logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK

QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1806.244140625 KB
Ko'chirib olish
QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK REJA: KIRISH I.BOB.MESOPOTAMIYADA ILK SHAHARLAR 1 .1.Akkadning yuksalishi. Shumer-akkad davlati 1.2.Akkad podsholigi asoschilari Sargon faoliyati II.BOB.OSHSHUR BANAPALNING HUJJATXONA VA KUTUBXONALARI O‘LKALARI TARIXI 2.1.Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari haqida 2.2.Qadimgi mamlakatlarning tashqi siyosatini olib borishning asosiy vositalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH KURS ISHINING DOLZARBLIGI :Mesopatamiyada Ilk Davlatchilik jahon tarixigao‘z ta’sirin iko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish. KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Mesopatamiya jahon tarixiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish ISHNING MAQSADI : Mesopatamiyaga asosiy tushuncha berish, taraqqiyot qonunlarini tushunish, Mesopatamiya bilan tanishish, Sumer, Janubiy Mesopotamiya (hoz.Iroqning jan.qismi) dagi tarixiy viloyat. Mil.av.3-ming yillik oxirigacha Shumerda shumerlar va qisman sharqiy somiylar akkadlar yashagan.Taxminan.mil. av. 3-ming yillikda u yerda sinfiy jamiyat va davlat vujudga kelgan. Ilk sulolalar davri (mil. av. 2700—2300) da Shumerda mixxat paydo bo lgan. Shumer dagi quldorlik shahar davlatlari (Uruk, Kish, Ur, Lagash,ʻ Akkad va boshqalar) o rtasida gegemonlik uchun kurash avj olgan. Mil. av. 24- ʻ asrda Akkad hukmdori Sargon butun Mesopotamiyani o z qo l ostida birlashtirgan. ʻ ʻ Keyinchalik Shumer Bobil davlati tarkibiga qo shib olingan. Butun Shumer ʻ ustidan hukmronlik qilish istagi va Urnanche vorislarini bosib olish siyosati uning xalqiga juda qimmatga tushdi. Lagashdan uzoqda diniy binolar qurish uchun katta mablag‘ sarflandi. Katta va yaxshi qurollangan qo‘shinni saqlash ham katta mablag‘ talab qildi. Shumer ustidan gegemonlikka intilayotgan ensilarning siyosati qanchalik faollashdi , ruhoniylar shunchalik xavotirga tushdi. Ularning manfaatlari va ta’siriga ibodatxonalardan tobora ko‘proq mustaqillikka erishayotgan Urnanche sulolasi hukmdorlari tomonidan borgan sari jiddiy tahdid solayotgan edi Entemena o‘g‘li, Enentarsi harbiy , diplomatik qobiliyatda ham otasidan past edi. Uning hukmronligi davrida sulolaning muxoliflari hokimiyat tepasiga kirishga muvaffaq bo‘lishdi. 1 1 Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. М ., 1976. Стр -135 2 O‘sha paytda Lagashdagi ikkinchi eng kuchli shaxslar Nin-Ngirsu xudosining oliy ruhoniylari edi. Ma’badlarning saroyga qarshi sahna ortidagi kurashida ayniqsa faol bo‘lgan ikki ruhoniy haqida eshitganmiz. Qirol ur-nanshe , Lagashdagi oliy hokimiyat (taxminan miloddan avvalgi 2340 yil) kimdir tomonidan o‘z qo‘liga o‘tdi. Dudu xudo Nin-Ngirsu ruhoniysi kim edi. Bu kurash natijasida «ruhoniylarning siyosiy partiyasi» o zining himoyachisi Lugalandani taxtgaʻ ko tardi. ʻ 2 2 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т., « Fan va texnologiya », 2009. 45- bet 3 I.BOB. MESOPOTAMIYADA ILK SHAHARLAR. 1.2.Akkadning yuksalishi. Shumer-akkad davlati. Dajla va Frot daryolarining o‘rta va quyi oqimidagi mesopotamiya qadimgi sharqning madaniy markazlaridan biri hisoblanadi. Mesopotamiya ba’zan «tamaddun beshigi» deb ataladi , bunga sabab qadimda bu mintaqada Shumer,Akkad, Bobil va Ossuriya saltanatlari mavjud bo‘lganligidir. Qadimgi Mesopotamiya bugungi kunda Tigr va Yevfrat(Dajla va Frot) daryolari orasidagi asosan hozirgi iroq respublikasida ham, Suriyaning shimoliy-sharqiy qismi, janubiy- sharqiy Turkiya va g‘arbiy Eron hududlarida joylashgan.Bu hudud qadimdan qulay geografik hududda ya’ni, Osiyoni Yevropa va Afika bilan bog‘lovchi yo‘llar kesishgan joyda joylashgan. Dajla va Frot daryolari oralig‘idagi vodiyni yunonlar Mesopatamiya deb nomlashgan, bu atamaning tarjimasi ikki daryolik yoki ikki daryo oralig‘i degan ma’noni anglatadi. Urush paytida sardorlar saylangan bora –bora ularning doimiy hukmronligi natijasida ularni podsholar deb atashgan. Ular davlarni aslzodalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayanib boshqarganlar. Mil. avv. II mingyillikda Shumer–Akkad davlati ko‘chmanchi qabilalar zarbasidan parchalanadi. Miloddan avvalgi II mingyillikda Bobil podsholigi Mesopotamiya janubidagi eng yirik qudratli davlatga aylandi. «Bobil» so‘zining ma’nosi esa « xudolar davrozasi » degan manoni anglatadi.Miloddan avvalgi XVIII asrda Bobil podshosi Xammurapi butun Mesopotamiyani yagona davlatga birlashtiradi. Xamurrapi davlatni boshqarish uchun o‘z qonunlari to‘plamini ishlab chiqadi. Qonunlar to‘plamining matnlari mamlakatning barcha shaxarlarida o‘rnatilgan tosh ustunlarga yozib qo‘yilgan. Xamurappi deyarli 30 yil davomida qo‘shni mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysindirish uchun tinimsiz kurash olib bordi. Xamurappi vafotidan so‘ng qariyb 150 yil davomida Bobil poytaxt bo‘lib qoldi. So‘ng tog‘lik Kassit qabilasi Bobilni bosib oldi. Ularning bosqini Bobilni zavol topishiga zamin yaratdi. Mil. avv. VII asrda Yangi Bobil podsholigi vujudga keldi. Navoxodonosor II hukmronligi davrida Bobil o‘z ravnaqi cho‘qqisiga chiqqan. Yangi Bobil podsholigiga Misr ham qo‘shib olingan. U Iyerusalim 4 (Quddus) ni vayron qilib tashlashadi. Navoxodonosor II turar joy va binolar qurilishiga pishgan g‘isht ishlatishga farmon beradi. Eronliklar lashkarlar 539 – yilda bostirib kiradi. Forslar Bobilni zabt etadi. Forslarni Bobildan Makedoniyalik Iskandar haydab chiqaradi. Undan so‘ng Bobilni Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Quyosh yili davomiyliga Shumerlar tomonidan 365 kun, oy yili 354 kun etib beklgilangan. Eng qadimgi rasadxonalar baland ko‘p zinali ibodatxonalar zikkuratlar yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan. Mil. avv. III ming yillikdayoq bu yerda turli –tuman dori –darmonlarini tayyorlash bo‘yicha dasturilamal tuzilgan edi. Olam yaratilishi bo‘yicha eng qadimiy asotirlardan biri Mesopotamiyada yaratilgan edi.Ikkidaryo oralig‘ida hosil olish uchun yil davomida melioratsiya ishlarini amalga oshirish kerak edi. Bu yerda odamlar qadimdan kanal va dambalar qurganlar. Mesopatamiya iqlimi shimol va janubda bir xil emas. Shimolda quruq subturopik zonada qishda ba`zida qor yog‘adi,bahor va kuzda yomg‘ir bo‘ladi. Janub juda quruq va issiq iqlim. Mesopotamiya qadim zamonlarda loy va tabiy asfaltga juda boy bo‘lgan. Shimolda qo‘rg‘oshin,qalay,temir,tosh ham uchraydi. 3 Mesopotamiya florasi juda kambag‘al. Faqat shimolning tog‘li rayonlarida har xil daraxtlar uchraydi. Qadimda daryo vodiysida tol daraxti,janubda qamishning turli xillari bo‘lgan. Xurmo palmasi iqtisodda muhim rol o‘ynagan. Strabonning malumotlariga qaraganda uning 360-xil foydali xossasini bilganlar. Uzum, tariq, bodiring, sarimsoq, baqlajon, oshqovoq, loviya va no‘xat o‘stirganlar. Qadimgi fauna boy bo‘lgan. Daryolarda baliq ko‘p bo‘lga. Bundan tashqariyon, tuyaqush,sherlar to‘qay va sahrolarda mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Mesopotamiya qadimgi Yaqin sharqning keng bo‘shlig‘ida joylashganligi uchun xalqaro savdoda yetakchi rol o‘ynagan, ko‘pgina yo‘llar G‘arbdan sharqqa, Shimoldan Janubga shu yerdan o‘tgan. 4 3 Кленгель-Брандт Э. Путешествие в древний Вавилон. М ., 1979. Стр -95 4 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: «Tafakkur», 2016-y.158-bet 5 Er. avv. III ming yillikdan Shimoliy-sharqiy Mesopotamiyada Diyali daryosidan Urmiya ko‘ligacha yarim ko‘chmanchi kutiy (gutiy ) qabilalari yashagan. Kassit qabilalari shimoliy-g‘arbiy Eronda, elamlardan shimolda yashagan. Oromiy tili bu yerda keng tarqaldi. Er. avv. X asrda janubiy Mesopotamiyaga oromiylarga qarindosh xaldey qabilalari kelib o‘rnashdi. Mesopotamiya hududida er. avv. IV ming yillikdan III ming yillikgacha ibtidoiy jamoa tuzumini yemirilish jarayoni bordi. Shumerlarning er. avv. IV ming yillikni boshlarida Janubiy Mesopotamiyaga kelishi bilan Uruk madaniyati boshlandi. 5 Shahar davlatlarning paydo bo‘lishi, qo‘shni davlatlar bilan aloqalar Shummer-Akkad podsholigi . Eramizdan avvalgi V asrda sharqdagi bir qancha mamlakatlarni borib ko‘rgan mashhur Yunon tarixchisi G е radot Bobil va Ossuriyaning o‘tmishi to‘g‘risida ba’zi ma’lumotlarni saqlab qolgan 4 .Afsuski, qadimgi sharq halqlarining tillarini bilmagan va tarjimonlarning xizmatidan foydalangan; ular hamma narsani bilishga qiiziqqan shu ch е t ellik kishiga turli - tuman rivoyatlarni va latifalarni hikoya qilib b е rib, o‘tmish voqealarni chalkashtirishga ba’zan esa ataylab buzib ko‘rsatishga ular shum е r, Akkad va ko‘hna Bobil podsholigi haqida umuman x е ch narsani esda tutishmagan. G е radot allaqanday noma’lum Ninni Ossuriya podsholigining asoschisi d е b hisoblagan, buning evaziga, «tarix otasi» ko‘rsatib o‘tgan Ossur malikasi S е miramida tamomila r е al shaxs bo‘lib chiqdi. Haqiqiy ossur xujjatlari kashf etilib, o‘qib chiqilganligida eramizdan avalgi IX asrda Ossuriyada malika Shammuramat o‘z o‘g‘lining yoshligida mamlakatni idora qilganligi aniqlandi. G е radot Dajla va Frot vodiysining iqtisodiyotini daryo k е malarida arman o‘lkasi bilan savdo uchun foydalansh vas hu kabilarni , shuningd е k axolining mayishiy turmushini ancha yaxshi tasvirlaydi.M е sopotamiya xalqi voha va tog‘ oldi rayonlarida yashashgan bo‘lib, n е olit davriga k е lib, o‘lka rivojlandi. Bu davr tarixini ochib b е radigan yozuv paydo bo‘lgunga qadar mavjud madaniyat o‘choqlari, Xassun va Xalaf manzilgoxlarini aytib o‘tish lozim. Bu xalqlar tarixini ochib b е rishga V ming yillik oxiri, IV ming yillikda ancha rivojlangan El’-Ubayda manzilgohini misol 5 . Abdujabbor Kabirov «Qadimgi sharq tarixi « T: 2020-yil 103-bet i 6 qilish mumkin. Shumm е rliklar davri manzilgohi bo‘lishi mumkin. Chunki Shumm е rliklarni k е lib chiqishi xozirgacha muloxazalarga boy. M е sopotamiyaning Shimoliy qismiga sharqiy S е mit qabilalari o‘rnashdilar hamda ular III ming yillikka k е lib butun M е sopotamiyaga yoyildilar va Shum е r tili va adabiyoti Akkadliklar ta’sirida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. M е sopotamiyaga Garbiy S е mit qabilalari Amor е y qabilalari, Xurritlar va boshqa qabilalarni kirib k е lishi kuzatiladi. M е sopotamiya tarixini o‘rganishda ayniqsa, xo‘jalik xujjatlari qulchilik maxsulot turlari, loy taxtachalarga yozilgan III ming yillikka oid Jamd е d nasr manzilgoxini aloxida ta’kidlash k е rak.Shuningd е k yuridik hujjatlarni Shulgu qonunlarida , Larsa - Issim konunlari.Hamurappi konunlari Diplomatik xujjatlar M е sopotamiya tarixini yoritishga xizmat qiladi. Vavilon, Mari, Suriya, Finikiya knyazliklari bilam umumiy yozishmalari qayd etilgan. Misol: XXIII asrda Akkad podshosi Naram Suen bilan Elam podshosi o‘rtasidagi shartnoma nusxalari mavjud. M е sopotamiya tarixini o‘rganishda ingliz olimi G. Leyyard,Fransuz A. Parro va sobiq ittifoq olimlari V. Shl е yko, V. Struv е . B. Tura е vlarning ilmiy ishlarini aytib o‘tish lozim. 6 Mamlakatning birlashishi t е zda sodir bo‘lmagan eramizdan avvalgi III ming yillikning boshlarida bu е rda bir n е cha 10 lab shaxar davlatlarni uchratamiz. O‘sha zamonda shaxar bir qancha qishloq jamoalarinig birga qo‘shiluvidan iborat bo‘lib, bunda o‘zlarini – o‘zi idora qiluvchi kvartallar vujudga k е ltirilgan. Har qaysi kvartalning markazida mahalliy xudo ibodatxonasi bo‘lgan. T е varak atrofdagi kichik qishloqlar xokim bosh bo‘lgan markazga bo‘ysunishga; xokim ayni zamonida lashkarboshi va oliy kohin hisoblangan.Biror shaxar kuchaya borib, boshqa shaxarlarni o‘ziga bo‘sundirgan vaqtda uning xokimi podsho unvonini olgan. Davlat xokimiyati asta-s е kin kuchaya borgan, podsholar a’yonlarga va oliy kohinlarga suyanib, oddiy fuqarolarni pisand qilmay qo‘yishgan va ularni har turli majburiy ishlarga torta b е rishgan. Urug‘dan patriarxal oilaga va qishloq jamoasiga, qabiladan davlatga o‘tishning ana shu butun jarayoni uzoq va asta-s е kin davom 6 Abdujabbor Kabirov «Qadimgi sharq tarixi» T: 2020-yil 105- bet 7 etgan bo‘lib, taxminan eramizdan avvalgi V ming yillikning oxiridan III mingyillikning o‘rtalarigacha, arx е ologik t е rminologiyaga ko‘ra en е olitgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga qamrab oladi. N е olit davridan ayniqsa VII ming yillikdan k е yin axolinnng joylashuvi tarixini ochib b е rishda Jarmo madaniyati muxim rol o‘ynaydi. VI ming yillikning oxiri V ming yillikning boshlarida M е sopotamiyaga turli xalqlarning k е lishi kuzatiladi. 7 Ular asosan chorvachilik d е hqonchilik bilan shug‘ullanishgan. Buni biz Xossun , T е l-Xalaf manzilgoxlaridan bilib olamiz. Bu manzilgoxlar qishloq xo‘jaligi, dastlabki dinlarning paydo bo‘lishi to‘g‘risida muxim ma’lumotlarni b е radi-bu е rdan har-xil ayol xaykalchalari topilgan. M е sopotamiyaning eng Qadimgi shahar- davlatlariga asosan Er е d, Ur, Urug‘ shaharlarini misol k е ltirishimiz mumkin. Shu vaqtdan boshlab sugorma d е xkonchilik, xunarmandchilik ayniqsa sopolchilik rang- barang bo‘lganligi bunga misol bo‘ladi. Axoli punktlarining k е gayishi ma’muriy boshqaruv, yuzaga k е lganligidan dalolat b е radi.M е sopotamiyaning janyubida dastlabki etnik guruxlar paydo bo‘ldi, jumladan Shumm е rliklar ham. Va nixoyat III ming yillikda Akkadliklar, Xurritlar, Shum е rliklar istiqomat qilgan. Ularning joylashuvi va o‘zaro mnosabati tufayli dastlabki shaHarlar yuzaga k е ldi. Masalan: Ashshur, Mari, Nin е viya. Shu davrdan ya’ni III ming yillikning 1 - yarmidan shum е rliklar joylashgan janubiy o‘lkalarda dastlabki Ered , Ur, Larsa, Urug‘, Lagash, Umma va Kish kabi shahar davlatlari shum е rliklar nomi bilan paydo bo‘ldi. Bu Sh е mur shahar -davlatlari har tomonlama rivojlangan edi 8 . 1.2.Akkad podsholigi asoschilaridan biri xisoblangan Sargon faoliyat Bu rivojlanish Suriya, Kavkazorti, Eron hamda Fors ko‘rfazi bilan bo‘lib turgan doimiy aloqalar tufaylideyishimiz mumkin Shum е r-shahar davlatlar tarixini uch davrga bo‘lamiz: 7 Кленгель-Брандт Э. Путешествие в древний Вавилон. М., 1979 . Стр-165 8 Оппенгейм А. Древняя Месопотамия. М., 1990.Стр-67 8 1.XXVIII-XXVI davrlar (Kish davlatining yuzaga k е lishi). 2.XXVII-XXVI asrlar (Gilgam е sh xalq og‘zaki ijodi). 3. XXV-XXIV asrlar (1-Ur dinastiyasi davri). Akkad podsholigi asoschilaridan biri xisoblangan Sargon faoliyati qiziqarli malumotl а r orqali ayniqsa uning Kish podshosi Lugalzag е sni istilo qiladi, Natijada Akkad xukmronligi o‘rnatiladi. U ko‘pgina Shum е r davlatlari jumladan. Ur, Umma, Lagashni zo‘r qiyinchiliklr bilan е ngib o‘zining 55 yillik xukmronlik davrida Old Osiyoning qudratli davlatiga asos soladi. Qudratli davlat bo‘lganidan keyin mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ibratli ishlar ayniqsa qishloq xo‘jaligidagi sohasida, xunarmandchilik hamda savdo sotiqda rivojlanishga erishdi. Shimoliy va janubiy sharqiy ikki daryo oralig‘ining Sargon xokimiyati qo‘l ostida birlashtirilishi mamlakatning har ikkala qismidagi quldor a’yonlarga foydali bo‘lgan. Katta harbiy kuchga ega bo‘lgan markazlashtirilgan istibdodning halq ommasini tiyib turishni tashkil etishi osonroq bo‘lgan. Ikinchi tomondan b е poyon davlat doirasida iqtisodiyotda katta siljishlar ro‘y b е rgan, vaholanki, kichik davlatlarda bunday siljishlar bo‘lishi qiyin edi. Azim daryolarning toshqinlarini tartibga soluvchi irrigatsiya ishlari butun mamlakat bo‘ylab olib boriladigan bo‘ldi. Bu tadbir xosilning oshib borishiga imkon yaratdi. Yagona o‘lchovlar va tosh - torozi sist е masi yaratilgan, uning natijasida davlat ichida savdo - sotiq munosabatlari o‘sdi. Bir hujjatda bizga ma’lum bo‘lishicha, chorva mollari Lagashdan Akkadga yetkazib berilgan u е rdan esa janubga matolar va g‘alla olib k е lingan. Akkadning siyosiy rivojlanishi XXIV- XXIIIasrlarda ancha murakkablashdi jumladan Qudratli podsholik Sharrum vujudga k е ltirildi. Ammo Sargon faoliyati tugagaidan so‘ng knyazliklar o‘rtasida oqsoqollar o‘rtasida jang k е tib podsholik bir qancha viloyaglarida bo‘linib k е tdi. Shum е rliklar asta-s е kin Sargondan k е yin ayniqsa Ramush davrida ochiqdan-ochiq kurashga o‘tdilar. Masalan: Umma, Adoba va Lagash erlari ko‘p qarshilik ko‘rsatdi. T е ngsiz kurashdan so‘ng Akkadliklar yana boshqaruvni o‘z qo‘llariga oldilar. Shum е rliklarni qarshiligi k е yingi davrlarda davom etdi. Ammo kuchli Akkad podsholaridan xisoblangan Noram-Suen kuchli siyosat yurgizib ayniqsa 9 Elbaga, Elamga, Fors ko‘rfaziga yurishlar qilib qudratli davlat barpo etdi. Ammo Noram-Suen faoliyatining oxirgi yillaridan exrom vakillari bilan munosabati yomonlashib, o‘zaro kurash boshlandi. Suv tarmoqlari vayron bo‘ldi. Bu vaqtda sharqdan M е sopatamiyaga kugi qabilalari bostirib kirishi kuzatiladi. Shum е r- Akkad podsholigining k е yingi davri ko‘chmanchilarni xaydab chiqarilshi Sh-Ur dinastiyasi davrida Shum е r Akkad podsholigi iqtisodiy-siyosiy yutuqlarga erishdi. Ayniqsa Sh-Ur dinastiyasi davrida Shulgi boshqaruvi mamlakatning obru e’tiboridan tashqari ruxoniylik podshoga buysunadigan darajaga е tdi. Podsho ch е klanmagan xokimiyat egasi bo‘ldi. Ammo amor е y qabilalarining kirib k е lishi bilan bu qudratli davlat tanazzulga yuz tuta boshlaydi va ayrim podsholiklarga bo‘linib ketadi 9 . Dajla va Frot havzasida yaratilgan madaniyat bir qancha xalqlar ijodiy faoliyatlarining natijasi bo‘lib, ular adabiyot, fan, qurilish ishi va san’at sohasidagi yutuqlari bilan o‘zaro bir-birlarini boyita borganlar. Birqancha xollarda birinchilik shum е rliklarga t е gishli bo‘lgan. Ammo s е mit qabilalari – akkadlar va o‘zlarining shimoliy avlodlari bo‘lgan ossurlar, shuningdek amoriylar ham katta xissa qo‘shganlar. Bobil yuksalgan zamonda bu kompl е ksli madaniyat Bobil madaniyati d е gan umumiy nom olgan edi. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizd е k, shum е rlar boshqa xalqlarga qo‘shilib aralashiib k е tishgan l е kin ularning m е rosi, s е mit halqlariga shunchalik kuchli ta’sir ko‘rsatganki, Bobil madaniyati haqida emas, balki, Shum е r-Bobil madaniyati haqida gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi.Harbiy to‘qnashuvlar shumm е rliklar bilan akkadliklaring o‘zaro ijobiy ta’sir ko‘rsatishlariga xalaqit b е ra olmagan. Eramizdan avvalgi II ming yillikda s е mit markazlari siyosiy ustunlikka ega bo‘lgan va boshqa xalqlar asta-s е kin qo‘shila borishgan. Akkad tili shumm е r tili o‘rnini egalladi Uruk podshosi Jmerkar to‘g‘risidagi epik poemalarda Shumerning ilk sulola davrida (er.avv. III ming yillik boshlari) uzoq mamlakat Aratta (Eron hududi) bilan aloqasi to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar beriladi 10 9 https :// nizrp . narod . ru / kultdrevnmira . pdf 10 Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. М., 1991.Стр-251 10 Shumer poemasi «Gilgamesh va Aga» da Urukning Kish shahri qaramligidan mustaqil bo‘lishi uchun kurashi to‘g‘risidagi aniq ma’lumotlar mavjud. Akkad podsholigining asoschisi Buyuk Sargon to‘g‘risidagi Akkad afsonalari saqlanib qolgan. 11 Shumer, Bobil va Osuriya yodgorliklaridan qimmatli tarixiy ma’lumotlar olish mumkin. «Gilgamesh» dostoni haqiqiy tarixiy xazina hisoblanib, uning matni Nineviya shahridagi mashhur Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan. Bu doston er. avv. II ming yillik boshlarida yaratilgan deb taxmin qilinadi. 12 Qadimgi Mesopatamiya eng qadimgi diplomatik hujjatlarda ikki loy silindirda bitilgan er.avv XXIV asrga oid Lagash va Umma o‘rtasidagi chegara janjali to‘g‘risidagi yozuv bizgacha yetib kelgan Er. avv. XXIII asrga oid Akkad va Elam davlatlari o‘rtasidagi shartnoma, er.avv. II ming yillik boshlariga oid Mari podshosining Bobil, Suriya va Finikiya bilan diplomatik yozishmalari matnlari topilgan. Er.avv. II ming yillikda Old Osiyo, Misr tarixi va xalqaro munosabatlar to‘g‘risida boy ma’lumot beradigan bosh manba Misrda topilgan Tell-Amarna arxividir III ming yillikning oxirgi davri kuchli mutlaq monarxiyalar tashkil topish davri hisoblanadi. Er. avv. XXI-XXIII asrlar siyosiy markaz Mesopotamiyaning markaziga ko‘chib bu yerda Akkad davlati tashkil topadi va uning tarkibiga Shumer janubiy va shimoliy Mesopotamiya kiradi. 13 Mesopotamiya madaniyatining o‘ziga xos tomomnlar,dini va madaniyati. Jahon sivilizatsiyasining markazlaridan xisoblangan M е sopotamiya uzoq vaqt xatto asrimizning boshlarida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ayniqsa M е sopotamiya madaniyatida muxim o‘rin tutgan Saxo IV-III ming yillikda paydo bo‘lgan yozuvlardir. Shum е r giktorga fin yozuvi bo‘lib, uning tarixi taxminan. 3200 yillik tarixga ega piktog‘rafiya hali yozuv emas faqat u ma’lumot b е rish va 11 Крамер С.Н. История начинается в Шумере. 2-е изд. Пер. Ф.Л.Мендельсона. М., 1991.Стр-158 12 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., «Fan va texnologiya», 2009. 74-bet 13 Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. М., 1991.Стр-251 11 eslashga yordam b е radigan b е lgilar edi xolos. Piktog‘rafiyadan yozuvga o‘tish davrida rasmlar bor edi. masalan so‘zlarni ifodolovchi «udu» chorva ma’nosini b е rgan. Faqatgina XXIV asrga k е lib bizga ma’lum oddiy Shum е r yozuvlari paydo bo‘ldi. Shunday qilib Shum е r yozuvi Elamliklar-Xurritlar, X е ttlar so‘ngroq Urartu yozuvining paydo bo‘lishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. M е sopotomiya tarixida kutubxonalar ham muxim o‘rin tutgan. Ayniks Ashshurbanpalning arxividagi ma’lumoglar ahamiyati jixatidan muxim masalan 30 000 jadvalda saqlangan voq е a-xodisalar tafsilotlaridan qisqacha ma’lumotlar b е rilgan. Arxiv ishlari ham M е sopotamiyada muxim o‘rin tutadi. Mari podshosini saroyida katta miqdorda XVIII asrga oid arxiv topildi. Urukda ikki xonada 3500 ta xujjatlar asosan xo‘jalik ishlariniki topildi 8-7 asrlarga oid yana Nippurda Murash ismli xonadonga t е gishli xujjatlar topildi. O‘quvchilari esa maxsus bilim olganlar yozuv, mat е matika, astronomiya va boshqa fanlardan. Xullas, M е sopotamiya xalqlari din. ilmip S’i.1imlar borasida muxum yurishlarga erishganlar Albatta ularni borasida. Din sohasini oladigan bo‘lsak quyosh xudosi Anu, Ur xudosi Enlil. Suv xudosi Enki quyosh xudosi Shamash Vavilonliklar xudosi Mardua to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar mavjud. 14 Old Osiyoning muxim g е ografik mintaqada joylashuvi, tabiiy r е surslarning ko‘pligi muxim savdo yo‘li ustida joylashganligi bu е rda kishilik jamiyatining yuzaga k е lishi uchun muxim omil bo‘lib xizmat qildi. Natijada 7-5 ming yilliklarda dastlabki madaniyat o‘choqlarinig yuzaga kelishi, eng qadimgi sivilizatsiya b е shiklaridan bo‘lgan shum е rliklar tarixi bilan b е vosita bog‘liqligini ko‘rib chiqdik. Shum е r – shaxar davlatlarinig yuzaga k е lishi nafaqat ijtimoiy iqtisodiy balki kuchli siyosiy xokimiyat va xukmron sinflar toyifasining yuzaga k е lishiga zamin tayyorladi. 15 Shumerlar juda boy va qadimiy madaniyatga ega bo‘lgan. Qadimgi 14 https :// vk . com / wall -7768848_1909 15 Оппенгейм А. Древняя Месопотамия. М., 1990. Стр-351 12 davlatlarning vujudga kelish munosabati bilan Shumer madaniyati ravnaq topgan va rivojlangan. Shumer yozuvi suratli yozuv bo‘lib, aytilmoqchi bo‘lgan fikr rasm bilan ifoda etilgan. Masalan,suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq, qush so‘zi qushning tasviri, yulduz so‘zi yulduz tasviri, yig‘lash so‘zini esa ko‘z va suvni bildiradigan belgilarni qo‘shib ko‘rsatish bilan ifodalangan. Yomg‘ir so‘zi ham yulduz va suv belgilarini bir- biriga qo‘shish orqali ifodalangan. Rasm va turli belgi orqali ifoda etilgan yozuvlarni iyerogliflar deb nomlangan Ammo suratli yozuv bilan ko‘p narsalarni ifoda qilib bo‘lmagan. Hayot, o‘zaro muomala rasmli yozuvni soddalashtirishni talab etgan. Zamonlar o‘tishi bilan Mesopatamiyada ponasimon mixxat yozuvi kashf etlgan. Ular qotmagan loy lavhalar ustiga o‘yib tushirilgan. Yozuvlar lavha ustida ko‘ndalang tik va qiyshiq tushirilgan pona- mixlar shaklida 600 dan ortiq belgilar yig‘indisidan iborat bo‘lgan. Mixxat yozuvi miloddan avvalgi III ming yilllikda Shumerda ixtiro qilingan, keyinchalik qo‘shni mamlakatlarga yoyilgan. O‘sha zamondan boshlab ruhoniy va mirzolar voqea va hodisalarni mixxat yozuvida sopol, teri, loy va boshqa buyumlarning sathlariga yozganlar. Bular o‘ziga xos kitoblar edi. Mesopatamiyaning Ur, Bobil, Ashur,Nineviya kabi ko‘p shaharlarida kutubxonalar bo‘lgan. Bu jihatdan Ashshurbanipalning Nineviyadagi 30 ming nusxadan iborat lavha kitoblarining saqlanib kelganligi diqqatga sazovordir. Mixxatlar butun Old Osiyoning asosiy yozuvi bo‘lib qolgan. 16 Mesopatamiya shaharlaridagi saroy va ibodatxonalarning hujjatxonalari va kutubxonalaridan sopol lavhalarga bitilgan kitoblar topilgan. Ularda mesopatamiya xalqlariga oid juda ko‘p malumotlar saqlanib qolgan rasmli yozuvdan mixxatga o‘tish XVII asrdan boshlab Yevropa olmlari Petro della Valle, Karsten Nubur, Gretefend kabilar mixxatlarni o‘qishga uringanlar. Ammo ular yaxshi natijaga erisha olmaganlar. Ingliz sayyohi G.Roulingson Shumer mixxatini o‘qib chiqishga muvaffaq bo‘lgan. Olimlardan Norris ,Xins va Oppertlar ham mixxatni o‘qib chiqqanlar. Mixxat yozuvi avval shumeriylarda paydo bo‘lgan bo‘lsa, keyin butun 16 Abdujabbor Kabirov «Qadimgi sharq tarixi» T:2020-yil 106- bet 13 Old Osiyoga, shuningdek Eronga ham tarqalgan. Mixxatning o‘qib chiqilishi natijasida olimlar qadimgi Mesopatamiya tarixi haqida qimmatli manbalarga ega bo‘lganlar. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyot, gramatika yuqori sinflarda esamatematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o‘qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo‘lib uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishmalar vaqtida o‘quvchilarga mos o‘rindiqlar qo‘yilgan maktab binosining qoldig‘i topilgan. Maktablar davlat uchun xo‘jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlarni tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta e’tibor berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo‘lgan. Yetarli qobilyatli va tirishqoq bo‘lmagan o‘quvchilar jazolangan. Maktab qoshida , «xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo‘lgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarni qunt bilan o‘qishga undaganlar.Mesopatamiyada matematika geometriya, astronomiya, tabobat, tarix va boshqa fanlarga qiziqish ancha erta boshlangan. Yerlarni o‘lchash, kanal qazish masofani aniqlash hosilni hisoblash va memorchilikda matematika va geometriya fanlari kerak bo‘lgan. Bu fanlar chorvachilik, hunarmandchilik va savdo- sotiq uchun ham zarur edi. Qadimgi Mesopatamiyaliklar birlik, o‘nlik,yuzlik va minglikni bilganlar. Bu sonlar alohida belgilar bilan ifoda etilgan. Mesopatamiyada astronomiya faniga ham katta amamiyat berganlar. Bu yerda olti-yetti qavatli zikkuratlar qurilgan. 17 Mesopatamiyaning Ur,Uruk,Nippur, Bobil va boshqa shaharlarda ajoyib rasadxonalar bo‘lgan. Ular shu rasathonalardan quyosh yer, oy va osmon jismlarining harakatini kuzatganlar. Astronomlar o‘sha vaqtdayoq quyosh va oy tutilishi hodisalarini oldindan aytib berganlar. Olimlar astronomiya taqvimlarini tuzib quyosh yili 365 kun, oy yili 354 kun ekanligini aniqlaganlar. Astronomiya mesopatamiyaliklarning kundalik hayotida, karvon savdosida va tomonlarni 17 . D.J. Urakov, R.N. T ursunov, A.A. B iykuziyev, B.B. X aynazarov Jahon tarixi.Toshket: « Innovatsiya-Ziyo » , 2020.38-bet 14 aniqlashda kerak bo‘lgan. Chunki sayyoh va yo‘lovchilar osmon jismlari quyosh, oy va yulduzlarga qarab yo‘l bosganlar. 18 II.BOB. OSHSHUR BANAPALNING HUJJATXONA VA KUTUBXONALARI O‘LKALARI TARIXI 2.1. Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari haqida Miloddan avvalgi III ming yilliklardayoq Shumer tilida astronomiyadan ilmiy asarlar yaratilgan. Mesoptamiyada tarix faniga ham kattam ahamiyat berilgan 18 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: «Tafakkur», 2016-y.124-bet 15 bo‘lib ko‘plab tarixiy asarlar yozilgan. Mesoptamiya shaharlari ossur podshosi Oshshur banapalning hujjatxona va kutubxonalaridan mamlakat va qo‘shni o‘lkalar tarixi va gegrafiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar topilgan Shumer olimlari Misr, Urartu, O‘rta Yer dengizi, Bobil va uning atrofidagi o‘lkalarning xaritasini tuzganlar. Bu ishlar bilan asosan kohinlar shug‘ullanganlar. Ular mamlakat va uning atrofidagi o‘lkalarda bo‘lib o‘tgan voqealarning yillik ro‘yhatini, podshalarning faoliyatini yozib borganlar. Shume olimlari ziroatchilik , iqlimshunoslik va boshqa sohalarda ham muayyan yutuqlarga erishganlar. Mesoptamiya issiqw mamlakat bo‘lganlagi uchun bu yerda turli kasalliklar keng tarqalgan edi Ikki daryo noraligida shaharlar va davlatlararo tez-tez urushlar ham bo‘lib turgan. Urushlar natijasida ko‘p odamlar halok bo‘lgan va jarohatlangan. Turli kasallikl;arni davolash va jarohatlanganlarni oyoqqa turg‘izish uchun tabobat ilmiga ehtiyoj tug‘ulgan bemorlarni davolash zarurati Mesoptamiyada tabobar ilmini ertaroq rivojlanishini taqozo etgan. Tabiblar yurak, bosh og‘rig‘i, o‘pka, jigar, chiqqan-singan, buyrak, ko‘z, quloq, tomoq bilan bog‘liq kasalliklarni davolaganlar. Tibbiyot jarrohlikka doir ko‘z, ichki kasalliklar , ruhiy kasalliklar, ayollar kasalligi, sariq kasallik kabi maxsus tarmoqlarga bo‘lingan Bemorni kasalini aniqlashda tomir urishi, tashqi holati va boshqa belgilariga ahamiyat berilgan. Tomirga qarab kasalikni aniqlash keng tarqalgan. Bemorlarni davolashda sodda va murakkab dorilar qo‘llanilgan. Bu dori-darmonlarni tayyorlashda shifobaxsh giyoh, o‘simlik, meva , har xil hayvon va hashoratlardan foydalanilgan. Ammo bemorlarni davolashda ilimga zid bo‘lgan sehr-jodudan ham foydalanilgan. Masalan Hammurapi qonunlarining birida tabib be’morni noto‘g‘ri davolasa, tabibning qo‘li kesib tashlanishi aytilgan,shundan ko‘rinib turibdiki Mesoptamiyada tabobati xodimlar oldiga juda katta mas’uliyat yuklangan. Tabobat ishlari bilan asosan ruhoniylar shug‘ullangan. Mesopatamiyada qo‘y echki,eshak, xachir, ot, sigir, buqa,buzoq, keyinchalik tuyalar boqib, parvarish qilingan. 19 19 D.J. Urakov, R.N. T ursunov, A.A. B iykuziyev, B.B. X aynazarov Jahon tarixi.Toshket: « Innovatsiya-Ziyo » , 2020.38-bet 16 Hayvonlar ham tez-tez kasallikka chalinib turganlar. Shuning uchun ikki daryo oralig‘ida hayvonlarni davolash ilmi veterinariyaga katta ahamiyat berilgan. Shunday qilib Mesoptamiyada ilmiy –amaliy bilimlar ancha erta rivoj topgan edi. Shumerda badiiy adabiyot rivoji yuqori darajaga ko‘tarilgan. Noyob asarlar ro‘yxatiga «Dehqonchilik almanaxi», «Gilgamesh haqida doston» lar kiradi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meyer fikricha har qanday sivilizasiya feodalizmdan boshlanadi , kapitalizm davriga yetib ichki qarama- qarshiliklari tufayli halok bo‘ladi, shundan so‘ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya bo‘yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati feodal jamiyat deb baholanadi. G‘arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy voqealarni bilish mumkin emasligi va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari surilishi natijasida Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotini tub muammolarini yechishga yordam berdi. Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni yozish kabi yo‘nalishning ustuvor bo‘lib qolishi bo‘ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy tuzilish, xo‘jalikni tashkil etish, shaharlarni shakllanishi va ularning o‘rni va roli, hunarmandchilik, savdo, ibodatxona xo‘jaligi kabi qator muammolarga bag‘ishlangan kapital tadqiqotlar paydo bo‘ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gelba, V. Lemans va boshqalarning asarlari). Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari dastlab Angliya va Fransiyada o‘rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko‘chdi. Yevropada fashizmning paydo bo‘lishi ko‘pgina olimlarni AQShga ko‘chishiga sabab bo‘ldi. Bu yerda hozir jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi. Shu bilan birga hozir Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi osurshunoslik markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqdalar. 20 Insoniyatning eng qadimiy tamaddunlaridan sanalgan shumerlarning inqirozga yuz tutishiga qurg‘oqchilik sabab bo‘lgan — Oksford universiteti olimlari shunday xulosaga kelishdi.Birinchi va yagona shumerlar davlati — Akkad imperiyasi 4,2 ming burun kutilmaganda inqirozga yuz tutgandi. Bir qator olimlar 20 AbdujabborKabirov «Qadimgisharqtarixi» T: 2020-yil 110-bet 17 halokat sababini markazlashgan hukumatdan norozi Mesopotamiya shahar- davlatlarining keksa zodagonlaridan ko‘rishgan bo‘lsa, yana ayrimlari ko‘chmanchilarning bosqini Akkad imperiyasi faoliyatiga nuqta qo‘ygan degan taxminlarni ilgari surishayotgandi. Endi esa bu sabablar qatoriga yana bittasi qo‘shildi — qudratli imperiyaning boshiga yetgan narsa — qurg‘oqchilik. «Taxminlarimizga ko‘ra, o‘sha paytda juda kuchli iqlimiy halokat yuz bergan va bu ko‘rgulik oqibatida nafaqat shumerlar, balki qadimgi Misr va Hindiston madaniyati ham yo‘qlikka ravona bo‘lgan» , — ta’kidlashdi olimlar. Miloddan avvalgi 4 ming yildan boshlab bosqichma-bosqich rivojlangan huquqiy tamoyillar va normalar tizimi. E. milodiy 476 yilgacha va o‘sha tarixiy davrdagi davlatlarning munosabatlarini tartibga solish antik dunyoning xalqaro huquqi deb ataladi. Davlatlararo huquqiy normalar miloddan avvalgi 4 ming yillikda shakllana boshlagan davlatgacha bo lgan qabilalararo «qonun»ning allaqachon mavjudʻ bo lgan qoidalari asosida birinchi quldor davlatlarning paydo bo lishi bilan. ʻ ʻ Xalqaro huquqning vatani Yaqin Sharq, Dajla, Furot va Nil daryolari vodiylari edi. U erda miloddan avvalgi 4 ming yillikda bo‘lgan eng qadimgi davlatlar vujudga kelgan. Ularning o‘zaro munosabatlari jarayonida dastlabki davlatlararo huquqiy normalar shakllandi. Bunday davlatlararo huquqiy normalarning asosiy belgilari quyidagilardan iborat edi 1) davlatdan oldingi qabilalararo «qonun»dan kelib chiqqan, urf-odatlar va shartnomalarda mustahkamlangan qoidalar; 2) dindorlik; 3) mintaqaviylik; 4) odat xalqaro huquqning asosiy manbai sifatida. O‘sha paytda zamonaviy ma’noda xalqaro munosabatlar yo‘q edi. Aholisi ajdodlar tizimida yashagan yevropaliklar uchun noma’lum bo‘lgan butun qit’alar (Amerika, Avstraliya, Afrikaning ko‘p qismi) jahon bozori va global munosabatlar doirasiga kiritilmagan. Turli geografik mintaqalarda xalqaro hayot markazlari (Yaqin Sharq, Hindiston, Xitoy, Gretsiya , Rim va boshqalar) mavjud edi. Ular bir- 18 biri bilan ko‘proq yoki kamroq barqaror aloqalarni saqlaydigan nisbatan kichik davlatlar guruhlarini o‘z ichiga oldi. Bugungi kunga qadar ma’lum bo‘lgan eng qadimiy xalqaro huquqiy hujjat miloddan avvalgi 3100-yillarda tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Mesopotamiyaning Lagash va Ummat shaharlari hukmdorlari o‘rtasida tuzilgan. U davlat chegarasini tasdiqladi va uning daxlsizligi haqida gapirdi. Shartnomaga ko‘ra, tomonlar o‘rtasidagi nizolar arbitraj asosida tinch yo‘l bilan hal qilinishi kerak edi. Shartnomani bajarish majburiyati xudolarga murojaat qasamyod bilan kafolatlangan. Birinchi qadimiy shartnomalar Xet shohi Xattushil III ning Misr fir’avni Ramzes II bilan (miloddan avvalgi 13-asr boshlari) shartnomasini o‘z ichiga olishi kerak. Bu o‘z matnida ikki xalqning tinchligi, birodarligi, bosqinchilarga qarshi urushda bir-birini qo‘llab-quvvatlashi, qochqin qullarning topshirilishi o‘z ifodasini topgan shartnoma edi. Xalqaro huquq vujudga kelgan davrda uning Qadimgi Misrdagi sub’ektlari fir’avnlar, podshohlar va boshqa hukmdorlar hisoblangan, Hindistonga kelsak, u xalqaro huquq subyektlarining tengligini bilmas edi. Buning oqibati tan olish instituti edi va uni olgan davlat ichki va tashqi ishlarda mustaqil deb tan olindi. Qadimgi Yunonistonda (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) har bir siyosat xalqaro huquq sub’ekti bo‘lib, u o‘z fuqaroligini va davlat hududini nazarda tutgan va shuning uchun u (siyosat) diplomatik munosabatlar o‘rnatish, urush e’lon qilish va tinchlik o‘rnatish huquqiga ega edi. 21 2.2.Qadimgi mamlakatlarning tashqi siyosatini olib borishning asosiy vositalari Qadimgi mamlakatlarning tashqi siyosatini olib borishning asosiy vositalari urushlar edi. Misrda urush davrida qonuniy cheksiz o‘zboshimchalik hukm surgan. Mag‘lub bo‘lganlar va ularning mol-mulki o‘lja sifatida g‘olibning mulkiga aylandi. Hindistonda urush huquqining odatlari eng rivojlangan bo‘lib, ular «Manu qonunlari» va «Artashastra»da mustahkamlangan. Ammo agar urush qonuniy harakat deb hisoblangan bo‘lsa, unda u nomaqbul hodisa sifatida qaraldi. Bu erda ham ma’lum cheklovlarga duch keldi. Shunday qilib, ayollar, bolalar, qariyalar va 21 Я открою тебе сокровенное слово. Литература Вавилонии и Ассирии. М., 1989.Стр-241 19 yaradorlarni , shuningdek taslim bo‘lganlarni o‘ldirish mumkin emas edi. Ma’badlar va boshqa ibodatxonalar va ularning xizmatkorlari immunitetga ega edilar. O‘sha paytda quroldan foydalanishni cheklovchi qoidalar allaqachon mavjud edi. Shunisi qiziqki, dengizda urush olib borishning birinchi qonuniy qoidalari aynan Hindistonda paydo bo‘lgan. Xitoyda (miloddan avvalgi 11-1 ming) urush huquqining o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lgan ayrim normalari xuddi shunday shakllangan. Xitoy tez-tez o‘zaro urushlar olib borganligi sababli, bu erda «qo‘shnilarning erlarini yeyish» degan ma’noni anglatuvchi «tsanypi» hayot tamoyili eng katta ahamiyatga ega edi. Gretsiyaga kelsak, u urushni bir polisning barcha fuqarolarining boshqasining barcha fuqarolari bilan kurashi deb tushundi. Muayyan qurollardan foydalanishni cheklovchi qoidalar soni unchalik ko‘p emas edi. Yana bir qiziq jihati shundaki, har qanday dushman shahrini egallashda tinch aholini o‘ldirish mutlaqo qonuniy deb hisoblangan. Yunonlarda mahbuslar rejimi yo‘q edi. Shunday qilib, mag‘lub bo‘lganlarni qiynoqqa solish va o‘ldirish, mol- mulkini yo‘q qilish mumkin edi. Shu bilan birga, Gretsiya betaraflik va aralashmaslik holatini allaqachon bilgan. Neytrallik faqat urush paytida, aralashmaslik va tinchlik davrida mumkin edi. Ammo Rimda barcha urushlar adolatli hisoblangan, chunki rimliklarga ko‘ra, ular xudolarning irodasi bilan olib borilgan. Natijada , urushlar hech qanday qonuniy cheklovlar bilan bog‘lanmagan. Shunday qilib, hech kimni ayamagan Rim armiyasining shafqatsizligi. Hatto xalqlarning ziyoratgohlari - ibodatxonalar ham vayron bo‘lgan. Dindorlik nafaqat urush e’lon qilish va olib borish tartibida, balki diplomatiyada ham kuzatilishi mumkin edi. Xitoyda marosim xarakteridagi ishlar o‘sha davrning odatlarini aks ettirgan. Shunday qilib, elchilarni qabul qilish va bitimlar tuzish bo‘yicha o‘rnatilgan marosim normalari marosimlar va qurbonliklar bilan birga bo‘lgan. Qadimgi yunonlar doimiy diplomatik missiya institutini bilishmagan va ko‘pincha elchixonalar bir martalik xarakterga ega bo‘lgan. Elchilarga rasmiy maqomini tasdiqlovchi va muzokaralar olib borish huquqini beruvchi hujjatlar topshirildi. 20 Hujjat qo sh mumli tabletkalar ko rinishida bo lib, diplom deb atalganʻ ʻ ʻ («diplomatiya» so zining kelib chiqishi shundan kelib chiqqan). ʻ 22 Elchilarning daxlsizligi umume’tirof etilgan, uning buzilishi urushga olib kelishi mumkin edi. Rimda mavjud bo‘lgan e’tiqodga ko‘ra, elchilar xudolar himoyasida bo‘lgan va ular daxlsizdir. Elchilar muzokaralar olib borish, tinchlik, ittifoq va o‘zaro yordam shartnomalarini tuzishda katta mahoratga ega bo‘lishlari talab qilingan Keyinchalik savdo va chet elliklarning huquqlari to‘g‘risida shartnomalar mavjud bo‘lib, ularning huquqlaridan mahrum bo‘lgan pozitsiyasi savdo munosabatlarining rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Bu erda eng yorqin misol Gretsiya bo‘ldi. Yunonlar orasida rivojlanishning boshida shaxsiy xususiyatga ega bo‘lgan proksenlar (homiylar) instituti shakllana boshladi. Keyin, asta-sekin, bu muassasa davlat xususiyatlariga ega bo‘ladi. Proksenus o‘z siyosatida chet el fuqarolarining himoyachisi edi. Rimda chet elliklarning ahvoli va ularning Rimda bo‘lishi bilan bog‘liq tamoyillar va me’yorlarni belgilab beruvchi amaldor - imperator Peregrinning idorasi tashkil etildi. Ular o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni ham hal qildi. Keyinchalik bu muassasalardan konsullik huquqi shakllandi. Xuddi shu davrda Hindiston va Xitoyda mediatsiya va hakamlik sudlarining turli shakllari ma’lum edi. Shunday qilib, miloddan avvalgi 546 yilda umumiy Xitoy qurultoyi chaqirildi. Natijada nizolashayotgan tomonlarni arbitrajga topshirish orqali nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilishni nazarda tutuvchi hujum qilmaslik to‘g‘risidagi pakt imzolandi .Qadimgi dunyoning xalqaro huquqi davri milodiy 476 yilda G arbiy Rim imperiyasining qulashi bilan tugaydi. Bu vaqtga ʻ kelib Rim xalqaro huquqning barcha «yangi tug‘ilgan» institutlarini o‘ziga singdirdi va ularni o‘ziga xos xususiyatlar bilan to‘ldirdi. Urush to‘liq bosqinchilik bilan yakunlanmagach, tinchlik shartnomasi tuzildi. Miloddan avvalgi III asrdan beri qurollarni oldindan topshirish, ularning rahbarlari va garovga olinganlarning qarama-qarshi tomoni tomonidan taslim bo‘lishini nazarda tutgan patronaj 22 Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. М ., 1976 . C тр -135 21 shartnomasi mavjud edi. Mag‘lubiyatga uchragan tomon bir vaqtning o‘zida xalqaro huquq sub’ekti bo‘lib qoldi. Kelajakda tinchlik davrida homiylik shartnomasi tuzila boshlandi. Uni olgan davlatlar Rimning ittifoqchilariga aylandilar. Sulh shartnomasi tinchlik shartnomasidan farq qiladi. Ikkinchisi armiya qo‘mondoni, konsul yoki legat tomonidan imzolangan va shartli ravishda darhol kuchga kirgan bo‘lsa ham, ratifikatsiya qilinishi kerak edi. Xalqaro huquqning paydo bo‘lishi davri feodal munosabatlarining paydo bo‘lishi bilan uzviy bog‘liq holda keyingi bosqichga silliq o‘tadi.Miloddan avvalgi IV ming yillikda hududda Shumer va Akkad(tushunish kerakki, biz bu tuzilmalarni shartli ravishda «mamlakatlar» deb ataymiz. Aksincha, ular taxminan bir xalq istiqomat qiladigan hududlar edi), eng qadimiy shahar-davlatlar paydo bo‘ladi, ular kattaligi va boyligi bilan farq qilmaydi, lekin allaqachon o‘z shohlari, hokimiyat ierarxiyasi , «kattalar» va «vassallar» bor.Bu shahar-davlatlarning bir nechtasi bir vaqtning o‘zida deyarli bir vaqtning o‘zida hokimiyatga erishdi va shuning uchun yonma-yon yashab, bir- biriga raqib edi. Shunday qilib, Shummero-Akkad viloyatining eng janubiy qismida shahar bor edi Eridu Fors ko‘rfazi sohillarida joylashgan. Shahar katta siyosiy ahamiyatga ega edi Ur, yaqinda olib borilgan qazishmalar natijalariga ko‘ra, kuchli davlatning markazi bo‘lgan. Barcha Shumerlarning diniy va madaniy markazi shahar edi Nippur uning umumiy shumerlik muqaddas joyi, Xudoning ma’badi.Ammo Shumerning boshqa shaharlari orasida eng katta siyosiy ahamiyatga ega shahar edi Lagash (Shirpurla), qo‘shni Ummat bilan doimiy kurashda bo‘lgan va shahar Uruk, unda afsonaga ko‘ra, qadimgi shumer qahramoni Gilgamish bir vaqtlar hukmronlik qilgan. Miloddan avvalgi III ming yillikning o‘rtalaridan. (miloddan avvalgi 2540-2370 yillar) Shumer shaharlari orasida Lagash tobora ko‘proq ko‘tarila boshladi. Shahar boshida o‘z hukmronligi ostida ko‘plab qo‘shni viloyatlarni birlashtirib , ularni markazga mahkam «bog‘lab» olgan kuchli hukmdorlar turgar Lagashning iqtisodiy va siyosiy qudratining asoslari uni Lagashning birinchi tarixiy sulolasining asoschisi deb hisoblash mumkin bo‘lgan 22 paytda qo‘yilgan. Lagash gullab-yashnashining tashqi ifodasi Ur-nanshe tomonidan boshlangan keng ko‘lamli qurilish faoliyati edi. Shu vaqtdan beri saqlanib qolgan bir relyefda podshohning o‘zi tasvirlangan, u o‘z ishtirokida, go‘yo ma’badning tantanali poydevoridagi ishlarni muqaddas qiladi. Podshohning o‘zi boshiga savat g‘isht ko‘tarib keladi. Tantanali marosimda uning ortidan bolalari, amaldorlari va xizmatkorlari keladi. Ur-nanshe o z bitiklarida ma badʻ ʼ qurilishi, kanallar qurilishi va ziyoratgohlarga sovg alarni tasvirlaydi.Lagash qirol ʻ ostida eng yuqori kuchga erishdi Eannatume, qo‘shni shaharlar bilan o‘jar urushlar olib borgan va ulkan hududlarni o‘z hokimiyatiga bo‘ysundirgan. Eannatum nafaqat Lagashni Kish hukmronligidan ozod qiladi, balki bu Akkad davlatini unga qo‘shib oladi. Keyin u Urni zabt etadi va shu tariqa Ur 1-sulolasi podsholarining mustaqil hukmronligiga chek qo yadi. Nihoyat, u Lagash Uruk, Larsa va Eridani ʻ bo‘ysundirdi va shu tariqa Mesopotamiyaning butun janubiy qismini bosib oldi. Bundan buyon Lagash xalqaro maydonda kuchli va sezilarli (zamonaviy nuqtai nazardan ham) davlatga aylanadi. Eannatum ayniqsa qo‘shni Ummat shahri bilan o‘jarlik bilan kurashdi. Ummat hukmdori ush , Opis va Kish shohlarining yordamiga tayanib, Lagashga hujum qildi. Biroq urush Ummat uchun omadsiz tugadi. Eannatum Usha va uning ittifoqchilari qo shinlarini mag lub etib, Ummat ʻ ʻ chegaralariga bostirib kirdi. Ummat ustidan qozongan g‘alabasini bugungi kungacha vayronalar ostida saqlanib qolgan va «Uçurtmalar stelalari ». nomi bilan atalgan yodgorlikda suratga oldi. Shunday qilib, bu davrda Shumer ta’siri Markaziy Mesopotamiya mintaqasiga va hatto borish qiyin bo‘lgan tog‘li hududga ham kirib boradi. Qadimgi rassom ushbu g‘olib yodgorlikda o‘ldirilgan dushmanlarning jasadlari bilan qoplangan jang maydonini tasvirlagan, ular ustida uçurtmalar aylanib yuradi. Shuningdek, o‘liklarni dafn etish, mahbuslarni qurbon qilish va nihoyat, g‘olibning o‘zi - Eannatum, og‘ir qurollangan askarlar otryadining boshida aravada ketayotgani sahnalari ham mavjud. Yodgorlikdagi yozuv Lagash armiyasining g‘alabasini tasvirlaydi va bu urushning haqiqiy natijalarini ko‘rsatadi. Ummatning butunlay mag‘lubiyatga uchragan aholisi 23 Lagash chegaralariga bostirib kirmaslikka va Lagash xudolariga don bilan o‘lpon to‘lashga qasamyod qildilar. O‘sha davrdagi boshqa yozuvlar Akkadning Kish va Opis shaharlari qirollari , shuningdek , Elam knyazlari ustidan g‘alaba qozongan Eannatumning tajovuzkor siyosatining muhim ko‘lamini tasdiqlaydi. Eannatum g‘urur bilan hikoya qiladi «Elamni, tog‘larni zabt etdi, hayratga soldi, (qo‘rg‘onlarni) quydi ... Elamning boshini sindirdi; Elam o‘z mamlakatiga qaytarildi» .Eannatumning harbiy siyosati davom etdi Entemena, Ummat, Ur, Eridu va Nippur ustidan Lagashning hukmronligini kuchaytirishga, shuningdek, elamlarning bosqinini qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Bu davrning tarixiy hujjatlari orasida Lagash va Ummat o rtasidagi oldingi diplomatik aloqalar va urushlarniʻ obrazli tasvirlaydigan eng qadimgi diplomatik hujjat bo lgan Entemena yozuvi ʻ alohida qiziqish uyg otadi. Hujjatda tinchlik shartlari va Entemena ummat ustidan ʻ g‘alaba qozonganidan keyin o‘rnatilgan hududiy chegaralar belgilab qo‘yilgan. Etemena shartnoma buzilgan taqdirda mag‘lub bo‘lganlarni shafqatsiz jazo bilan tahdid qiladi. Lagashning qudratli hukmdorlari irodasi bo‘lgan uzoq davom etgan urushlar ibtidoiy quldorlik iqtisodiyotining yanada rivojlanishiga olib keldi. Bu davrning iqtisodiy hujjatlarida ibtidoiy ketmonni siqib chiqaradigan yog‘och pulluklar eslatib o‘tilgan. Hunarmandchilik sezilarli darajada yaxshilandi.Ko‘plab ustaxonalarda turli xil hunarmandlar ishlagan. Metallurgiya keng tarqalmoqda. Hujjatlar mis qatlam va metall buyumlarning bo‘laklarini sanab o‘tadi. Ortiqcha qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik mahsulotlari mamlakat ichidagi bozorlarda sotiladi va hatto Elamdan olib kelinadigan kumush kabi asosiy va zanjir tovarlari evaziga qo‘shni davlatlarga eksport qilinadi. Mamlakatga qullikka aylantirilgan mahbuslar oqimi kuchaydi. Qullarni sotish bo‘yicha hujjatlar qul ekspluatatsiyasining o‘sishini tasdiqlaydi.Biroq, iqtisodiy hayotning rivojlanishi faqat quldor zodagonlarning hukmron tabaqasining boyib ketishiga olib keldi, ular tarkibiga juda katta boyliklarga ega bo‘lgan nufuzli amaldorlar va ruhoniylar kirgan. Ma’badlarda ham buyuk qadriyatlar to‘plangan. Mehnatkash aholi, kambag‘allar va qullar boylarning tobora shafqatsiz ekspluatatsiyasiga duchor 24 bo‘ldilar. Shunday qilib, mulkiy tabaqalanish kuchayib ketdi, bu Urukagina hukmdori davridagi (miloddan avvalgi XXIV asr) hujjatlarda ko‘rsatilganidek, sinfiy ziddiyatlarning kuchayishiga va sinfiy kurashning avj olishiga olib keldi. Ur- nanshe sulolasining so nggi vakillari quldorlik tizimini mustahkamlash va qirolʻ hokimiyati hokimiyatini mustahkamlash maqsadida oliy ruhoniy bo lib, ma bad ʻ ʼ xo jaligini egallab oldilar. Biroq, bu voqea mehnatkash ommaning, asosan, ʻ kommunalarning ham, ma’bad mulklarini boshqargan va ma’bad xo‘jaligining birlashishi natijasida bir qator imtiyozlarini yo‘qotgan ruhoniylarning noroziligiga sabab bo‘ladi. qirollik.Natijada, Lagashda katta xalq tartibsizliklari boshlandi va sinfiy kurash keskin kuchaydi. Hatto xalq qo‘zg‘oloni ham bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 23 Chor hokimiyatining ma’bad xo‘jaligini egallab olganidan norozi bo‘lgan ruhoniylar mehnatkash aholining keng qatlamlarini podshoga qarshi qo‘zg‘atdilar. Ismi bo‘yicha Ur-nanshe sulolasining oxirgi shohi Lugalanda U zo‘ravon to‘ntarish natijasida oliy davlat hokimiyatini o‘z qo‘liga olgan Urukaginaga o‘z o‘rnini berishga majbur bo‘ldi, aftidan, bir tomondan , ruhoniylar, ikkinchi tomondan, keng ommaning qo‘llab-quvvatlashiga tayandi. odamlarning, xususan, erkin jamiyat a’zolarining. O‘z yozuvlarida Urukagina qirollik kelib chiqishi haqida gapirmaydi. Aksincha, u shunday deydi »Enlilning jangchisi Ningirsu xudosi Urukaginaga Lagash ustidan shohlikni berdi va unga 10 sardorlik ustidan hokimiyat berdi» (10 sars - 36 ming). Urukagina 6 yil hukmronlik qildi. Shu qisqa vaqt ichida Lagash katta farovonlikka erishdi. Islohotchi o‘zi qurgan ibodatxonalar va saroylar, qurgan kanallar haqida g‘urur bilan xabar beradi. Biroq, Urukagina o‘z biznesini mustahkamlay olmadi. Qo‘shni shaharlarning quldor zodagonlari kommunalar va Lagashning o‘rta erkin qatlamlarining kuchayishiga xavotir bilan qaradilar. Shubhasiz, bu Lagashni mag‘lub etishining sabablardan biri edi .Ko‘rinib turibdiki, ruhoniylar tomonidan uyushtirilgan ommaviy harakat natijasida Urukagina Lagashda ilgari mavjud bo‘lgan pozitsiyani tiklashga, shuningdek, ma’badni 23 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., «Fan va texnologiya», 2009.142-bet 25 boshqarishda ruhoniylarning mustaqilligini tiklashga qaratilgan bir qator islohotlarni amalga oshirdi. iqtisodiyot. Shu bilan birga, Urukagina o‘zining asosiy ijtimoiy tayanchi bo‘lgan aholining o‘rta erkin qatlamlari, qishloq jamoalari a’zolarining iqtisodiy ahvolini biroz yaxshilashga majbur bo‘ldi.O‘z islohotlarining ijtimoiy xarakterini yanada keskinroq ta’kidlash uchun Urukagina o‘z yozuvlarida Lagashda hokimiyatga kelishidan oldin kambag‘allarni ekspluatatsiya qilishning shafqatsiz shakllarini uning islohotlari natijasida vujudga kelgan vaziyatga qarama- qarshi qo‘yadi. Urukagina yozuvlariga ko‘ra, Lagashda, u hokimiyatni qo‘lga kiritishdan oldin, hukmdor boshchiligidagi quldor aristokratiya elitasi cheksiz hukmronlik qilgan patesi. Nazoratchilar hamma joyda - kemalarda, podalar bilan va baliq ovlash joylarida edi. Hukmdor aholining barcha daromadlaridan yuqori soliqlar yig‘di va og‘ir qo‘lini hatto ma’bad mulklariga qo‘ydi. 24 O‘z navbatida, ruhoniylar ham diniy marosimlarni bajarganliklari uchun o‘zlari uchun yuqori haq talab qilib, aholiga zulm o‘tkazdilar. Boylar va amaldorlar qashshoqlarni jazosiz talon-taroj qilishlari va zulm qilishlari mumkin edi. Urukagina bu huquqbuzarliklarga barham berib, qadimiy «tartib» va qadimiy «adolat»ni qayta tiklagani uchun alohida hurmatga sazovor. U nozirlar va nozirlarni olib tashlab, odamlarga o‘z ishlarini erkin qo‘ydi. U ibodatxonalarning huquq va imtiyozlarini tikladi, ma’bad xo‘jaligini hukmdor yurisdiksiyasidan chiqarib tashladi va uni xudolarning o‘z mulki deb e’lon qildi, boshqacha aytganda, uni ruhoniylikka qaytardi. Ammashu bilan birga u diniy marosimlarni bajarish uchun ruhoniylar aholidan ilgari yig‘ib olgan to‘lovlarni kamaytirdi. Boshliqlar oddiy askarlarga zulm qilib, mol-mulkini sotib olish niqobi ostida ularning mulkini zo‘rlik bilan tortib olgan tez-tez suiiste’molliklarni hisobga olgan holda, Urukagina bunday hollarda sotib olingan eshak yoki uy uchun adolatli narxda yoki yozuv sifatida to‘lashni buyurdi. majoziy ma’noda «yaxshi kumush» deydi. 25 24 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.121-bet 25 Rustam Rajabov «Qadimgi dunyo tarixi « T: 2016-yil 75-bet 26 Aholining o‘rta erkin qatlamlarining iqtisodiy ahvolini biroz yaxshilash uchun Urukagina «Lagash aholisini qarz qulligidan, zarar etkazishdan, o‘g‘irlikdan, qotillikdan va uylarni talon-taroj qilishdan ozod qilishi kerak bo‘lgan maxsus qonunlar chiqardi. U ularning erkinligini o‘rnatdi. Qudratlilar yetim va bevaga hech narsa qilmasliklari uchun u Ningirsu bilan bu ahdni tuzdi». Shunday qilib, Urukaginaning ijtimoiy islohotlari ruhoniylar va o‘rtalarning manfaatlarini himoya qilishi kerak bo‘lgan qonunlar shaklida kiyindi. bu islohotlar natijasida bir qator huquqlarga ega bo‘lgan aholi qatlamlari. Urukagina hukmronligining 7-yilida. Lugal-zagtisi, Ummat hukmdori o z qo shinlari boshida Lagashga bostirib kirdi,ʻ ʻ shaharni shafqatsizlarcha vayron qildi, uning ibodatxonalari va saroylarini yoqib yubordi, boyliklarini talon talon-taroj qildi va , shubhasiz, islohotchi podshohni taxtdan ag dardi. Omon qolgan bir yozuvda Lagashning shafqatsiz ʻ vayronagarchiliklari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Urukaginga xayrixoh kotib islohotchini oqlashga harakat qiladi: « Ummat xalqi Lagashni vayron qilib, Ningirsu xudosiga qarshi gunoh qildi. Ular olgan kuch ulardan tortib olinadi. Lagash shohi Urukagina hech qanday gunoh qilmagan. Ammo uning ma’budasi Nisaba bu gunohning og‘irligini Ummatning patesi Lugal-zaggisi zimmasiga yuklasin» Lagash aholi punkti, aftidan, miloddan avvalgi 5-4 ming yilliklar boshida paydo bo‘lgan. 26 XULOSA Uzoq vaqt davomida qadimgi Lagash shahri Tello (qadimgi Girsu) aholi punktiga 26 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009.45-bet 27 to‘g‘ri keladi, deb ishonilgan, ammo hozir olimlar uni Tel El-Hibbada, 480 gektar, Tellodan 20 km janubi-sharqda va 15 km uzoqlikda joylashgan ulkan aholi punktida joylashtirmoqda. zamonaviy Shatra shahrining sharqida Mamlakat shumer podshohlari Lagash (SHIR.BUR.LA ki) taxminan hududida hukmronlik qilgan. 3000 km2, Shumer mamlakatining janubida. Lagashning qadimiy tarixi haqida kam narsa ma’lum. Erta sulola davrida nomning poytaxti Lagash shahridan ko‘chirildi (lit. « Qargalar joyi» , zamonaviy El-Hibba) Girsuda (zamonaviy Tello), bu erda Nin-Ngirsu nomidagi oliy xudoning ibodatxonasi qurilgan. Girsu va Lagash shaharlaridan tashqari tegishli (yoki Urukug harflari. « Muqaddas shahar» - Lagash epiteti), bu nom shuningdek, devorlar bilan o‘ralgan ko‘p yoki kamroq yirik aholi punktlarini ham o‘z ichiga olgan: Nina (yoki Siraran), Kinunir, Uru, Kiesh, E-Ninmar, Guaba va boshqalar. Siyosiy va iqtisodiy hayot Nin-Ngirsu , uning ilohiy rafiqasi Baba (Bau), qonunchilik ma’budasi Nanshe, Geshtinanna ma’budasi, harakat qilgan ibodatxonalarda jamlangan. « Yoshsiz yurt ulamosi» , va Gatumdug - ona ma’budasi Lagash hukmdorlari Ensi unvoniga ega bo‘lib, Lugal (qirol) unvonini kengash yoki xalq yig‘ilishidan vaqtincha, maxsus vakolatlar bilan birga, muhim harbiy yurish yoki boshqa muhim voqealar paytida olishgan Ur- Nanshe tarixda ma’lum bo‘lgan Lagashning birinchi qiroli hisoblanadi. U,shuningdek. Lagashning 1 -sulolasining otasi bo‘lgan. Ur-Nanshe Lagashning kelajakdagi qudrati uchun poydevor qo‘ydi, chunki u qishloq xo‘jaligini mustahkamlashga, qadimgi Lagash atrofida mudofaa devorlarini qurishga va yangi ibodatxonalar qurilishiga hissa qo‘shgan. 27 Miloddan avvalgi XXV-XXIV asrlarda Lagash nomining kuchayishi mavjud. O‘sha paytda u erda Lagash hukmdorlarining birinchi sulolasi hukmronlik qilgan. Lagash davlati boyligi bo yicha janubiy Shumer davlati Uru-Urukdan keyinʻ ikkinchi o rinda edi. Guabaning Lagash porti (lit. ʻ «Dengiz qirg‘og‘i» ) qo shni ʻ Elam va Hindiston bilan dengiz savdosida Ur bilan raqobatlashgan. Lagash 27 Клочков И. Духовная культура Вавилонии: человек, судьба, время. М., 1983 . Стр-145 28 hukmdorlari Quyi Mesopotamiyada boshqalardan kam bo‘lmagan gegemonlikni orzu qilishdi, lekin qo‘shni Umma shahri ularning mamlakat markaziga yo‘llarini to‘sib qo‘ydi. Ko‘p avlodlar davomida Ummat bilan qonli tortishuvlar bu ikki nom bilan chegaradosh bo‘lgan serhosil Guedenu hududi bo‘yicha davom etib kelgan.Miloddan avvalgi 2400-yillarda hukmronlik qilgan Lagash shohi Eanatum ostida. Lagash bu kurashda g‘alaba qozonib, Ummatni zabt eta oldi. Lagashiyaliklar qo‘shni Ur, Adab, Akshak shaharlarini bo‘ysundirishga va Elamga yurish qilishga muvaffaq bo‘lishdi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. .D.J. Urakov, R.N. T ursunov, A.A. B iykuziyev, B.B. X aynazarov 28 Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. М., 1976.Стр-215 29 Jahon tarixi.Toshket: « Innovatsiya-Ziyo » , 2020 2. Авдиев В.Кадимги шарк тарихи-Т.1964 3. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., «Fan va texnologiya», 2009 4. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: «Tafakkur», 2016-y. 5. Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. М., 1976. 6. Древние цивилизации. Под общ. ред. Г.М.Бонгард-Левина. М.,1989. 7. Кленгель-Брандт Э. Путешествие в древний Вавилон. М., 1979. 8. Клочков И. Духовная культура Вавилонии: человек, судьба, время. М., 1983. 9. Крамер С.Н. История начинается в Шумере. 2-е изд. Пер. Ф.Л.Мендельсона. М., 1991. 10. Матвеев К.П., Сазонов А.А. Когда заговорила клинопись. М., 1979. 11. Оппенгейм А. Древняя Месопотамия. М., 1990. 12. Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. М., 1991. 13. Я открою тебе сокровенное слово. Литература Вавилонии и Ассирии. М., 1989. 14. chromeextension :// efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj / https :// iskusstvoed . ru /2018/06/12/ specifika - iskusstva - drevnej - mesopot /? pdf =14399 15. https://vk.com/wall-7768848_1909 16. https://dl.booksee.org/genesis/ 364000/5f4d5dad78264f1c8cc6b052a1e9356e/_as/ [Titarenko_I.N.]_Istoriya_kulturue_Drevnego_Vostok(BookSee.org).pdf 17. https://nizrp.narod.ru/kultdrevnmira.pdf 30 18. https://elhdshi.smr.muzkult.ru/media/ 2019/10/17/1266031690/1.4.1_Iskusstvo_Shumer2.pdf 19. https://school18serp.ucoz.net/IZO/Istoria_IZO/lekcija_3-1- mesopotamija.pdf 20. https://medium.com/dana-markova/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE %D1%80%D0%B8%D1%8F%D0%B8%D1%81%D0%BA %D1%83%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0-2- 633df497488d 21. https://www.nur.kz/family/school/2060591-mesopotamiya-stolitsa- dostizheniya-i-drugie-interesnye-fakty-o-drevney-tsivilizatsii/ 22. https://genderi.org/bajardi-shokirova-ziyoda.html?page=2 23. https://uz.modern-info.com/13667317-ancient-civilizations-of- mesopotamia-mesopotamia-cities-ancient-mesopotamia 24. https://gallerix.ru/pedia/ancient-art--mesopotamia/ 25. https://multiurok.ru/index.php/files/mesopotamiyada-qadimiy-tsivilizatsiya- mesopotamiya.html 31 ILOVALAR Shedu. Er. aw. xudosi. 712—707-yillar. London. Shamash oldida. Diorit. Er. aw. Britaniya muzayi 32 Naramsin g‘alaba Neolit. Sankt-Peterbuig. Ermitaj. stellasi. Er. aw. XXIII asr. Bog‘dod. Qizil tosh. Taxm. er. aw. Iraq muzeyi. XXIII asr. Parij. Luvr. 33 34

QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK REJA: KIRISH I.BOB.MESOPOTAMIYADA ILK SHAHARLAR 1 .1.Akkadning yuksalishi. Shumer-akkad davlati 1.2.Akkad podsholigi asoschilari Sargon faoliyati II.BOB.OSHSHUR BANAPALNING HUJJATXONA VA KUTUBXONALARI O‘LKALARI TARIXI 2.1.Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari haqida 2.2.Qadimgi mamlakatlarning tashqi siyosatini olib borishning asosiy vositalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

KIRISH KURS ISHINING DOLZARBLIGI :Mesopatamiyada Ilk Davlatchilik jahon tarixigao‘z ta’sirin iko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish. KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Mesopatamiya jahon tarixiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib, bugungi kunda shu ta’sir qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish ISHNING MAQSADI : Mesopatamiyaga asosiy tushuncha berish, taraqqiyot qonunlarini tushunish, Mesopatamiya bilan tanishish, Sumer, Janubiy Mesopotamiya (hoz.Iroqning jan.qismi) dagi tarixiy viloyat. Mil.av.3-ming yillik oxirigacha Shumerda shumerlar va qisman sharqiy somiylar akkadlar yashagan.Taxminan.mil. av. 3-ming yillikda u yerda sinfiy jamiyat va davlat vujudga kelgan. Ilk sulolalar davri (mil. av. 2700—2300) da Shumerda mixxat paydo bo lgan. Shumer dagi quldorlik shahar davlatlari (Uruk, Kish, Ur, Lagash,ʻ Akkad va boshqalar) o rtasida gegemonlik uchun kurash avj olgan. Mil. av. 24- ʻ asrda Akkad hukmdori Sargon butun Mesopotamiyani o z qo l ostida birlashtirgan. ʻ ʻ Keyinchalik Shumer Bobil davlati tarkibiga qo shib olingan. Butun Shumer ʻ ustidan hukmronlik qilish istagi va Urnanche vorislarini bosib olish siyosati uning xalqiga juda qimmatga tushdi. Lagashdan uzoqda diniy binolar qurish uchun katta mablag‘ sarflandi. Katta va yaxshi qurollangan qo‘shinni saqlash ham katta mablag‘ talab qildi. Shumer ustidan gegemonlikka intilayotgan ensilarning siyosati qanchalik faollashdi , ruhoniylar shunchalik xavotirga tushdi. Ularning manfaatlari va ta’siriga ibodatxonalardan tobora ko‘proq mustaqillikka erishayotgan Urnanche sulolasi hukmdorlari tomonidan borgan sari jiddiy tahdid solayotgan edi Entemena o‘g‘li, Enentarsi harbiy , diplomatik qobiliyatda ham otasidan past edi. Uning hukmronligi davrida sulolaning muxoliflari hokimiyat tepasiga kirishga muvaffaq bo‘lishdi. 1 1 Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. М ., 1976. Стр -135 2

O‘sha paytda Lagashdagi ikkinchi eng kuchli shaxslar Nin-Ngirsu xudosining oliy ruhoniylari edi. Ma’badlarning saroyga qarshi sahna ortidagi kurashida ayniqsa faol bo‘lgan ikki ruhoniy haqida eshitganmiz. Qirol ur-nanshe , Lagashdagi oliy hokimiyat (taxminan miloddan avvalgi 2340 yil) kimdir tomonidan o‘z qo‘liga o‘tdi. Dudu xudo Nin-Ngirsu ruhoniysi kim edi. Bu kurash natijasida «ruhoniylarning siyosiy partiyasi» o zining himoyachisi Lugalandani taxtgaʻ ko tardi. ʻ 2 2 Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т., « Fan va texnologiya », 2009. 45- bet 3

I.BOB. MESOPOTAMIYADA ILK SHAHARLAR. 1.2.Akkadning yuksalishi. Shumer-akkad davlati. Dajla va Frot daryolarining o‘rta va quyi oqimidagi mesopotamiya qadimgi sharqning madaniy markazlaridan biri hisoblanadi. Mesopotamiya ba’zan «tamaddun beshigi» deb ataladi , bunga sabab qadimda bu mintaqada Shumer,Akkad, Bobil va Ossuriya saltanatlari mavjud bo‘lganligidir. Qadimgi Mesopotamiya bugungi kunda Tigr va Yevfrat(Dajla va Frot) daryolari orasidagi asosan hozirgi iroq respublikasida ham, Suriyaning shimoliy-sharqiy qismi, janubiy- sharqiy Turkiya va g‘arbiy Eron hududlarida joylashgan.Bu hudud qadimdan qulay geografik hududda ya’ni, Osiyoni Yevropa va Afika bilan bog‘lovchi yo‘llar kesishgan joyda joylashgan. Dajla va Frot daryolari oralig‘idagi vodiyni yunonlar Mesopatamiya deb nomlashgan, bu atamaning tarjimasi ikki daryolik yoki ikki daryo oralig‘i degan ma’noni anglatadi. Urush paytida sardorlar saylangan bora –bora ularning doimiy hukmronligi natijasida ularni podsholar deb atashgan. Ular davlarni aslzodalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayanib boshqarganlar. Mil. avv. II mingyillikda Shumer–Akkad davlati ko‘chmanchi qabilalar zarbasidan parchalanadi. Miloddan avvalgi II mingyillikda Bobil podsholigi Mesopotamiya janubidagi eng yirik qudratli davlatga aylandi. «Bobil» so‘zining ma’nosi esa « xudolar davrozasi » degan manoni anglatadi.Miloddan avvalgi XVIII asrda Bobil podshosi Xammurapi butun Mesopotamiyani yagona davlatga birlashtiradi. Xamurrapi davlatni boshqarish uchun o‘z qonunlari to‘plamini ishlab chiqadi. Qonunlar to‘plamining matnlari mamlakatning barcha shaxarlarida o‘rnatilgan tosh ustunlarga yozib qo‘yilgan. Xamurappi deyarli 30 yil davomida qo‘shni mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysindirish uchun tinimsiz kurash olib bordi. Xamurappi vafotidan so‘ng qariyb 150 yil davomida Bobil poytaxt bo‘lib qoldi. So‘ng tog‘lik Kassit qabilasi Bobilni bosib oldi. Ularning bosqini Bobilni zavol topishiga zamin yaratdi. Mil. avv. VII asrda Yangi Bobil podsholigi vujudga keldi. Navoxodonosor II hukmronligi davrida Bobil o‘z ravnaqi cho‘qqisiga chiqqan. Yangi Bobil podsholigiga Misr ham qo‘shib olingan. U Iyerusalim 4

(Quddus) ni vayron qilib tashlashadi. Navoxodonosor II turar joy va binolar qurilishiga pishgan g‘isht ishlatishga farmon beradi. Eronliklar lashkarlar 539 – yilda bostirib kiradi. Forslar Bobilni zabt etadi. Forslarni Bobildan Makedoniyalik Iskandar haydab chiqaradi. Undan so‘ng Bobilni Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Quyosh yili davomiyliga Shumerlar tomonidan 365 kun, oy yili 354 kun etib beklgilangan. Eng qadimgi rasadxonalar baland ko‘p zinali ibodatxonalar zikkuratlar yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan. Mil. avv. III ming yillikdayoq bu yerda turli –tuman dori –darmonlarini tayyorlash bo‘yicha dasturilamal tuzilgan edi. Olam yaratilishi bo‘yicha eng qadimiy asotirlardan biri Mesopotamiyada yaratilgan edi.Ikkidaryo oralig‘ida hosil olish uchun yil davomida melioratsiya ishlarini amalga oshirish kerak edi. Bu yerda odamlar qadimdan kanal va dambalar qurganlar. Mesopatamiya iqlimi shimol va janubda bir xil emas. Shimolda quruq subturopik zonada qishda ba`zida qor yog‘adi,bahor va kuzda yomg‘ir bo‘ladi. Janub juda quruq va issiq iqlim. Mesopotamiya qadim zamonlarda loy va tabiy asfaltga juda boy bo‘lgan. Shimolda qo‘rg‘oshin,qalay,temir,tosh ham uchraydi. 3 Mesopotamiya florasi juda kambag‘al. Faqat shimolning tog‘li rayonlarida har xil daraxtlar uchraydi. Qadimda daryo vodiysida tol daraxti,janubda qamishning turli xillari bo‘lgan. Xurmo palmasi iqtisodda muhim rol o‘ynagan. Strabonning malumotlariga qaraganda uning 360-xil foydali xossasini bilganlar. Uzum, tariq, bodiring, sarimsoq, baqlajon, oshqovoq, loviya va no‘xat o‘stirganlar. Qadimgi fauna boy bo‘lgan. Daryolarda baliq ko‘p bo‘lga. Bundan tashqariyon, tuyaqush,sherlar to‘qay va sahrolarda mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Mesopotamiya qadimgi Yaqin sharqning keng bo‘shlig‘ida joylashganligi uchun xalqaro savdoda yetakchi rol o‘ynagan, ko‘pgina yo‘llar G‘arbdan sharqqa, Shimoldan Janubga shu yerdan o‘tgan. 4 3 Кленгель-Брандт Э. Путешествие в древний Вавилон. М ., 1979. Стр -95 4 Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: «Tafakkur», 2016-y.158-bet 5

O'xshashlar

Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLAR
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING TASHKIL
Qadimgi Italiya va ilk Rim respublikasi
QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI