ZARAFSHON VOHASIDAGI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI Reja: 1. Zarafshon vohasi o’rta asrlar davri yodgorliklarining tarixshunosligi 2. Afrosiyob yodgorligi oʻrta asrlarda 3. Varaxsha, Poykand,Panjikent yodgorliklarining tadqiqot natijalari 4. Rivojlangan oʻrta asrlarda Zarafshon vohasi 1

Afrosiyob yodgorlig ining oʻrganilishi va tadqiqot natijalari Afrosiyob — Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand sugʻd manbalarida Smarakanve deb atalgan. Mil. av. 4-asrda Samarqand Aleksandr Maqsuniy qoʻshinlari tomonidan istilo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida eslatiladi. Maroqanda Smarakanvening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi. 11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi.ʻ Afrosiyob hozirgi Samarqandning shimoliy chegarasiga tutashgan keng bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim. Siyob ʻ ʻ arig i bilan chegaralangan. Jan. tomondan „eski shahar“ deb atalgan ʻ Samarqandga qo shilib ketgan. ʻ Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda ma lumotlar ʼ juda kam uchraydi. Ko hna shaharda o tkazilgan arxeologik qazishlar ʻ ʻ esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda. ʼ ʻ Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar qanday bo lganligini ko rishga, boylar va kambag allarning uylarini, ʻ ʻ ʻ hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning do konlarini, ʻ ko'cha va maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash ʼ tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi. 2

Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shug ullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqotʻ boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9- asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid ko plab materiallar to playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda ʻ ʻ olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin O zbekiston FAning ʻ Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o tkazildi. Natijada ʻ uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng ko lamli ʻ ʻ arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o rganishni tashkil etish ʻ maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko ra, Afrosiyob „arxeologik qo riqxona“ deb e lon qilinib, uni ʻ ʻ ʼ o rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda ʻ Madaniyat vazirligining San atshunoslik instituti ham safarbar etildi. ʼ Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning ko p asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi ʻ tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo'hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan avvalgi 8—5-alarda Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga ʻ kelganligini ko rsatadi. Mil. av. 329 yilda shahar Aleksandr Maqduniy ʻ qo shinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar ʻ 3

mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-asrlarda, Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Mil. av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. Uʻ ʻ davrlarning qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki a losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va ʼ yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali ʼ Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj ʻ ʻ topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand Sug diyonaning bosh shaxri ʻ ʻ sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy ʻ hayotida tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xo jaliklari ʻ ʻ kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu holat ʻ Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda ʻ Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari esa „Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim qo shin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari ʻ mustahkam bo lib, atrofida suv to la xandaq bor edi. Qutayba ʻ ʻ Samarqanda Farg ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan ʻ lashkarlarni enggach, ko maksiz qolgan Sug d hokimi G urak noiloj u ʻ ʻ ʻ bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga bo shatib berishga majbur bo ldi. Arxeologik topilmalar islomga zid ʻ ʻ bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini ʻ isbotlaydi. 1 1 .Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990. 4

Afrosiyob yodgorligining ochilishi 9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar qo liga o tdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrdaʻ ʻ Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar, ʻ badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va kanalizasiyalar, tosh ko chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan ʻ ta minlash og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar ʼ ʻ hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv ʻ keltirilgan. Ana shu kanal izlari hozirgi shahar xiyobonining jan.da, Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi. ʻ ʻ Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yo l ʻ olgan. Tarixiy manbalarga ko ra Afrosiyobga jan.dan kiraverishda ʻ shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvay-irg ich qurilib, ʻ ʻ uning tepasidan katta ariq o tkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“ ʻ 5