ILK O ʻ RTA ASRLAR SUG ʻ D HUKMDORLARI PORTRETIGA ChIZGILAR MUNDARIJA: Kirish ..................................................................................................... ........... 3 I -BOB. MARKAZIY SU G ʻ D HUKMDORLARINING ShAJARASI MASALASI …………………………………………………….. 8 II -BOB. MARKAZIY SUG ʻ D – SAMARQAND IXShIDLARI VA ULARNING SIYoSIY FAOLIYaTI ………………………….. 15 II I - BOB. JANUBIY SUG ʻ D – KESh AXURPATLARI 33 IV- BOB. ShARQIY SUG ʻ D - PANCh AFShINLARI VA HUKMDORLIKDAGI SIYoSIY JARAYoNLAR 41 Xulosa .......... ........................................................................................... .......... 59 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati .……….. .............................. 62 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va asoslanishi . O zbekiston Respublikasiʻ mustaqilikka erishgandan so‘ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Shu j umladan, tarix fani va uning rivojiga ham katta e’tibor berildi. Bu borada 1998 yilda O zbekiston ʻ Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ning FA qoshidaga Tarix instituti faoliyatini takomil lashtirish to‘g‘risidagi farmoni bu yo‘ldagi dastlabki qadam bo‘ldi 1 . Bugungi kunda tarix faniga bo‘lgan munosabat va talablardan kelib chiqqan holda O zbekiston tarixining ilk o‘rta asrlar davrini tadqiq etish muhim va ʻ dolzarbdir. Bu davrda davlatchiligimiz tarixining muhim tarixiy jarayonlari sodir bo‘lgan. Albatta bu tarixiy jarayonlar va ular bilan bog‘liq voqeliklar siyosiy munosabatlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Shunga asoslangan holda aytish mumkinki, Sug‘ddagi arablar bosqini arafasidagi siyosiy munosabatlar tarixi va Turk xoqonligining mahalliy hokimliklar bilan aloqalarni o‘rganish va unga Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlari hamda mavzuga oid boshqa manbalar asosida xolisona baho berish muhim masaladir. Ilk o‘rta asrlar, ayniqsa o‘rganilayotgan VI-VIII asrlarda Sug‘dning tarixini yorituvchi manbalar bilan tanishish natijasida aksariyat tadqiqotchilar sug‘diy yozma yodgorliklarning o‘rni beqiyos ekanligini ta’kidlaydilar. Garchi, bu masalada xitoy yilnomalari o‘zining yanada tadrijiy va uzluksiz ma’lumotlarga boyligi bilan qiymati yuqori bo‘lsa-da, ularda keltirilgan turli atamalar, kishi ismlari, unvonlar, joy nomlari va boshqalar xitoy tili va yozuviga moslashtirilib berilganligi sababli asliyatdan ancha uzoqlashgan va ularni tiklash tadqiqotchilar uchun hanuzgacha muammo bo‘lib qolmoqda. Shu jihatdan olganda ham sug‘diy tilli yodgorliklar mintaqa tarixini yorituvchi tadqiqotchilar uchun birlamchi va ishonchli manba bo‘lib qolaveradi. Bundan tashqari, o‘zining mahalliy muhitda 1 Ўзбекистон Республикаси ФА қошидаги Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида Вазирлар маҳкамасининг қарори / Халқ сўзи. 1998 йил. 28 июль. 2

yaratilganligi bois sug‘diy tilli manbalar Sug‘dning siyosiy hayoti va davlatchiligi haqida yanada yaqqolroq va teranroq tasavvur bera oladi. Ta’kidlab o‘tish joizki, mintaqa tarixiga oid ko‘plab nashrlarda sug‘d yozma yodgorliklariga yetarli darajada murojaat etilmagan. Ayniqsa, Sug‘dning VI-VIII asrlar Markaziy Osiyo siyosiy hayotida tutgan o‘rnini yozma yodgorliklar asosida belgilash ishi to‘laqonli amalga oshirilmagan. Binobarin, sug‘dshunoslik sohasida 1970-yillardan boshlab yirik tadqiqotlar amalga oshirildi. Sug‘dcha matnlarning dastlabki o‘qilishi jarayonida vujudga kelgan nashrlar qayta ko‘rib chiqildi. Ilmiy izohlar, yangicha qarashlar mujassam bo‘lgan bir qator nashrlar vujudga keldi. Bizning vazifamiz sug‘dshunoslik sohasida to‘planib qolgan tajribalarni tizimli ravishda umumlashtirish, sug‘diy yozma manbalar; hujjatlar, bitiklar, numizmatik va boshqa epigrafik yodgorliklarga to‘g‘ri ilmiy talqin berish, ulardagi ma’lumotlarni mavzuga taalluqli xitoy, arab, fors, qadimgi turk va boshqa manbalardagi ma’lumotlar bilan taqqoslash asosida ishonchli va xolisona xulosalarga kelishdan iborat bo‘ldi. O zining geografik joylashuviga ko‘ra qadimdan alohida bir tarixiy-madaniyʻ hudud sifatida shakllangan Sug‘dda o‘ziga xos voha davlatchiligi ko‘p asrlar davomida mavjud bo‘lgan. Shimoli-sharqda Nurota, Zarafshon tog‘ tizmalari, janubi-sharqda esa Hisor tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan va Zarafshon hamda Qashqadaryo daryolari havzalarining o‘troq turmush tarzi bu hududda voha davlatchiligining tashkil topishiga zamin yaratgan. Hududiy va siyosiy jihatdan Samarqand, Panch (Panjikent), Kesh, Naxshab kabi nisbatan yirik hukmdorliklar va Kushoniya, Kabudon, Maymurg‘, Xaxsar, Ishtixon, Fay singari kichik hokimliklardan iborat Sug‘d konfederatsiyasining shakllanish davri, bosqichlari, o‘ziga xos xusuiyatlari, boshqaruvdagi O rta Osiyo ʻ voha davlatlariga o‘xshash va farqli jihatlari, ushbu voha davlatlar olib borgan siyosiy-iqtisodiy munosabatlari o‘rganildi va baholandi. Sug‘d konfederatsiyasi O rta Osiyo voha davlatlarining aksariyati bilan ʻ qo‘shni bo‘lib, o‘zining geografik joylashuviga ko‘ra ular orasida alohida o‘rin 3

egallagan. Xususan, Sug‘d shimol va shimoli-sharqdan Ustrushona, g‘arbda Buxoro, janubdan Toxariston hukmdorliklari bilan o‘zaro hamhudud bo‘lgan. Shuningdek, vohaga nisbatan shimoli-sharqda joylashgan Choch va Farg‘ona hukmdorliklari ham Sug‘dga masofa jihatidan yaqin bo‘lib, ular o‘rtasida ham aloqalar yo‘lga qo‘yilgan. Ya’ni, Sug‘d konfederatsiyasi ma’lum bir muddat o‘zining hududiy joylashuv o‘rni, davlatchilik an’analari, siyosiy mavqyei, iqtisodiy-madaniy salohiyati kabi jihatlari bilan ushbu hukmdorliklar orasida nisbatan markaziy hukmdorlik vazifasini bajargan. Ma’lumki, bu nodir yozma manbalar Vatanimiz tarixining muhim tarixiy voqeliklari xususida ma’lumot beradi. Ularda keltirilgan sug‘diy hukmdorlarning faoliyati va bu davrdagi siyosiy jarayonlar tarixini hukmdorlar portretiga chizgilar shaklida tadqiq etish bu davrdagi muammolarni yanada aniqroq tasavvur qilish imkonini beradi. Ushbu muammo yuzasidan XX asr davomida va hozirda bir qator tarixchilar, numizmatlar tadqiqot olib borganlar. Muammo yuzasidan ilmiy nashrlarda, maqolalarda, to‘plamlarda, ilmiy asarlarda mualliflarning maqsadlari yo‘lida yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tilgan. Ushbu muammo yuzasidan bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan bo‘lib, ulardagi mavzuga oid ma’lumotlarni umumlashtirish, tarixiy talqin etish, siyosiy jarayonlarning asosida yotgan sabablarni va omillarni aniqlash muhim va dolzarbdir. Bu esa mavzuning dolzarbligini belgilab beruvchi asoslardan hisoblanadi. Tadqiqotning obyekti sifatida Sug‘d tarixining ilk o‘rta asrlar davri tanlangan. Malakaviy bitiruv ishining predmeti esa ilk o‘rta asrlarda Sug‘d hukmdorliklarida faoliyat ko‘rsatgan hukmdorlar tarixi tashkil etadi. Malakaviy bitiruv ishining maqsadi. Yozma manbalar va numizmatik materiallarning nashrlari asosida ilk o‘rta asrlar Sug‘dda hukmdorlik qilgan shaxslar siyosiy faoliyatini o‘rganish va ular hukmronligi davridagi siyosiy jarayonlar mohiyatini ochib berishdan iborat. Malakaviy bitiruv ishining vazifasi. Yuqorida keltirilgan maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: 4

Markaziy Su g‘d hukmdorlarining shajarasi masalasi o‘rganish; Markaziy Sug‘d – Samarqand ixshidlari va ularning siyosiy faoliyatini tahlil qilish; Janubiy Sug‘d – Kesh axurpatlari davridagi siyosiy jarayonlarni o‘rganish; Sharqiy Sug‘d – Panch hukmdorlari va hukmdorlikdagi siyosiy jarayonlar tarixini manbalar asosida o‘rganish. B itiruv malakaviy ishini tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlarning qisqacha tahlili . Bugungi O zbekiston hududining markaziy mintaqasini tashkilʻ etgan tarixiy Sug d tarixi yuz yildan ko proq vaqt davomida o rganib kelinmoqda. ʻ ʻ ʻ Lekin Sug dda ushbu davrda ʻ mintaqani boshqargan hukmdorlar shaxsiyati ga doir ilmiy ishlar unchalik ham ko p emas. Shu jihatdan ushbu qismda bevosita ʻ muammoga doir ilmiy izlanishlarni tavsiflash maqsad qilib olingan. Turk xoqonligi hukmronligi davrida Sug ddagi boshqaruv va mazkur ʻ boshqaruvda turkiylarning o rnini numizmatik materiallar asosida numizmat olima ʻ O.I.Smirnova tadqiq etgan. Ushbu tadqiqotlarning qiyosiy tahlil asosida olima o zining qator ilmiy qarashlarini ilgari surdi ʻ 2 . Olima V.V. Bartoldning Sug d ʻ boshqaruvining mohiyatiga doir firklarini rad etib, olimning Syuan-Szanning Chu daryosidan Sug dlar mamlakati boshlanadi degan fikriga izoh berib o tdi. 1970 ʻ ʻ yilda chop etilgan «Sug d tarixidan lavhalar» kitobida O.I.Smirnova Sug dning ilk ʻ ʻ o rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hamda hukmdorliklarning ma’muriy ʻ tuzulishini sug d, arab, fors va xitoy tilli manbalar asosida tahlil qilib, Sug dning ʻ ʻ rivojlangan davri Turk xoqonligi hukm ronligi davriga to g ri kelishini asoslagan ʻ ʻ 3 . Xususan, uning tadqiqot larida davlatning boshqaruv tizimi, uning pog onalari, ʻ jamiyatning tabaqalari, Sug d konfederativ davlati tizimi doirasida viloyatlarning ʻ davlat bilan va o zaro munosabatlari, ichki bozorning ahvoli, mamlakatning ʻ xo jaligiga oid ko plab faktik materiallar va mintaqaning Turk xoqonligi ʻ ʻ hukmronligi davrining xususiyatlari o z aksini topdi. ʻ 2 Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент. –М.: Наука, 1963. -С. 24-26; Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. – С. 10-12; Смирнова О.И. С водный каталог согдийских монет. Бронза. – Москва: Наука, 1981. – С. 18. 3 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 с. 5