham mavjud bo'lgan. Qishloq jamoa a’zolari «podsho odamlari» hisoblanib, ko‘p soliq va majburiyatlarini o‘taganlar. Jamoa a’zolari va hunarmandlar «nesu» yoki «xentiushi», fir’avn, zodagonlar va ibodatxona ishchilari «meret »,yoki ,,xemu” deb atalgan. Qullar bak deyilgan. Qullarni urushda asirga tushganlar yoki qarzga botgan kambag‘allar tashkil qilgan. Ular sotilgan va sotib olingan, ammo qadimgi podsholik davrida qullar kam sonli bo‘lgan. V sufola fir’avnlari (XXVI—XXV asrlar) ulkan piramidalar qurishdan voz kechdilar. Markaziy boshqaruvga mahalliy va xizmat zodagonlari jalb qilinib, diniy siyosat ham o‘zgardi. Xudo Raga bag‘ishlab ibodatxonalar qurish kuchaydi. Endi fir’avnni ilohiyligi uning xudo Radan bevosita kelib chiqqanligi g'oyasi ilgari surildi. VI sulola davrida (XXIV—XXIII asrlar) nom va xizmatdagi zodagonlarning mavqei oshib bordi. Ularning ko‘pchiligi immunitet (soliq majburiyatlaridan ozodlik) yorlig'ini oldilar. Markaziy hokimiyatning qudrati zaiflashdi, lekin mahalliy hokimiyat katta moddiy resurslarga ega bo‘ldi. VI suloladan so‘ng Misrda (er. avv. XXIII asr o'rtalari) markaziy hokimiyat zaiflashib, mamlakat birbiriga dushman nomlarga bo‘linib ketdi. Qadimgi podsholik davri yagona davlatini yemirilishi bilan Misr tarixida I o‘tish davri (er. avv. XXII asr boshlari-XXI asrning oxiri) boshlanadi. Davlatning zaiflashuvi Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada keskin tabiiy o'zgarishlar -quruq iqlimni bostirib kirishi bilan tezlashib ketdi. Nil daryosining suvi pasaydi, bu hosilni kamayishi, ochlik va oxir oqibatda ijtimoiy norozilikni kuchayib mamlakatni yemirilishiga olib keldi. Er. avv. XXII asr boshlarida bir vaqtning o'zida Yuqori Misrning Gerakleopol markazi bo'lgan VIII sulola bilan birga Nil vodiysinig o‘rta qismida yangi IX sulola hukmronlik qila boshladi. Er. avv. XXII asrda gerakleopol podsholari butun Misr ustidan o‘z nazoratlarini o'rnatdilar, shu bilan birga bir necha nomlar o‘zlarining asosiy ittifoqchisi Siut shahri, Germopolning va Fivaning avtonomiyasini yo‘qota olmadilar. Shu asrning oxirida Fiva nomining hokimlari mamlakatni janubini o‘z hokimiyatlari ostida birlashtirib, podsho unvonini (XI sulola) oldilar va shimol podsholarining jiddiy raqibiga aylandilar.Ulardan biri Xeti III (er. avv. XXI asr o‘rtalari) Fiva bilan hal qiluvchi to‘qnashuvdan xavfsiraydi va o‘z o‘g‘li 25 Merikaraga nasihatnomasida u bilan yaxshi munosabatlami o‘rnatishni maslahat beradi. Er. avv. 2020-yil atrofida Mentuxotep II shimolni istilo qilib butun mamlakatni birlashtirdi. Shu bilan O‘rta podsholik davri boshlandi 9 . Qadimgi Misr podsholigining inqirozi . Mil. avv. XXIII asrda nom (yoki sepat) va davlat xizmatidagi zodagonlarning mavqeyi oshib bordi. Aksariyat amaldorlarning ko‘pchiligi soliq majburiyatlardan ozod bo’lganlar. Davlat qudrati kuchsizlandi (6-7 sulolalar davridan), lekin mahalliy hokimlar-nomarxlar katta moddiy boyliklarga ega bo‘ldilar. Memfisdagi fir’avnlarning hokimiyati joylarda nomigagina tan olinar edi. Misr zaiflashib, mamlakatda siyosiy anarxiya hukm surar, davlat esa bir-biriga dushman norlarga bo‘linib ketdi. Qaroqchilik va ehromlarni talon-taroj qilish oddiy hol bo‘lib qoldi. Qadimgi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan Misr tarixidagi I o‘tish davri mil. a.vv. 2250- 2050 -yillarning oxiridan boshlanadi. Davlatning zaiflashuvi keskin tabiiy o’zgarishlar cho‘llarni kengayishi bilan bevosita bog‘liq edi. Nil daryosining suvi keskin pasayib bordi. Mutaxassislarning fikricha, hosilning kamayishi, ochlik va ijtimoiy norozilikning kuchayishi pirovardda davlat tizimining yemirilishiga sabab bo‘ldi. Mil. avv. XXII asr boshlarida Yuqori Misrning markazi bo’lmagan Memfisda 8-sulola bilan bir vaqtning o ‘zida Nil vodiysinig o‘rta qismida yangi 9- sulola hukmronlik qila boshladi. Unga Fir’avn Axtoy mil. avv. 2120-yilda asos soladi. Fir’avnning misrcha to‘liq ismi Uaxkara Xeti (yoki Xeti I) bo‘lib, Gerakleopol shahri atrofida mamlakatni birlashtirishga urunib ko'radi. Yangi hukmdor deyarli butun Misr ustidan o‘z nazoratlarini o ‘rnatishga muvaffaq bo'ldi. Shu bilan birga, Gerakleopol fir’avnlari Germopol, Fiva va bir necha nomlarining avtonomiyasini yo'qota olmadilar. Ayniqsa, Yuqori Misrning muqaddas shahri Abidosni Gerakleopol fir’avnlari tomonidan talon-taroj etilishi natijasida, Siut va Germopol nomlari ularni qo‘llab-quvvatlamay qo‘ydilar. Bunga javoban ular nomlarni to‘la o‘ziga bo‘ysundirishga harakat qildi. Axtoy Osiyo ko‘chmanchilariga qarshi urush olib bordi. Mil. avv. III ming yillik oxirida Misrning xo‘jalik ahvoli mamlakatni birlashtirishni talab etardi. Irrigatsiya tizimi tushkunlikka uchradi, aholi orasida ochlik oddiy hol bo‘lib qoldi. Asrning oxirida Fiva nomining hokimlari mamlakatni janubini o‘z hokimiyatlari ostida birlashtirib, fir’avn unvonini (11-sulola) 10 oldilar va shimol podsholarining jiddiy raqibiga aylandilar. Gerakleopollik (lO-sulola)fir’avnlardan Xeti III (mil. avv. XXI asr o‘rtalari) Siut nomarxi Tefeb bilan ittifoqda Fivaga qarshi uzoq urush olib boradi va ulardan Abidosni tortib oladi. Ittifoqchilarning Nil daryosidagi floti, ularga strategik ustunlikni berdi. Ammo Fiva nomarxi Iniotef II (mil.avv 2118-2069-yy)ni 9 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 23.24 25 betlar 10 D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov ,,Jahon tarixi’’ Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 19-20 betlar 26 to‘liq yingib bo’madi. Natijada ikki o‘rtada sulh tuzildi. Fir’avn Xeti o‘z o‘g‘li Merikaraga, Fiva nomligiga nisbatan hurmatda bo‘lishni nasihat qilgan edi 10 . 27 XULOSA Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish joizki, firavnning kuchli hokimyati orqali tashkil qilingan umum jamoa mehnati bilan misrliklar qulay hayot uchun shart- sharoit yaratishgan. Shu bois, tabiatning dahshatli kuchlari oldidagi qo'rqinch firavnning qudratli hokimyati, xudolari, ularning ulug'vorligi va qudrati qadimgi misrliklarning dunyoqarashiga singib ketgan. Bu davrda san'atning diniy e'tiqodga qaramligi yaqqol seziladi. Misrda ilk davlatchilik shakillanishi bilan qulchilik ham shakillana boshlandi dehqonchilikda, chorvachilikda, ibodatxonalarda va qurilishda ishlatganlar. Omon qolgan asirlarni «tirik murdalar» deyishgan. Bu «tirik murdalar» qullar tabaqasini tashkil etib, ular hech qanday mol- mulkka, huquqqa ega bo'lmaganlar. Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo'lmagan edi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jarayoni kuchli bo'lgan. Nomlar o'rtasidagi uzoq urushlar natijasida miloddan avvalgi IV- mingyillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujudga kelgan. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, Quyi Misr hukmdori esa qizil rangli toj kiygan. Yuqori Misrning poytaxti Exnab (Nexen), Quyi Misrning poytaxti Buto shahri bo'lgan. Nomliklar orasidagi separatizmni firavnning siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan. Ilk podsholik davrida davlat apparati va unga xizmat qiluvchi amaldorlar-kotiblar tabaqasi shakllangan. Ma'muriy okruglar- «nomlar» tashkil topib, ularni «nomarx»lar boshqargan. Muntazam ravishda bosqinchilik yurishlari uyushtirilib turganlar, jumladan: Kush (Nubiya)ga, shimoli- g'arbga liviyaliklarga va Sinay yarim orolidagi badaviylarga qarshi yurishlar qilingan. Sababi bu yerda mis konlari mavjud edi. Ilk podsholik davrida qadimgi Misr san'ati tamoyillari, turlari shakllangan. Mamalakat Menes davrida yagona davlatga aylantirilgan vaqtdayoq misrliklar metalldan foydalanish yo'llarini bilib olganlar. Avvaliga misdan keyin esa bronzadan har xil asboblar, qurol-yarog'lar ishlangan. Shunday qilib Misr dunyodagi dastlabki quldorlik davlatlaridan biri bo'lgan. Eramizdan avvalgi XXIX-asr o'rtalarida Misrda siyosiy halokat yuz berdi. Podsho Sexemib Xorga sig'inishni bekor qilib, uning afsonaviy dushmani Seton bilan o'zini qiyosladi, poytaxtni Memfisdan Abidosga ko'chirdi. Quyi Misr ajralib chiqdi. Misrning birligini II-sulolaning so'ngi vakili Xa-sexemui qayta tikladi. U Quyi Misrni yana tor-mor qildi. Xulosa qilib aytganda Misrda ilk jamiyat va davlat shakillanishida ko’plab sulolar ishtirok etdi. Misr davlatini gullab yashnagan yoki shu sulola davrida Misr hayotida parokandalik davri bo’lgan deyishimiz mumkin. 28 Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish joizki, firavnning kuchli hokimyati orqali tashkil qilingan umum jamoa mehnati bilan misrliklar qulay hayot uchun shart- sharoit yaratishgan. Shu bois, tabiatning dahshatli kuchlari oldidagi qo'rqinch firavnning qudratli hokimyati, xudolari, ularning ulug'vorligi va qudrati qadimgi misrliklarning dunyoqarashiga singib ketgan. Bu davrda san'atning diniy e'tiqodga qaramligi yaqqol seziladi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Rajabov.R. “Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent , ,, Fan va texnologiya ,’’ 2009 440- bet 2. Urakov , R . N . Tursunov , A . A . Biykuziyev , B . B . Xaynazarov ,, Jahon tarixi ’’ Toshkent “ Innovatsiya - Ziyo ” 2020 3. Mas ’ ul muharrir A . G . Xolliyev ( Oliy o ’ quv yurtlari uchun qo ’ llanma ) “ Jahon tarixi ” NAVRO ’ Z nashiryoti Toshkent 2018 4. Wikipedia “ Qadimgi Misr tarixiga kirish” 5. Xrestomatiya po istorii Drevnego Vostoka, pod. red. V. V. Struve i D. G. Redera, M., 1963; 6. Struve V. V., Qadimgi Sharq tarixi, T., 1956; 7. Turayev B. A., Yegipetskaya literatura, t. I, M., 1920; 8. Matye M. E., Iskusstvo Drevnego Yegipta, M., 1958; 9. Vseobshaya istoriya arxitekturi, t. I, M., 1970lnaya kultura Yegipta, v kn.: 10. Muzikalnaya kultura drevnego mira, |Sb. statey|, L., 1937; L a u yer J. F., Zagadki yegipetskix piramid, per. s frans., M., 1966; Ney 11. O zbekiston milliy ensiklopediyasiʻ (2000-2005) ma lumotlaridan ʼ foydalanilgan. 12. V.I.Abdiyev. "Qadimgi Sharq tarixi". Toshkent-1964. 13. Fayziyeva, Y. I. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA SURIYA VA FINIKIYA PODSHOLIGI O'RGANILISHI. Scientific progress, 1(5). 14. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'RGANISHDA QADIMGI HINDISTON MADANIYATINING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(5). 15. .Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). TARIX FANINI O'QITISHDA HIND SIVILIZATSIYASI O'RNI. Scientific progress, 1(5 30

MAVZU: QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR REJA : KIRISH 1. Bob . Qadimgi Misr davlati 1.1 Qadimgi Misrning tabiiy –geografik o’rni, iqlimi va aholisi 1.2 Qadimgi Misr madaniyati, dini ,tasviriy san’at va me’morchiligi 2. Bob. Ilk Misr jamiyati va davlati. 2.1 Ilk podsholik davri jamiyat va davlat (er.avv XXXI-XXIX asrlar) 2.2 Qadimgi podsholik davri jamiyat va davlat (er.avv XXIX-asrning oxiri er.avv XVII asr) XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1

KIRISH KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Qadimgi misr jamyatini shakillanishi va ilk davlatchilikning tashkil topishini o’rganish va uni tahlil qilish, mavzu bo’yicha yitarlicha xuloslar chiqarish. Misrda qanday qilib ilk jamiyat va davlatning tashkil topganli haqida ma’lumotlar olish. Kurs ishining dolzarbligi yana shundan iboratki, o’sha davr uchun Misr taxti uchun sulolar o’rtasidagi urushlar, nizolar va taxt uchun kurashni avj olishi, xalq parokanda bo’lishi yoki gullab yashnashini kurishimiz mumkin bo’ladi. Asosiy dolzarb bo’lgan ta’rafi biz uchun Misrda qanday qilib ilk jamyat va davlat shakillanganligidir. Misrning ilk davlatchilik shakillanishi mavzusiga kirish va u mavzu bilan tanishib atiroflicha o rganib tahlil qilishdan iborat bo ladi. Avvalo biz mavuni boshlashdanʻ ʻ oldin Misr jamiyati qanday qilib paydo bo lgan va shakillanganligini dini, aholisi, ʻ oziq-ovqatlari,kiyimlari, marosimlari, an’analari va ularning bayramlari haqida ma’lumotlarga ega bo lishimiz kerak bo ladi. Shundan so ng Misr jamiyatidan ʻ ʻ ʻ qanday qilib ilk Misr davlatchiligi shakillanganligini o rganamiz, tanishib chiqib ʻ oxirida xulosani chiqarib olamiz. ISHNING MAQSADI: Bizga berilgan kurs ishi mavzulari yuzasidan yitarlicha bilim va xulosalarga ega bo’lish, chuqurroq yondashuv, turli xil adabiyotlar, kitoblardan foydalanish, o’zimizga kerakli bo’lgan ma’lumotlarni olish. Asosiy maqsad shu mavzuni yoddan chiqmaydigan qilib tayyorgarlik ko’rish va mavzuni yoritib berishdan iborat. Ishdan asosiy ko’zlangan maqsad talaba chuqurroq o’rganish erkin gapira beraolish shu maqsadda talabada ko’nikma hosil qilishdan iborat. Nomliklar orasidagi separatizmni firavnning siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan. Ilk podsholik davrida davlat apparati va unga xizmat qiluvchi amaldorlar-kotiblar tabaqasi shakllangan. Ma'muriy okruglar- «nomlar» tashkil topib, ularni «nomarx»lar boshqargan. Muntazam ravishda bosqinchilik yurishlari uyushtirilib turganlar, jumladan: Kush (Nubiya)ga, shimoli- g'arbga liviyaliklarga va Sinay yarim orolidagi badaviylarga qarshi yurishlar qilingan. Sababi bu yerda mis konlari mavjud edi. Ilk podsholik davrida qadimgi Misr san'ati tamoyillari, turlari shakllangan. Mamalakat Menes davrida yagona davlatga aylantirilgan vaqtdayoq misrliklar metalldan foydalanish yo'llarini bilib olganlar. Avvaliga misdan keyin esa bronzadan har xil asboblar, qurol-yarog'lar ishlangan. KURS ISHINING VAZIFASI: Kurs ishing asosiy vazifasi talabar yangi bilimlarga ega bo’lishi, mavzu yuzidan xulosalar chiqarishi, erkin gapirish va fikrini bayon qilish ko’nikmasini shakillantirish, mavzuni o’rganish uchun ko’roq adabiyotlardan foydalanishi, shular kurs ishing vazifalari hisoblanadi. 2

Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo'lmagan edi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jarayoni kuchli bo'lgan. Nomlar o'rtasidagi uzoq urushlar natijasida miloddan avvalgi IV-mingyillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujudga kelgan. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, Quyi Misr hukmdori esa qizil rangli toj kiygan. Yuqori Misrning poytaxti Exnab (Nexen), Quyi Misrning poytaxti Buto shahri bo'lgan. Har ikkala podsholik o'rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash boshlangan. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o'tgan o'tmishdoshlari g'olibona urushlar olib borganlar. Miloddan avvalgi XXXI-asrning ikkinchi yarmida mamlakatning haqiqiy birlashtiruvchisi va I-umummisr sulolasi asoschisi deb misrliklarning o'zlari Narmerning o'g'li Mina ya'ni Menesni hisoblaydilar. Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I-II sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Menes o'zining kuchli qo'shinlari bilan shimolni bosib olgan va Misrda ikkita podsholikni birlashtirib yagona davlatga asos solgan. Poytaxtni esa delta yaqinidagi strategik jihatdan juda ham qulay bo'lgan Memfis (yunoncha Xeliopolis; misrcha Minnefer) shahriga ko'chirgan. Demak, Menesni arxaika davri birinchi sulolasining dastlabki firavini deyish mumkin. Ilk podsholik davri miloddan avvalgi taxminan 3000-2800 yillarni o'z ichiga oladi. I-sulola hukmdorlari: Menes, Jer, Den, Semerxet, Ka, II-sulola hukmdorlari: Xotep-Sexe- mui, Nebra, Peribsen, Xasexem, Xa-sexemui. 3

1. Bob. Qadimgi Misr. 1.1Qadimgi Misrning tabiiy –geografik o’rni, iqlimi va aholisi Qadimgi Misr hudududi Afrikaring shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib, iqlimi nisbatan issiq, sug‘orma dehqonchilikka qulay. Nil daryosi uni kesib o‘tadi. Mazkur daryoning uzunligi 6671 km.ni tashkil etadi. Daryo qirg‘oqlari turli joylarda o’rtacha 10-20 kilometrga yaqin vodiylarni tashkil qilgan. To‘yingan unumdor tuproq Afrikaning ekvatorial qismidan shiddatli Nil to‘lqinlari orqali shimolga oqizib chiqariladi. So‘ngra Misr hududida mavsumiy toshqin (odatda iyundan noyabr oyigacha) oqibatida daryo qirg‘oqlarida tinib hosildor vodiylarni tashkil qilgan. Shimolda Nil irmoqlarga bo‘linib, Deltani (uchburchak) tashkil qilgan va O‘rtayer dengiziga quyilgan. Ushbu dengizni qadimgi misrliklar “Uadj-Ur” (buyuk yashillik) deb ataganlar. Qadimda Nil deltasida botqoqliklar ko‘p bo'lgan. G‘arbda Misr, Liviya cho’llari. shimoli-sharqda Yaqin Sharq hududi va janubda Nubiya (Shimoliy Sudan) bilan o‘ralgan. Sharqiy qirg‘oqlari Qizil dengizga tutashgan, uni qadimda misrliklar “She-Iaru”(Iaru ko’li) deb nomlaganlar. Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ina’danlariga boy maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarim orolidan .qazib olganlar va tosh bilan birga ziroatchilik va chorvachilkda keng qo’llanilgan. Ohaktosh granit va mis ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Barka tog‘idan qazib olingan. Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bo‘lganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L.S.Berg va К .V.Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Nil qirg‘oqlari qamish,papyrus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi .Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud bo‘lib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo'ylarida o‘rdak,g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan.Unumdor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar (piyoz,bodring.sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi o'sgan. Bularning barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay maskan bo‘lganligidan dalolat beradi. 1 Aholisi: Qadimgi Misrliklar o‘rta bo‘yli, to'ladan kelgan, soqoli qirilgan, sochlari qisqa qirqilgan. Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh, «negroid» va «Osiyo» belgilari qo‘shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan iborat bo‘lgan. Ovqat: arpa non, emmer bo'tqasi, quruq baliq, piyoz, sarimsoq va bodring. Qadimda misrliklar dunyo tarixida birinchi bo'lib pivoni kashf 1 1 D.J. Urakov, R.N. Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov ,,Jahon tarixi’’ Toshkent “Innovatsiya-Ziyo” 2020 14 bet 4

qilganlar va arpadan tayyorlangan pivo asosiy ichimlik bo'lgan. Go'sht kam iste’mol qilingan. Nil vodiysida qadimgi aholi Saxara, Liviya sahrosi va Efiopiyadan er.vv.VI ming yillik oxirida kelib joylashgan. Bu etnik guruhlaming qo‘shilishidan qadimgi Misr xalqi kelib chiqqan. Qazilma boyliklar: granit, bazalt, diorit, alebastr, shifer, ohak. Memfis yonida yirik tosh konlari, O'rta Misrda Fiva yaqinida alebastr konlari va Sinay yarim orolida boy mis konlari bo'lgan. Oltin Shimoliy Nubiya va Arabiston yarim orolidan olib kelingan. 2 2 Rajabov.R. ,,Qadimgi dunyo tarixi’’ (Sharq, Yunoniston, Rim). Toshkent, ,,Fan va texnologiya,’’ 2009 440-bet 13 bet 5

O'xshashlar

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING TASHKIL
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI
QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK
Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi
Oʻrta Osiyoda ilk oʻrta asrlar davrining asosiy xususiyatlarini shakllanishida qadimgi turklar va arablar siyosati