logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Oʻrta Osiyoda ilk oʻrta asrlar davrining asosiy xususiyatlarini shakllanishida qadimgi turklar va arablar siyosati

Oʻrta Osiyoda ilk oʻrta asrlar davrining asosiy xususiyatlarini shakllanishida qadimgi turklar va arablar siyosati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.4052734375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu.O rta Osiyoda ilk o rta asrlar davriningʻ ʻ asosiy xususiyatlarini shakllanishida qadimgi turklar va arablar siyosati Reja 1. Ilk o rta asrlarda O rta Osiyoda siyosiy vaziyat ʻ ʻ 2. Ilk o rta asrlarda Movarounnahrda turk-sug diy ʻ ʻ etnomadaniy maydonining tashkil topishi 3. Ilk o rta asrlarda O rta Osiyoda arablar olib borgan ʻ ʻ siyosat Qadimgi yozma manbalar va arxeologik izlanishlarning tahliliga ko‘ra, ilk o‘rta asrlar davrida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va etnomadaniy hayotida tub o‘zgarishlar yuz beradi. Bu davrda mahalliy mulk egaligi-dehqonzodalarning paydo bo‘lishi va ular asosida qishloq hokimliklarining tarkib topish jarayoni jadal kechadi. Feodal munosabatlari shakllanib boradi. Uning xronologik doirasi – milodiy V-IX asr o‘rtalarigacha; asosiy xususiyatlari: yerga, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish uzil- kesil xususiylashadi, jamiyat ijtimoiy tarkibini kashovarzlar-o‘rta va mayda mulk egalari, badavlat dehqonzodalar - katta mulk egalari – feodallar va ularga qaram kadivarlar - ijarachi qo‘shchilar tashkil etadi. Mahalliy hokimliklar timsolida markazlashgan feodal davlat boshkaruv tizimining asoslari yaratiladi, jamiyat asosan zardo‘shtiylik va buddaviylik, qisman moniylik, nasroniylik va shomonizm mafkurasi asosida quriladi. Arablar bosqinidan keyin esa , ular o‘rnini sekin-asta islom mafkurasi egallaydi. Zardo‘shtiy ibodatxonalariga tegishli «vag‘nze» mulki islom masjid va madrasalari mulkiga aylanadi. Mulkchilikning savdo va hunarmandchilikdagi tabaqaviy shakllari kuzatiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini katta mulk egalari, o‘rta va mayda mulk egalari, ziroatchi kadivarlardan tashqari mahalliy hokimliklarning mudofaa tayanchi – yollanma chokarlar va qisman qullar ham tashkil etadi. Agar Movarounnahr antik dunyosining dastlabki boshqaruv tizimi qishloq hokimliklari asosida qurilgan bo‘lsa, feodal munosabatlarining shakllanish davriga kelganda, kechagi qishloq hokimliklari bugunga kelib, tuman, ya’ni rustak hokimliklariga aylandi. Mulkchilikning yirik shakllari nafaqat sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligining aslzodalari - dehqonzodalar timsolida, balki chorvador jamoalarida, hunarmandchilikning qator jabhalari va savdo-sotiq jamoalari orasida ham kuzatiladi. Katta yer egalarining shahardan tashqaridagi mulki baland mudafaa devorlari bilan o‘rab olinib, ular o‘rtasida shohona qasr va qal’a-qo‘rg‘onlar paydo bo‘ladi. Ilk o‘rta asrlar ijtimoiy hayotining hosilasi sifatida kechagi kashovarzlarning kambag‘allashgan qismi-kadivarlar-yersiz ijarachi qo‘shchilar qatlami paydo bo‘ladi. Kashovarzlarni boyib borayotgan ishbilarmon tadbirkor qismi yirik mulk egalariga-dehqonzodalarga aylanadi. Ilk o‘rta asrlar davrining dehqonzodasi aslida katta mulk egalari bo‘lib, Yevropada shu toifa kishilar feodal, ya’ni katta mulk egasi ma’nosini anglatgan. Shuning uchun bu davr tarixda ilk feodalizm davri nomini olgan. Ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyosining dehqonzodalari mayda mulk egalari-kashovarzlar, ozodkorlar va guvakorlar birgalikda jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining asosini tashkil etganlar, ular jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi, jamoalari hisoblangan. Ungacha O‘rta Osiyo sharoitida katta mulk egaligi bo‘lmagani uchun O‘rta Osiyoda quldorlik jamiyati bo‘lmagan, degan xulosaga kelinmoqda. O‘rta Osiyoning qadimgi sug‘orma dehqonchilik mintaqalarida bronza davrida paydo bo‘la boshlagan kashovarzlar yer egaligi va dehqonzodalar jamiyat iqtisodiy hayotining barcha jabhalariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Natijada, chorvachilik va hunarmandchilikning barcha jabhalarida, savdo- sotiqda yirik mulk egalari dehqonzodalar va o‘rta va mayda mulk egalari–kashovarzlar bilan birgalikda jamiyat iqtisodiy hayotining asosi bo‘lib qoldi. Jamiyatda harbiy hokimiyat o‘rnatgan turkiy siyosiy kuch esa O‘rta Osiyo shimoliy – sharqidan to‘xtovsiz turkiy etnik guruhlarni kirib kelishini tezlatadi. Joylarda boshqaruv tizimini turk aslzodalari ta’siriga o‘tishi ham mintaqada etnogenetik jarayonlarni rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Oqibat natijada, Turon zaminda turkiy etnik qatlamning qalinlashuv hosilasi sifatida bu yurt yozma manbalarda Turkiston deb atala boshlaydi. Bu tarixiy va etnogenetik jarayonlar nafaqat yozma manbalarda, balki ilk o‘rta asrlar davri arxeologik materiallarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi Arab istilosidan avvalgi davrlarda turkiy qabilalarning kelishlari qanchalik va qaysi tartibda sodir bo‘lganligi haqida yozma manbalar saqlanmagan bo‘lsada, ammo arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, Shosh va qadimgi Farg‘onada turkiy etnosni eroniy tilli aholidan ko‘proq ekanligiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Bu haqda A.Yu.Yakubovskiy shunday deydi: “Harholda, arablar VII-VIII asrlarda O‘rta Osiyoni istilo qilishda faqat Balx bilan Badxiz atrofidagi turklar bilangina emas, balki Farg‘ona turklari bilan ham to‘qnashdilar”. Manbalarda yozilishicha, Shoshda o‘g‘uzlarning qadimdan mavjudligi, Farg‘onada turk qabilalaridan o‘g‘uz va qarluqlarni keng yoyilganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Har holda VII-VIII asrlarda o‘g‘uz va qarluq turklari faqat Yettisuvda emas, hatto Toxaristonda, uning Balx viloyatida yashaganligi ma’lum. Arablar Movaraunnahrni bosib olgach, turklarni Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘iga bemalol kirib kelishlarini to‘xtatish maqsadida Yettisuv ustiga yurish boshlaydi va u yerlarning egalari turkashlarga qattiq zarba beradi. Bu voqea 737 yilda sodir bo‘lgan edi. Shundan keyin, turklar Sug‘dni butunlay arablarga topshirib, Sug‘d o‘lkasi ishiga aralashmay qo‘ydilar. Ammo, ungacha Sug‘dda turk ta’siri kuchli edi. Arab istilosiga qadar O‘zbekistonning Sug‘d va boshqa viloyatlaridagi talay mahalliy mulkdorlar turk xonlariga qarindosh-urug‘lashib, g‘arbiy turk yabg‘usi xonadonlari bilan quda-anda bo‘lib ketgan edilar. “Shunisi ahamiyatliki, sug‘d aslzodalari o‘rtasida turk nomlari va unvonlari (titullari) tez-tez uchrab turadigan tabiiy holga aylangan. 710 yilda o‘z joniga qasd qilgan Samarqand ixshidi Tarhun nomining turkcha “tarxon” unvoni bilan bog‘liq ekanligiga shubha yo‘q. Arablar Movaraunnahr yerlarining hukmdori bo‘lib olsalarda, ammo Yettisuv turklari ularning doimiy raqibi va dushmani bo‘lib qoladilar. Bu dushmanlik ayniqsa, arablarga qarshi Muqanna qo‘zg‘oloni davrida yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Aynan shu davrda arablar Movaraunnahr vohalari atrofini mudofaa devorlari bilan o‘rab olishga majbur bo‘lganlar. «Shunisi harakterliki, deydi A.Yu.Yakubovskiy-Yettisuv viloyati VIII-IX asrlar va hatto X asr mobaynida ham na abbosiylar halifaligiga (VIII-IX asr), na tohiriylarga (IX asr), na somoniylarga (IX-X asrlar) bo‘ysunmadi. Abbosiylar va ulardan keyingi mahalliy sulolalarning diqqati butunlay g‘arbga, Movaraunnahrni Yaqin Sharq bilan aloqalarini mustahkamlashga qaratildi. Shunday qilib, milodiy VI asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyoda Turk xoqonligi hukmronligining o‘rnatilishi bilan bu zaminda turkiy qabilalarning kirib kelishi shu qadar jadallashdiki, oqibatda O‘rta Osiyoning shimoliy, shimoliy-sharqiy va shimoliy-g‘arbiy viloyatlarida turkiy etnos jamiyatning hukmron etnik qatlamiga aylandi. Sharqshunos olim A.Yu. Yakubovskiyning yozishicha, O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan hududlarida turkiy qabilalar kirib bormagan biror joy qolmagan edi. Darhaqiqat, xoqonlikning yaqin 100 yil davom etgan hukmronlik davrida jamiyatning ijtimoiy qiyofasi turkiygo‘y etnik qatlamlar foydasiga ishladi. Milodiy III-IV asrdan e’tiboran tarkib topa boshlagan hokimliklar avval mahalliy sulolalar tomonidan boshqarilgan bo‘lsa, Turk xoqonligi siyosiy maydonga chiqqach, ular turk sulolalari vakillari bilan almashtirila boshlandi. Ba’zi bir viloyatlarda, masalan Janubiy Qozog‘iston va Toshkent vohasida mahalliy hokimliklar deyarli turkiylar qo‘liga o‘tib ketgan edi. Bu hol, yozma manbalarda ta’kidlanishicha, O‘rta Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlariga ham yoyilgan edi. Bu davr iqtisodiy-xo‘jalik asosini tarixan tarkib topgan etnomadaniy viloyatlarda (Baqtriya, Sug‘diyona, Ustrushona, Qadimgi Farg‘ona, Choch, Xorazm) sug‘orma dehqonchilik va hunarmandchilik, dasht va cho‘lli mintaqalarda chorvachilik tashkil etadi. Agar ilk o‘rta asrlar davrida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jarayonlarni tarixiy-madaniy mintaqalar asosida tahlil etadigan bo‘lsak, quyidagi holatlarni kuzatish mumkin bo‘ladi: 1). O‘zbekistonning janubida Sherobod va Surxondaryo havzalarida, Sangardak va Xo‘jaipak etaklarida, shimoliy Toxaristonda ilk o‘rta asrlarda Termizshohlar, Chog‘aniyon va Guftan (Sherobod vohasi) hokimliklari tashkil topdi. Bular orasida Chog‘aniyon yirik hokimlik bo‘lib, uning mahalliy sulolaviy hukmdorlari o‘z nomlaridan mis va kumush tanglarni zarb etish qudratiga ega edilar. Mahalliy hokimliklar nomidan zarb etilgan tangalar birinchi bor shimoliy Toxaristonda, aniqrog‘i, Choganiyonda milodiy V asrdan chiqa boshlagan. Bu mis tangalari bo‘lib, uning yuz tomonida mahalliy hukmdorning partreti, orqa tomonida esa yakorsimon tamg‘a chekilgan edi. V asrning oxiri va VI asr boshlaridan esa sosoniylar podshosi Feruz tangalariga taqlid qilingan kumush tangalar chiqarildi. VI asrning ikkinchi yarmidan Xusrov draxmalariga taqlid qilingan Chog‘aniyon ixshidlarining kumush tangalari zarb etila boshladi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toxaristonda mahalliy feodal hokimliklari tangalari qatorida arab dirxam va felslari muomalada edi. VIII asr oxiriga kelib Toxaristonda mahalliy hokimliklarga arablar tomonidan barham berildi. Kezi kelganda ta’kidlash zarurki, agar hukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa, demak, bu davlatning tarkib topganligidan nishonadir. Pul (tanga) o‘tmishda davlat ramzlari-gerb, bayroq (tug‘) va uning madhiyasi bo‘lganligidan nishonadir. Mis tanga ichki bozor muomalasining ekvivalenti. Agar, hukmdor kumush tanga zarb etishga jazm etsa, demak, bu uning iqtisodiy qudratli, mustaqil davlat sifatida siyosat olib borganligidan nishonadir. Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muhrlar esa tub ma’nodagi davlatni tashkil topganligidan darak bermaydi. Bu qadimda qabila boshlig‘i- yetakchisining, diniy-ilohiy rahnamosining, harbiy va dunyoviy sardori (eroniycha kaviysi, turkiycha jabg‘usi) va qishloq jamoasi boshliqlarining hukmdorlik - sardorlik (avestoda nmanapatiylarning vispatiylik) belgisi bo‘lgan. Shuning uchun ularda faqat urug‘ va qabila totemlari o‘z aksini topgan va ular o‘z navbatida protodavlat belgisi, davlatchilikning kurtaklari tarkib topganligidan, o‘troq aholi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy salohiyati asosida mahalliy ilk davlatchalar shakllanib borayotganligidan guvohlik beradi. Tangalarda esa albatta, hukmdor siymosi, yozuv va tegishli xudolar ramzi o‘z aksini topadi. 2). O‘zbekistonning markaziy qismida So‘g‘diyona joylashgan bo‘lib, uning hududida ilk o‘rta asrlarda uchta mustaqil tarixan tarkib topgan yirik viloyat hokimliklari shakllangan. Pandjikentdan to Karmanagacha bo‘lgan tumanlar Markaziy Sug‘dni tashkil etib, uning bosh shahri Samarqand hisoblangan. Zarafshon vohasining Karmanadan g‘arbda joylashgan tumanlari G‘arbiy Sug‘dni tashkil etgan. Uning bosh shahri Buxoro bo‘lgan. Qashqadaryo havzasida tarkib topgan tumanlar Janubiy Sug‘d yerlarini tashkil etgan. Janubiy Sug‘dning yuqori Qashqadaryo tumanlari, Kesh viloyati, quyi Qashqadaryo tumanlari esa Naxshab viloyati deb yuritilgan. Viloyat hokimliklari tepasida turgan hukmdorlar Buxoro hududida xudotlar, Samarqandda ixshidlar va Qashqadaryoda ixridlar deb atalgan. Ilk o‘rta asrlarning dastlabki bosqichida har bir viloyat doirasida bir necha rustak xudotliklari, ixshid va ixrid hokimliklariga bo‘lingan. Bu mahalliy hokimliklarning maydalari iqtisodiy va siyosiy qudratlilari tomonidan asta- sekin tinchlik yoki zo‘rlik yo‘li bilan, tarix taqozosiga ko‘ra, o‘z ta’sir doirasiga olinib, yiriklashib borgan. Masalan, G‘arbiy Sug‘dda Buxorxudodlardan tashqari Vardanxudot bo‘lganligi ma’lum. Keyinchalik ular birlashib, arablar bosqini arafasida G‘arbiy Sug‘d yagona Buxorxudotligiga aylangan. Shunday holatni markaziy va janubiy Sug‘d yerlarida ham kuzatish mumkin. Sug‘diyona hududi tarixan tarkib topgan rustaklarga bo‘lingan. Aslida, rustak hudud masshtabidagi mahalliy hokimliklarning o‘zginasi edi. Masalan, G‘arbiy Sug‘d yerlarini 22 ta rustaklardan tashkil topganligi ma’lum. Ularning 15 tasi Buxoro vohasining mudofaa devori ichida, 7 tasi esa voha devori tashqarisida joylashgan. Ularning nomlari yozma manbalarda sug‘diycha bo‘lib, Tavovis, quyi Xarkana, Xitfar, Qoxushtuvon, Yuqori Samjon va Quyi Samjon, Yuqori Faraviz va Quyi Faraviz, Zar, Fargidat, Poykent, Farob va boshqa nomlarda bizgacha yetib kelgan. Masalan, Markaziy Sug‘dda, ular VII asr o‘rtalarida 11 ta bo‘lgan. Bu haqda nafaqat yozma manbalarda, balki qadimgi Afrosiyob devoriy suratlarida ham tegishli ma’lumotlar bor, ya’ni Samarqand ixshidi Varxumanni qutlab turli mamlakatlardan kelgan elchilarni qabul marosimiga bag‘ishlangan shohona saroy devorida, uning taxtiravonda o‘tirgan holati rang-barang chizgilarda aks ettirilgan. Varxuman atrofida uning yaqinlari, unga tobe 11 ta rustak ixshidlari va ularning tug‘lari (bayroqlari) tasviri ham chizilgan. Bir qator qilib, tik terib qo‘yilgan 11 bayroq dastalari qizil lenta bilan bir-birlariga ramziy bog‘lab qo‘yilgan. Ushbu manzara Markaziy Sug‘dda 11 ta ixshidliklar bo‘lganligi va ularning Samarqand ixshidi (podshosi) Varxuman boshchiligida “Sug‘d davlat konfederatsiyasi” tuzilganligidan dalolat beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovar-pul munosabatlari mamlakat iqtisodiy hayotida juda muhim o‘rin tutgan. Sug‘diyona yunonlar ta’siridan Salavkiylar davridayoq qutilib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga tushib olgan edi. Mahalliy hokimliklar yunon tangalariga taqlid qilib, o‘z tangalarini zarb etganlar. Miloddan avvalgi I asrda Sug‘dda topilgan tangalar tahliliga ko‘ra, Zarafshon vohasining kamida 3 ta davlat konfederatsiyasi bo‘lgan ko‘rinadi. Masalan, Samarqand Sug‘dining mahalliy hokimliklari Antiox I tangalariga taqlid qilib, uzoq yillar mis tangalar zarb etishda davom etadi. Buxoroliklar esa Yunon-Baqtriya podsholaridan Yevtidem tetradraxmasiga taqlid etib pul chiqargan. Qashqadaryo mahalliy hokimliklari esa Aleksandr surati solingan Salavkiy tangalariga taqlid etib, tanga zarb etadilar. Milodiy eradan boshlab, Sug‘diyonada sug‘d mahalliy hukmdorlarining nomlari bitilgan tangalar zarb etila boshlaydi. Biroq, ulardagi yozuv va mahalliy hokimlarning suratlari naqadar sifatsiz va texnik jihatdan nuqsonli bo‘lganligidan ulardagi bironta hukmdor nomini aniqlash mumkin bo‘lmadi. Milodiy III asrgacha Sug‘d shahar hayotida qandaydir iqtisodiy tanazzul bo‘lgan ko‘rinadi. Faqat, III asr oxiri va IV asr boshlaridagina Ipak yo‘li bilan bog‘liq iqtisodiy yuksalishlar Sug‘d hayotida yuz beradi. Bu haqda birinchi bor Dungxuandan topilgan hujjat- “Ko‘xna xatlar” (Sug‘d eski yozuvilari) guvohlik beradi. Ilk o‘rta asrlarda Sug‘dning savdo shahri nomi bilan nom chiqargan Poykent shahrining iqtisodiy qudrati arab tarixchisi Tabariyni lol qoldirgan. Uning yozishicha, “Poykentda arablar tomonidan shunchalar ko‘p oltin va kumush idishlar talandiki, ularning ko‘pligidan sanog‘iga yeta olmaysan kishi”. Bunday yuksaklikni IV asrning oxirlarida butun Sug‘d bo‘ylab kuzatish mumkin edi. V asrdan boshlab, mustaqil Sug‘d hokimliklari suratlari bitilgan tangalar zarb etila boshlaydi. VII asrga kelib Sug‘d mahalliy hokimliklarining kumush tangalari jahon savdosida o‘z o‘rniga ega edi. Sug‘diyona shunday yuksakliklarga erishishiga qaramay, mamlakatda ilk o‘rta asrlar davomida yagona podsholik (markaziy hokimiyat) bo‘lmagan. Bunday hokimiyatni tarkib topishiga dastlab, xiyoniylar va kidariylarning bu zaminga kirib kelishi bo‘ldi. Sug‘diyona VI asr boshlaridan eftaliylar tarkibida, 563 yildan esa Turk xoqonligi qo‘l ostiga o‘tdi. Garchi ularning birinchisi mahalliy hokimliklar boshqaruv tizimiga aralashmagan holda, ulardan katta-katta o‘lpon (soliq) olish bilan kifoyalanish siyosatini olib borgan bo‘lsa, ikkinchisi ba’zi viloyatlarda boshqaruvni qo‘lga kiritish siyosatini olib borsada, amalda markazlashgan davlatni barpo bo‘lishidan manfaatdor emas edilar. Shu bois, Sug‘d mahalliy aslzodalarining boy tajribalaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanish ilinjida, eftaliy va turk xoqonlari, ularni davlat boshqaruv xizmatlariga faol tortishni afzal ko‘radilar. Biroq, VIII asr boshlaridan Sug‘diyona xalqi boshiga o‘zga etnik va g‘ayri din vakillari bostirib keldi. Bosqinchilar eftaliy va turk xoqonlaridan farqli o‘laroq, yangicha boshqaruv tizimini ishlab chiqdilar. Ikki orada kuchlar teng bo‘lmagan janglar boshlanib ketdi. Umumiy dushmanga qarshi kuchlar harbiy ittifoqini tuzishga intilish har doim ham kutgan natijani beravermaydi. Nihoyat, VIII asr oxirlarigacha davom etgan qattiq janglar va qo‘zg‘olonlardan so‘ng, bosqinchilar mahalliy aslzodalar orasidan o‘z tayanchlarini topib, nafaqat butun Sug‘diyona, balki Movarounnahr va Xurosonda o‘z hukmronligini o‘rnatishga erishdilar. 3). Sug‘ddan sharqda Sirdaryo havzasida ilk o‘rta asrlar davri Ustrushona viloyati joylashgan. Uning g‘arbiy qismini O‘zbekistonning Jizzax va Sirdaryo viloyatlari tashkil etadi. Uning sharqiy qismi – Xo‘jand viloyati esa hozirgi kunda Tojikiston hududida joylashgan.. Birinchi bor Ustrushon a nomi ilk o‘rta asr Xitoy manbalarida uchraydi. (Shuaydushana, Suduyshana, Sudushina). Bunga ko‘ra, Ustrushona IV-V asrlardayoq mustaqil hokimlik sifatida tilga olinadi. Uning yosh, tashabbuskor hukmdori VIII asr boshlarida Samarqand ixshidining elchilari bilan o‘z elchisini Xitoyga yuboradi. Arab geograflarining xabariga qaraganda, Ustrushonaning bosh shahri Bunjikat (hozirgi Shahriston Tojikiston hududiy doirasida ) bo‘lgan. Arxeologik tadqiqotlar buni to‘liq tasdiqlaydi . Sha h ristondan topilgan kumush tangalarga ko‘ra, Ustrushonani dastlab Chirdmish, Satachari, Raxanch kabi mahalliy afshinlar boshqargan. VIII asr birinchi choragidan Ustrushonani turkiy sulola vakillari boshqara boshlagan. Darhaqiqat, arab tarixchisi Ista h riy 737 yil voqealari munosabati bilan Ustrushona afshini turk Xarabug‘a ekanligini eslaydi. (chunki o‘sha kezlarda mahalliy hukmdorlar turklar bilan birga arablarga qarshi harbiy ittifoq tuzgan edilar). Undan so‘ng yaqin 60 yil Ustrushona afshinligini turk Xanaxara egallaydi. U mashhur xalif Ma’mun ibn Xorun xizmatida bo‘lib, Iroq va Misrda ko‘tarilgan q o‘zg‘olonlarni bostirishda qatnashgan . 4). Ustrushonadan shimoliy-sharqda, Sirdarayoning yuqori havzasida qadimgi Parg‘ana (Farg‘ona vodiysi) joylashgan. U Geradotning «Tarix» asarida «parikaniylar yurti» nomi ostida eslab o‘tiladi. Farg‘ona so‘zi qadimgi eroniy tilli manbalarda “Parg‘ana» shaklida yozilib, “atrofi tog‘lar bilan o‘ralgan va faqat bir tomoni ochiq” ma’nosini anglatadi. Arablar O‘rta Osiyoga kelganidan keyin ularning tili xususiyatlariga ko‘ra, “P” tovushi “F” ga o‘zgarib, “Parg‘ana” toponimi “Farg‘ona” deb atala boshlagan. Qadimgi Xitoy manbalarining asliyatida Parg‘ana «Dayyuan” (hozirgi o‘qilishi “Davan») deb yozilgan. Dayyuan esa huddi Parg‘ana singari «atrofi tog‘lar bilan o‘ralgan vodiy» ma’nosini beradi. Qadimgi Farg‘ona haqidagi mufassal ma’lumotlarni biz Xitoy manbalarida uchratamiz. Bu ma’lumotlar xitoyliklarning mashhur «24 tarixi»ning 1-2 jildi, ya’ni Sima Syanning «Tarixiy xotiralar» va Ban Guning «Birinchi Xan sulolasi tarixi»da berilgan. Bu ikki asar tarjimasi hozirgi Xitoy adabiy tilida N.Ya.Bichurin asarlari asosida bizgacha yetib kelgan. Ammo, «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga tegishli ko‘pgina boblari N.Ya.Bichurin tarjimasiga kiritilmagan. Ana shu «24 tarix»ning Farg‘ona-Xitoy munosabatlariga doir ma’lumotlar «Tarixiy xotiralar»dagi «Xan Udi tazkirasi», «Farg‘ona tazkirasi», «Hunlar tazkirasi» va «Xannoma»dagi «Xan Udining tarjimai holi», «Farbiy yurt (qo‘rqor) tazkirasi», «Hunlar haqida qissa», «Xan Vendi tazkirasi», Chjan Szyan, Li Guangli tarjimai holi», «Nag‘ma nova tazkirasi», Besh anosir (modda yoki jism) tazkirasi» kabi boblarda beriladi. Bularni ko‘pchiligi yuqorida ta’kidlaganimizdek, N.Ya.Bichurin tarjimasiga kiritilmagan. Shuning uchun Qadimgi Farg‘ona (Dayyuan, Davan) davlati va uning Xitoy bilan bo‘lgan aloqalari yaxshi o‘rganilmagan. Qadimgi Farg‘onaga nisbatan Xitoy manbalarida Dayyuan davlati haqidagi ma’lumotlar oxirgi marta milodiy III asrda uchratiladi. 436 yilda imperator Vey elchisi Dun Vanning g‘arbga safari munosabati bilan qadimgi Farg‘ona «Polona» nomi bilan sobiq Dayyuan o‘rnida ishlatilgan. Qadimgi Farg‘ona yana bir Xitoy manbasi «Bey- shi»da (VII asr) «Boxan», «Feyxan» nomlari bilan tilga olinadi. «Bey-shi»da Feyxanda «hukmdor taxti oltin qo‘chqor qiyofasida» ishlangan deyiladi. Boshqa bir Xitoy manbasi «Tan-shu»da (X asr) Qadimgi Farg‘onani «IV asrdan boshlab to hokimiyat tepasiga turklar kelganiga qadar bir sulola boshqargan» deyiladi: 630 yili O‘rta Osiyo orqali Hindistonga safarga otlangan Xitoy elchisi Syuan Szan sobiq Dayyuanda mamlakat yagona hukmdor tasarrufida emas, u yerda mayda mahalliy hukmdorlar ko‘pligini ta’kidlaydi. Mahalliy yozma manbalarda to VIII asrgacha Farg‘ona mulki haqida hech bir ma’lumot uchramaydi. Arablar bosqini munosabati bilan Penjikent hokimi va bir vaqtni o‘zida Samarqand podshosi Divashtich arablarga qarshi mahalliy hokimliklarning birlashgan harbiy ittifoqini tuzish maqsadida tashabbus bilan chiqqan. U Choch tuduni, Turk hoqoni va Farg‘ona mulki hukmdoriga tegishli xatlar bilan o‘z ishonchli kishisini, ular huzuriga yuborgan. Ana shu elchilik xatlarining Farg‘ona ixshidligiga tegishli nomasida Farg‘ona nomi sug‘dcha «Parg‘ana» shaklida berilgan. Ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona mulkining “Parg‘ana” ixshidligi nomi ostida yuritilishini arab tarixchilari ham tasdiqlaydi. Arab tarixchilari Yaqut va Qudamolarning xabar berishiga qaraganda, ilk o‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona mulki, balki uning bosh shahri ham Parg‘ana deb atalgan. Ibn Xordatbexning «Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitob» asarida xalifalikning sharqiy viloyatlaridan o‘tgan savdo karvon yo‘llarini qaysi bir shaharlar orqali o‘tgani, ular orasidagi masofalar berilgan. Shunda: «Samarqanddan Parg‘anagacha ( bu yerda u qadimgi Farg‘onaning bosh shahrini ko‘zda tutadi) 53 farsax (1 farsax 6-8 km ga teng), Bab (Pop)dan Parg‘anagacha 4 farsax» deyilgan. Darhaqiqat, Ibn Xordatbex asarida ko‘rsatilgan Popdan keyingi 4 farsax masofada joylashgan shahar punkti aslida Axsikent bo‘lib, u sug‘diy manbalarda arablarga “Parg‘ana” toponimi sifatida ma’lum bo‘lgan. Biz keltirgan keyingi ikki manba (Devashtich va Ibn Xordatbex) ma’lumotlariga ko‘ra, VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asr boshlariga kelganda, Farg‘ona vodiysining mayda mahalliy hokimliklari Parg‘ana hokimligi qo‘l ostida birlashib, yagona Farg‘ona mulkiga aylangan ko‘rinadi. Bu holat arxeologik materiallar misolida yaxshi kuzatiladi. Masalan, Qadimgi Farg‘onaning Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik dala tadqiqot natijalari bu masalaga oydinlik kiritishda misol bo‘la oladi. Arxeolog B. Abdulg‘ozievaning tadqiqotlariga ko‘ra, mazkur maskan antik va ilk o‘rta asrlar davrida bir necha mikrovohalardan tarkib topgan 11 ta irrigatsion rayonlarni tashkil etgan. Ularda antik davriga oid (miloddan avvalgi II-I asrlardan to milodiy III asrgacha) 247 ta yodgorlik (erkin dehqon xo‘jaliklarining qishloqlari) bo‘lsa, ilk o‘rta asrlarga kelib (milodiy III-VII asrlar), ularning soni 166 taga tushib qolgan. Demak, qishloq jamoalari ichida mulkiy tabaqalanish jadal kechgan, mulk egalari – kashovarzlarning bir qismi mulksiz kadivarlarga, ular hisobiga boyib borayotgan kashovarzlarning badavlat qismi dehqonzodalar-mulkdor feodallarga aylanib borgan. Qoradaryo havzasi yodgorliklarining tarixiy topografiyasiga ko‘ra, voha yodgorliklarini uch kategoriyaga, ya’ni shaharlar, qishloq hokimliklarining qasrlari va qishloq jamoalari ob’ektlariga ajratilganda quyidagi holatni kuzatish mumkin bo‘ldi. Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, agar antik davrida qishloq jamoasi maskanlari ko‘pchilikni tashkil etgan bo‘lsa, ilk o‘rta asrlarda shahar hokimliklarining qasrlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Demak, ilk o‘rta asrlarga kelib, mulkiy tabaqalanishning badavlat dehqonzodalar foydasiga ishlayotganligi kuzatiladi. Har bir irrigatsion rayonda, uning iqtisodiy va siyosiy markazi sifatida shahar tipidagi yodgorlik qayd qilinadi, mikrovohalarda esa, ularning bosh qarorgohi sifatida qishloq hokimliklarining qasrlari kuzatiladi. Shunday qilib, ilk o‘rta asrlarga kelganda, Qoradaryo havzasining har bir irrigatsion rayoni doirasida tuman hokimliklari, mikrovohalar bazasida qishloq hokimliklari, umuman qadimgi Farg‘onaning yirik shaharlari tarkibida esa shahar-davlatlar tashkil topgan ko‘rinadi. Qoradaryo havzasida arxeologik materiallar asosida kuzatilgan bu tarixiy jarayon nafaqat butun Farg‘ona mulkiga, balki O‘rta Osiyoning dehqonchilik madaniyati rivoj topgan barcha viloyatlarga xos bo‘lib, o‘zbek davlatchiligining mahalliy ildizlari aynan ana shularga borib taqaladi. 5). Qadimgi Farg‘onadan shimolda joylashgan tarixiy-madaniy o‘lka Choch vohasi bo‘lib, bu o‘lkada ham ilk o‘rta asrlarda huddi shu tarixiy manzara kuzatiladi. Bu o‘lkada juda qadimdan Avesto turlari, ya’ni ko‘chmanchi saklar yashagan. Saklar yetakchiligidagi antik davri Kangkia (Qang‘) davlati qabilalarining ijtimoiy- iqtisodiy va etnomadaniy ittifoqi asosida milodiy eraning boshlarida (taxminan milodiy II-III asrlarda) ikki tilda so‘zlashuvchi turkiy tilli qang‘ar xalqi tashkil topadi. Ammo, milodiy V asr o‘rtalarida Kangkia (Qang‘) davlatining yemirilishi bilan uning tarkibidagi elat va qabilalar tarqalib ketdi, yangi siyosiy uyushmalar va etnik birliklar vujudga keladi. Arxeologik tadqiqotlar tahliliga ko‘ra, miloddan avvalgi II - milodiy V asrlarda Toshkent vohasida shahar madaniyati jadal rivojlanadi. Bu davrda vohada 13 punktda shahar hayotining gullashi kuzatiladi. Ularning tarkib topishi Qovunchi madaniyatining rivojlanish bosqichlari bilan bog‘liq bo‘lib, etnomadaniyatda turkiy jilo kuchli edi. Bu davr shaharlari Toshkent vohasining janubiy-g‘arbiy qismini egallagan edilar. Ularning eng yiriklari Qanha, Kavardan, Kulota, Kindiktepa, Qovunchitepa, Banokat va boshqalar bo‘lib, ularda shahar hayoti nafaqat ilk o‘rta asrlarda, balki rivojlangan o‘rta asrlarda ham davom etadi. Xo‘sh, ilk o‘rta asrlarda Sirdaryoning o‘rta havzasi, aynan Choch vohasida shaharlar hayoti bilan bog‘liq nimalar yuz berdi? Avvalombor, Choch vohasi Eftaliylar davlati tarkibiga qo‘shib olindi. Milodiy VI asrning 60 yillaridan Choch Turk xoqonligi tarkibiga o‘tdi. Bu voqealar dastlab, Chochning janubi-g‘arbiy shaharlari iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir etmay qolmas edi. Aynan shu vaqtda Iloq o‘zining boy rangli metallurgiya sanoatini intensiv o‘sishi hisobiga iqtisodiy salohiyati ko‘tarilib, Chochdan ajralib chiqadi va ma’lum muddatgacha mustaqil rivojlanadi. VI asr oxirlaridan kuchaygan turk aslzodalarining o‘zaro taxt uchun kurashlari davrida, Choch mustaqillikka intilib ko‘rdi. Ammo, VII asr boshlaridan yana xoqonlikka tobe bo‘lib, Chochni G‘arbiy turk xoqonligining noibi-tuduni boshqaradigan bo‘ldi. Hatto, tobe viloyatlarni boshqarish va ulardan dan (soliq) yig‘ish masalalarini qattiq nazoratda tutish maqsadida xoqonlikda ikkita kichik xoqon lavozimi joriy etilib, ularning birini qarorgohi Choch atrofida (Jabg‘ukat) bo‘lib, u Movarounnahrning Sug‘d o‘lkalarini boshqarar edi. VIII asr boshlarida arablar bosqini tufayli Choch arablarga qarshi Sug‘d, Parg‘ana ixshidlari va turk xoqonligining harbiy ittifoqiga qo‘shiladi. Bu ittifoq 723-724 yillarda Sirdaryo bo‘yida bo‘lgan janglarda arablarga qattiq zarba beradi. 739 yilda arablar Choch va uning ittifoqchilariga qarshi yangi hujum uyushtiradilar. Jang davomida arab lashkarboshisi Xoris ibn Surayj sug‘diylar tomoniga o‘tib ketadi. Turk xoqonligi Xitoy ta’siriga tushib qolgan kezlarda, arablar Chochga, uni mustaqilligiga putur yetkazmaslik sharti bilan o‘z noiblarini yubarib, Xitoyga qarshi ittifoq tuzadi. Ammo, bu shartnoma uzoqqa cho‘zilmaydi. Choch va Iloq VIII asr davomida barcha arablarga qarshi chiqishlarda faol qatnashadi. Shunday qilib, VI-VIII asrlarda Choch tarixining ko‘p vaqti tashqi dushmanga qarshi kurashlar bilan o‘tdi. Bu kurashlar Choch iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir etmay qolmas edi. Shu munosabat bilan yirik shaharlar maydoni dastlab qisqardi. Qachonkim Choch Turk xoqonligi tarkibiga o‘tgach, mavjud etnosiyosiy vaziyatda yuz bergan o‘zaro iqtisodiy manfaatdorlik paydo bo‘lib, shaharlar hayotida jonlanish boshlandi. VIII asr boshlariga kelganda, Chochda shaharlar soni ko‘payib, ular 32 taga yetdi. Shaharlar nafaqat daryo havzalarining quyi oqimlarida, balki ularning o‘rta va yuqori havzalarida ham tarkib topdi. Masalan, Ohangaronning o‘rta oqimida Iloqning poytaxt shahri Tunkat tashkil topdi, uning maydonida Iloq hukmdorining qasri qad ko‘taradi. Iloq nafaqat mis chaqalar, balki iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlanganligidan kumush tangalar zarb etish imkoniyatiga ega edi. Hatto, Iloq arablar qo‘l ostiga o‘tib, o‘z siyosiy mustaqilligini yo‘qatsada, kumush tanga zarb etishni davom ettirar edi. Tunkat ruda eritish va uni qayta ishlash ustaxonalariga boy metallurglar shahriga aylanadi. Uning tog‘ sanoatini tez rivojlanishida, Tunkat yaqinidan topilgan oltin va kumush konlari katta rol o‘ynaydi. Natijada, Tunkatning tog‘ sanoati nafaqat uni Iloqning yirik iqtisodiy markazi, balki siyosiy poytaxtiga aylanishida muhim rol o‘ynaydi. Ilk o‘rta asrlarda Ohangaron havzasida Tunkat (17,5 ga), Kulota (15 ga), Namudlik (12 ga), Tepa (12 ga), Oshxonatepa (11 ga), Mo‘nchoqtepa (11,2 ga) kabi qator shahar va boshqa aholi punktlari vujudga keldiki, ularning iqtisodiy negizini asosan tog‘ sanoati tashkil qilardi. Ilk o‘rta asrlarda shaharlar (Ulkantoytepa-20 ga, Kavardan- 75 ga, Chinoztepa-12 ga, Yo‘g‘ontepa-20 ga) vohaning markaziy va shimoliy adirlik hududlarida ham rivojlanadi. Chochning eng yirik shahar markazlaridan biri Chirchiq daryosini o‘rta oqimi bo‘lib qoladi. Bu joyda Solor va Jun kanallari bazasida Mingo‘rik (35 ga), No‘g‘oyqo‘rg‘on (11 ga), Xonobodtepa (34 ga), To‘g‘oytepa (9,5 ga), Quloqlitepa (14 ga), Akatatepa (18 ga) kabi shaharlar qad ko‘taradi. Choch aholisining xo‘jalik mashg‘ulotlariga kelganda, ular ko‘p tarmoqliligi bilan xarakterlanadi. O‘troq aholining asosiy xo‘jaligi sug‘orma va lalmikor dehqonchilik hamda bog‘dorchilik, poliz ekinlari bo‘lgan. Cho‘l va tog‘ oldi adirlar chorvachilik xo‘jaligi uchun qulay bo‘lgan. Chorvachilikning yaylov turi rivojlangan. Shaharlarda hunarmandchilik va uning turli tarmoqlari keng rivojlangan. Ayniqsa, kulolchilik, terini ishlash va undan egar-jabduqlar tayyorlash, kitob muqovalash, to‘qimachilikda jundan to‘qilgan tovarlar ishlab chiqarish rivojlangan. Hunarmandchilikning xarakteri va uning mahsulotlariga bo‘lgan katta talab, Choch shaharlari orqali bir necha savdo karvon yo‘llarini vujudga kelishiga olib keladi. Ayniqsa, karvon yo‘llarining Iloq shaharlari orqali o‘tgan tarmoqlari Choch iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega edi. Bu yo‘llar bo‘ylab yangi savdo punktlari (Chinachkat, Tunkat, Navkat) qad ko‘taradi. Shunday qilib, ilk o‘rta asrlarda Choch shaharlarining son jihatidan o‘sishi va ularning iqtisodiy ixtisoslashuvi kuzatiladi. Bu jarayon Chochdan Iloqni ma’lum muddatga ajrab, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishiga olib keldi. Urbanizatsiya jarayonlari Chochning adirli hududlariga jadal kirib borib, hatto Chochning poytaxti Sirdaryo sohillaridan vohaning shimoliy hududlariga, ya’ni hozirgi Toshkent shahri rayoniga – Mingo‘rikka ko‘chadi. Ilk o‘rta asrlarda Chochda yuz bergan urbanistik jarayonlar vohada asosan kichik shahar punktlarini paydo bo‘lishi hisobiga yuz berdi. Ilk o‘rta asrlarda vohaga turkiy etnik qatlamlarning to‘xtovsiz kirib kelishi, ayniqsa Chochning Turk xoqonligi tarkibida bo‘lishi, uning madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Choch eroniy tilli aholining turklashish jarayoni jadal kechgan maskanga aylandi. Bu holatlar ayniqsa, arxeologik materiallarda yaxshi kuzatiladi va yozma manba materiallari esa tasdiqlaydi. 6). Xorazm vohasining antik va ilk o‘rta asrlar davri tarixi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu hududiy kenglik Amudaryoning quyi havzasi hisoblanib, O‘rta Osiyoning bu azim daryosi bir necha yuz ming yillar davomida o‘zining yuqori oqimlaridan quyi havzasiga unumdor loyqa tuproqni oqizib kelib, janubiy Orol bo‘ylarida sug‘orma dehqonchilik madaniyatining rivojlanishi uchun zamin hosil etgan. Ammo, bu hosildor ona zamin, na neolit, na eneolit va na bronza davrlarida, tarix taqazosiga ko‘ra, qadimgi bobodehqon ajdodlarimiz tomonidan o‘zlashtirilib, sug‘orma dehqonchilik madaniyatining Marg‘iyona va Baqtriya singari makoni bo‘la olmadi. Dastlab, bu zamin, uning an’anaviy chorvachilik va ziroatchilikning ibtidoiy so‘qa (motiga) dehqonchilik xo‘jaligi asosida tabiiy ravishda tarkib topgan makoni bo‘lib shakllandi va shu asosda rivojlanishda davom etdi (Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari). So‘nggi bronza va ilk temir davriga xos shu zaminda tarkib topgan Amirobod madaniyati davrining Janubiy Xorazm aholisi esa Amudaryo quyi havzasining daryo o‘zanlari izlari bo‘ylab barpo etilgan keng va sayoz kanallari yordamida ziroatchilikka qulay joylarida (masalan, Yakka Parson -2 rayonida) dehqonchilik qila boshlaydilar, o‘troq hayot asta-sekin ularning kundalik turmush tarziga aylanib boradi. Ammo, Amudaryoning quyi havzalari, uning to‘qayzor va qamishzor keng maydonlari, serunum maysazor yaylovlari chorvachilik xo‘jaligining taraqqiy etishi uchun juda qulay edi. Shuning uchun ham arxaik Xorazmda Quyi Sirdaryo saklari-chorvadorlarning Quyisoy madaniyati keng rivojlangan. Ko‘chmanchilik hayoti asosiga qurilgan Quyisoy madaniyati aholisi aslida massaget qabilalari bo‘lib, ular quyi Amudaryo va Orol bo‘ylarining tub joyli aholisi edi. Shuning uchun ham atoqli arxeolog, qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P.Tolstov tomonidan o‘z davrida bu o‘lkani ezgulik ma’budasi Axuramazda yaratgan Aryanam Vaychah bilan lokalizatsiyalashi be’jis emas edi. Miloddan avvalgi VI asrda qadimgi Xorazm tarixida kutilmaganda tub ma’nodagi tarixiy voqea yuz berdi. Eron Axomaniylari imperiyasining podshosi Doro I ning soliq siyosati tufayli, Xilmend vodiysining Avesto xorasmiylari o‘z vatanlarini tashlab, Amudaryo quyi oqimi tomon ko‘chishga majbur bo‘ladilar. Bu vaqea Skilak-Geradot ma’lumotlariga ko‘ra, miloddan avvalgi 513 yildan so‘ng yuz bergan. Kema va sollarda massagetlar yurtiga birinchi bor kirib kelgan xorasmiylar, bo‘lg‘usi Xorazm vohasining g‘arbi va janubida Xumbuztepa, Xazorasp va Ko‘zaliqirda birinchi bor makon topgan bo‘lsalar, ajab emas. Ungacha, xorasmiylar Xilmend vodiysida yashab, o‘troq hayot kechirgan, sug‘orma dehqonchilik madaniyatini rivojlantirishda yuksak va boy tajribaga ega bo‘lganlar. Xorasmiylarning Amudaryoni quyi havzalariga kirib kelishi bilan massagetlar vatanida yangi etnotoponim –Xorazm atamasi paydo bo‘ladi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, xorasmiylar dastlab vohaning g‘arbiy va janubi – g‘arbiy hududlarini o‘zlashtiradilar. Yangi joylarning hujumkor chorvador egalaridan cho‘chigan yangi ziroatchi etnik guruhlar o‘z xavfsizliklarini ta’minlash maqsadida dastlabki qal’a-qo‘rg‘onlarini (Ko‘zaliqir, Qal’aliqir) voha janubi - g‘arbini o‘rab olgan qirlar tepasiga quradilar. Xorazmni sug‘orish tarixida o‘z o‘rnini topgan Charmonyop va Daudon kanallarining asosi o‘sha kezlarda barpo etilgan bo‘lsa, ajab emas. Chorvador aholi bilan savdo-sotiq va mol ayriboshlash aloqalarini izga solib olgan ziroatchi xorasmiylar mahalliy muhitga tezda moslashadilar. Ularning yangidan-yangi turar-joy maskanlari endi qir osti pasttekisliklarida, suv olib kelishga qulay joylarda ham qad ko‘tara boshlaydi. Chap qirg‘oq Amudaryo havzalarida qadimgi dehqonchilik mikrovohalarining yangidan-yangi o‘choqlari barpo bo‘la boshlaydi. Masalan, Sariqamish havzasini o‘zlashtirilishi, Polvonyop, Charmanyop, Gavhari, Daryolik, Daudan, Xazorasp, Savkan kabi kanallarni arxaik va antik davrlarida qurilishi mana shu tarixiy xo‘jalik jarayonlari bilan bog‘liq edi. Miloddan avvalgi VI asr oxirlari va V asr davomida chap qirg‘oq Amudaryo havzasida Xazorasp, Ichan qal’a, Bozor qal’a, Qo‘shqal’a-Odoytepa kabi mikrovoha markazlari qad ko‘taradiki, ularning har biri qadimgi Xorazm mahalliy shahar- davlatlarini tashkil etardi. Bu jarayon antik davrida ham jadal davom etgan. Natijada, chap qirg‘oq Amudaryo havzasida Dingilja, Qanqa qal’a, Katta Oybuyir qal’a kabi o‘troq aholi punktlari paydo bo‘ladi. Bularning barchasi Amudaryo quyi havzasiga, mashhur massagetlar qabila ittifoqi yurtiga qadimgi sharq sivilizatsiyasiga xos, yuksak darajada rivojlangan qadimgi dehqonchilik madaniyatining kirib kelishi va ular asosida qadimgi Xorazm sivilizatsiyasini tarkib topayotganligidan dalolat berardi. Miloddan avvalgi IV –III asrlardan boshlab, qadimgi Xorazm tarixida, uning madaniy xo‘jalik hayotida ulkan yuksalishlar yuz beradi. Miloddan avvalgi IV- milodiy III asrlar davomida urbanistik jarayon Quyi Amudaryoning har ikki sohili hududlarida rivojlanadi. O‘lkada katta va kichik hajmdagi yuzga yaqin qal’alar qad ko‘tardi. Mamlakatda siyosiy vaziyat barqarorlashadi, yangi yerlarni o‘zlashtirish, shaharlarning ma’lum darajada yiriklashib borishi, markazlashish boshlanadi. Miloddan avvalgi I asr boshlaridan Xorazm mahalliy podsholar surati tushirilgan o‘z pullarini zarb eta boshlaydi. Bu pullarda milodiy III asridan boshlab, Xorazm podsholarining nomlari uchray boshlaydi. Masalan, Afrig‘iylar sulolasining ilk podshosi Arsamux-I nomi, Xorazmda podsholik qilgan Vazamar nomlari uchraydi. Miloddan avvalgi III asrda oromiy alifbosi asosida mustaqil xorazm yozuvi kashf etiladi, haykaltaroshlik, tasviriy san’at, musiqa bilimi rivojlanadi. Milodiy I-II asrlardan boshlab vohada maydoni kichikroq bo‘lgan yangidan-yangi shaharlar qurilishi avj oladi. Arxaika davrida Amudaryoning chap sohilida shahar hayoti tarkib topib, shahar va qishloqlar aholiga gavjum bo‘lgan bo‘lsa, antik davriga kelib, gavjumlik uning o‘ng sohiliga ham o‘tadi. Ekin maydonlarini suv bilan ta’minlash ishi dehqonchilik xo‘jaligining qon tomiriga aylanadi. O‘ng qirg‘oq Amudaryo havzasida Amirobod, Tozabog‘yob va Kaltaminor kabi kanallar barpo etilib, vohada dehqonchilik ekin maydonlari yanada kengayadi, har bir sug‘orish kanalining qurilishi yangidan-yangi shaharlarning barpo etilishiga, yangidan-yangi dehqonchilik massivlarining tarkib topishiga olib keladi. Vohada mahalliy shahar-davlat hokimliklarining Bozor qal’a, Tuproq qal’a, Jonbos qal’a, Aqchaxan qal’a, Ko‘na-Uaz, Ko‘xna Urganch, Ichan qal’a, Kat qal’a kabi dunyoviy xarakterdagi qal’alaridan tashqari yirik diniy markazlar (Xazorasp, Qo‘yqirilgan qal’a, Shovot tuproq qal’asi, Chilpiq qal’a, To‘q qal’a va boshqalar) qad ko‘taradi. Monumental ibodatxonalar, pillapoyali stilobat ustida qad ko‘targan Otashgohlar, diniy markaz rolini o‘ynovchi qal’alarning aylana shaklida qurilishi va boshqalar zardushtiylik dini qadimgi Xorazmda davlat dini darajasiga ko‘tarilganligidan dalolat berardi. Agar arxaika davri yodgorliklarida asosiy qurilish materiali sifatida to‘g‘ri to‘rt burchakli xom g‘ishtlar ishlatilgan bo‘lsa, miloddan avvalgi IV asrdan boshlab, qurilishda kvadrat g‘ishtlar keng qo‘llanildi. Bu davrlar muxandislik bilimi ravnaq topdi. Bu davr me’morchilik va muxandislik bilimining muhim xususiyatlaridan biri qal’alarning mudofaa inshootlarini mukammal va monumental qurilishi va asosiy darvoza oldi qurilmalarining murakkabligi bilan ajralib turishi bo‘ldi. Xorazmshunos arxeologlarning faraz qilishicha, qadimgi Xorazm qal’alari mudofaa inshootlarida: uning pastki qismi (1-1,5 metrgacha) paxsadan, ustki qismini esa xom g‘isht bilan tiklash an’anaga aylandi. Ammo, bizning kuzatuvlarimiz, bu masalada o‘zgacha fikr-mulohaza yuritishni taqazo etadi, ya’ni paxsa deb atalmish “devor”qoldig‘i ulkan mudofaa inshootining asosi, platformasi, tagkursisi bo‘lishi ham mumkin. Chunki, odatda, O‘rta Osiyo sharoitida, ayniqsa, qadimgi davrlarda, shahar atrofini o‘rab olgan mudofaa inshootlarini qurilish amaliyotida, tosh yoki boshqa bir qattiq qurilish materiali ishlatib, maxsus fundament qilish tajribasi bo‘lmagan. Amalda, monumental devor osti loy qilinib, qalin loy qatlami pishmaguncha otga tepalatilgan, so‘ng pishgan fundament qirg‘oqlari kesib olinib, fundament ustiga tashlanib, paxsa sifat loy holatiga keltirilgan. Fundament qurib tayyor bo‘lgach, uning ustidan dev g‘isht bosilgan. Bunday muxandislik tajribasi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari mintaqalarida bronza va ilk temir davridan (Jarqo‘ton, Kuchuktepa, Qiziltepa, Ko‘ktepa, Tillatepa, Afrasiyob) mavjud. Ta’kidlash joizki, Xorazmning bu davr tarixida qal’alarni asosan to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida qurish an’anaga aylanadi; kvadrat, aylana, uchburchak rejali qal’alar esa kam uchraydi. Antik davr shaharlari orasida harbiy xarakterdagi qal’alar (Jonbos qal’a, Katta Guldursun, Qizil qal’a, Kalajik va Ayaz qala-1) ham mavjud bo‘lib, ular asosan vohalarning qumliklar bilan chegara hududlarida qad ko‘targan. Dunyoviy xarakterdagi antik davr qal’alari ichki tuzilishiga kelsak, ular deyarli bir xil bo‘lib, bu davr qal’alarining me’moriy topografik ko‘rinishi Jonbos qal’a misolida o‘zining yorqin ifodasini topgan. Jonbos qal’a (3,5 ga) S. P. Tolstov ma’lumotlariga ko‘ra, miloddan avvalgi IV asrda qurilib, bu makonda shahar hayoti to milodiy IV asrgacha davom etadi. Uning quyoshga qaratib qurilgan yagona darvozasidan to‘g‘ri ketgan keng ko‘cha shahar ichki tuzilishini teng ikki qismga bo‘ladi. Keng ko‘chani ikki yon tomonlari bo‘ylab qator tor ko‘chalar ketgan. Bu tor ko‘chalar shaharni mahallalarga bo‘lgan. Dastlab, Ko‘zaliqir, Qal’aliqir kabi ilk shaharlarda ark va burjlar bo‘lmagan, ular Avesto vari ko‘rinishida qurilgan. Ammo, ularning mudofaa devorlarida shaxmat uslubida joylashtirilgan ikki qator shinaklarni kuzatish mumkin. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab, Xorazm shaharlarida ham Ark va burjlar paydo bo‘ladi (Xazorasp, Dingilja). Shahar darvozasi bir necha yo‘laklardan tashkil topgan to‘g‘ri to‘rt burchakli murakkab inshootga ega. Mudofaa devori tashqi tomondan xandaq bilan o‘rab olingan. Qal’a maydonining mudofaa devori osti bo‘ylab qismi aholi uy-joylari bilan band. Xorazmshunos arxeolog Ye.E.Nerazikning hisobiga ko‘ra, qal’aning aholi turar- joylari bilan band 1 gektar maydonida o‘rtacha 200 kishi joylashgan. Shundan kelib chiqib, arxeolog Q.Sobirov Jonbos qal’ada 1400 kishi yashagan bo‘lishi kerak va ular kerak paytlarda shahar mudofaasiga safarbar qilingan. Shuning uchun bunday tipdagi qal’alar ko‘chmanchilar bilan chegara rayonlarda joylashib, ular birinchi navbatda harbiy chegara punkti vazifasini o‘tagan, degan to‘g‘ri xulosaga keladi. Jonbos qal’a tarixiy topografiyasiga ko‘ra, u vohada ilk bor qurilgan harbiy qal’alardan biriga o‘xshaydi, yoki bunday tuzilmali qal’a qurilishi qadimgi Xorazmga xos urbanizatsiya xususiyati bo‘lishi mumkin. Diniy xarakterdagi qal’alarga xos qadimgi Xorazm an’anasi Qo‘yqirilgan qal’a misolida yaxshi kuzatiladi. Qal’a markazida aylana shakldagi ikki qavatli inshoot mavjud bo‘lib, qal’aning me’moriy tarxi va qurilish jihatidan o‘ziga xos mudofaa xususiyatini namoyish qiladi. Qaladan ko‘plab haykalli ostodonlar topilgan. Ular zardushtiylik dini alomatlarini eslatadi. Qal’a kichik hajmda bo‘lsa ham takomillashgan, me’moriy-harbiy jihatdan talabga to‘la javob beradigan mudofaa tizimga ega. Demak, Qo‘yqirilgan qal’a me’moriy vazifa jihatidan ikki xususiyatga ega: birinchisi - u tom ma’nodagi diniy- ma’muriy markaz; ikkinchidan, u O‘rta Osiyoda ilk bor qurilgan, eng qadimgi, yagona rasadxonadir. Uning har ikkala funksiyasi bir-biri bilan mantiqan bog‘lanib ketgan. Ma’lumki, ilk shaharlarning ma’muriy boshqaruv tizimi dastlab, diniy rahnamolar zimmasida bo‘lgan. Ular o‘z davrining diniy faylasuflari, ilg‘or ma’rifatli kishilari hisoblangan. Osmon jismlarini o‘rganish, ulardan jamiyatni, iqtisod va xo‘jalikni boshqarishda qanday foydalanish yo‘llari ustida izlanishlar olib borganlar. Osmoniy jismlar bilan “so‘zlashishni” ilmiy asosi Qo‘yqirilgan qal’a qurilmasida o‘z aksini topgan. Shunday qilib, qadimgi Xorazm madaniy hayotida sharq me’morchiligining an’anaviy tantanasi o‘z ifodasini topdi. Xorazm vohasining tabiiy-geografik sharoitiga xos va mos yo‘nalish ishlab chiqildi. Me’morchilik va muxandislik ilmida Xorazm maktabi shakllandi. Zardushtiylik dini har jihatdan mukammallashgan tizimga kirdi. Qo‘yqirilgan qal’a, To‘qqal’a kabi noyob yodgorliklar misolida zardushtiylik diniy e’tiqodining asosiy mazmun va tub mohiyati qadimgi Xorazm yodgorliklari misolida o‘z aksini topdi. Milodiy IV asr Xorazm tarixida qarama-qarshiliklarga to‘la, O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqidan turkiy qabilalarning to‘xtovsiz kirib kelish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘ldi. Albatta, bir necha asrlar davomida tinch osoyishta gullab-yashnab kelayotgan vohaga dasht qabilalarining kirib kelishi bu yerdagi madaniy hayotni izdan chiqishiga, ekin maydonlarini payhon qilinishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi tabiiy edi. Uning ustiga kashovarzlar orasida yuz berayotgan mulkiy tabaqalanish ham yirik shaharlar zarariga ishladi. Chunki, kashovarzlardan ajralib chiqayotgan yangi mulk egalar-dehqonzodalar qasrlar qurib, o‘z dalasi tepasida yashashni afzal ko‘radilar. Shuningdek, bu hayotiy zaruriyat yangi mulk egalari (dehqonzodalar) qal’a va qasrlari atrofida sekin-asta govjum hayot rivojlanadi. Natijada, antik davrning yirik imperiyalari-kushonlar va Qang‘ davlatining siyosiy inqirozi tezlashadi, ularning yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi bo‘lgan ko‘pgina yirik shaharlari inqirozga yuz tutadi. Tuproq qal’a, Qizil qal’a, Ayaz qal’a 2, Burgut qal’a, To‘q qal’a, Gaur qal’a, Xazorasp, Ichan qal’a, Voyagan, Davkaskan kabi shaharlar inqirozga yuz tutib, bu shaharlardagi qaynoq hayot susayib, hatto, Kat kanali yaqinidagi qal’a Firda qurilish tugallanmay qoladi. Amudaryo o‘ng va so‘l yaqinidagi ravnaq topgan sug‘orish inshootlari to‘xtab qoladi. O‘sha kezlarda shahar hayoti Amudaryoning chap sohilidagi hududlarda qisman davom etadi. Masalan, milodiy IV-V asrlarda Ichan qal’a, Xazorasp, Voyangan, Darg‘on, Devkeskan, Zamaxshar, Olmaotishgan 2 kabi shahar va yirik qishloqlarda hayot davom etadi. Milodiy V1 asrdan boshlab, sekin-asta qadimgi Xorazm tuprog‘ida mayda va o‘rta xajmdagi shaharlar qurilishi avj oladi. Ilk o‘rta asrlar shaharsozlik madaniyatida antik davr shaharlari yaqin atroflariga kichik hajmdagi “ko‘shk”, “qo‘rg‘onlar” qurish keng tus oladi. Masalan, arab yozma manbalaridagi ma’lumotlarga qaraganda birgina Mizdahkon atrofida 12 ming “ko‘shk” qurilgan. Katta shaharlar atrofida “ko‘shk”lar qurish markazlashgan feodal davlatlarning qurilish sohasidagi asosiy faoliyati edi. Shaharlarda ta’mir ishi kuchayib, Ichan qal’a mudofaa devorlari va uning Arkida, qal’aning janubiy-sharqida qurilish ishlari olib boriladi. Milodiy V-VII asrlar davomida shahar hayotining jonlanishi Xazoraspda yuz berdi. Uning mudofaa devorlari ta’mir qilinib, qo‘shimcha devor qurildi. Milodiy VII-VIII asrlarda Voyagan shahrida yuksalish sodir bo‘ldi. Uning devorlari ta’mir etilib, bu yerda ham mudofaa devorlariga yopishtirib, qo‘shimcha devor qurildi. Bunday qurilish ishlari Kat qal’a va boshqa shaharlarda ham olib borildi. Arab tarixchilari Belazuriy, Al- Maqsudiy, Tabariylarning xabar berishiga qaraganda, ilk o‘rta asrlarda Xorazm vohasida eski shaharlarning kengayishi, yangi shaharlarni paydo bo‘lishi kuzatiladi. Arab sayyoxi Al-Maqsudiy Xorazmning 32 ta shahri, ulardagi qaynoq shahar hayoti haqida yozar ekan, u Kat shahriga alohida e’tiborini qaratadi. Xorazmning 13 go‘zal shaharlari ichida madaniy hayotning yuksakligi jihatidan Kat birinchi safda turishini ta’kidlaydi. “Xudud- ul- olam»da Qat (X asr) Xorazmning bosh shahri, go‘zal Turkiston darvozasi, Movarounnahr va Xazarlar muzofoti mollarining ombori, savdogarlar to‘planadigan, boyligi katta shahar sifatida ta’riflanadi. Uning aholisi haqida esa, “Aholisi jangavor, kamondan o‘q otish san’atida tengi yo‘q mashhurdirlar” deb yozadi. VIII-IX asrlarda Xorazm shaharlari atrofida, shahar devorlariga tutashtirib rabotlar qurilishi avj olganligi eslab o‘tiladi. Shunisi ahamiyatliki, ilk o‘rta asr shaharlarining chegara hududlarga joylashgan qal’alari mudofaa devorlarida shinaklar qilish katta ahamiyat kasb etgan. Ulardagi ko‘p sonli shinaklar haqiqiy bo‘lgan. Agar shahar voha ichkarisida bo‘lsa, shinaklarning bir qismi soxta shinaklardan iborat bo‘lgan. Ilk o‘rta asrlarda Xorazmda qurilish materiali sifatida pishiq g‘isht ishlatish boshlanadi. Somoniylar davriga kelganda esa biror yirik inshoot pishiq g‘ishtsiz qurilmaydigan bo‘lib qoldi. Bu holatni butun O‘zbekiston hududlari bo‘ylab kuzatish mumkin bo‘ldi. Shunday qilib, arablarning O‘rta Osiyoga kirib kelishi bilan an’anaviy boshqaruv tizimi zaminiga zil ketdi. Arablar Movarounnahr va Xurosonni xalifalikning sharqiy mulkiga aylantirish yo‘lida siyosat olib bordi. Chunki, islom dini g‘alabasi yo‘lida an’anaviy din zardushtiylikka qarshi, uning ulamoyu-fuzalolari, muqaddas kitobi Avesto va uning g‘oyaviy, diniy-falsafiy qarashlariga qarshi, uning mulkdor e’tiqodchilari, barchaga qarshi ayovsiz kurash olib bordi. Diniy e’tiqod yo‘lida iqtisodiy va siyosiy mavqedan qat’iy nazar, aholining barcha qatlamlari birlashib, diniy e’tiqodda qattiq turadilar. Dastlab, arablar isyonkor mintaqa aholisini qarshiligini zaiflashtirish uchun barcha yovuzliklar, turli nayrang va tovlamachiliklarni qilib ko‘radi. Masalan, mahalliy mulk egalaridan barmoqiylar xonadonini qirib tashlaydi. Islom diniy va dunyoviy hokimiyat ta’qibidan aziyat chekkan zardushtiy ruxoniylarining katta qismi ona yurtlarini tashlab Hindiston tomon ko‘chib ketib, asosan Bombey va Kudjarata viloyatlariga joylashadilar. Arablar sharqiy viloyatlar noibligida qattiqqo‘llik bilan olib borgan siyosatlari kutgan natijani beravermagach, 806 yilda xalif Xorun ar-Rashidning fors xotinidan tug‘ilgan o‘g‘li Abdullo-Ma’munni xalifalikning sharqiy viloyatlar noibi qilib tayinlaydilar. Ma’mun Marvga kelishi bilan mahalliy aslzodalarni o‘ziga yaqinlashtirish siyosatini olib boradi. Uning barcha xatti-harakatlari uning shaxsiy mavqeini mustahkamlanishiga xizmat qiladi (Marvda olimlar uyini tashkil etib, unga o‘z davrining mashhur olimlari va mahalliy aslzodalar farzandlarini tortadi, mahalliy aslzodalar, turk harbiylaridan boshqaruv ishlarida keng foydalanish siyosatini yuritadi va boshqalar). Ma’munning noiblik va xalifalik davrlarida olib borgan dono siyosati O‘rta Osiyoda diniy islomni keng xalq ommasining yagona diniy-g‘oyaviy mafkurasiga aylanishiga, jadal shakllanib borayotgan feodal jamiyatining (mahalliy yirik mulk egalari- dehqonzodalar asosida) mustahkamlanib borishiga xizmat qildi. Mintaqada mahalliy hokimiyatchilikka barham berildi, ular o‘rnida IX asr ikkinchi yarmiga kelganda markazlashgan yirik feodal davlatning tashkil topishiga olib keldi. O‘rta Osiyoda tashkil topgan birinchi yirik markazlashgan feodal davlatning asoschilari somoniylar sulolasi bo‘lib, ular kelib chiqishi jihatidan sosoniylar davlatining harbiy sarkardasi turk Bahrom Chubinning forsiylashgan avlodlari somoniylar bo‘lgan. Bahrom Chubinga o‘z davrida sosoniylar davlati oldidagi katta xizmatlari uchun Balx va Termiz oralig‘idagi yerlar iqto sifatida berilgan, u esa bu joylarga o‘z yaqinlarini joylashtirgan. Somon xudot Balx atrofining yirik mulk egasi-aslzoda-dehqonzoda bo‘lib, uning xonadoni noib Abdullo- Ma’munga halol xizmat qilgan. Ma’mun xalifalikni 813 yilda egallab, 819 yilda Mariydan Bog‘dodga ko‘chish vaqtida Somon xudotning nabiralariga Movarounnahr viloyatlarini boshqarishni topshirgan. Somoniylardan Nosir ibn Asaddan boshlangan mamlakatni mustaqil boshqarishga intilish Ismoil somoniy davrida o‘z nihoyasiga yetkazildi. Somoniylar davlati O‘rta Osiyoda ilk bor tashkil topgan, ikki tilda (turkiy va forsiy) so‘zlashuvchi mahalliy aholining birinchi markazlashgan mustaqil feodal davlatidir. Uning Movarounnahr va Xorazm viloyatlari aholisining jonli tili asosan turkiy bo‘lib, davlat mahkamachiligi tili forsiyda olib borilgan. Aksariyat ziyolilar, shahar va qishloq aholisi ikki tilda so‘zlashganlar. Siyosiy hokimiyatchilik forsiyda olib borilsada, fundamental fan tili arabiyda olib borilgan. Movarounnahr va Xorazm va ularning tevarak – atroflarini birlashtirgan markazlashgan somoniylar davlati tarkibida o‘zbek xalqining asosi, uning o‘troq negizi, ikki tillilikning til jihatidan turkiylashgan etnik qatlami, qarluq-chigil lahjalari asosida yuzaga keldi. Shuning uchun ham somoniylar davlatini zamonamiz tarixshunosligida qanchalar forsiy davlat sifatida talqin etishga urinmasin, bu davlat ko‘p etnosli davlat edi. Uning IX-X asrlar davri davlatchiligi O‘rta Osiyoning turkiy va forsiyzabon xalqlariga bab barobar tegishlidir. Somoniylar xonadoni garchi mamlakatni boshqaruv tizimiga ko‘proq forsiy zabon etnosni tortishga intilmasin, mamlakatning asosiy aholisi turkiyda so‘zlashuvchi keng xalq ommasi bo‘lib qolaverdi. Mamlakatning harbiy jihatdan boshqaruv tizgini turk generallari qo‘lida, qo‘shin tarkibi mutlaqo turk suvoriylari va piyoda turk g‘ulomlaridan tashkil topgan edi. Mamlakat iqtisodiy jihatdan qudratli, harbiy jihatdan kuchli, fan va madaniyat qadimiy an’analar asosida yuksak darajada rivojlangan edi. X asrda somoniylar davlati shunchalar yuksak darajada rivoj topdiki, uning ta’sir doirasi O‘rta Sharq doirasidan chiqib, Yaqin Sharq sarhadlarigacha borib yetdi. Uning qudrati, harbiy salohiyatida davlatning turkiylik xarakteri yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘rta Osiyoning g‘arbida somoniylar davlati barq urib, har jihatdan jadal rivojlanayotgan kezlarda, uning sharqida Qarluqlar davlati, uning asosida qurilgan Qoraxoniylar davlati tarkib topgan edi. Qoraxoniylar davlati garchi somoniylar kabi sulolaviy feodal davlat bo‘lsada, uning etnik asosini turkiy tilli qavm va elatlar tashkil etardi. Qoraxoniylar davlati IX-X asrlarda somoniylar singari har jihatdan yuksak darajada rivojlangan davlat bo‘lmasada, ammo, uning harbiy qudrati somoniylardan ustun edi. O‘z elatdoshlari bilan birlashishni ma’qul topgan Qoraxoniylar X asr oxirlarida somoniylar davlati sarhadlariga kirib keladilar va XI asrning birinchi choragi davomida Qoraxoniylar qo‘shini Amudaryo sohillarigacha yetib boradi. Juda qisqa muddat ichida buyuk somoniylar davlati vayronalarida uchta qudratli turk davlatlari-Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Saljuqiylar davlati barpo etiladi. O‘rta Osiyo va O‘rta Sharq rivojlangan o‘rta asrlar davrida va undan keyin ham turkiy sulolalar va turkiy hukmdorlar qo‘liga o‘tadi. Bu siyosiy jarayonlarning ta’siri mintaqalar etnik tarkibida, o‘zbek xalqining o‘z hududiy doirasida uzil-kesil shakllanishida muhim rol o‘ynagan. VIII asr boshlarida arablar O‘rta Osiyoni juda ko‘p talofatlar berish evaziga bosib olgandan keyin ularning oldida qator muammolar paydo bo‘ldi. Birinchidan, erk sevar mahalliy aholi arablarga osonlikcha jon bermadi. Arablar turkiy sulola hukmdorlaridan farqli o‘laroq, mamlakatni boshqarishni butunlay o‘z qo‘llariga olishga intildilar. Mahalliy hokimliklarning o‘z hududiy doirasida mustaqil ichki va tashqi siyosat olib borishlariga qattiq qarshilik ko‘rsatib, hokimiyatni halifalik qo‘lida to‘plashga intildilar. Natijada, Movaraunnahr va Xurosonda birin-ketin bosqinchilarga qarshi umum xalq harakati, qo‘zg‘olonlar boshlanib ketdi. Ikkinchidan, arablar mintaqa hududlarida ildiz ortgan turkiy hukmron siyosiy vaziyatga barham berish siyosatini olib boradilar. Chunki, jangovor turkiy qabilalarning Movarounnahrga guruh-guruh bo‘lib kirib kelishini oxiri ko‘rinmas edi. Ularni Movarounnahrga kirib kelishini to‘xtatish va mintaqaning yagona xo‘jayini bo‘lib olish uchun arablar Movarounnahr shimoliy-sharqiga joylashgan dehqonchilik vohalari chegaralari bo‘ylab mudofaa devorlarini qura boshladilar. Uchinchidan, O‘rta Osiyoning otashparast zardushtiylik diniy muhiti sharoitida aholining barcha tabaqalari birdam bo‘lib, g‘ayri din arablarga qarshi kurashganlar. Bu kurashlar tepasida elning obro‘li dehqonzoda va diniy rahnomolari turardilar. Shuning uchun arablar dastlab, mahalliy aholining barcha tabaqalariga dushman sifatida qarab, nafaqat zardushtiy mubodlarini, balki mahalliy aholining badavlat aslzodalarini ham qirg‘inbarod qila boshladilar. Aslzoda-dehqonzoda Barmoqiylar xonadoni bu siyosatning qurboni bo‘lgan edi. Arablarning bu siyosati ham o‘z samarasini bermagach, endi ular mahalliy aslzoda-dehqonzodalar bilan til topish yo‘lini qidira boshladilar. Bu masalada birinchi qadamni xalifalikning sharqiy viloyatlari noibi Ma’mun ibn Xorun ar-Rashid boshlab berdi. U mahalliy Toxiriylar va Somoniylar bilan til topib, ular yordamida arablarga qarshi qo‘zg‘olonlarini bostirishga erishdi. Ularning xalifalik oldidagi xizmatlari uchun Movaraunnahrning qator viloyatlarining boshqarishni ularga topshirdi. Abdullo-Ma’munning yana bir dono siyosati shu bo‘ldiki, u noiblikning poytaxti Marvda olimu-fuzalolarni yig‘ib, ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etdi va unga shaxsan o‘zi rahnamolik qildi. Marvaziylar ilmiy markaziga Movarounnahr va Xurosonning iqtidorli yoshlarini tortdi. Albatta o‘sha davrning iqtidorli yoshlari aslzodalar farzandlari bo‘lgan. Ularning yig‘ib, Marvaziylar maktabida ularga ta’lim-tarbiya berishlikning xalifalik uchun qanchalar foydasi katta ekanligini tasavvur qilish qiyin emas, albatta. Birinchidan, ular orasidan Ahmad Farg‘oniy singari qomusiy olimlar yetishib, arab dunyosini olamga mashhur etgan bo‘lsa, ikkinchidan, aslzodalarning farzandlarini Marvda, xalifalik nazoratida tutib turishlikning o‘zi mahalliy dehqonzodalarni xalifalik foydasiga ikkilanmay xizmat qilishlariga qaratilgan siyosat edi. Xalifalik tomonidan olib borilgan bu siyosatlarning o‘zbek etnogenezi bilan qanday aloqasi bor, degan savol tug‘ilishi mumkin. Ha, bu tabiiy savol. Bu siyosatlarning zaminida birinchidan, Xuroson va Movarounnahrda islom dini va islomiy ma’noviy- ahloqiy ruhiyatni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchidan, mintaqada mahalliy aholi bilan qorishib ketgan turkiy hukmronlik muhitini siyosiy maydondan uloqtirib tashlash va yagona islom tartiblarini o‘rnatish edi. Ammo, na vohalar atrofini o‘rab olgan mudofaa devorlari, na mahalliy aholining til jihatidan arablashtirish siyosati amalga oshmadi, aksincha arablargacha bu joylarga kelib o‘rnashib qolgan turkiy etnik birliklarning o‘troqlashish jarayoni jadal kechadi, eronzabon sug‘diy, xorazmiy va bohtariylarning til jihatidan turklashish jarayoni davom etadi. Movarounnahr va uning tevarak-atrof hududlarida keng xalq ommasining jonli tili tabora turkiy tillar foydasiga ishlashda davom etib, natijada mintaqada ilk o‘rta asrlar davomida turk-cug‘diy etnomadaniy maydon tarkib topadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Asqarov A . O‘zbek xalqi etnogenez va etnik tarixining ba’zi bir nazariy va ilmiy metodologik asoslari //O’zbekistontarixi.– 2002.№4. – B.54- 2. Ashirov A. «Avesto»dan meros marosimlar» - T.; 2001. 3. Bo‘riev O. va boshqalar «O‘zbek oilasi tarixi». T., 1995. 4. Jabborov I. «O‘zbeklar an’anaviy turmushi va madaniyati» -T.; 2004. 5. Ismoilov H. «O‘zbek to‘ylari» - T.; 1994. 6. Qoraboev U. O‘zbek xalqi bayramlari.– T.,Sharq, – 2002. – B.8. 7. Sarimsoqov B. Marosim folklori // O‘zbek folklori, ocherklar T.,1988.– 152. 8. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni.– T., 2001. 9. Asqarov A. O zbek xalqining kelib chiqish tarixi. T.2019.ʻ

Mavzu.O rta Osiyoda ilk o rta asrlar davriningʻ ʻ asosiy xususiyatlarini shakllanishida qadimgi turklar va arablar siyosati Reja 1. Ilk o rta asrlarda O rta Osiyoda siyosiy vaziyat ʻ ʻ 2. Ilk o rta asrlarda Movarounnahrda turk-sug diy ʻ ʻ etnomadaniy maydonining tashkil topishi 3. Ilk o rta asrlarda O rta Osiyoda arablar olib borgan ʻ ʻ siyosat

Qadimgi yozma manbalar va arxeologik izlanishlarning tahliliga ko‘ra, ilk o‘rta asrlar davrida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va etnomadaniy hayotida tub o‘zgarishlar yuz beradi. Bu davrda mahalliy mulk egaligi-dehqonzodalarning paydo bo‘lishi va ular asosida qishloq hokimliklarining tarkib topish jarayoni jadal kechadi. Feodal munosabatlari shakllanib boradi. Uning xronologik doirasi – milodiy V-IX asr o‘rtalarigacha; asosiy xususiyatlari: yerga, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish uzil- kesil xususiylashadi, jamiyat ijtimoiy tarkibini kashovarzlar-o‘rta va mayda mulk egalari, badavlat dehqonzodalar - katta mulk egalari – feodallar va ularga qaram kadivarlar - ijarachi qo‘shchilar tashkil etadi. Mahalliy hokimliklar timsolida markazlashgan feodal davlat boshkaruv tizimining asoslari yaratiladi, jamiyat asosan zardo‘shtiylik va buddaviylik, qisman moniylik, nasroniylik va shomonizm mafkurasi asosida quriladi. Arablar bosqinidan keyin esa , ular o‘rnini sekin-asta islom mafkurasi egallaydi. Zardo‘shtiy ibodatxonalariga tegishli «vag‘nze» mulki islom masjid va madrasalari mulkiga aylanadi. Mulkchilikning savdo va hunarmandchilikdagi tabaqaviy shakllari kuzatiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini katta mulk egalari, o‘rta va mayda mulk egalari, ziroatchi kadivarlardan tashqari mahalliy hokimliklarning mudofaa tayanchi – yollanma chokarlar va qisman qullar ham tashkil etadi. Agar Movarounnahr antik dunyosining dastlabki boshqaruv tizimi qishloq hokimliklari asosida qurilgan bo‘lsa, feodal munosabatlarining shakllanish davriga kelganda, kechagi qishloq hokimliklari bugunga kelib, tuman, ya’ni rustak hokimliklariga aylandi. Mulkchilikning yirik shakllari nafaqat sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligining aslzodalari - dehqonzodalar timsolida, balki chorvador jamoalarida, hunarmandchilikning qator jabhalari va savdo-sotiq jamoalari orasida ham kuzatiladi. Katta yer egalarining shahardan tashqaridagi mulki baland mudafaa devorlari bilan o‘rab olinib, ular o‘rtasida shohona qasr va qal’a-qo‘rg‘onlar paydo bo‘ladi. Ilk o‘rta asrlar ijtimoiy hayotining hosilasi sifatida kechagi kashovarzlarning kambag‘allashgan qismi-kadivarlar-yersiz ijarachi qo‘shchilar qatlami paydo bo‘ladi. Kashovarzlarni boyib borayotgan ishbilarmon tadbirkor qismi yirik mulk egalariga-dehqonzodalarga aylanadi. Ilk o‘rta asrlar davrining dehqonzodasi aslida katta mulk egalari bo‘lib, Yevropada shu toifa kishilar feodal, ya’ni

katta mulk egasi ma’nosini anglatgan. Shuning uchun bu davr tarixda ilk feodalizm davri nomini olgan. Ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyosining dehqonzodalari mayda mulk egalari-kashovarzlar, ozodkorlar va guvakorlar birgalikda jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining asosini tashkil etganlar, ular jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi, jamoalari hisoblangan. Ungacha O‘rta Osiyo sharoitida katta mulk egaligi bo‘lmagani uchun O‘rta Osiyoda quldorlik jamiyati bo‘lmagan, degan xulosaga kelinmoqda. O‘rta Osiyoning qadimgi sug‘orma dehqonchilik mintaqalarida bronza davrida paydo bo‘la boshlagan kashovarzlar yer egaligi va dehqonzodalar jamiyat iqtisodiy hayotining barcha jabhalariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Natijada, chorvachilik va hunarmandchilikning barcha jabhalarida, savdo- sotiqda yirik mulk egalari dehqonzodalar va o‘rta va mayda mulk egalari–kashovarzlar bilan birgalikda jamiyat iqtisodiy hayotining asosi bo‘lib qoldi. Jamiyatda harbiy hokimiyat o‘rnatgan turkiy siyosiy kuch esa O‘rta Osiyo shimoliy – sharqidan to‘xtovsiz turkiy etnik guruhlarni kirib kelishini tezlatadi. Joylarda boshqaruv tizimini turk aslzodalari ta’siriga o‘tishi ham mintaqada etnogenetik jarayonlarni rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Oqibat natijada, Turon zaminda turkiy etnik qatlamning qalinlashuv hosilasi sifatida bu yurt yozma manbalarda Turkiston deb atala boshlaydi. Bu tarixiy va etnogenetik jarayonlar nafaqat yozma manbalarda, balki ilk o‘rta asrlar davri arxeologik materiallarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi Arab istilosidan avvalgi davrlarda turkiy qabilalarning kelishlari qanchalik va qaysi tartibda sodir bo‘lganligi haqida yozma manbalar saqlanmagan bo‘lsada, ammo arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, Shosh va qadimgi Farg‘onada turkiy etnosni eroniy tilli aholidan ko‘proq ekanligiga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Bu haqda A.Yu.Yakubovskiy shunday deydi: “Harholda, arablar VII-VIII asrlarda O‘rta Osiyoni istilo qilishda faqat Balx bilan Badxiz atrofidagi turklar bilangina emas, balki Farg‘ona turklari bilan ham to‘qnashdilar”. Manbalarda yozilishicha, Shoshda o‘g‘uzlarning qadimdan mavjudligi, Farg‘onada turk qabilalaridan o‘g‘uz va qarluqlarni keng yoyilganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Har holda VII-VIII asrlarda o‘g‘uz va qarluq turklari faqat Yettisuvda emas, hatto Toxaristonda, uning Balx viloyatida yashaganligi ma’lum. Arablar Movaraunnahrni bosib olgach, turklarni Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘iga bemalol kirib kelishlarini to‘xtatish maqsadida Yettisuv ustiga yurish boshlaydi va u

yerlarning egalari turkashlarga qattiq zarba beradi. Bu voqea 737 yilda sodir bo‘lgan edi. Shundan keyin, turklar Sug‘dni butunlay arablarga topshirib, Sug‘d o‘lkasi ishiga aralashmay qo‘ydilar. Ammo, ungacha Sug‘dda turk ta’siri kuchli edi. Arab istilosiga qadar O‘zbekistonning Sug‘d va boshqa viloyatlaridagi talay mahalliy mulkdorlar turk xonlariga qarindosh-urug‘lashib, g‘arbiy turk yabg‘usi xonadonlari bilan quda-anda bo‘lib ketgan edilar. “Shunisi ahamiyatliki, sug‘d aslzodalari o‘rtasida turk nomlari va unvonlari (titullari) tez-tez uchrab turadigan tabiiy holga aylangan. 710 yilda o‘z joniga qasd qilgan Samarqand ixshidi Tarhun nomining turkcha “tarxon” unvoni bilan bog‘liq ekanligiga shubha yo‘q. Arablar Movaraunnahr yerlarining hukmdori bo‘lib olsalarda, ammo Yettisuv turklari ularning doimiy raqibi va dushmani bo‘lib qoladilar. Bu dushmanlik ayniqsa, arablarga qarshi Muqanna qo‘zg‘oloni davrida yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Aynan shu davrda arablar Movaraunnahr vohalari atrofini mudofaa devorlari bilan o‘rab olishga majbur bo‘lganlar. «Shunisi harakterliki, deydi A.Yu.Yakubovskiy-Yettisuv viloyati VIII-IX asrlar va hatto X asr mobaynida ham na abbosiylar halifaligiga (VIII-IX asr), na tohiriylarga (IX asr), na somoniylarga (IX-X asrlar) bo‘ysunmadi. Abbosiylar va ulardan keyingi mahalliy sulolalarning diqqati butunlay g‘arbga, Movaraunnahrni Yaqin Sharq bilan aloqalarini mustahkamlashga qaratildi. Shunday qilib, milodiy VI asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyoda Turk xoqonligi hukmronligining o‘rnatilishi bilan bu zaminda turkiy qabilalarning kirib kelishi shu qadar jadallashdiki, oqibatda O‘rta Osiyoning shimoliy, shimoliy-sharqiy va shimoliy-g‘arbiy viloyatlarida turkiy etnos jamiyatning hukmron etnik qatlamiga aylandi. Sharqshunos olim A.Yu. Yakubovskiyning yozishicha, O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan hududlarida turkiy qabilalar kirib bormagan biror joy qolmagan edi. Darhaqiqat, xoqonlikning yaqin 100 yil davom etgan hukmronlik davrida jamiyatning ijtimoiy qiyofasi turkiygo‘y etnik qatlamlar foydasiga ishladi. Milodiy III-IV asrdan e’tiboran tarkib topa boshlagan hokimliklar avval mahalliy sulolalar tomonidan boshqarilgan bo‘lsa, Turk xoqonligi siyosiy maydonga chiqqach, ular turk sulolalari vakillari bilan almashtirila boshlandi. Ba’zi bir viloyatlarda, masalan Janubiy Qozog‘iston va Toshkent vohasida mahalliy hokimliklar deyarli turkiylar qo‘liga o‘tib ketgan edi. Bu hol, yozma

manbalarda ta’kidlanishicha, O‘rta Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlariga ham yoyilgan edi. Bu davr iqtisodiy-xo‘jalik asosini tarixan tarkib topgan etnomadaniy viloyatlarda (Baqtriya, Sug‘diyona, Ustrushona, Qadimgi Farg‘ona, Choch, Xorazm) sug‘orma dehqonchilik va hunarmandchilik, dasht va cho‘lli mintaqalarda chorvachilik tashkil etadi. Agar ilk o‘rta asrlar davrida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jarayonlarni tarixiy-madaniy mintaqalar asosida tahlil etadigan bo‘lsak, quyidagi holatlarni kuzatish mumkin bo‘ladi: 1). O‘zbekistonning janubida Sherobod va Surxondaryo havzalarida, Sangardak va Xo‘jaipak etaklarida, shimoliy Toxaristonda ilk o‘rta asrlarda Termizshohlar, Chog‘aniyon va Guftan (Sherobod vohasi) hokimliklari tashkil topdi. Bular orasida Chog‘aniyon yirik hokimlik bo‘lib, uning mahalliy sulolaviy hukmdorlari o‘z nomlaridan mis va kumush tanglarni zarb etish qudratiga ega edilar. Mahalliy hokimliklar nomidan zarb etilgan tangalar birinchi bor shimoliy Toxaristonda, aniqrog‘i, Choganiyonda milodiy V asrdan chiqa boshlagan. Bu mis tangalari bo‘lib, uning yuz tomonida mahalliy hukmdorning partreti, orqa tomonida esa yakorsimon tamg‘a chekilgan edi. V asrning oxiri va VI asr boshlaridan esa sosoniylar podshosi Feruz tangalariga taqlid qilingan kumush tangalar chiqarildi. VI asrning ikkinchi yarmidan Xusrov draxmalariga taqlid qilingan Chog‘aniyon ixshidlarining kumush tangalari zarb etila boshladi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toxaristonda mahalliy feodal hokimliklari tangalari qatorida arab dirxam va felslari muomalada edi. VIII asr oxiriga kelib Toxaristonda mahalliy hokimliklarga arablar tomonidan barham berildi. Kezi kelganda ta’kidlash zarurki, agar hukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa, demak, bu davlatning tarkib topganligidan nishonadir. Pul (tanga) o‘tmishda davlat ramzlari-gerb, bayroq (tug‘) va uning madhiyasi bo‘lganligidan nishonadir. Mis tanga ichki bozor muomalasining ekvivalenti. Agar, hukmdor kumush tanga zarb etishga jazm etsa, demak, bu uning iqtisodiy qudratli, mustaqil davlat sifatida siyosat olib borganligidan nishonadir. Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muhrlar esa tub ma’nodagi davlatni tashkil topganligidan darak bermaydi. Bu qadimda qabila boshlig‘i- yetakchisining, diniy-ilohiy rahnamosining, harbiy va dunyoviy sardori (eroniycha kaviysi, turkiycha jabg‘usi) va qishloq jamoasi boshliqlarining hukmdorlik - sardorlik

O'xshashlar

ILK OʻRTA ASRLAR SUGʻD HUKMDORLARI PORTRETIGA ChIZGILAR
Germaniyaning oʻrta asrlar tarixiga oid manbalari
Ilk oʻrta asrlar Sugʻd savdo manzilgohlari va ularning Buyuk ipak yo’li taraqqiyotidagi o’rni
ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI
ZARAFSHON VOHASIDAGI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI