logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI

ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3612.9580078125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: “ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI” Reja: 1. Afrosiyob yodgorligi oʻrta asrlarda 2. Varaxsha, Poykand yodgorliklarining tadqiqot natijalari 3. Rivojlangan oʻrta asrlarda Zarafshon vohasi 1 Afrosiyob yodgorlig ining oʻrganilishi va tadqiqot natijalari Afrosiyob — Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand sugʻd manbalarida Smarakanve deb atalgan. Mil. av. 4-asrda Samarqand Aleksandr Maqsuniy qoʻshinlari tomonidan istilo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida eslatiladi. Maroqanda Smarakanvening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi. 11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi.ʻ Afrosiyob hozirgi Samarqandning shimoliy chegarasiga tutashgan keng bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim. Siyob ʻ ʻ arig i bilan chegaralangan. Jan. tomondan „eski shahar“ deb atalgan ʻ Samarqandga qo shilib ketgan. ʻ Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda ma lumotlar ʼ juda kam uchraydi. Ko hna shaharda o tkazilgan arxeologik qazishlar ʻ ʻ esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda. ʼ ʻ Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar qanday bo lganligini ko rishga, boylar va kambag allarning uylarini, ʻ ʻ ʻ hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning do konlarini, ʻ ko'cha va maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash ʼ tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi. Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda 2 dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shug ullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqotʻ boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9- asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid ko plab materiallar to playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda ʻ ʻ olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin O zbekiston FAning ʻ Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o tkazildi. Natijada ʻ uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng ko lamli ʻ ʻ arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o rganishni tashkil etish ʻ maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko ra, Afrosiyob „arxeologik qo riqxona“ deb e lon qilinib, uni ʻ ʻ ʼ o rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda ʻ Madaniyat vazirligining San atshunoslik instituti ham safarbar etildi. ʼ Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning ko p asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi ʻ tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo'hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan avvalgi 8—5-alarda Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga ʻ kelganligini ko rsatadi. Mil. av. 329 yilda shahar Aleksandr Maqduniy ʻ qo shinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar ʻ mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-asrlarda, Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. 3 Mil. av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. Uʻ ʻ davrlarning qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki a losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va ʼ yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali ʼ Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj ʻ ʻ topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand Sug diyonaning bosh shaxri ʻ ʻ sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy ʻ hayotida tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xo jaliklari ʻ ʻ kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu holat ʻ Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda ʻ Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari esa „Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim qo shin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari ʻ mustahkam bo lib, atrofida suv to la xandaq bor edi. Qutayba ʻ ʻ Samarqanda Farg ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan ʻ lashkarlarni enggach, ko maksiz qolgan Sug d hokimi G urak noiloj u ʻ ʻ ʻ bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga bo shatib berishga majbur bo ldi. Arxeologik topilmalar islomga zid ʻ ʻ bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini ʻ isbotlaydi. 1 1 .Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990. 4 Afrosiyob yodgorligining ochilishi 9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar qo liga o tdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrdaʻ ʻ Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar, ʻ badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va kanalizasiyalar, tosh ko chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan ʻ ta minlash og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar ʼ ʻ hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv ʻ keltirilgan. Ana shu kanal izlari hozirgi shahar xiyobonining jan.da, Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi. ʻ ʻ Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yo l ʻ olgan. Tarixiy manbalarga ko ra Afrosiyobga jan.dan kiraverishda ʻ shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvay-irg ich qurilib, ʻ ʻ uning tepasidan katta ariq o tkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“ ʻ 5 („Qo`rg`oshin ariq“) deb ataganlar. Ariq shu erda uchga bo lingan vaʻ shahar oralab Siyob arig i bo yiga borgan. ʻ ʻ 10-asrning oxirida Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar qo liga ʻ o tganida xam Samarqanda savdo, hunarmandchilik, shahar ʻ obodonchilik ishlari davom etadi. Shaharning hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon qasrlari endi shahar tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220 yilda Chingizxon qo shinlari „Juyi arziz“ to g onini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi. ʻ ʻ ʻ Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo ldilar. Bosqinchilar ʻ shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga, aholi xonadonlariga o t qo ydilar ʻ ʻ 2 . Aholining katta qismi jangda qirildi, hunarmandlar Mo g ulistonga haydab ketildi. Shaharni ʻ ʻ so nggi mudofaachilari Jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom ʻ ettirdilar. Ularning olovda yongan tanalari jang kiyimida bizgacha yetib kelib, arxeologik qazish vaqtida topildi. „Qo rg oshin ariq“ qayta ʻ ʻ tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan charxpalakda suv chiqarib, kun ko'rgan, so ng aholi bora-bora Ani butunlay tashlab ʻ ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi Samarqand avvallari „Hisori ko hna“, „Qal`ai Hisor“ atalib, 17-asrdan boshlab aholi orasida ʻ „Qal`ai Afrosiyob“ yoki „Afrosiyob“ deb atala boshlangan. Afrosiyobda qazishma ishlari ayniqsa Samarqandda O zbekiston Fanlar ʻ Akademiyasi Arxeologiya instituti ta 3 shkil topgach, keng ko lamda ʻ kuchaydi. Ya. G . G ulomovdan so ng Afrosiyobdagi arxeologik ʻ ʻ ʻ qazishmalarga G. V. Shishkina, Sh. Toshxo jaevlar rahbarlik qildi. ʻ Keyingi yillarda (1989 yildan) Afrosiyobni arxeologik jihatdan tadqiq etish ishiga fransuz arxeologlari — Pol Bernar, Frans Grene va b. jalb etilgan. Fransuz arxeologik missiyasi O zbekiston arxeologlari bilan (M. ʻ Isomiddinov va b.) hamkorlikda Afrosiyobni o rganishda ʻ qatnashmoqsa. O zbek va fransuz olimlarining hamkorlikda olib ʻ 2 Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 1980. 3 6 borgan tadqiqot natijalari qadimgi Samarqand tarixiga oid qator masalalarga aniqlik kiritdi, ya ni miloddan avvalgi 6—5-asrlargaʼ taalluqli shahar mudofaa devorlari ostidan guvalaqdan qurilgan yanada qadimgi devor qoldiqlari ochilib, Samarqandning yoshi miloddan avvalgi 8-asr o rtalariga oid ekanligi isbotlaydi; shaharning ʻ arki a lo qismidan milodiy 8-asrga oid murabba (70x70) shaklidagi ʼ Samarqand ixshidlarining mahobatli saroyi qoldiqlari ochildi. Afrosiyobda arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda. Afrosiyob maydoni taxminan 220 gektarni tashkil etadi va arxeologik qatlamlarning qalinligi 8-12 metrga etadi. Afrasiyob shaharchasi taglik burchagi janubga qaragan teng yonli uchburchak shakliga ega edi. Afrasiyob ko'plab tepaliklar kesib o'tgan tabiiy tepalikdan kelib chiqqan va shaharning o'zi baland devorlar bilan o'ralgan bo'lib, ular hozirda ichkarida 40 metr balandlikda loydan qurilgan ulkan inshootga o'xshaydi. Shaharning eng uzun qismi kengligi 1,5 kilometr bo'lgan. Sharqiy devorning o'rta qismida joylashgan shaharchaga kirish. Afrasiyobda minoralar bo'lgan, ularning maksimal uzunligi 334 kilometrni tashkil etgan va qoldiqlari atrofdagi devorning ba'zi joylarida topilgan. Shaharga suv suv kanallarida, sopol idishlar va quduqlarda hosil bo'lgan. Demak, bu ko'p joyni suv omborlari egallagan degan ma'noni anglatadi, ularning eng kattasi million gallon suvga ega va janubiy devor yaqinida joylashgan.Kuzatilgan ko'chalarning qoldiqlari topilmadi, chunki atrofdagi binolar shu qadar tor va egri izlarni buzib tashlagan va vayron qilgan. Uylarni qurish uchun loydan yasalgan yog'och ramkada pishmagan g'isht ishlatilgan. Ulardan ba'zilari oynaning kichik bo'laklari o'rnatilgan gips panjarali derazalarga ega edi.U erda juda ko'p tanga topilgan. Ularning asosida Afrasiyobni bosib olishning turli sanalari aniqlandi, bu asosan Viatkin tomonidan amalga oshirildi. Topilgan tangalar sosoniylarga, bir qismi buxoro-xudotlarga, yana bir qismi umayod va abbosiylar xalifalariga tegishli edi. Somoniylarning katta miqdordagi tangalari topilgan, kamroq tarqalgani Xorazm shohlarining tangalari, eng kam tangalari esa Qoraxoniylar va Saljuqlarning tangalari edi. Mongke tangalari eng so'nggi topilgan tangalar edi. Bu topilgan va o'rganilgan tangalarning barchasi Afrasiyobda to'rtinchi yoki beshinchi asrdan XIII asrgacha yashaganligini ko'rsatadi. Afrasiyobda IX-X asrlarga tegishli beshta hammom topilgan. Afrasiyobdagi hammom sardobalar, vannalar, issiqlik va suv etkazib beradigan quvurlar, kiyinish xonalari, massaj xonalari, issiq va sovuq zallar va ochiq hovlilardan iborat edi. Vannaning ba'zi joylarini o'yib ishlangan gips va freskalar. 7 1924 yilda Afrasiyobda Viatkin qadimiy xonaning devoridan buddistlarning freskasi va boyitilgan alebastr paneli topilgan joyda o'z tadqiqotlarini o'tkazdi. U erda loydan qurilgan, g'isht bilan qoplangan, devorlari yaxshi saqlanib qolgan kubikli bino topilgan. Shuningdek, devorlarda ko'plab maqolalar topilgan. Ulardan birining yonida joylashgan kichkina binoning devorida arabcha yozuv topilgan: "Rahmdil va Rahmdil Xudoning nomi bilan ayt:" U yolg'iz Xudo, abadiy Xudo ". Kashfiyotlar IX-X asrlarga oid tangalar tomonidan tarixga kiritilgan. I929 yilda XII asrga tegishli bo'lgan uy qoldiqlari va yonib ketgan bug'doyni o'z ichiga olgan katta sayoz chuqur topildi. Ular Siob sug'orish kanali yaqinidagi vodiy va masjid xarobalari o'rtasida topilgan. Uy-joylarning xarobalari uchta sathda topilgan va ularning eng pasti bizning davrimizning birinchi asrlariga taalluqlidir, eng so'nggi esa Somoniylar davriga tegishli bo'lib, bu ham topilgan va Somoniylar bilan bog'liq bo'lgan tangalar bilan isbotlanishi mumkin. X asr. Afrasiyobning o'rta asrlardagi boy uylaridan biri bu X asrga tegishli bo'lgan uyning qoldiqlari. Bu uyda devorlarning ichki va tashqi qismlarini qoplagan, o'yma gipsli shiva bilan hashamatli tarzda ishlangan gumbazli zal bor edi. Hozirgi vaqtda ushbu bezak O'rta asr san'atining namunasini taqdim etadi. 1930-yillarda Viatkins tomonidan olib borilgan qazishmalar paytida, shahriston hududida joylashgan Qoraxoniylar davriga oid (hijriy XI-XII asrlar) ajoyib freskalari izlari bo'lgan saroy majmuasi xarobalarida topilgan. Ammo saroy 1212 yilda Xvorzmiy hokimiyatiga qarshi qo'zg'olon paytida vayron qilingan va keyinchalik qayta tiklangan. Afrasiyobning g'arbiy qismida asosiy masjid va minora qazilgan. Minora qadimgi Samarqand hukmdorlarining unvoni bo'lgan forscha Ixshid so'zi muhrlangan g'ishtlarga duch kelgan. Va topilganidek, masjid bir necha bor rekonstruksiya qilingan. Somoniylar davrida X asrda masjid to'rtburchaklar shaklida bo'lib, uning yon tomonlari 78 x 78 metrni tashkil etgan. XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davrida u to'rtburchaklar shaklga ega bo'lib, 120 80 metrgacha kengaygan. Unda ustunli zalni yoritib turuvchi qandillar zanjirlaridan oltita eshik eshiklari topilgan va u o'yma gips, o'yilgan terrakota plitalari va och-ko'k plitalar bilan bezatilgan. 8 9 Afrosiyob tepaligi 10 Afrosiyob yodgorligi 11 Varaxsha yodgorligi tadqiqoti natijalari Varaxsha — qadimiy shahar harobasi. Buxorodan 40 km shimoliy- gʻarbda, Dashti Urganji koʻlining qadimiy Rajfandun vohasida joylashgan. Varaxsha maydoni 9 ga va balandligi 10—20 metrli ulkan tepa shaklida saqlangan. Tarixi. Varaxsha va uning atrofida V. A. Shishkin (1937-39, 1947- 54) keng koʻlamda arxeologik tadqiqotlar olib borgan; A. Muhammadjonov (1975—77), O. V. Obelchenko (1977—79), G. V. Shishkina (1987—90) ham Varaxshaning ayrim qismlarida qazishmalar olib borishgan. Arxeologik qazishmalardan maʼlum boʻlishicha, Varaxsha mil. av. 2-asrda bir-biriga tutashgan bir nechta istehkomli qishloqlar tarzida qad koʻtargan. Varaxsha harobalarining shimoliy gʻarbida qadimiy qoʻrgʻonlardan birining tashqi devori hamda yarim doira shakldagi ichki sahni 4,5×5 metrli burji kavlab oʻrganilgan. Devorning qalinligi 1,8—1,9 m va hajmi 37×41×10 sm boʻlib xom gʻishtdan qurilgan. Devor va burjlarida ichki tomoni 38—40 sm, tashqarisi 75—80 sm, kengligi 20—22 sm boʻlgan paykonsimon nishon tuynuklari ochilgan.Mil. av. 2—1-asrlarda va mil. 1 —2 asrlarda Varaxsha va uning atrofida madaniy hayot gullagan. 3—4- asrlarda Varaxsha tanazzulga uchragan. 5-asrda Varaxsha yana tiklanib Buxoroning qadimiy hukmdorlari — buxorxudotlarnint qarorgohiga aylangan. Shu davrda Varaxsha mustahkam devor bilan oʻralgan, uning janubiy qismida ark qurilgan. 8—10-asrlarda ayniqsa obod boʻlgan. Varaxsha va uning atroflari 12 kanal bilan sugʻorilib, Rajfandun vohasidagi eng yirik va markaziy qalʼalardan biriga aylangan. 12 Buxoro va Xorazm oraligʻidagi karvon yoʻli Varaxsha orqali oʻtgan[1]. Har oʻn besh kunda Varaxshada bir kunlik, yil oxirida 20 kunlik bozor sayli (navroʻzi kasho varzon, yaʼni dehqonlar yangi yili) oʻtkazilgan[2]. Buxorxudotlar qarorgohi qilinishi bilan Varaxsha yirik shaharga aylangan. 11—12-asrlarda uning hududi eniga 6 km dan ziyod boʻlgan. 12-asrda Varaxsha vohasidagi hayot toʻsatdan nomaʼlum sabablarga koʻra toʻxtab qolgan. Meʼmorligi va sanʼati.1949—54 yillarda Varaxsha tarixi va meʼmorligi oʻrganildi. Kvadrat shakldagi yirik xom gʻishtlardan qoʻshminora tarzida oʻrab chiqilgan balandligi 15 m boʻlgan tagkursilarning biriga podsho saroyi va ikkinchisiga soqchixonali darvozaxona bino qilingan. Arkning sharqiy qismida tomi ravoqsimon gumbaz tarzida yopilgan uzun yoʻlaksimon (navkarxona va darvozaxona) xonalar mavjud boʻlgan.Arkning markazida janub tomoni mudofaa devoriga yondoshgan Varaxsha hukmdorining saroyi joylashgan. U Sharqiy (11,5×17 m) va Gʻarbiy (6,6×7,25 m) mehmonxona hamda Qizil xona (zal) (8,5×12 m) lardan iborat boʻlgan. Saroy gʻarb tomonidan 3 ravoqli ganchkori ustunlar oʻrnatilgan hashamatli peshayvon bilan oʻralgan 4 . Ayvon ravoqlarining ustunlari va toqilari ganchkori qabartma tasvirlar hamda turli xil girixlar bilan bezatilgan.Saroyning Kizil xona va Sharqiy mehmonxonalari toʻla kavlab ochilgan. Xona devorlari mayda somonli loy suvoq ustidan yupqa ganch suvoq qilinib, devoriy rasmlar qizil, sariq, kulrang, qora, zangori, pushti va jigarrang boʻyoqlar bilan bezatilgan. Ularda turli xil manzaralar, fil mingan shahzoda va chokarlarning old va ortdan chovut solgan qoplonlar bilan olishuvi; qayrilib nishonga kamondan oʻq uzayotgan ot ustidagi chavandoz, qanotli tuya shaklidagi oltin taxtda oʻtirgan hukmdor tasvirlangan. Sharqiy mehmonxona devorida tiz choʻkib, qoʻlida qadah tutgan malika, belida shamshir, bir qoʻlida qisqich ushlagan podshoh, oʻrtada vazasimom otashgoxda yonib turgan 4 . Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990. 13 muqaddas olov-azarxurro, otashgoxdan oʻngda beliga xanjar taqilgan shahzodaning tiz choʻkib ibodat qilayotgan tasviri yoki sovut va dubulgʻa kiygan, qoʻllarida nayza, qalqon ushlagan suvoriylarning jang qilayotgan, shuningdek butazor, toʻqay ichidagi ov manzarasi kabi tasvirlar ayniqsa diqqatga sazovordir.Arxeologik topilmalardan aniqlanishicha, janubiy xonalarning ikkinchi qavatidagi xona ganchkori naqshlar bilan bezatilgan ekan. Koʻplab topilgan qabartma ganchkori naqshlar orasida hovuzda suzib yurgan baliqlar, yelkasidan oʻq yegan arhar, yelib borayotgan jayran, bedanalar, ayol boshli baxt qushi — Humo, hamlaga tayyorlanayotgan ajdarho, taqimiga sadoq bogʻlagan suvoriy hamda koʻpdan-koʻp ayollarning bosh qismlari bilan bir qatorda turli xil islimiy va girih parchalari uchraydi. 14 15 16 Varaxsha yodgorligi 17 Poykand yodgorligi tadqiqoti natijalari Buxoro viloyatidagi o‘rta asrlarga oid Poykent qadimgi manzilgohining xarobalari. Ushbu betakror shahar ming yillar davomida cho‘l qumliklari ostida qolib ketgan, bu esa uning qoldiqlarini hozirgi kungacha saqlab qolishga yordam berdi. Aynan shu uchun arxeologlar bu hududni Osiyoning Pompeyi deb nomlashgan.Tarixchilarning fikriga ko‘ra, so‘g‘d shahrining qadimiy qal’asida odamlar birinchi ming yillikning boshlaridan yashay boshlagan. O‘rta asrlarda bu yerda hukmdor saroyi, qadimiy ibodatxonalar va xo‘jalik qurilishlari joylashgan edi. Qal’aga tutash bo‘lgan va o‘z vaqtida eftalitlar yashagan ikkita ichki shahar (Shaxristonlar) minorali mustahkam devorlar bilan o‘ralganligi unga antik shahar maqomini bergan. Shaharning shimoliy qismida qabriston va zardushtiylik diniga oid ibodatxonalari bo‘lgan.Somoniylar hukmronligi davrida shahar o‘z rivojining eng cho‘qqisiga chiqib, yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylandi. Qadimgi shahar atrofida ko‘plab karvonsaroylar paydo bo‘lib, ular Buxoroga sayohat qilgan ko‘plab savdogarlar uchun to‘xtash joyi vazifasini o‘tagan. Arxeologlar bu yerda XI asrga oid qadimiy jome masjidining qoldiqlarini topganlar. Ammo XI asrda Zarafshon daryosining sayozlanishi tufayli, Poykentga suv kelishi to‘xtagan, bu esa shaharning inqirozga uchrashiga sabab bo‘lgan. Asrlar o‘tgach bu yerlar sahroga aylandi, qum ostidagi xarobalar olimlarga qadimgi tarixning ulkan xazinasini bitta to‘plamga jamlashga yordam berdi.Olimlar bu yerda qadimgi So‘g‘diyona madaniyatiga tegishli noyob materiallarni topdilar: uch rangli rasm solingan sirlangan keramika, kimyoviy tajribalar uchun ko‘k shisha buyumlar, atirlar va dori-darmonlarni saqlaydigan idishlar topilgan. 18 Poykand yodgorligi Rivojlangan oʻrta asrlarda Zarafshon vohasi 19 IX-X asrlarga oid ayrim yodgorliklar saqlanib qolgan bo’lsada, mazkur davrda mе'morchilik va binokorlik tеxnikasi rivojlangan edi. Pishgan g’isht, ganch, ravoq, gumbaz, toqlar qurilish sohasidagi yangiliklar bo’ldi. Pishgan g’ishtdan maqbaralar qurishda, turar joy zallarida, kanalizatsiya quvurlari qurishda ishlatilgan. Turar joylarning asosiy qismida xom g’isht ishlatilgan. Sinchli uylar ko’proq qurila boshlandi. Binolar qurilishida gеomеtriya fanidan tobora ko’proq foydalanildi. O’rta Osiyo mе'morchiligida arab xalifaligi xalqlari mе'morchiligiga xos umumiy jihatlar ham bor edi. Bu narsa masjid, madrasa va boshqalarda ko’rish mumkin. Mazkur davr m 'morchiligining eng yorqin namunasiе Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning n varasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. Maqbara binolarni tuzilishi е juda sodda. U kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib yopilgan. To’rtburchak xonaning gumbazi sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz qirrali asosga o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi xonaning t pa е burchaklariga qurilgan. Binoning t pasida yorug’lik t shiklari е е o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old tomoni ham bir xilda ishlangan. Har qaysi d vorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan, burchaklari esa е uch chorakli mustahkam g’isht ustunlar bilan ishlangan. D vorlarning е ichi va tashqi tomoni naqshkor g’isht bilan ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo an'anaviy m 'morchiligini yanada е rivojlanganligini ko’rish mumkin.X asrda Tim qishlog’ida qurilgan Arabota maqbarasi ham O’rta Osiyo m 'morchiligining noyob е durdonalaridan hisoblanadi. Maqbara X asrning 70-yillarida (977 y.) qurilgan 5 . Arabota maqbarasi XI-XII asrlar O’rta Osiyo m 'morchiligining yangi bosqichga ko’tarilishi davri namunasidir. е Binoning katta ravoqli baland p shtoqli naqshlar bilan ishlangan, е p shtoq atrofida o’ymakor naqsh bilan arab harflari е yozilgan.Afrosiyob, Varaxsha, Poykand va boshqa qadimiy shahar xarobalaridagi bino qoldiqlari o’rganilgan. Afrosiyobning g’arbiy qismidagi juda katta bino xom g’ishtdan qurilgan bo’lib, d vorlari е 5 Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 1980. 20 ganch naqshlari bilan b zatilgan. Ganch suvog’idan y limli bo’yoqе е bilan solingan uchta odam siymosi tasvirlangan rasm topildi. 1960-1964 yillarda O’z FA arxeologik eksp ditsiyasi tomonidan е yuqoridagi saroy xarobalari bilan birga mustahkam d vor bilan o’rab е olingan bir n chta binolar topildi. U xona, yo’lak va hovlidan iborat edi. е Bino xonalari naqshlar bilan b zatilgan, polga pishgan g’isht е to’shalgan. D razalarga rangdor oynalar ishlatilgan. Afrosiyobdan VII е asrda o’ymakorlik k ng yoyilganligini ko’rish mumkin. Varaxsha va е Afrosiyob aholisining uylari d vorlari ganch suvoq qilingan va е naqshlangan. Me’morchilikda turli bezakli uslublardan foydalanila boshlangan. IX-X asrlarda arab imlosining islimiy, kufiy, XI asrdan nasx turlaridan foydalanila boshlangan; pishiq g’ishtlar och malla rangda bo’lgan. XII asrdan boshlab rangli koshinlardan foydalanila boshlangan, musulmon inshootlarida moviy, yashil, zangori koshinlardan keng foydalanilgan. Bu davrda tasviriy san'at va naqqoshlikda murakkab o’simlik- g om trik gulli naqshlar ishlatilgan. X asrning ikkinchi yarmida е е Samarqand guzarlarida uy hayvonlari tasvirlari sotilgan (Ibn Xavqal). X asr o’rtalarida Buxoroda “sanamlar” sotilgan (Narshaxiy). Afrosiyobdan topilgan sopol idishlar kulolchilik rivojlanganidan dalolatdir. Bu davrdagi musulmon m 'morchiligining eng ko’zga ko’ringan е inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jom (Juma) masjidi (shaharda juma va Hayit е namozlari o’qiladigan umumshahar aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor jihati ibodat qilinadigan m hrobi g’arbga, qiblaga – Makka tarafga qaratib quriladi. е Ilk masjidlar bizning kunimizgacha to’laligicha saqlanib qolmagan bo’lsa-da, ulardan ba'zilarining ayrim qoldiqlari y tib е k lgan. XI-XII asrlarda qurilgan masjidlardan Buxoro viloyatidagi е 21 D hgoron masjidining 9 gumbazi saqlanib qolgan. Bino d vorlari xomе е g’ishtdan 4 ta yumaloq ustun pishiq g’ishtdan qilingan. G’arbiy Turkmanistondagi Misriyona masjidining p shtoq qismi saqlanib е qolgan, xolos.Masjidlar uchun alohida xususiyatga ega bo’lgan jihat bu minoralardir. Minoralar musulmonlarni namozga chorlashda muhim ahamiyat kasb etgan. 1127 yilda Buxoroda Minorai Kalon, 1196-1198 yillarda Vobk nt minorasi, 1108-1109 yillarda Jarqo’rg’on minorasi е quriladi. Minoralarning har bir «b lbog’i» ga alohida rang bilan е o’zgacha z b b rilgan.Arx ologik qazishlar natijasida IX-X asrlarga oid е е е T rmizdagi Chorsutun, Buxorodagi Mag’oki Attor masjidlari qoldiqlari е topildi. Har ikkala binoning gumbazli tomi g’ishtdan ishlangan yumaloq ustunlar ustida turadi.Maqbaralar ham alohida diqqatga sazovordir. Islom dini O’rta Osiyo aholisi tomonidan qabul qilingach, hukmron sulola vakillari ajdodlari, o’zlari va avlodlari uchun maqbaralar qurdirganlar. Miyondagi Abu Said maqbarasi (1051 y.), S raxs (Turkmaniston) da S raxsbobo yoki Abul Fazl maqbarasi (1125 е е y.) 6 , Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi (XII asrning 40-yillari) ilk maqbaralar sirasiga kiradi. Samarqanddagi Shohi Zindadagi ayrim maqbaralar XII asrga oiddir. Urganchdagi El-Arslon va Tak shning е (Ko’xna Urganch) maqbaralari, Xorazmdan XI-XIII asrlarga oid Bo’ronqal'a, Noibqal'a, Qavatqal'a chorbog’lari, Faxriddin Roziy va shayx Sharif mozori maqbaralari saqlanib qolgan., T rmiz yaqinidagi е Sulton Saodat majmuasi, O’zgandagi Qoraxoniylar maqbarasi ham diqqatga sazovordir.Jamoat binolari orasida T rmiz atrofidan IX asrga е mansub xom g’ishtdan qilingan Qirqqiz nomli chorbog’-saroy xarobalari topilgan bo’lib, u to’rtburchak shaklda qurilgan va gumbazga ega bo’lgan. Buxoro-Navoiy viloyatlari oralig’ida joylashgan Raboti Malik karvonsaroyi qoldiqlari ham diqqatga sazovor bo’lib, uning p shtoq qismigina saqlanib qolgan.Ko’rib chiqilayotgan davrda е kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik, t mirchilik, umuman е olganda mavjud yirik shaarlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq 6 Shirinov T.Sh., Berdimuradov A., Pardaev M.H. Mustaqillik yillarida arxeologiya fanini taraqqiyoti. IMKU -37, Samarqand.: 2010 . 22 turi mavjud bo’lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan. Kulolchilikda o’ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshk nt, Farg’ona, Taroz, K sh kulolchilikе е maktablari va markazlari paydo bo’lgan. XII asr oxiri – XIII asrga k lib kulolchilik maxsulotlarini ishlab е chiqarishda sifati kamayib, yashil rang bilan anglab bo’lmas suratlar chizilgan. Buni b vosita ko’chmanchi xalqlar bilan olib borilgan o’zaro е madaniy aloqalar, qolav rsa mo’g’ullarning O’rta Osiyoga bostirib е k lishi bilan bog’liqdir. е Mo’g’ullar istilosi O’rta Osiyo xalqlari hayotidagi taraqqiyotga og’ir zarba b rdi. Siyosiy parokandalik, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot е butunlay izdan chiqdi. T rmiz, Nasaf (Shullukt pa), Samarqand, е е Buxoro, Urganch shaharlari butunlay vayron etildi. Chig’atoy ulusi takibida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari yurt ozodligi uchun to’xtovsiz kurash olib bordilar. XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida xo’jalik hayot tiklana boshlandi. XIV asrning I-yarmida K b kxon (1318-1326) Qarshi shahriga asos е е soldi. L kin mo’g’ullar Movarounnahr madaniy hayotini yuksaltira е olmadilar.XIV asr 70-yillarida Amir T murning hokimyatga k lishi, е е markazlashgan davlatning tashkil topishi butun XV asr mobaynida Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot taraqqiyotini b lgilab е b rdi. Amir T mur Movarounnahrni madaniyat, san'at o’chog’iga е е aylantirish uchun katta ishlarni amalga oshirdi. Uning rahbarligida saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar, bog’lar barpo etildi.Amir T mur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag’dod, Sultoniya, Sh roz е е nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir T mur davrida е muhtasham inshootlar qurildi. Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jom ' masjidi, Go’ri Amir, Shahrisabizdagi е Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshk nt е yaqinidagi Zangi Ota maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari 23 Samarqandda Amir T mur qarorgohi Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy, shaharе atrofida Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Bihisht, Bog’i baland kabi bog’lar barpo qilindi.Amir T mur davrida Movarounnahrda е boshlangan madaniy yuksalish Ulug’b k davrida, Xurosonda esa е Shohrux va Xusayn Boyqaro davrida davom etdi. Ulug’b k е Samarqandni obod qilishga alohida e'tibor qaratdi. Uning davrida R giston maydoni shakllandi. U qaytadan r jalashtirilib, maydonga е е Ulug’b k madrasasidan tashqari p shtoqli va ulkan gumbazli xonakoh, е е karvonsaroy, o’ymakor yog’ochlardan ishlangan masjidi Mukatta' bino qilindi. Ikki yuz o’n gumbazli Ko’kaldosh jom ' masjidi qad ko’tardi. Bu е oliy imoratlardan faqat Ulug’b k madrasasigina bizning davrimizgacha е saqlangan. U ikki qavatli, xujralarining old tomonlari to’rt qirrali ayvon, burchaklarida darsxonalar, g’arbiy tomonida esa masjid joydashgan. Imorat p shtoqi sharq tomonga, R giston maydoniga е е qaragan. Madrasa p shtoqi, to’rt burchagidagi minoralari va d vorlari е е naqshinkor parchin va koshinlar bilan qoplangan. Ulugb k davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi jixatidan tula е kurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy makbarasi m 'moriy jixatdan eng е ajoyibi xisoblanadi. U p shtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat е bulib, koshinkor va b kiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan е nakshlangan. 1417 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarkand, 1433 yilda Fijduvon madrasalari kurildi 7 . Ulug’b k tomonidan qurdirilgan m 'moriy binolar ichida tarhi, е е mat matik y chimlari, naqsh va b zaklari jihatidan eng nodir е е е inshootlardan hisoblangan, 1428-1429 yillarda Afrosiyob xarobasi yaqinida Naqshi Jahon d gan joyda uch qavatli binodan iborat bo’lgan е rasadxonasi alohida o’ringa ega. Bu rasadxona Shaqkning ko’p asrli ilmu ma'rifat va madaniyati tarixida shuhrat topgan rasadxonalar orasida Movarounnahrda qad ko’targan yagonasidir. Bugungi kunda 7 Shirinov T.Sh., Berdimuradov A., Pardaev M.H. Mustaqillik yillarida arxeologiya fanini taraqqiyoti. IMKU -37, Samarqand.: 2010 . 24 mazkur rasadxonaning faqat y r osti qismigina saqlanib qolgan. 1908е yilda V.L.Vyatkin rasadxona Faxri s kstantining y r osti qismini е е topadi. 1948 yildagi arx ologik qazishlar natijasida rasadxona radiusi е 40 m trdan aniqroq doira shaklidagi binodan iborat bo’lganligi е aniqlandi. Faxriy s k ntanti binoni to’rt qismiga bo’ladi. Ularda katta- е е kichik xonalar bo’lgan. Abdurazzoq Samarqandiyning ma'lumotlariga ko’ra, rasadxona d vorlarida to’qqiz osmon; graduslar, daqiqalar, е soniyalar bilan to’qqiz osmon doirasi, y tti sayyora, muhim yulduzlar, е tog’lar, d ngiz va cho’llar bilan birga y r shari tasvirlangan edi. е е Ulug’b k kutubxonasida fanning turli sohalariga mansub 15000 tomlik е kitoblar saqlangan. Jamoat binolari qurilishi m 'morchiligida R giston maydonida bino е е qilingan Mirzoyi hammomi va karvonsaroyi, «Bog’i maydan» da qad ko’targan «Chilsutun» («Qirq ustun») va «Chinnixona» saroylari diqqatga sazovordir. Tillakori madrasasi o’rnida bo’lgan Mirzoyi karvonsaroyida ko’pincha xorijiy mamlakatlardan k lgan savdogarlar е qunishgan. XV asr II-yarmida Xurosanda madaniy hayot taraqqiyottida Alish r е Navoiy muhim rol o’ynadi. Unga zamondosh muarrixlarning shahodat b rishicha, Xurosonda, xususan Xirot va uning buluklarida Navoiy е tashabbusi bilan uch yuzdan ortiq jamoat binolari: masjid, madrasa, maqbara, xonakoh, hammom, shifoxona, saroy, istirohat bog’lari, rabot va karvonsaroylar hamda sug’orish inshootlaridan ariq (kanal), hovuz, ko’prik, koriz, bandlar (suv omborlari) qurilgan. Muarrix Xondamirning ma'lumotiga ko’ra, Alish r Navoiy o’z mablag’i е hisobidan 52 ta rabot, 19 hovuz, 16 ko’prik, 9 hammom, bir qancha madrasa, masjid, xonakoh va shifoxonalar qurdirgan. Astrobod shahrida qurilgan Mir saroyi va Jom ' masjidi, Marv shahridagi е Xusraviya madrasalarini qurdirgan. Shuningd k u janglar va zilzilalar е natijasida vayron bo’lgan inshootlarni ham qayta tiklattirgan. Jumladan, XIII asrda Hirotda qurilgan Jom ' masjidi, 1405-1418 yillarda е Mashhadda qurilgan Gavharshod masjidi, XI asr boshida Gurgon yaqinida o’rnatilgan Qobus minorasi, XI asrda Marv va Hirot oralig’ida 25 qurilgan Arslonjoziba raboti va ko’plab boshqa inshootlar ta'mir ettirilgan. Bundan tashqari Alish r Navoiy Samarqandda Abusaidе ajdodlari maqbarasi va ishratxona qurdirgan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.Toshkent,O'zbekiston,1998- yil. 2. Karimov I.A. Jayxun sohilidagi abadiy shahar // Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. Asarlar, 10-tom. Toshkent, O’zbekiston, 2002. 3. O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risidagi Vazirlar Mah’kamasining qarori, Xalq swzi. 1998, 29 iyul 4.Askarov A.A. Uspexi arxeologov Uzbekistana v izuchenii kamennogo veka .IMKU-11, Iz-vo «Fan», -T.: 1974. 5.Avdusin D.A. Polevaya arxeologiya SSSR. M.: 1980. 6 Shirinov T.Sh. O’zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirish kontseptsiyasi //WMMT. 32-son. Toshkent, Fan, 2001. 26 7.Shirinov T.Sh., Pardaev M.X, Mirzaah’medov J.K., Akademik Ya.G’.G’ulomovning hayot yo’li va ilmiy merosi. // WMMT. 29-son. Samarkand,Sug’diyona, 1998. 8.Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990. 9.Shirinov T.Sh., Berdimuradov A., Pardaev M.H. Mustaqillik yillarida arxeologiya fanini taraqqiyoti. IMKU -37, Samarqand.: 2010. 10. Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 1980. 11. Jo‘raqulov. M.J; O‘rta Osiyo ibtidoiy arxeologiyasi. Toshkent. «O‘qituvchi» nashriyoti, 1984. 12. Asqarov A.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston» nashriyoti, 2015. 27

Mavzu: “ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI” Reja: 1. Afrosiyob yodgorligi oʻrta asrlarda 2. Varaxsha, Poykand yodgorliklarining tadqiqot natijalari 3. Rivojlangan oʻrta asrlarda Zarafshon vohasi 1

Afrosiyob yodgorlig ining oʻrganilishi va tadqiqot natijalari Afrosiyob — Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand sugʻd manbalarida Smarakanve deb atalgan. Mil. av. 4-asrda Samarqand Aleksandr Maqsuniy qoʻshinlari tomonidan istilo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida eslatiladi. Maroqanda Smarakanvening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi. 11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi.ʻ Afrosiyob hozirgi Samarqandning shimoliy chegarasiga tutashgan keng bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim. Siyob ʻ ʻ arig i bilan chegaralangan. Jan. tomondan „eski shahar“ deb atalgan ʻ Samarqandga qo shilib ketgan. ʻ Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda ma lumotlar ʼ juda kam uchraydi. Ko hna shaharda o tkazilgan arxeologik qazishlar ʻ ʻ esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda. ʼ ʻ Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar qanday bo lganligini ko rishga, boylar va kambag allarning uylarini, ʻ ʻ ʻ hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning do konlarini, ʻ ko'cha va maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash ʼ tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi. Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda 2

dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shug ullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqotʻ boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9- asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid ko plab materiallar to playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda ʻ ʻ olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin O zbekiston FAning ʻ Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o tkazildi. Natijada ʻ uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng ko lamli ʻ ʻ arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o rganishni tashkil etish ʻ maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko ra, Afrosiyob „arxeologik qo riqxona“ deb e lon qilinib, uni ʻ ʻ ʼ o rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda ʻ Madaniyat vazirligining San atshunoslik instituti ham safarbar etildi. ʼ Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning ko p asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi ʻ tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo'hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan avvalgi 8—5-alarda Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga ʻ kelganligini ko rsatadi. Mil. av. 329 yilda shahar Aleksandr Maqduniy ʻ qo shinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar ʻ mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-asrlarda, Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. 3

Mil. av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. Uʻ ʻ davrlarning qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki a losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va ʼ yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali ʼ Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj ʻ ʻ topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand Sug diyonaning bosh shaxri ʻ ʻ sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy ʻ hayotida tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xo jaliklari ʻ ʻ kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu holat ʻ Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda ʻ Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari esa „Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim qo shin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari ʻ mustahkam bo lib, atrofida suv to la xandaq bor edi. Qutayba ʻ ʻ Samarqanda Farg ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan ʻ lashkarlarni enggach, ko maksiz qolgan Sug d hokimi G urak noiloj u ʻ ʻ ʻ bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga bo shatib berishga majbur bo ldi. Arxeologik topilmalar islomga zid ʻ ʻ bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini ʻ isbotlaydi. 1 1 .Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990. 4

Afrosiyob yodgorligining ochilishi 9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar qo liga o tdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrdaʻ ʻ Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar, ʻ badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va kanalizasiyalar, tosh ko chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan ʻ ta minlash og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar ʼ ʻ hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv ʻ keltirilgan. Ana shu kanal izlari hozirgi shahar xiyobonining jan.da, Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi. ʻ ʻ Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yo l ʻ olgan. Tarixiy manbalarga ko ra Afrosiyobga jan.dan kiraverishda ʻ shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvay-irg ich qurilib, ʻ ʻ uning tepasidan katta ariq o tkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“ ʻ 5

O'xshashlar

ZARAFSHON VOHASIDAGI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI
Zarafshon vohasi bronza davri
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli.
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli
Germaniyaning oʻrta asrlar tarixiga oid manbalari