logo

O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2563.572265625 KB
          O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati 
                                                M U N D A R I J A  
Kirish …………………………………………………………………………………… 3-7
I BOB  O’rta  Zarafshon  vohasi  bronza  davri  o’rganilishi  tarixi.
1.1  O’rta  Zarafshon  vohasi  bronza  davriga  oid  tadqiqotlar  tarixi……...8-14
1.2  Samarqand Davlat Universiteti Arxeologiya kafedrasi ilmiy xodimlari 
tomonidan  O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi……………………14-25
II BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining 
o’rganilish  tarixi.               
2.1   O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi………...25-46
2.2   O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining diniy e’tiqodi va uning 
moddiy   madaniyatda  aks etishi……………………………………………46-53
Xulosa ……………………………………………………………………….54-59
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………60-61
Ilova
  
                                                      
    KIRISH
Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon
talablari   asosida     ilmiy   o’rganish   qator   dolzarb   masalalarni   ilmiy   tahlil   qilishni
talab etadi. Zarafshon vodiysini o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir
davr   madaniyati,   ularning   davriy   sanalari   haqidagi   obyekt   tadqiqotchilari
xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish;
-     Zarafshon   vodiysi   materiallari   asosida   o’zlashtiruvchi   xo’jalikdan   ishlab
chiqaruvchi xo’jalikka o’tish jarayonlarini kuzatish;
- qadimgi dehqonchilik madaniyatining noyob obyekti Sarazmda Zarafshon
vodiysining   yirik   Sarazm   metallurgiya   markazini   tashkil   topish   moddiy   bazasini
o’rganish   va   shu   markazning   metall   xomashyosini   janubiy   mintaqalarga   kirib
borishi   munosabati   bilan   Jom   dasht   savdo   karvon   yo’li   va   Jom   savdo   karvon
saroyini tashkil topish sabablarini ochish;
-   eneolit   va   ilk   bronza   davrida   Zarafshon   vodiysining   yuqori   tumanlarida
intensiv rivojlanishda davom etgan urbanistik jarayonlarning miloddan avvalgi II-
ming yillikning o’rtalaridan inqirozga yuz tutish sabablarini  ko’rsatish;
 miloddan   avvalgi   II-ming   yillikning   ikkinchi   yarmi   ijtimoiy-iqtisodiy,
etnomadaniy   va   siyosiy   voqyealarga   boy   davr   bo’lganligi   bilan   xarakterlanadi.
Birinchidan,   «kechagi»   chorvador   qabilalarning   katta   qismi   vohaning   tabiiy-
geografik   sharoitlari   dehqonchilikka   qulay   joylarda   o’troq   hayotga   o’tib,
muqimlashadilar;   ikkinchidan,   vohada   muntazam   mo’tadil   hayot   tarkib   topadi   va
vohadagi   turli   etnik   guruhlar   o’rtasida   iqtisodiy   va   etnomadaniy   aloqalar
rivojlanib,   o’zbek   etnogenezining   kurtaklari   nish   ura   boshlaydi;   uchinchidan,
chorvador oriylarning kirib kelishi bilan inqirozga yuz tutgan urbanistik jarayonlar
miloddan   avvalgi   II-ming   yillikning   oxiri   va   I-ming   yillikning   boshlaridan   yana
jonlanib,   vohada   Ko’ktepa,   Afrosiyob,   Xo’jabo’ston   kabi   ilk   shaharlar   qad
ko’taradi. 
Muammoning   o’rganilganlik   darajasi .   Zarafshon   vodiysi   bronza   davriga
kelganda keng ko’lamda o’zlashtiriladi. Ayni q sa, Zarafshon havzasining tog’oldi,
dasht   va   cho’l   mintaqalarida   bu   ko’pro q   ko’zga   tashlanadi.   Chorvador   dasht
2 qabilalari   yodgorliklari   topilgan   mintaqa   geografiyasi   (To’qayli 1
,   Jom 2
,
Galasherik 3
,   Mo’minobod 4
,   Chorbog’ 5
,   Dashti-O’rdakon 6
,   Chakka 7
,   Soyig’us 8
,
Siyob 9
, Sazag’on 2 10
, Gudjayli 11
, Qizilqir 12
, Dashti Qazi 13
 va boshqalar) kengayadi.
Ammo   sobiq   sho’ro   davri   ilmiy   adabiyotida   chorvador   dasht   qabilalarining
chorvaga   noqulay   joylarda   (masalan,   Dashti   Qazi)   joylashish   sabablari
ochilmagan.   Aniqro g’ i,   dasht   qabilalariga   tegishli   yodgorliklar,   hatto   ularga
tegishli   yolg’iz   qabrlarning   uchrash   sabablari   ham   tarixiy   ta h lil   va   talqin
qilinmagan.   Shuningdek,   ular   birlamchi   tarixiy   manba   sifatida   o’rganilmagan.
Arxeologik   yodgorliklar   tavsifiy   xarakterda   o’rganilib,   ularning   har   bir   davr
ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan tahlil va talqin etilmay kelingan. 
Mustaqillik   tufayli   o’tmish
tarixga, uning obyektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga
qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshladi. Natijada, Zarafshon vodiysining suv
havzalariga   yaqin   mintaqalarda   tarkib   topgan   yodgorliklar   asosida   o’troq
dehqonchilik   xo’jaligi   yotganligi,   ular   «kechagi»   qishloqlar   bo’lgan   bo’lsa,
«bugun»,   sekin-asta   yirik   ilk   shaharlar   markaziga   aylanganligi   haqida   fikr-
mulohazalar   qilina   boshlandi.   Arxeologiya   obyektlarini   yangicha   qarashlar
asosidagi   tahliliga   ko’ra,   miloddan   avvalgi   II-ming   yillikning   o’rtalaridan   O’rta
Osiyo   mintaqasiga   ommaviy   kirib   kelgan   chorvador   qabilalar   hayotida   ham   tub
1
  Жўрақулов М., Аванесова Н., Амирқулов Б. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994,
111-113 бетлар.
2
Аванесова   Н.А.,   Шайдуллаев   Ш.Б.,   Ёрқулов   А.   К   вопросу   о   культурной   принадлежности   джамских
древностей эпохи палеметалла.  “Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии”. Самарканд -
Бишкек, 2005. стр.13. 
3
 Аванесова Н.А  и д р. К вопросу о культурной принадлежности джамских ....  стр.15.
4
  Лев Д.Н. Погребение эпохи бронзы   близ г. Самарканда . КСИА АН СССР, вып. 108, Москва-1966, стр. 101-
104;   Аскаров  А. Раскопки  могильника   эпохи  бронз ы     в Муминабаде.   ИМКУ  №  8, стр.  56-62, Ташкент-1969;
его же, Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. КСИА АН СССР. Вып. 122, стр. 64-66, Москва-1970. 
5
 Якубов Ю. Работы Зеравшанского отряда в 1975 г. АРТ,вып.  XV . Душанбе-1982.
6
  Беленицкий   А.М.,   Маршак   Б.И.,   Распопова   В.И.,   Исаков   А.   Раскопки   древнего   Панжикента   в   1976   г.   А РТ,
вы п. XIV. Душанбе- 1981.
7
  Жўрақулов М.Ж.,Аванесова Н.А.,  Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг  ибтидоий маданияти. Самарқанд-
1994, 107-111 бетлар.
8
 Жўрақулов М.Ж. ва бошқалар. Зарафшон воҳасининг…165 бет. 
9
 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти.  Самарқанд-
1994. 105-106 бетлар.
10
Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг .....  114 -115 бетлар. 
11
  Аскаров  А. Памятники  андроновской  культуры    в низовьях  Зарафшана.  ИМКУ, вып.  3, Ташкент-1962, стр.
28-35;  Гулямов Я.Г., и др. стр. 187-223.
12
 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана. Ташкент-1966, стр.224-
225.
13
 Исаков А., Потёмкина Т.М. Могильник племен эпохи бронзы в Таджикистане.СА № 1, 1989, стр. 145-167.  
3 ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq
sivilizasiyasiga   borib   taqaluvchi   ilk   urbanistik   jarayon   miloddan   avvalgi   II-ming
yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu
jonlanishning   guvohi   sifatida   Zarafshon   vodiysining   o’rta   qismida   Ko’ktepa,
Afrosiyob kabi ilk shaharlar   qad ko’taradi. Shunday qilib, Zarafshon vodiysining
tosh   va   bronza   davri   qabilalarining   madaniyati   haqida   juda   katta   arxeologik
materiallar to’plangan. Tadqiqotning   maqsad   va
vazifalari:   Tadqiqotning   asosiy   maqsadi   mavzu   bo’yicha   to’plangan   juda   boy
arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy
urug’chilik   jamoalari   tarixining   rivojlanish   jarayonlarini   kuzatish   va   ularni
umumlashtirish.   Shundan   kelib   chiqqan   holda,   malakaviy   ilmiy   ishda   quyidagi
vazifalar qo’yiladi:
 mavzuni   yoritishda   arxeologik   materiallarni   davrma-davr   umumlashtirib,
ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;
 ibtidoiy urug’  jamoalari  tarixining har  bir  bosqichida  yuz bergan iqtisodiy-
xo’jalik kashfiyotlarini Zarafshon vodiysi materiallari asosida yoritib berish;
 jahon   tarixida   “Neolit   inqilobi”   deb   nom   olgan   mintaqaviy   rivojlanishning
aks   sadolari   Zarafshon   vodiysida   neolit   davrining   oxirlari,   ayniqsa,   eneolit
davridan boshlanganligini boy arxeologik artefaktlar asosida yoritish; 
 Zarafshon   vodiysi   materiallari   asosida   neolit   davridan   boshlab   mehnat
qurollari   ishlab   chiqarish   bilan   bog’liq   tog’   sanoatining   kelib   chiqishi,
eneolit   davridan   esa   ma’dan   konlarini   qidirish,   ruda   qazish   va   uni
transportirovka qilish, maxsus ruda eritish qurilmalarini kashf etish va undan
metall xomashyosini ajratib olish usullari mexanizmini ochib berish; 
Bronza   davri   tarixiga   oid   tadqiqotlarning   ilmiy-nazariy   asoslarini   ochib
berish tadqiqotning vazifasi hisoblanida.
Tadqiqot   predmeti:  Zarafshon   vohasi   bronza   davri   arxeologik	
yodgorliklari   tadqiqotlari
  natijasida   qo’lga   kiritilgan   moddiy   madaniyat
manbalari tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi. 
Tadqiqotning   obyekti :   Mavzu   Zarafshon   vohasining   eng   qadimgi   tarixi,
ya’ni   arxeologik   ma’noda,   kishilik   tarixining   bronza   davri,   tarixiy   davriy
4 ma’noda,   ibtidoiy   to’da   va   urug’-jamoachilik   davri   tarixiga   bag’ishlanganligi
uchun   (chunki   hali   u   davrlarda   yozuv   bo’lmagan)   tadqiqot   obyektlari   shu
davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. 
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi:   Zarafshon   vodiysining   ibtidoiy   to’da   va
urug’   jamoalari   davri   tarixi   bo’yicha   to’plangan   arxeologik   manbalarning
tarixga   yangicha   qarashlar   va   yondashuvlar   asosida     tahlil   qilinishi   tufayli
quyidagi xulosalarga kelindi:
 Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh
davrining   mustye   bosqichidan   boshlangan.   Shu   davrdan   boshlab,   Zarafshon
vodiysi   kishilik   tarixining   barcha   davr   va   bosqichlarida   keng   o’zlashtirilib
kelingan;
 kishilik   tarixiga   xos   jamiyatning   mintaqaviy   rivojlanish   qonuniyati
Zarafshon   vodiysida   neolit   davrining   oxirlari   va   asosan   eneolit   davridan   ishlay
boshlagan.   Bu   holatning   yuz   berishi   qadimgi   dehqonchilik   madaniyati
metropoliyalaridan bir guruh urug’ jamoalarining migrasiyasi bilan bog’liq edi;
 Zarafshon   vodiysida   ilk   bor   qad   ko’targan   o’troq   dehqonchilik   madaniyati
yodgorligi vohaning o’rta va quyi qismlarida emas, balki uning eng yuqori qismida
paydo   bo’ldi.   Chunki   u   birinchi   navbatda   ma’dan   konlari   bilan   bog’liq   edi;
Tadqiqotning   amaliy   natijasi:   Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   ahamiyati
malakaviy ilmiy ish mavzuga oid nazariy-uslubiy yondashuvlar ilk o’rta asrlar Qadimgi
Farg’ona   moddiy   madaniyatini   atroflicha   o’rganishga   xizmat   qiladi. Arxeologik
artefaktlarni o’rganishda qo’llanishi kerak bo’lgan kompleks yondashuvlar tavsiya
etilgan.   Xususan,   sopol   buyumlarining   umumiy   tipologik   majmualari   xronologik
mutanosiblik va ma’lum davrning materiallarini ta’minlab bergan boyroq va davriy
jihatdan ketma-ketlikni saqlagan qatlamlarni umumlashtirish asosida tadqiq etiladi.
Boshqa ayrim topilmalar yordamchi o’rinda qo’llanilib, sopol buyumlarning asosiy
majmualarini to’ldirgan.
                    Tadqiqot   natijalarining   e’lon   qilinishi:   Malakaviy   ilmiy   ish   mavzusi
bo’yicha  ilmiy maqola nashr ettirilgan. 
Malakaviy ilmiy ishning hajmi va tuzilishi: Tadqiqotga  kirish,  ikkita bob,
5 xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati,   shartli   qisqartmalar   ro’yxati   va
ilovalardan iborat. Tadqiqotning hajmi 65 sahifani tashkil etadi.
Malakaviy ilmiy ishning tuzilishi:   Malakaviy ilmiy ish kirish,  ikkita bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat.
                                                              
6 I     BOB.       O’rta     Zarafshon     vohasi     bronza     davri
o’rganilishi                                tarixi.   
    1.1  O’rta  Zarafshon  vohasi  bronza  davriga  oid  tadqiqotlar  tarixi.
Zarafshon   vohasining   tarixiy   yodgorliklari   haqidagi   dastlabki   xabarlar   ilk
bor tog‘ injenerlari K.F.Butenev, F.Bogoslovskiy, yosh sharqshunos N.V.Xanikov
asarlarida   uchraydi.   Ushbu   asarlar   Samarqandning   me’moriy   yodgorliklari,
shuningdek, Samarqandda temuriylargacha qadimgi shahar xarobasi Afrosiyob va
«Devori Qiyomat» haqida ilk bor ma’lumot beradi. Zarafshon general gubernatori
topshirig’i   bilan   1874-yilda   mayor   Borzenkov   Afrosiyobda   ilk   bor   arxeologik
qazishma   ishlarini   boshlab   yubordi.   Biroq   u   hech   qanday   ilmiy   tayyorgarlik   va
malakaviy uslubsiz qazish ishlarini olib borgan.
Mashhur   sharqshunos   va   arxeolog   olim   A.Yu.Yakubovskiyning
ta’kidlashicha,  mayor   Borzenkov  hech   bir  arxeologik  tayyorgarliksiz   qazishmalar
olib borgan, chunki uning asosiy maqsadi noyob topilmalar topish bo’lgan. Shunga
qaramay,   uning   qazishmalari   va   ular   haqidagi   M.Rostislov   publikatsiyasi
Afrosiyobni o‘rganuvchilar oldiga keng istiqbolni ochib berdi. 1883-yilda general
gubernator   M.G.Chernyaevning   topshirig‘i   bilan   Afrosiyobda   qazish   ishlari   bilan
V.V.Krestovskiy   shug‘ullandi.   U   hatto   Afrosiyob   qazishmalariga
N.I.Veselovskiyni   jalb   qilish   masalasida   gubernator   M.G.Chernyaevga   xat   bilan
murojaat   qiladi.   Birok   tarixiy   yodgorliklarni   o‘rganish   bilan   bog‘liq   ishlar
Arxeologiya   komissiyasi   ruxsati   bilan   bilishi   kerakligi   bois   V.V.Krestovskiyning
bu   xatti-harakatlari   Sankt-Peterburg   olimlari   orasida   norozilik   kayfiyatini   kelib
chiqishiga sabab bo’ladi. 14
  Hatto I.P.Minaev Rossiya arxeologlar jamiyatining
yig’ilishida   yodgorliklarni   o‘rganish   ishi   bilan   faqat   mutaxassis   olimlar
shug‘ullanishi   kerakligini   alohida   ta’kidlab   o‘tadi.   Ammo   N.I.Veselovskiy
nomzodini   komissiya   ma’qullaydi   va   unga   Turkiston   o‘lkasi   yodgorliklarini
o‘rganish bo’yicha ruxsat berilishi bilan birga, unga arxeologik qazish ishlari bilan
14
  Ibragimov R. Z. Arxeologiya va etnologiya. (nashrda).
7 bog‘liq   ba’zi   bir   uslubiy   maslahatlar   berish   ko’zda   tutiladi.   Chunki   u   tajribali
arxeolog   sifatida   tegishli   ma’lumotga   ega   emas   edi.   N.I.Veselovskiy   1885-yilda
Samarqandga yetib kelib, Afrosiyobni o‘rganishga kirishadi. U o‘zining hisobotida
Iskandar   fath   etgan   qadimgi   Samarqand   aynan   Afrosiyob   ekanligini,   1220-yilda
Chingizxon   vayron   etgan   Samarqand   ham   aynan   Afrosiyob   ekanligini   aniq
aytadi. 15
  Sobiq   sovetlar   davrining   dastlabki   yillarida   (30-40-yillarda)   Zarafshon
vohasi   tarixi,   madaniyati   va   madaniy   merosini,   birinchi   navbatda,   uning   har   uch
vohasi (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo) arxeologik yodgorliklarini o‘rganishga
qiziqish kuchaydi va bu ishlarda A.Yu.YAkubovskiy, V.A.Shishkin, M.E.Masson
va   Ya.Gulomov,   G.V.Grigorev   va   A.I.Terenojkin,   A.M.Belenitskiy   va   D.N.Lev
kabi arxeologlar alohida faollik ko’rsatdilar. Ayniqsa, o‘tgan asrning 50-yillaridan
boshlab Zarafshon vohasi bo’ylab Ya.Gulomov va V.A.Shishkin, A.M.Belenitskiy
va   D.N.Lev   hamda   ularning   ko’p   sonli   shogirdlari   tomonidan   keng   ko’lamli
arxeologik tadqiqotlar olib borildiki, natijada, bugungi kunga kelib, uni ilk ajdodlar
tomonidan o’zlashtirilishidan boshlab to so‘nggi o‘rta asrlarga qadar bo’lgan tarixi
arxeologik   jihatdan   davrma-davr,   bosqichma-bosqich   o‘rganildi,   juda   katta   va
ilmiy   ma’lumotlarga   boy   faktik   materiallar   to‘plandi,   ularni   davrma-davr
umumlashtirish,   har   bir   davrning   o’ziga   xos   xususiyatlari,   tarixiy   taraqqiyoti   va
etnomadaniy rivojlanish jarayonlarini ilmiy xolislik, arxeologik obyektivlik, tarixiy
ketma-ketlikda   o‘rganish   va   ularni   umumlashtirish   imkoniyati   tug’ildi.
Zarafshon   vohasi,   uning   tog‘li   rayonlari   odamzodning   ilk   ajdodlari
tomonidan qadimgi   tosh  davrining  muste  bosqichidan  boshlab  o‘zlashtirilgan.  Bu
holda   dastlabki   ma’lumotlarni   Samarqand   davlat   universitetining   arxeologi
D.N.Lev   asarlarida   o‘qish   mumkin.   D.N.Lev   1947-yilda   Samarqand   shahridan
janubroqda, Taxtaqoracha dovoni yaqinidan Omonqo‘ton g‘orini topadi. Oradan 5
yil   o‘tgach,   Samarqand   shahridan   50   kmlar   chamasi   janubiy-sharqdan   Taqalisoy
g‘orini   topib   o‘rgandi.   Har   ikkala   g‘orlarda   olib   borilgan   arxeologik   izlanishlar
ularni   qadimgi   tosh   davrining   muste   bosqichiga   tegishli   ekanligini   ko‘rsatdi.
15
  Egamberdieva N. A., Arxeologiya. O’quv qo’llanma.Toshkent. 2011.
                                             
                                                                   
8 Zirabuloq   va   Ziyovuddin   tog‘   etaklaridan   (Zirabuloq   va   Qo‘tirbuloq)   topib
o’rganildi.   Ta’kidlash   joizki,   vohaning   muste   davri   yodgorliklari   asosan   tog‘
bag‘ridan   qaynab   chiqqan   buloq   bo’ylarida,   suvga   yaqin   g‘orlarda   makon
topganlar.Darhaqiqat,   Sarazmning   yuqori   qatlamida   dasht   qabilalariga   xos   qo‘lda
ishlangan   Andronova   madaniyati   sopol   parchalari   uchraydi.   Shuningdek,   Sarazm
IV   davri   metall   komplekslari   orasida   ham   bronza   davri   dasht   qabilalari
madaniyatiga   tegishli   pichoq   va   xanjarlar   uchraydi.   SHu  bilan   birga,   Sarazmning
eng Yuqori madaniy qatlam chuqurchalarida qo‘lda yasalgan, sirti qizg‘ish oq tiniq
angob bilan pardozlangan rangli naqshli sopollar seriyasi uchraydi. Bu sopollar bir
qarashda   chust   madaniyati   sopollarini   eslatadi.   Demak,   bu   ashyoviy   dalillar
tahliliga  ko‘ra,  sarazmliklar  dasht   qabilalari  bilan  (Dashti   Qazoni   eslang)  ma’dan
konlari   mojarosi   tufayli   Sarazmni   tashlab   ketgach,   u   joyda   ma’lum   vaqtlar
o‘tgandan   so‘ng   so‘nggi   bronza   davri   rangli   sopol   madaniyati   (Chust)
qabilalarining   kulbalari   paydo   bo‘ladi.   Agar   masalaga   A.Isxoqov   xronologik
davriy   sistemasi   nuqtai   nazaridan   yondashilsa,   bu   faraz   g‘ayritabiiy   bir   hol   edi.
Ammo   qadimgi   Sarazmning   eng   yuqori   qatlami   kompleksida   so‘nggi   bronza
davrining   rangli   sopol   madaniyati     sopolining   uchratilishini   ikki   holat   bilan
tushuntirish   mumkin:   birinchisi,   keyingi   yillartadqiqotlarida   chust   madaniyati
sanasini   arxeologlar   orasida   mil.   avv.   II-ming   yillik   o‘rtalarigacha
qadimiylashtirish kayfiyati hukm surmoqda, ikkinchisi, Sarazm IV yuqori sanasini
miloddan   avvalgi   II-ming   yillikning   o‘rtalarigacha   yoshartirish   g‘oyasi   olga
surilmoqda. Shunday qilib, Yuqorida keltirilgan faktlardan kelib chiqib, Sarazm 1-
Nomozgoh III bilan, Sarazm  II - Nomozgoh IV bilan, Sarazm III - Nomozgoh V
bilan, Sarazm IV - Nomozgoh VI bilan davrlashtirish mumkin.Shu bilan birga, ular
orasida   qadimiylikka   davo   qiluvchi   Jukov   memorial   diniy   kompleksi   xronologik
jihatdan Evroziya cho‘llarida chorvachilik xo‘jaligi endigina shakllanib borayotgan
ilk   bronza   davri   madaniyatlarining   hosilasi   bo‘lishi   mumkin.   Undan   keyingi
xronologik   prioretitga   da’vo   qiluvchi   obyektlar   To’qayli   manzilgohi,   Chakka
qabristoni   va   Siyob   yolg‘iz   .Zarafshon   daryosi   havzasi   eng   yirik   tarixiy-madaniy
viloyat   bo'lib,   nafaqat   o'rta   Osiyo   daryolari   oralig'ining   keng   qismini,   balki   faol
9 aloqalarga hissa qo'shgan Evroosiyo qit'asida Markaziy o'rinni egallaydi. Zarafshan
o'lkasi   ulkan   salohiyatga   ega   iqtisodiy   resurslarga   ega.   Bu   erda   oltin   va   kumush,
mis,   qo'rg'oshin,   rux,   qalay,   mishyak,   vismut   va   boshqa   rudalarning   konlari   va
ko'rinishlari   ma'lum.   Xomashyo   bazasi   mineral   xomashyo   va   bezak   (Turkuaz,
xalsedon,   Oniks)   toshlarining   ruda   bo'lmagan   shakllarini   ham   o'z   ichiga   oladi   . 16
Ko'pgina konlarda o'tmishda, shu jumladan bronza davrida ko'plab ekspluatatsiya
izlari   qayd   etilgan   . 17
  Mintaqaning   turli   xil   tabiiy   sharoitlariga   ko'ra,   uning
hududida   tarixan   ikkita   ishlab   chiqarish   ixtisoslashuv   zonasi   –   qishloq   xo'jaligi
ustun bo'lgan zona va chorvachilik ustun bo'lgan zona shakllangan.
Arxeologlarning   ko'plab   tadqiqotlari   vossozga   ushbu   hududda   paleometal
davridagi  birinchi  dehqonlar  (Sarazm)   va  chorvadorlar  (qo'ng'izlar)  hayoti   haqida
taxminiy   tasavvur   berishga   yordam   berdi.   Biroq,   belgilangan   hududda   tobora
ko'payib borayotgan yangi kashfiyotlar yanada murakkab arxeologik manzarani va
davom   etayotgan   jarayonlarning   noaniqligini   ochib   beradi,   bu   quyida   muhokama
qilinadi.   Biz   olgan   kichik,   ammo   ifodali   material   miloddan   avvalgi   IV-III   ming
yillar oralig'ida rivojlangan chorvachilik xo'jaligiga ega bo'lgan yamno–Afanasyev
tipidagi birinchi  cho'ponlik guruhlarining paydo bo'lishidan dalolat  beradi. Ushbu
kompleks   favqulodda   hodisa   bo'lib,   alohida   e'tiborga   loyiqdir.   Jukov   yaqinidagi
muqaddas   inshootning   joylashuvi   va   tarixi   yodgorlik   Samarqand   universiteti
arxeologiya  kafedrasi   tomonidan  1987   yilda  Zarafshan   daryosining   chap   qirg'og'i
bo'ylab   Tugayniy   va   Jukov   qishloqlari   o'rtasida   o'tkazilgan   razvedka   tomonidan
aniqlangan.   Samarqanddan   16   km   Sharqda   joylashgan.   Yuvilgan   daryo
qirg'og'ining talusida bir nechta chaqmoqtosh asboblari va sopol idishlar topilgan.
1   kvadrat   metrdagi   topilmalarning   kontsentratsiyasi     ahamiyatsiz   ular   30X20   m
maydonga tarqalgan, ko'tarish materiallari qirg'oq chizig'ining eroziyasi  natijasida
hosil bo'lgan teras shaklidagi qirg'oqqa to'g'ri keladi. Daryo kesimining zamonaviy
yuzasi sathidan 67 metr balandlikda. Daryo ustida osilgan baland qirg'oq qoyalari
qazish   joyiga   kirishni   ancha   qiyinlashtirdi.   Tadqiqotlar   faqat   juda   cheklangan
16
  O'zbekiston mineral-xomashyo resurslari, 1976.
17
  Maksudov I. Z., Kiryaev V. I. va boshqalar, 1975, 135-140-betlar
                                  
                                                               
10 hududda mumkin edi. 18 kvadrat metr maydondagi rekognitsirovka qazishmasi suv
osti terrasining cheti bo'ylab qurilgan, uning kesimida zamonaviy sirtdan 5,02 metr
chuqurlikda,   allyuviy   gorizontida,   qolipli   bezakli   keramika   parchalari   topilgan.
Kesimdan olingan keramika qirg'oqda topilgan idishlar majmuasi bilan mutlaqo bir
xil bo'lib, u Afanasyev idishlari bilan o'ziga xos o'xshashliklarga ega. Tuproqning
qulashi   va   mablag'larning   etishmasligi   (katta   qazish   ishlari   talab   qilingan)   tufayli
saytni   yanada   o'rganish   to'xtatildi.   Xavfsizlik   qazish   ishlari   5   yildan   so'ng,   erta
bahorda qirg'oq ko'chkisi  paytida, tosh konstruktsiyasining  profili va ko'mir  bilan
qoplangan kuygan qoraygan erning izlari topilganida tiklandi. Quyida qirg'oq bo'yi
bilan   chegaralangan   yodgorlikning   qisqacha   tavsifi   keltirilgan.   Tadqiqot   vaqtida
ko'rib   chiqilayotgan   ob'ekt   qisman   bezovta   qilingan.   U   tosh   tagida   to'plangan
qoplama   konlariga   to'g'ri   keladi.   Allyuvial   qatlamlar   ko'milgan   tuproqli   qum   va
qumli  qum  bilan qoplangan.  Ushbu uchastkaning  balandligi  Zarafshan  sathidan 6
m   dan   ortiq.   Qazish   (16x4   m)   qurilgan,   unda   kulrang   qumli   qum   ustida   suvli
allyuviy   ochilgan.   Oxirgi   gorizontda   4,07   metr   chuqurlikda   joylashgan   tosh
qatlamlari   qoldiqlari   kuzatilgan.   Dastlabki   tozalashdan   so'ng   qazilgan   inshoot
diametri taxminan 5 m bo'lgan, bir necha qatorlardan bo’lgan. Tozalash natijasida
tosh stela ko’rinadigan   chuqurga o'rnatilganligi va toshli shag'al bilan o'ralganligi
aniqlandi. Toshlarning   bir   qismi   plaser   bilan   siljigan   gorizontal   ravishda   bilan
o'ralgan   noto'g'ri   yumaloq   konturlardan     iborat   edi.   Qadimgi   sirt   darajasida
yotadigan toshlarning parchalanishini tozalash jarayonida olib borilgan kuzatishlar,
ularda   ilgari   tushgan   Duvarcılık   yuqori   qatorlarining   qismlarini   ko'rishga   imkon
beradi.   Eng   kuchli   halokat   SV   qismida   qayd   etilgan.   Qurilish   sodali   qatlamni
kesmasdan qadimiy ufq darajasida qurilgan. Devorning markazida tosh oval halqa
joylashgan.   Ikkinchisining   asosi   diametri   35   sm   gacha   bo'lgan   toshlardan   iborat
bo'lib,   ikkinchi   va   uchinchi   qatorlar   biroz   kichikroq   toshlardan   iborat.   23   qator
toshlardan iborat yer usti  konstruksiyasining saqlanib qolgan qoldiqlari balandligi
0,4 m gacha, diametri 3,06 m gacha bo'lgan to'liq bo'lmagan aylana shakliga ega.
devorning kengligi bir xil emas va 0,20,35 m .Devorning ichki maydoni 1-darajada
shunga   o'xshash   toshlar   va   toshlar   Zarafshan   kanallarida   keng
11 tarqalgan.Afanasyeva   to'plami   2   birinchi   fiksatsiya   artefaktlar   va   aniq   tuzilishga
ega   bo'lmagan   tosh   eskiz   bilan  to'ldirilgan,  faqat   yiqilgan   toshlar   orasida   vertikal
turgan devor  toshidan tashqari. Tozalash  natijasida  tosh-stela (ko'rinadigan ishlov
berish   izlari   bo'lmagan,   balandligi   0,47   m)   chuqurga   o'rnatilganligi   va   toshli
shag'al bilan o'ralganligi, sz–yv o'qi bo'ylab yo'naltirilganligi, devorning geometrik
markazida   joylashganligi   aniqlandi.   Devordan   SV–yv   chizig'i   bo'ylab   tuproqqa
ko'milgan ikkita o't o'chog'i  (diametri 0,80,9 m, chuqurligi 0,20,25 m) joylashgan
bo'lib, ular ko'mir–qora to'ldirish va hayvon suyaklarining mayda parchalari bilan
to'ldirilgan. Moddiy topilmalar keramika, tosh, suyak va metall buyumlardan iborat
bo'lib,   ular   ushbu   jamiyat   tashuvchilari   iqtisodiyotining   rivojlanish   darajasini
belgilovchi   omil   hisoblanadi.   haqiqiy   materialning   tabiati   uni   yamno-Afanasyev
komplekslari fonida ajralib turadigan maxsus yodgorlik toifasiga kiritishga imkon
beradi.   Topilmalarning   har   bir   toifasini   turli   darajadagi   tafsilotlar   bilan   alohida
ko'rib   chiqing.   Bizning   majmuamizning   yamno-Afanasyev   tipidagi   yodgorliklar
doirasiga   mansubligini   aniqlashda   keramika   alohida   ahamiyatga   ega   bo'lishi
mumkin,   uning   o'ziga   xosligi   bezak   shakllari   va   usullarida   eng   aniq   namoyon
bo'ladi. To'plam juda parchalangan, kam sonli, ammo juda vakili. U 30 ta bezak va
2   ta   bezaksiz   sopol   buyumlardan   iborat   bo'lib,   ulardan   5   ta   idish   rekonstruksiya
qilingan.   Parchalarning   katta   qismi   shakli   va   madaniy   mansubligi   va   tomir
devorlari  haqida  eng   ko'p  ma'lumotga  ega  bo'lgan   korollalarga  tegishli.  Seramika
idishlari bir nechta ekinlarning xususiyatlariga ega. Kulolchilik buyumlarini tahlil
qilish   materialning   texnologik   fazilatlarini,   shaklini,   idishlarni   bezash   usullarini
o'rganishni o'z ichiga olgan bo'lib, bu to'rtta guruhni to'g'ri aniqlik bilan aniqlashga
imkon berdi .  I   guruh .   Idishlar   loydan   yasalgan
bo'lib, unda aralashmalar mavjud – shamot, dresva, maydalangan qobiq va organik
moddalar.   Ko'rinishidan,   shakllantirish   massasining   tarkibi   funktsional   jihatdan
aniqlangan.  Shunday  qilib, katta  sharsimon  idishlar   uchun loy  massasini   tuzishda
shamot, dresva va ozgina konsentratsiyada maydalangan qobiq ishlatilgan. Tuxum
shaklidagi   qozon   ishlab   chiqarishda   loyga   organik   moddalar   qo'shilgan   shamot
qo'shildi   va   shamotdan   tashqari   oz   miqdordagi   maydalangan   qobiq   ham   tutatqi
12 qoliplash   massasiga   kiritildi.   Ko'pgina   qismlarda   sirtni   mexanik   ishlov   berish
usullari tishli shtamp bilan tekislash  va angoblash shaklida  ko'rinadi. Bezak bilan
parchalarning   aksariyati.   Eng   keng   tarqalgan   naqsh-bu   "Rojdestvo   daraxti"   ning
gorizontal   qatorlari   va   tishli   yoki   silliq   shtampning   oblik   izlari   bilan   to'ldirilgan
chiziqlar. Bezakning asosiy usullari-taroqning taassurotlari (qisqa, mayda va qo'pol
tishli   shtamp),   tayoqchalar   (oval,   ko'z   yoshi   shaklidagi   silliq   shtamp).   Bundan
tashqari, tebranish (tortish bilan yurish), tirnoq qisqichlari, ponksiyonlar va chizish
mavjud.   Ornamental   mavzular   juda   o'xshash,   garchi   ular   turli   texnologiyalarda
bajarilgan bo'lsa ham. Naqsh shtampni chuqur bosish va prokatlash orqali oldindan
astarlangan sirt bo'ylab qo'llanilgan, bu esa yengillik yaratgan, ba'zida taassurotlar
bir-birining   ustiga   qo'yilgan,   murakkab   kompozitsiyani   hosil   qiladi.   Tomirlar
oksidlovchi olovda yuqori haroratda yondiriladi, bu parchalar yuzasining qizil-to'q
sariq rangidan dalolat beradi. Jigarrang dog'lar bilan keramika mavjud. Yoriqdagi
parcha qora-jigarrang, ba'zida o'rtada kulrang qatlam bor, devor qalinligi 7 dan 14
mm  gacha. Ushbu  guruh idishlarining shakllari  xilma-xildir. Tomoqning diametri
20-22   sm   va   shishgan   tanasi   diametri   30-34   sm   bo'lgan   sharsimon   dumaloq   va
sholg'om shaklidagi tomirlarning bo'laklari mavjud; o'tkir tubi, tomoqning diametri
9   sm,   balandligi   18   sm   bo'lgan   tuxum   shaklidagi   idishning   bo'laklari,   Korolla
diametri   17   sm   bo'lgan   qalin   devorli   tutatqi   kosasining   qismlari   qiziq.)   tashqi
yuzani   va   ichki   qismini   bezatadi.   Uchta   tomirning   shaklini   deyarli   to'liq   tiklash
mumkin edi. 
1.2 .   Samarqand   Davlat   Universiteti   Arxeologiya   kafedrasi   ilmiy
xodimlari tomonidan O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi.
Jukov   diniy   memorial   kompleksi .   Mazkur   memorial   kompleks   O’rta
Zarafshon   vohasida   To’qayli   va   Jukov   qishloqlari   oralig’ida   N.A.   Avanesova
tomonidan   1987   va   1992   yillarda   tadqiq   etilgan.   Tadqiqot   jarayonida   4   metrdan
oshiqroq   chuqurlikda   toshg’ov   qoldig’i   topildi.   Toshg’ov   devori   aylana   shaklda
bo’lib, valun va yirik daryo toshlaridan qurilgan. Tosh devorning 2-3 qator  
qalangan   qismi   saqlanib,   uning   umumiy   balandligi   40   santimetr   va   diametr
metrdan   iborat.   Inshoot   ichidan   yerga   o’yilgan   ikkita   gulxan   o’rni   topilgan
13 (diametri 0,8-0,9 metr, chuqurligi 0,2-0, 25 metr.). Gulxan o’rnida kul va kuygan
hayvon   suyaklari   uchratilgan.   Shuningdek,   gulxanlar   atrofidan   2   dona
poyteshasimon   toshbolta,   chaqmoqtoshdan   ishlangan   kamon   o’q   uchi,   hovancha
sopi, kelisopisimon toshlar, paykonlar, qirg’ich qurollari, payraqalar, isiriqdonning
katta   bo’lagi,   qurbonlik   vaqtida   sindirilgan   sopol   parchalari   topilgan.
Toshg’ovning g’arbiy qismida diametri 22 santimetrli chuqurcha aniqlanib, uning
ichidan   oxra,   oppoq   toshdan   yasalgan   mayda   munchoqlar   va   2ta   qo’y   oshig’i
topilgan.   N.Avanesovaning   ko’rsatishicha,   toshg’ov   ichidan   hech   qanday   qabr
izlari   yoki   odam   suyaklarining   parchalari   uchratilmagan,   shu   bois   bu   joy   ochiq
joydagi   ibodatxona   bo’lgan.   Quyosh   xudosiga   atab   qurbonliklar   qilingan,
muqaddas   olov   yoqilib,   otashparastlik   dini   bilan   bog’liq   turli   marosimlar   189
o’tkazishgan.   Sopol   idishlar   esa   Janubiy   Sibirning   eneolit   davriga   tegishli
Afanasyeva   madaniyati   sopollariga   o’xshash   bo’lgan.   M.Djurakulov,
N.Avanesovalarning   ma‘lumoticha,   O’rta   Zarafshon   vohasi   bronza   davriga   kelib
odamlar tomonidan jadallik bilan o’zlashtirilgan. Shuningdek, Zarafshon vodiysini
janubiy  mintaqalar   bilan   bog’lovchi  Jom   savdo  yo’li   yoqasida  Jom   savdo  karvon
saroylari   va   feruza   tosh   konlari,   ular   bilan   bog’liq   turli   etnik   guruh   vakillarining
qabristoni   (Galasherik)   paydo   bo’lgan.   Zarafshon   yoqalab   diniy   memorial
kompleksi   (Jukov),   ruda   eritish,   metall   xomashyosini   ishlab   chiqarishga
moslashgan   qishloqlar   (To’qayli)   va   nihoyat   davr   so’nggida   qadimgi   shaharlar
(Ko’ktepa,   Afrosiyob)   qad   ko’taradi.   Jom   arxeologik   kompleksiga   kirgan
yodgorliklardan   biri   3   gektarlik   Galasherik   tepaligiga   joylashgan   bronza   davri
qabristoni bo’lib, undan 4 ta qabr tadqiq etilgan. Qabrlardan qizilrangli sirli sopol
parchalari,   o’roqsimon   bronza   quroli,   disksimon   bronza   kuzgusi   va   bargsimon
shaklli   bronza   to’g’nag’ich,   kulolchilik   charxida   yasalgan   sharsimon   xurmacha,
dastasi   va   ko’zgusi   aylanasi   bo’ylab   naqshlangan   bronza   oyna   va   shoxdor   oxu
haykalli   bronza   to’g’nag’ich   kabilar   topilgan.   Odam   suyaklarining   uchrash
tartibiga   ko’ra,   skelet   gujanak   holatda,   o’ng   tomoni   bilan   yotgan.   Uning   bosh
chanog’i   g’arbga   qaratilgan.   N.   Avanesovaning   fikricha,   qabrlardan   topilgan
arxeologik   materiallar   kompleksi   uni   chorvador   andronova   madaniyatiga   tegishli
14 ekanligini   ko’rsatadi.   Tadqiqotchilar   ma‘lumoticha,   galasherik   qabristoni
arxeologik materiallar bir urug’ jamoasi qabristoni bo’lmagan. Bu joyda turli etnik
guruhlar   vakillarining   qabrlarini   uchratamiz.   Birinchi   qabr   materiallar   tarkibiga
qaraganda   (o’roq   tig’isimon   qurol   va   qizil   sirli   sopol   parchalari)   Ko’ktepa   1
materiallarini   eslatadi.   Ikkinchi   qabr   aynan   Sopolli   madaniyatining   mo’lali
bosqichi   materiallarining   (dastali   bronza   ko’zgusi   naqshlari)   dashtlashtirilgan
variantining   o’zginasi.   Uchinchi   mozorga   tegishli   ashyoviy   dalillar   esa
(chaqmoqtoshdan   paykon,   qo’l   charxida   yasalgan   g’isht   rangli   sopol   parchalari)
Zamonbobo yoki To’qayli manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan
bo’liq   etnik   ildizidan   guvohlik   beradi.   To’rtinchi   qabr   dasht   qabilalari
madaniyatiga tegishli.  Qoratepa   feruza   tosh   koni.   Jom   arxeologik
kompleksining ikkinchi obyekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa
tog’   massivining   g’arbiy   yonbag’rida   feruza   tosh   koni   topilgan.   Feruza   koni
chiqindi uyumida dasht qabilalari madaniyatiga tegishli sopol parchalari uchraydi.
Feruza  koni  yaqinida solingan shurfdan 1,2 m. Chuqurlikda kul  aralash qatlamda
mayda   feruza   parchalari,   kremnistiy   slanesdan   ishlangan   2   ta   ruda   parchalash
plitasi,   2   ta   qo’pol   tosh   bolg’a   va   andronova   madaniyatiga   xos   sopol   parchalari
topilgan.   Qoratepa   feruza   koni   chiqindisi   va   uning   yaqinida   solingan   shurfdan
topilgan   ruda   190   maydalash   qurollari   va   andronova   madaniyatiga   tegishli   sopol
parchalarini   uchrashi   ushbu   obyekt   bronza   davrida   o’zlashtirilganligi   va   feruza
qazib   olishishi   bilan   obyektga   eng   yaqin   aholi   punkti   Jom   tayanch   savdo
faktoriyasi jamoalari shug’ullanganligi haqida ma‘lumot beradi. N.Avanesovaning
ko’rsatishicha,   Jom   qishlog’i   va   uning   tevarak-atrofida   ekin   maydonlarini
kengaytirish va hovli-joy qurilishi  munosabati  bilan topilgan bu bronza davrining
mehnat qurollari va sopol idishlari Jom qishlog‗ini qadimda savdo karvon yo’lida
qad   ko’targan   aholi   punkt   sifatida   shakllanganini   ko’rsatadi.   Bu   joydan   ikki
madaniy   xo’jalik   va   ikki   xil   etnik   guruhlarga   tegishli   moddiy   madaniyat
ashyovlarining topilishiesa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar
o’rtasida   davom   etgan   iqtisodiy   va   etnomadaniy   aloqalar   haqida   guvohlik   bersa,
ikkinchi tomondan, jom arxeologik kompleksi Sarazm madaniyatining Sarazm IV
15 bosqichi, Sopolli madaniyatining Jarqo’ton va Mo’lali bosqichlari bilan xronologik
jihatdan   tengdosh   ekanligini   bildiradi.   O’rta   Zarafshon   vohasi   bronza   davri
jamoalarining   moddiy   madaniyati   A.Asqarov   va       N.Avanesovalar   tomonidan
tadqiq etilgan. N. Avanesovaning yozishicha, Chakka
, Siyob, Say-G’us, Mo’minobod mozor, qabr yodgorliklari mil.avv. XX-XIV asrlar
bilan   sanalanadi.   Ayol   kishilarga   tegishli   qabr   ochib   ko’rilganda,   mayit   bosh
kiyimi   va   ustki   kiyimlari   bilan   ko’milgani   aniqlangan.   Kiyimlarga   munchoqlar
qalin   va   tartib   bilan   qadalgan   bo’lgan.   Qabrlarda   kuzatilgan   dafn   rusumlari   va
ulardagi   sopollar   andronov   madaniy-tarixiy   birligining   Petrov   (Siyob),   Olakul
(Chakka)   va   Fedorov   (Say-g’us)   madaniy   variantlari   materiallari   bilan
aloqadorlikni ko’rsatadi.   Sarazm   IV   .   Zarafshon   vodiysining   eneolit   va   ilk   jez
davriga   oid   qad.   dehqonchilik   madaniyatiga   tegishli   arxeologik   yodgorlik.   Uning
asosida   keyinchalik   Saraz   qishlog'i   tarkib   topgan.
U   Zarafshon   daryosining   tog larʻ   orasidan   keng   vodiyga   chiqish   joyida,   Oyko’l
yonida           Sug d	
ʻ shunos   olim   V.A.Livshitsning   fikriga   ko ra,   Sarazm   atamasi	ʻ
sug dcha   "sarizamin",   ya ni   "erning   boshlanishi",   "vohaning   boshlanishi"	
ʻ ʼ
demakdir.   Yodgorlik   yassi   tepachalar   ko rinishida,   100   gektarga   yaqin   joyni	
ʻ
egallagan. Unda 1976-yildan   tadqiqot   ishlari olib boriladi.   Miloddan   avvalgi   III-
ming   yillikning   oxiri   va   II-ming   yillikning   boshlarida O’rta   Osiyoda   davom
etayotgan     mintaqaviy     rivojlanishning     xarakteri     va     ular   o’rtasidagi     hududiy
Chegaralar  doirasi  o’zgardi.  Masalan,  qadimgi  dehqonchilik hududlari kengayib
bordi.   O’rta   Osiyoning   janubiy-g’arbida   neolit   davrida   tashkil   topgan     dehqon
jamoalarining   yangidan-yangi    manzilgohlari    eneolit    davriga kelganda   nafaqat
Kapetdag     yonbag’irlariga         keng     yoyildi,     balki     uning     sharpalari   Zarafshon
vodiysiga     ham     kirib     bordi.     Masalan,     yuqori     Zarafshon     vodiysida     qad
ko’targan     so’nggi     eneolit     va     bronza     davri     yodgorligi     –     Sarazm     ana     shu
o’zgarishlardan   nishona   edi.   Sarazm     yodgorligi     Zarafshon     vodiysi     qadimgi
dehqonchilik  madaniyati qabilalarining  nafaqat  noyob  manzilgohi,  balki  O’rta
Osiyo     mintaqasida     yirik   metallurgiya   markazi   sifatida   mashxurdir.   Sarazm
metallurglari   so’nggi   eneolit   va   ilk   bronza   davrida   (Sarazm   II   va   III   )   Mehnat
16 qurollari ishlab chiqarish hamda ruda qazish va  eritish,  metall xomashyosi  bilan
savdo     qilishda     yuksakliklarga     erishadi.Sarazm   IV   davriga   kelib,   Sarazm
metallurgiya   ustaxonalari   metall   xomashyosi   va   metall     buyumlar     ishlab
chiqarishni     yanada     kengaytiradi.     Sarazm     nafaqat     tevarak-   atrof     rayonlarni,
balki  butun  O’rta  Sharq    mintaqalarini  metall  predmetlari  va metall xomashyo
bilan   ta’minlovchi   markazga   aylanadi.   Sarazm     IV     davri     ushbu     makonda
qadimgi   sarazmliklarning   so’nggi   hayoti bilan bog’liq. Bu davrda yirik hovlilar
maydonlarida   kulolchilik   xumdonlari,   tosh   va     shag’ol     yotqizilgan     yo’lakchalar
paydo     bo’ladi.     Tosh     va     metalldan     turli     xil   mehnat     qurollari,     uy-anjom
asboblari   ishlab   chiqarish   avvalgidek   jadal   suratlar bilan rivojlanishda davom
etadi va ularning turlari ko’payadi.
O’rta   Osiyodagi   Andronov   tarixiy   –madaniy
birlik   (Madaniy   birliklar,   asosiy   yodgorliklari,   ijtimoiy   tuzumi,   xo’jaligi,
qabrlari va dafn bilan bog’liq urf-odatlari, genezis).
Tyan-Shan tog’oldidan   to   Amudaryo   va
Sirdaryo oralig’igacha bo’lgan cho’l-dasht   hududida   rivojlangan   va   so’nggi
bronza   davrida   chorvador   Andronov   jamoalari   yashashgan.   Ilmiy   adabiyotlarda
chorvador   andronov   jamoalari   madaniyatining   mahalliy   xarakterdagi   madaniy
variantlari   haqida   ma‘lumotlar   mavjud:   Zarafshon,   Tyan-Shan,   Yettisuv,   Ikki
daryo   oralig’i,   Amirbo’yi.   Moddiy   madaniyati,   dafn   bilan   bog’liq   urf-odatlar
hamda antropologik materiallar bir bo’lganligida kelib chiqilinib mazkur madaniy
variantlarning   genezisi   andronov   jamoalari   madaniyati   bilan   bog’lanmoqda.
Uraldan   to   Janubiy   Sibirgacha   Qozog’iston   dashtlari,   O’rta   Osiyo   cho’l   va
sahrolari,   Pomir   va   Tyan-shan   tog’lari   yon   bag’ridan   O’rta   Osiyoning   janubiy
sarhadlarigacha   bo’lgan   keng   hududga   tarqalgan   Andronova   jamoalarining
madaniyati   dastlab   1914-   yilda   Achinsk   shahri   yaqinidagi   Andronova   qishlog’i
yaqinida   A.Ya.Tugarinov   tomonidan   topilgan   mozor   materiallari   bilan   bog’liq.
Andronov   jamoalarining   madaniyati   bo’yicha   M.P.   Gryaznov,   M.A.   Itina,   T.M.
Patemkina, Ye.Ye. Kuzmina, N.A. Avanesova kabilarning tadqiqotlari  ahamiyatli
hisoblanadi.   Andronov   jamoalari   madaniyatining   davriy   sanalanishi   bahsli.   Shu
17 asnoda A.Avanesova texnik-  192 morfologik, metrik analiz va metall  buyumlarni
turlarini   tavsiflash   asosida   taklif   etilgan   sanalashtirishtirishni   keltirish   mumkin:
Petrov   mil   avv.   XVIII-XVI   asrlar,   Olako’l   mil   avv.   XV-XIV   asrlar,   Feodorov
madaniyati mil avv. XIV asr oxiri -XIII asrlar, Alekseyev-Sargarin madaniyati mil
avv. XII-IX asrlar.  Andronov   madaniy-tarixiy   birligining
Zarafshon   variant.   O’rta   Osiyo   miqyosida   Andronova   madaniy-tarixiy   birligiga
ilmiy   adabiyotlarda   4   mahalliy   madaniy   variant   kiritilganligi   haqida   ma‘lumotlar
mavjud.   Orolbo’yida   Tozabog’yob   madaniyati,   Zarafshon   madaniy   varianti
(Ho’jayli,   Qizilqir,   Mo’minobod,   Saygus,   Chakka,   Dashti-Qozi,   To’qayli,
Mahondaryo makonlari), Tyan-Shan-Yettisuv (Toshtepa 2, Beshtosh, Toshboshat,
Arpa,   Jazi   Kechu,   Tegirmansoy).   Ikki   daryo   oralig’i   (Oqtanga,   Kurttaka,
Qizilrabot,   Kakuy-belsuv,   Angren).   N.Avanesovaning   ko’rsatishicha,   Zarafshon
vohasidagi   metall   ruda   konlarining   -   mis,   qalaylarning   mavjudligi   andronov
jamoalarining kirib kelishiga imkon bergan. Jumladan,  To’g’ayli, Ho’jayli, Qizil-
qir, Mohandaryo kabi yodgorliklar moddiy madaniyati buni tasdiqladi. Ular aholi
etnomadaniy   aloqalari   haqida   ham   ma‘lumot   beradi.   Zarafshon   vohasida   keyingi
o’n   yilliklar   davomida   amalga   oshirilgan   tadqiqotlarda   andronovo   jamoalari
madaniyati   bilan   bog’liq   bo’lgan   30   dan   ortiq   punktlar   aniqlanganki,   ularning
materiallari hali tahlil etilib to’liq ilmiy  muamalaga   kiritilmagan.
N.Avanesovaning   ma‘lumoticha   bular   quyidagilar   hisoblanadi:   Beshmo’lla,   Toz,
Mo’minobod   2,   Baxmal,   Talibuloq,   Jom,   Tim,   Qashqarli,   Jangalli   kabilar.   Bu
yodgorliklar   andronova   jamoalari                           moddiy   madaniyati   bo’yicha   bergan
materiallari   asosida   quyidagi   bloklarga   ajratilgan:   1.   Yashash   makonlari-qishloq,
turar-joy   qoldig’i,   buzilgan   manzilgohlar,   ishlab   chiqarishga   daxildor   joylari
bo’lgan punktlar; 2. Qabr-mozor yodgorliklari- Chakka, Mo’minobod, Dashti Qozi
mozorlari,   alohidagi   qabrlar   G’us,   Say-G’us,,   Jom,   Beshmo’lla,   Toz.   3.   Maxsus
ixtisoslashgan   tog’-kon   ishlariga   mo’ljallangan   va   mahalliy   rudalarni   ishlashga
qaratilgan ishlab chiqarish iqtisodi bo’lgan makonlar- To’qayli, Oqtoshti, Medomi.
Chakka);   4.   Ba‘zi   alohidagi   punktlar-   Tim   Qoshqarli,   Jangalli;   5.   Tasodifiy
topilmalar   (qurilish   va   qishloq   xo’jaligi   ishlari   jarayonida   topilgan   arxeologik
18 materiallar.   Bu   yodgorliklar   moddiy   madaniyatida   andronov   chorvador   jamoalari
madaniyatining   ta‘siri   qorishganligi   kuzatiladi.   Qabrlar   tuzilishi,   mayitlarning
lahadga   qo’yilishi   holati   va   yotishi   yo’nalishi,   dafn   morosimida   olovga   topinish
belgilari,   oxra   sopol   idishlarning   ko’rinishi,   mayit   yoniga   sopol   idishlarning
qo’yilishi,   andronova   antropologik   tipiga   mansub   bosh   suyaklarning   topilishi,
fyodorov   va   so’nggi   andronov   yodgorliklari   bezaklariga   o’xshash   bo’lgan
bronzadan yasalgan jevaklar, qo’ng’iroqsimon sirg’alar, bilakuzuklar, ilmoqli 193
kuzgular, xalqalar, uzuklar munchoqlar ma‘lumotlari shunday qorishuvdan dalolat
beradi.   Keyingi   yillarda   O’rta   Osiyo   sarhadlari   andronov   madaniy-tarixiy   birligi
borasida   asosiy   tadqiqot   ishlari   N.Avanesova   tomonidan   amalga   oshirilgan.
Tadqiqotchining   yozishicha,   Zarafshon   vohasi   qadimgi   aholilar   moddiy
madaniyatiga   shimol,   shimoliy-sharqdan   kelgan   Andronov   chorvador   jamoalari
madaniyatining   transformasiyasini   quyidagilarda   kuzatish   mumkin:   Mo’minobod,
Chakka   mozor-qo’rg’onlari   va   Dashti-Qozi   mozorlaridagi   dafn   bilan   bog’liq
urfodatlarda,   qabrlar   tuzilishida-katakombo,   to’g’ri   burchakli   kamera,   qoplama
holatlari   kuzatilishi,   dafn   etganda   qamish   to’shalishi,   rang,   mato   bilan   o’ralishi
kabi   diniy   e‘tiqod   bilan   urf-odat   belgilari   mavjudligi,   mayitni   shimol,
shimoliysharqiy yo’nalishda qo’yilishi, konussimon ko’rinishli keng baldoqli oltin,
kumush,   bronza   sirg’alari,   spiralsimon   ko’rinishli   bilakuzuklar   (naqshi   bo’lgan)
morfologik   jihati,   yasalish   texnologiyasidagi   o’xshashliklar   shu   transformasiyani
belgilaydi.   Shu   kabi   asoslarda   andronov   jamoalari   madaniyatining   mahalliy
madaniy   variantlari   ajratilgan.   Zarafshon   vohasi   andronov   tarixiy-madaniy
birligining Zarafshon varianti madaniy manzarasi To’qayli, Chakka, Mo’minobod,
Chakka yodgorliklari moddiy madaniyatida yaqqolroq namoyon bo’lgan. 
To’qayli   yodgorligi   .Samarqand   shahridan   18   kilometr   chamasi   sharqiy
tomonda   joylashgan.   N.Avanesova   tomonidan   atroflicha   o’rganilgan.   Qazishma
jarayonida qo’lga  kiritilgan   arxeologik   materiallar   bir   nechta   madaniyatlarga   xos
an’ananing qorishuvidan tashkil topgan moddiy madaniyat ixtisoslashgan tog’-kon
metallurgiyasi   ishlab   chiqarish   kompleksini   berdi.   Makondan   topilgan   arxeologik
obyektlarni  2 guruhga bo’lish mumkin: 1. Xo’jalik-maishiy qismi  (yarim yerto’la
19 shaklidagi   turar-joylar);   2.   Ishlab   chiqarish-metallurgiya,     metallsozlik   faoliyati
qoldiqlari   bilan   bog’liq   qismi   (misni   eritish,   quyish   qurilmalarining   qoldiqlari).
To’qayli   makoni   moddiy   madaniyatining   o’ziga   xos   xususiyatlarini   aniqlashda
sopol idishlarning o’rni va ahamiyati muhim hisoblanadi. Qazilma jarayonida 8 ta
butun holatdagi  sopol   idishi   va   ko’plab   idish   parchalari   topilgan.   Sopollar
tarixiy-madaniy interpretasiyasida  petrov va sarazm  sopoligga xos  bo’lgan  texnik
va   morfologik   belgilar   asos   qilib   olindi.   Sababi,   sopol   kolleksiyasining   asosiy
qismini dumoloq shaklda, tasviri bo’lmagan Sarazm sopollari va Petrov madaniyati
sopollariga   o’xshash   bo’lgan   sopollar   tashkil   etgan.   Petrov   madaniyati
sopollarning topilishi shimolning cho’l qismi chorvador qabilalarining janub qo’ni
dehqon   jamoalari   bilan   yaqindan   madaniy   aloqadorligini   ko’rsatadi.   Turar-
joylardan va metall eritish va quyish ishlari bajarilgan joylardan topilgan sopollar
bir-biriga o’xshash. Bu sopollar o’z shakli  va 194 yasalishi  texnologiyasiga ko’ra
Sarazm   madaniyatining   IV-qurilish   bosqichi   sopollariga   o’xshash.   Bu   sopollarga
qizil rangda angob berilgan, ularning ikki tomoni ham sayqalangan. Idishlar asosan
konussimon, yarim sferik ko’rinishli chashkalar, tovoqcha idishlar hisoblanadi.
Mo‘minobod   makoni.   Yurtimiz   tarixining   muhim   arxeologik   yodgorlik
laridan   biri   bu   -   Urgut   tumani   arxeologiyasida   muhim   o‘rin   tutgan   arxeologik
yodgorlik,   ya’ni   Mo‘minobod   makonidir.   Bu   yodgorlik   bronza   davriga   oid
hisoblanib,   Samarqand   viloyati   Urgut   tumani   hududi   Mo‘minobod   qishlog‘ida,
Urgut   shahridan   22   km   janubi   sharqda,   Samarqand   shahridan   64   km   sharqda,
Zarafshonning chap qirg‘og‘ida, tog‘  etagidan oqib tushadigan soylardan birining
sohilida joylashgan. Ushbu yodgorlik quyidagi holatda kashf etiladi: Mo‘minobod
qishlog‘ida   yashovchi   fuqaro   Mirzo   Toshev   tomorqasida   uzum   ko‘chati   ekish
uchun o‘rachalar qaziyotganida ayol kishi suyak qoldig‘i, sopol buyum va bronza
bezaklarini   topganligi   xususida   1964   yil   10   aprel   kuni   mahalliy   o‘qituvchi
Samarqand   davlat   universitetiga   xabar   beradi. 18
  Samarqand   davlat   universiteti
arxeologik  otryadi   arxeolog  olim   D.N.Lev   boshchiligida   yodgorlikka   yetib   borib,
tadqiqotlar   olib   boradi.   Batafsil   tadqiqotlar   1966   yilning   kuzidan   boshlab
18
 Лев Д.Н. “Погребение бронзовой эпохи близ г. Самарканда” // Краткие сообщения. вып 108, изд-во 
«Наука». Москва 1966 г. Стр-101
20 O‘zbekiston   fanlar   akademiyasi   akademigi,   arxeolog   olim   A.Asqarov   tomonidan
amalga   oshiriladi. 19
  Qolaversa,   1985-1987   yillarda   O‘zbekiston   SSR   fanlar
akademiyasi   Urgut   otryadi   va   2005-2007   yillarda   O‘zbekiston-Italiya   arxeologik
ekspeditsiyasi   tomonidan   ham   dala   qidiruv   ishlari   olib   boriladi. 20
    Arxeolog   olim
A.Asqarovning   ma’lumotiga   ko‘ra,   fuqaro   M.Toshev   o‘z   tomorqasini   buldozer
orqali   surdirib,   tekislatgan.   Shunday   bo‘lsada,   biror   bir   qabr   vayron   bo‘lmagan. 21
Mo‘minobod   makoni   qabriston   tipidagi   arxeologik   yodgorlik   bo‘lib,   ushbu
qabristondan  5 ta qabr  topilgan. Boshqa  bir  ma’lumotda esa,  ya’ni  arxeolog olim
M.Jo‘raqulov   va   arxeolog   olima   D.Jo‘raqulovalar   Mo‘minobod   qabristonida   6   ta
qabr   o‘rganilganligini   ta’kidlashadi. 22
  Qabrlarda   skeletlar   bir   yoni   bilan,   oyoq-
qo‘llari   bukilgan   holatda,   boshi   esa   odatda   faqat     bir   tomonga   qaratib   shimoli-
g‘arbga qaratib qo’yilib ko‘milgan edi. 23
Har   bir   qabrda   mayyitlar   alohida-alohida   ko‘milgan.   Har   bir   qabrda
uchburchak, gorizontal shaklda joylashgan zigzag, siniq chiziq va boshqa shu kabi
shakllar  tasviri  mavjud bo‘lgan sopol  idishlar  qo‘yilgan. Qabrlarning biridan tosh
yorg‘uchoq ham topilgan. Tadqiqot davomida arxeologlar mayyitlarning kiyimda,
ya’nikim, hayotida foydalangan kiyimida dafn etilganini aniqlashgan. Mayyitning
kiyim va bosh kiyimlari ko‘plab mayda bezaklar (mayda toshlar yoki buslar) bilan
bezatilgan,   bu   jarayonni   jasadning   butun   tanasi   (skeleti)   bo‘ylab   joylashganligini
ko‘rish   mumkin.   Ayniqsa,   ko‘krak   qismida   juda   ko‘p   bezaklar   (buslar)   mavjud
bo‘lib,   ular   oval   shaklida   zanjir   yoki   marjon   hosil   qiladi.   Ipga   tizilgan   holda
bo‘lganligini   zig‘ir   ipining   qoldiqlari   ko‘plab   bezak   toshlarning   teshiklarida
19
 Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. вып 122, изд-во «Наука». 
Москва 1970 г. Стр-64.
20
 Бердимурадов А.Э.«Каталог археологических памятников Узбекистана» Том 1. Самаркандская область. 
Часть 3. Ургутский район / Бердимурадов А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
21
 Аскаров А. «Раскопки могильника эпохи бронзы в Муминабаде» // История материальной културы 
Узбекистана. Вып 8, изд-во «Фан». Ташкент 1969 г. Стр-56.
22
 Жўрақулов М, Жўрақулова Д. “Шаҳарсозлик ва давлатчиликнинг илк шакллари” //Самарқанд шаҳрининг 
2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материаллари. ЎзР ФА “Фан” нашриёти, 
ТошкентСамарқанд 2007 йил. 9-бет            
23
 Лев Д.Н. “Погребение бронзовой эпохи близ г. Самарканда” // Краткие сообщения. вып 108, изд-во 
«Наука». Москва 1966 г. Стр-101                            
                                                                                            
21 saqlanib qolganligidan bilish mumkin. 
Dafn   etilganlarning   quloqlari   sohasida   zarhal   kumush   uzuklar   yoki
qo‘ng‘iroq   shaklidagi   bronza   va   oltin   sirg‘alar,   ikkala   qo‘l   suyaklarida   ikkita,
ba’zan   uchta   bilaguzuk   mavjudligi   aniqlangan.   Bundan   tashqari   ba’zi   qabrlardan
aylana   shaklidagi   bronza   ko‘zgular   va   bir   holatda   mayyit   kiyimining   ko‘krak
cho‘ntagida   suyakdan   yasalgan   nay   ham   topilgan.   Bu   o‘z   navbatida   o‘sha   davr
kishilarining   madaniyati   o‘ziga   xos   taraqqiy   etganligini   ko‘rsatadi   deb   aytish
mumkin.   Qolaversa,   qabrlardagi   har   bir   narsaning   o‘ziga   xos   joylashuvi   ma’lum
darajada   o‘sha   davr   kiyimining   xarakterini   qayta   tiklashga   imkon   beradi   va   dafn
marosimi   haqida   ma’lum   darajada   tasavvur   uyg‘otadi.   Oltin   sirg‘alar,   zarhal
kumush   uzuklar   va   bronza   bilaguzuklar,   ko‘plab   quyma   munchoqlar   esa   bronza
davri   qabilalarining   o‘ziga   xos   hashamatli   bezaklari   va   boyliklarining   namunasi
hisoblanadi.   Butun   arxeologik   majmua,   shuningdek,   Mo‘minobod   qabristonining
dafn marosimi Andronova madaniyati yodgorliklaridan farq qilmaydi. 24
Qabr
ashyoviy   dalillari   orasida   bronzadan   yasalgan   bilaguzuklar   aksariyat   ko‘pchilikni
tashkil   etadi.   Topilmalar   orasida   son   jihatidan   karnaygulli   yoki   qo‘ng‘iroq   shakl
sirg‘alar,   munchoq   va   mayda   munchoqlar   ko‘pchilikni   tashkil   qiladi.
Bilaguzuklarning   uchlari   ilon   boshi   sifat   shaklida   ishlangan.   Oltin   suvi   berilgan
karnaygulsimon   sirg‘alar   Janubiy   Sibir   va   Qozoqiston   dashtlarining   chorvador
qabilalari   mozorlarida   ham   uchraydi.   Bunday   shakldagi   sirg‘alar   Andronova
madaniyatiga   xarakterlidir.   Mo‘minobod   qabristonidan   topilgan   odam   bosh
chanoqlari   (ulardan   2   tasini   antropolog   V.Ya.Zezenkova   o‘rgangan)   O‘rta
Osiyoning   qadimiy   odamlari   bilan   genetik   jihatdan   yaqin   ekanligini   ko‘rsatadi.
V.Ya.Zezenkova   xulosasiga   ko‘ra,   o‘rganilgan   bosh   chanoqlar   tip   jihatidan
Andronova   odamlarini   eslatsada,   ammo   ular   dolixosefal,   ya’ni   uzunchoq   oval
shaklida,   andronova   odamlaridan   yuz   tuzilishining   uzunchoqligi   va   o‘rtacha   tor
qirra burun hamda bodom qovoqligi bilan ajralib turadi. Mo‘minobodliklar aynan
mana   shu   jihatlari   bilan   Zamonbobo   va   Chust   madaniyati   odamlarini   eslatadi. 25
24
 Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. вып 122, изд-во «Наука». 
Москва 1970 г. Стр-65             
25
 Бердимурадов А.Э.«Каталог археологических памятников Узбекистана» Том 1. Самаркандская область. 
Часть 3. Ургутский район / Бердимурадов А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
22 Taniqli   antropolog   T.   A.   Trofimova   Tozabog‘yob   madaniyatiga   tegishli
Ko‘kcha   3   qabristoni   antropologik   seriyasini   o‘rganganda,   uning   ichida
Andronovo   madaniyatiga   xos   protoyevropeoidlar   bilan   O‘rta   Osiyoning   qadimgi
aholisiga   xos   O‘rta   yer   dengizi   tipi   aralash   uchraganini   ta’kidlaydi. 26
  Bularning
barchasi   bir   tomondan,   O‘rta   Osiyo   bronza   davri   madaniyatlari   aholisining   etnik
tarkibi   qanchalar   murakkab   ekanligini   ko‘rsatsa,   ikkinchi   tomondan,   turli   etnik
guruhlar   o‘rtasida   iqtisodiy   xo‘jalik   va   etnomadaniy   aloqalalarning   ko‘lami
kengayib, chuqurlashib borayotganligi haqida tahliliy xulosalarga olib keladi, ya’ni
o‘zbek   xalqi   etnogenezining   boshlanishi   bronza   davriga   borib   taqalishiga   asos
beradi. Mo‘minobod qabristoning sanalashtirish bo‘yicha ham ba’zi tadqiqotchilar
o‘rtasida   turli   qarashlar   mavjud.   Jumladan,   arxeolog   olim   D.N.Lev   ushbu
yodgorlik   taxminan   miloddan   avvalgi   II   ming   yillik   o‘rtalariga   mansubligini,
arxeolog   olim   A.Asqarov   esa   Andronova   madaniyati   Tozabog‘yob   tipidagi   bu
makonni   miloddan   avvalgi   XIII-X   asrlarga   va   arxeolog   olima   N.Avanesova   esa
miloddan   avvalgi   XIV   asrlarga 27
  oidligini   ta’kidlaydi.   Arxeolog   olimlar
A.Berdimuradov   va   B.Rondellilar   ham   arxeolog   olim   A.Asqarovning   yuqoridagi
fikriga qo‘shilishadi.   28
  T.P.Kiyatkina esa  ushbu yodgorlik miloddan avvalgi  XII-
XI   asrlarga   mansubligi   to‘g‘risida 29
  hamda   taqinchoq   –   bezak,   sopol   idishlar   va
boshqalarga   qarab   Mo‘minobod   qabristoni   miloddan   avvalgi   XIV   -   XIII   asrlarga
oid   ekanligi   to‘g‘risida   A.Abdurahmonov   ma’lumotlar   keltirishadi. 30
  Xulosa   qilib
aytadigan   bo‘lsak,   yuqoridagi   ma’lumotlar   orqali   ko‘rinib   turgani   kabi
Mo‘minobod   makoni   nafaqat   Urgut   tumani   arxeologiyasida,   qolaversa   o‘zining
materiallarga   boyligi,   yurtimiz   tarixining   bronza   davri   muhim   elementlarini
ko‘rsata   bera   olishi,   shuningdek   yurtimizdagi   etnogenez   jarayoni   to‘g‘risida
muhim   ma’lumotlari   bilan   vatanimiz   tarixida   muhim   ahamiyat   kasb   etadi   desak
26
 Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. Вып 122, изд-во «Наука». 
Москва 1970 г. Стр-66.
27
 Аванесова Н.А. «Археология Средней Азии: энеолит и бронзовый век» // Самарканд 2020 г. Стр-172
28
 Бердимурадов А, Ронделли Б. «Материалы к археологической карте левобережья Зарафшана» // История 
материальной культуры Узбекистана. Вып 35. Под ред. Ш.Пидаева. Ташкент «Фан» 2006 г. Стр-139.
29
 Кияткина Т.П. «Палеоантропология западных районов центральной Азии эпохи бронзы» // Изд-во 
«Дониш», Душанбе 1987 г. Стр-20.
30
 Абдурахмонов A. “Ургут: тарих ва адабиёт”. Тошкент, “Фан” нашриёти 1990 й. 11-12 бет.
23 xato   bo‘lmas.   Demak,   bronza   davri   Mo‘minobod   makonidan   topilgan   suyak
qoldiqlarining   antropologik   tipi   O‘rta   Osiyoning   ancha   qadim   zamonlarda
yashagan aholisi tipiga o‘xshashligi yuqoridagi ma’lumotlar orqali ma’lum bo‘ldi.
Bu   esa   ularning   qarindosh   ekanliklaridan   dalolat   berib   turadi.   Moddiy   madaniyat
buyumlarida aniqlangan  o‘xshashliklar  esa  O‘rta Osiyo  o‘troq qabilalari  o‘rtasida
yaqin   moddiy   va   etnik   aloqa   bo‘lganligini   ko‘rsatadi.   Shulardan   kelib   chiqib
aytishimiz   mumkinki,   Mo‘minobod   makoni   Urgut   tumanida   olib   borilgan
arxeologik   qazilma   ishlarining   eng   muhimlaridan   biri   bo‘lib   hisoblanadi.
Mamlakatimiz   va   xalqimiz   juda   boy   madaniy   va   ma’naviy   o‘tmishga   ega.   Bu
haqiqatni   yurtimiz   madaniy   yodgorliklari   bo‘ylab   sayr   qilganimizda   yoki
tariximizga   oid   manbalarni   o‘qib-o‘rganganimizda   bevosita   his   qila   olishimiz
mumkin. Bular sirasiga ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin.
II BOB. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining 
     o’rganilish  tarixi.
2.1.   O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi.
Miloddan avvalgi III  ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlarida
O rta   Osiyoda   davom   etayotgan   mintaqaviy   rivojlanishning   xarakteri   va   ularʼ
o rtasidagi   hududiy   chegaralar   doirasi   o zgardi.   Masalan,   qadimgi   dehqonchilik
ʼ ʼ
hududlari kengayib bordi. O rta Osiyoning janubiy g arbida neolit davrida tashkil	
ʼ ʼ
topgan   dehqon   jamoalarining   yangidan   yangi   manzilgohlari   eneolit   davriga
kelganda   nafaqat   Kopetdog   yonbag irlariga   keng   yoyildi,   balki   bu   hodisa
ʼ ʼ
Zarafshon   vodiysida   ham   yuz   berdi.   Masalan,   Yuqori   Zarafshon   vodiysida   qad
ko targan   so nggi   eneolit   va   bronza   davri   yodgorligi   –   Sarazm   ana   shu	
ʼ ʼ
o zgarishlardan   nishona   edi.   Sarazm   yodgorligi   Zarafshon   vodiysidagi   qadimgi
ʼ
dehqonchilik   madaniyati   qabilalarining   nafaqat   noyob   manzilgohi,   balki   O rta	
ʼ
Osiyo   mintaqasida   yirik   metallurgiya   markazi   sifatida   mashhurdir.   Sarazm
metallurglari   so nggi   eneolit   va   ilk   bronza   davrida   (Sarazm   II   va   III   )   mehnat	
ʼ
qurollarini ishlab chiqarish hamda ruda qazish va eritish, metall xomashyosi bilan
savdo   qilishda   yuksakliklarga   erishadi.   Sarazm   IV   davriga   kelib,   Sarazm
24 metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi va metall buyumlar ishlab chiqarishni
yanada   kengaytiradi.   Sarazm   nafaqat   tevarakatrof   rayonlarni,   balki   butun   O rtaʼ
Sharq   mintaqalarini   metall   predmetlari   va   metall   xomashyosi   bilan   ta minlovchi	
ʼ
markazga   aylanadi.   Sarazm   IV   davri   ushbu   makonda   qadimgi   sarazmliklarning
so nggi   hayoti   bilan   bog liq.   Bu   davrda   yirik   hovlilar   maydonlarida   kulolchilik	
ʼ ʼ
xumdonlari,   tosh   va   shag al   yotqizilgan   yo lakchalar  	
ʼ ʼ paydo   bo ladi.   Tosh   va	ʼ
metalldan   turli   xil   mehnat   qurollarini,   uy-anjom   asboblarini   ishlab   chiqarish
avvalgidek   jadal   suratlar   bilan   rivojlanishda   davom   etadi   va   ularning   turlari
ko payadi.   Kalta   va   uzun   tig li   pichoq   va   xanjarlarni   ishlab   chiqarish   keng	
ʼ ʼ
yoyiladi.   Ularning   sopi   qarmoqsimon   bo lib,   ular   xanjar   va   pichoq   dastalarining	
ʼ
suyak   qoplamalarini   mustaxkamlashga   moslashtirilgan.   Bu   davr   metallurgiya
sanoatida   jangovar   harbiy   qurollar:   bolta   va  paykonlar,   dastali   bronza   ko zgulari,	
ʼ
urug  jamoasi  sardorining hukmdorlik hassasi  (aso), turli  xil  shakllar  ko rinishida	
ʼ ʼ
yasalgan   muhr   va   tosh   gurzilar   ishlab   chiqarish   keng   yo lga   qo yiladi.   Metall	
ʼ ʼ
muhrlar   kollektsiyasida   terrakotadan   yasalgan   muhr   ham   bor.   Bularning   barchasi
qadimgi   sarazmliklar   jamoasida   ijtimoiy-iqtisodiy   ha	
ѐRtning   mulkiy   tabaqalanish
sari   jadal   ketayotganligidan   guvohlik   beradi.   Bularning   barchasi   bir   tomondan
mahalliy   mis   va   qo rg oshin   xomashyosiga   asoslangan   metall   ishlab   chiqarish	
ʼ ʼ
hunarmandchiligini   jadal   rivojlanayotganligini   ko rsatsa,   ikkinchi   tomondan,	
ʼ
Sarazm   metallurglarining   Qadimgi   Sharq   sivilizatsiya   o choqlari   va   O rta	
ʼ ʼ
Osiyoning   shimoliy   va   shimoliy-sharqiy   mintaqasi   dasht   qabilalari   (tozabog yob	
ʼ
va   andronova   madaniyati   sohiblari)   bilan   iqtisodiy   savdo   munosabatlarini   tobora
kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Ehtimol, eksportga tayyorlab qo yilgan	
ʼ
10   kg   qo rg oshin   yombisining   Sarazmdan   topilishi   bunga   misol   bo la   oladi.   Bu	
ʼ ʼ ʼ
masalada   Sarazmdan   taxminan   40-45   km   sharqda,   Zarafshon   tog   bag ridan	
ʼ ʼ
Kanchach,   Yori   va   Jilau   kabi   mis   va   qo rg oshin   konlarining   topilishi   muhim	
ʼ ʼ
ahamiyat   kasb   etadi.   Yuqori   Zarafshon   tog   tizmalaridan   topilgan   oltin,   kumush,
ʼ
mis, qo rg oshin, simob, qalay va feruza konlari bundan dalolat beradi. Zarafshon	
ʼ ʼ
suv   yo llari   esa   Sarazm   metallurglarini   ushbu   tog   konlari   bilan   oson
ʼ ʼ
bog lanishlariga   keng   imkoniyatlar   bergan.   Bu   mahalliy   ma dan   konlarining	
ʼ ʼ
25 mavjudligi   Sarazmda   metallurgiya   sanoatining   professsional   darajada
ixtisoslashuviga  olib  keladi,  ya ni   yangidan-yangi   ma dan   konlarini  qidirish,   turliʼ ʼ
xil   mehnat   qurollari,   uy-ro zg or   anjomlarini   yasash   professional   darajaga
ʼ ʼ
xomashyolarni transportirovka qilish, metall eritish, yombilar quyish va metalldan
  ko tariladi.   Metall   predmetlarining   kimyoviy   analiziga   ko ra,   ular   tarkibining	
ʼ ʼ
asosini   mis   tashkil   etadi   (89,3-96,6   %).   Ularda   mishyak   3,3   foizgacha,   qalay   1,6
foizgacha   uchraydi.   Sarazmda   og irligi   10   kg   ga   yaqin   kela   -digan   qo rg oshin	
ʼ ʼ ʼ
yombisining topilishi sarazmliklarning metall eksporti bilan ham shug ulganligiga	
ʼ
ishora qiladi. Hozirning o zida Sarazmda topilgan metall predmetlarning soni 150	
ʼ
tadan oshib ketdi . Topilmalar orasida bronza pichoqlar, xanjar va boltalar, paykon
va   muhrlar,   oltin   va   kumushdan   ishlangan   taqinchoq-bezaklardan   tashqari,
bevosita   ishlab   chiqarish   bilan   bog liq   bo lgan   metall   eritish   qozonlari   (tigellar),	
ʼ ʼ
asbobuanjom quyish qoliplari, metal   eritish   qo ralari,   ma dandan   ajratib   olingan	
ʼ ʼ
yombi-xomashyolar   ko plab   topildi.   Bularning   barchasi   Sarazmda   eneolit   va	
ʼ
bronza   davrida   yaxshigina   metallurgiya   markazi   tarkib   topganligidan   dalolat
beradi. Bu konlar hatto ma lum vaqtlardan so ng uzoq Sibir va Tog li Oltoy dasht	
ʼ ʼ ʼ
qabilalarining ham e tiborini o ziga tortadi. Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy	
ʼ ʼ
asosini   sug orma   va   lalmikor   dehqonchilik   hamda   xonaki   chorvachilik   tashkil	
ʼ
etgan.   Hunarmandchilikning   qator   sohalari,   jumladan,   metallurgiya   va   metall
ishlab   chiqarishdan   tashqari,   kulolchilik   rivojlanadi.   Bu   davr   uchun   xarakterli
texnologik   uslub-kulolchilik   charxida   idish   yasash   paydo   bo ladi.   Sarazm   IV	
ʼ
qatlamidan   kulolchilik   dastgohini   aylantiruvchi   o qning   ikki   dona   tosh   asosining	
ʼ
topilishi   bundan   guvohlik   beradi.   Darhaqiqat,   qadimgi   Sarazm   madaniyati
hunarmandchiligida keramika ishlab chiqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Sopol
ishlab   chiqarish   asosan   qo l   mehnatiga   asoslangan,   faqat   uning   so nggi	
ʼ ʼ
bosqichidagina   sopol   ishlab   chiqarishda   kulolchilik   charxidan   foydalanishga
o tildi. Sarazm keramikasi uch turkumga bo linadi: ovqat tayyorlashga moslashgan	
ʼ ʼ
idishlar   (kuxonnaya   posuda),   ovqat   suzishga   moslashgan   idishlar   (stolovaya
posuda) va oziq-ovqat zahiralarini saqlashga moslashgan xumlar (tarnaya posuda).
Ular   orasida   aksariyat   ko pchilikni   ovqat   suzishga,   dasturxonga   ovqat   tortishga	
ʼ
26 moslashgan   idishlar   (stolovaya   posuda)   tashkil   etadi.   Ularning   sirtiga   ishlov
berilgan, ya ni sir bilan pardozlangan. Ularning sirtki pardozi uchta asosiy guruhgaʼ
bo linadi: yorqin tiniq, kulrang va qora tiniq. Birinchi guruh keramika orasida qizil	
ʼ
sir   ustiga  rangli   naqsh   solingan  idishlar  alohida  ajralib  turadi.  Bu   tipdagi   idishlar
o zlarining   kelib   chiqish   ildizlari   jihatidan   Qadimgi   Sharq   sivilizatsiyasining   ikki
ʼ
mintaqasi bilan, ya ni Janubiy– Sharqiy 	
ʼ Turkmaniston,   aniqrog i   geoksyur	ʼ
vohasining   so nggi   eneolit   komplekslari   va   Hindiqushdan   janubda   joylashgan	
ʼ
Seyiston-Belujiston mintaqalari bilan bog langan. Kulrang qora sopollar esa kelib	
ʼ
chiqishi   jihatidan   Shimoliy   Eron   yodgorliklari   bilan   bog langan.   Sarazmning	
ʼ
asosiy   keramikasi   sirtiga   berilgan   pardozlar,   ular   ustidan   yuritilgan   rang-barang
gullar   sarazmliklarni   bir   tomondan   qadimgi   dehqonchilik   mintaqalari   –   Janubiy
Turkmaniston   va   Belujiston   Seyistonning   bobo-dehqonlari   bilan   uzviy
bog liqligini   ko rsatsa,   ikkinchi   tomondan,   Sarazm   sopollar   kompleksida	
ʼ ʼ
kaltaminor   madaniyatiga   tegishli   sopol   parchalarining   uchrashi   ularni   Quyi
Zarafshon   havzasining   neolit   davri   kaltaminor   jamoalari   bilan   ham   iqtisodiy   va
etnomadaniy   jihatdan   aloqada   bo lganliklaridan   guvohlik   beradi.   Sarazm	
ʼ
sopollarining   terma   texnikasi   sifat   jihatidan   yuqori   darajada.   Ular,   tadqiqotchi
muallif   А.Isakovning   ta kidlashicha,   bir   kamerali   va   ikki   kamerali   xumdonlarda	
ʼ
pishirilgan.   Ikki   kamerali   xumdonlar   hajm   jihatidan   kichikroq   bo lib,   ularning	
ʼ
o chog i   yonginasiga   joylashgan   sferasimon   shifli   alangaxonasiga   nisbatan	
ʼ ʼ
chuqurroq.   Xuddi   shunday   xumdonlar   Sopollitepada   ham   topilgan.   Sarazmda
toshdan   mehnat   qurollarini   ishlab   chiqarish   ham   professional   xarakterga   ega   edi.
Sarazmning   arxeologik   kompleksida   40   ga   yaqin   toshdan   ishlangan   predmetlar
topilgan. Ular parma, uskuna, bolg a, teri oshlash toshlari, o lchov standarti bilan	
ʼ ʼ
bog liq   maxsus   og irlik   o lchov   toshlari,   to qimachilik   dastgohining   toshlaridan	
ʼ ʼ ʼ ʼ
iborat edi. Qimmatbaho toshlardan turli xil taqinchoqlar, tumor va muhrlar yasash
ham   professional   yuksaklikka   ko tarilgan.   Sarazmning   yuqori   qatlamidan   noyob	
ʼ
muhr topilgan. U doira shaklida bo lib, uning yuzasini aylanasi bo ylab ishlangan
ʼ ʼ
sigir   yoki   navvos   surati   nafaqat   o zining   noyobligi   bilan,   balki   bronza   davri
ʼ
naqqoshining   yuksak   mahorati   bilan   ham   kishini   lol   qoldiradi.   Turli   xil   (tosh,
27 bronza,   terrakota)   materiallardan   ishlangan   shunday   noyob   muhrlar   Qadimgi
Baqtriya   va   Marg iyonada   miloddan   avvalgi   II   ming   yillikda   keng   tarqalgan.ʼ
Qadimgi Sarazmda teriga ishlov berish, to qimachilik yuqori darajada rivojlangan.	
ʼ
Buning ashyoviy isboti sifatida Qadimgi Sarazmning barcha bosqichlarida ko plab	
ʼ
uchraydigan teri oshlash toshlarini va urchuqtoshlarni ko rsatish mumkin. Sarazm	
ʼ
madaniyati   hunarmandchilik   tarmoqlarining   ahvoli   masalasida   shu   narsani
ta kidlash   joizki,   Sarazm   aholisi   kulolchilikda   metallurgiya   va   toshga   ishlov	
ʼ
berishdek   yuksaklikka   erisha   olmaganlar.   Sekin   aylanish   asosida   qurilgan
kulolchilik charxi yordamida sopol ishlab chiqarish atigi Sarazm IV davrida kashf
etildi. Darhaqiqat, Sarazm madaniyatining kelib chiqish ildizlari garchi Namozgoh
etnomadaniy   dunyosi   bilan   bog liq   bo lsada,   ammo   Zarafshon   vodiysining   tabiiy	
ʼ ʼ
yer osti boyliklari sarazmliklarning dehqonchilik va kulolchilikka nisbatan ko proq	
ʼ
metallurgiya sohasini rivojlantirishga katta e tibor berganliklaridan dalolat beradi.	
ʼ
Har   qalay,   Sarazm   arxitekturasi,   moddiy   madaniyat,   xo jalik   asosi   va   diniy	
ʼ
ob ektlar   kompleksi   Sarazm   madaniyatining   etnik   jihatdan   janubiy   mintaqalar	
ʼ
bilan uzviy bog liq ekanini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Yuqori Zarafshon havzasi	
ʼ
bir vaqtning o zida o zining tabiiy yer osti boyliklari bilan so nggi eneolit davridan
ʼ ʼ ʼ
boshlab   turli   mintaqa   qabilalarining   iqtisodiy   xo jalik   manfaatlari   va   savdo	
ʼ
aloqalarini uchrashtiradigan markazga aylanadi. Yuqori Zarafshonga xos bu noyob
imkoniyat   butun   bronza   davrida   ham   o z   ahamiyatini   yo qotmadi.   Masalan,	
ʼ ʼ
Panjikent yaqinida Zarcha Xalifa degan joydan arxar bilan birga ko milgan erkak	
ʼ
kishining   mozori   ochilgan.   Mozordan   topilgan   barcha   bronza   predmetlarining   va
kulolchilik   charxida   ishlangan   Sopolli   madaniyatining   Jarqo ton   bosqichiga	
ʼ
tegishli  ekanligi  yaqqol  ko zga tashlanadi.  Yoki  bo lmasa,  Zarafshon  vodiysining	
ʼ ʼ
o rta   qismidan,   Jom   qishlog idan   topilgan   bronza   davri   “savdogar   sayyohning»	
ʼ ʼ
mozori   Sarazm   metallurgiya   markazi   bilan   bir   tomondan   dasht   mintaqalari,
ikkinchi   tomondan,   qadimgi   dehqonchilik   madaniyati   qabilalari   muntazam   savdo
aloqada   bo lganligidan   guvohlik   beradi.   Shunday   qilib,         Qadimgi   Sarazm	
ʼ
aholisining   moddiy   va   ma naviy   hayoti   va   arxeologik   komplekslarining   ilmiy	
ʼ
tahlili   uning   kelib   chiqish   ildizlarini   birinchi   navbatda   janubiy   mintaqalarning
28 qadimgi   dehqonchilik   jamoalari   bilan   uzviy   bog liq   ekanligini   ko rsatadi.ʼ ʼ
Аniqrog i, Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik o chog ining ildizlari, Sarazm	
ʼ ʼ ʼ
I   keramika   materiallariga   ko ra,   Janubiy   Turk   manistonning   Ko ksur   (geoksyur)	
ʼ ʼ
oazisi   jamoalariga  borib  taqaladi.   Yodgorlikning  arxeologik  tadqiqot   ishlari   bilan
muntazam   shug ullangan   arxeolog   А.Isakov,   ularning   ko chib   kelish   sabablarini	
ʼ ʼ
Tejen daryosining suv resurslarining kamayishi tufayli yuz bergan ekologik sharoit
bilan   bog laydi.   Bizningcha,   geoksyurli   jamoalarning   bir   qismini   Zarafshon	
ʼ
vodiysiga   migratsiyasi   ko proq   Yuqori   Zarafshondagi   ma dan   konlari   bo lgan.	
ʼ ʼ ʼ
Shuningdek,   Qadimgi   Sarazm   madaniyatining   kelib   chiqish   negizida   geoksyur
ildizlari   asosiy   etnik   komponent   bo lib   qolgani   holda,   uning   shakllanishining   ilk	
ʼ
bosqichlari   davrida   yana   bir   boshqa   etnik   guruhlar   ishtirokining   borligiga   ishora
qiluvchi   faktlar   borki,   ular   Hindiqushdan   janubda   istiqomat   qiluvchi   qadimgi
dehqonchilik jamoalariga borib taqaladi. Bu faktlar Sarazm 1- bosqichiga tegishli
oilaviy   xilxonadan   topilgan   va   dengiz   chig anog idan   ishlangan   bilaguzuklar	
ʼ ʼ
bo lib,   ular   aynan   Hind   dengizi   mintaqalaridan   keltirilgan.   Shu   davr   keramikasi	
ʼ
sirtiga   ishlangan   rangli   naqshlarning   uslubiy   bezagi   esa   Belujistonning   Shahri   –
Soxta   madaniyati   sopollarini   eslatadi.   Bunday   aloqalarning   zaminida,   so zsiz,	
ʼ
Zarafshon   metalining   savdosi   yotadi.   Zarafshon   metalini   eksport   qilish   an anasi
ʼ
Sarazm madaniyatining barcha bosqichlarida rivojlanishda davom etdi. 31
 Zarafshon
vodiysida   iqtisodiy   hayoti   ishlab   chiqaruvchi   xo jalikka   asoslangan   cho l	
ʼ ʼ
mintaqasidagi ilk yodgor -liklaridan biri Zamonbobo madaniyatidir. Bu madaniyat
miloddan   avvalgi   III   ming   yillikning   oxiri   va   II   ming   yillikning   boshlarida
Zarafshonning   quyi   havzasida   ikki   mintaqa   jamoalarining   o zaro   iqtisodiy	
ʼ
aloqalarining   natijasi   sifatida,   mahalliy   aholi   etnik   asosida   shakllandi.   Ushbu
madaniyat   sohiblarining   iqtisodiy   hayotiga   janubiy   qo shnilarning   xo jalik	
ʼ ʼ
ixtirolari katta ta sir ko rsatgan. Zamonboboliklar ulardan boshoqli ekinlar ekishni,	
ʼ ʼ
dehqonchilikning   ilg or   tajribalarini   o rgandi,   kulolchilikda   charxdan	
ʼ ʼ
foydalanishni,   ikki   kamerali   xumdonlarda   sopol   idishlar   pishirishni,   yarim
31
 Исаков И.А. Саразм (К вопросу становления раннеземледельческой культуры Зарафшанской долины). – 
Душанбе, 1991.
 
29 qimmatbaho   rangbarang   toshlardan   nafis   san at   asarlari   darajasida   munchoqlarʼ
yasash,   ularni   pardozlash   va   teshish   texnikasini   o rgandi.   Quyi   Zarafshon	
ʼ
qabilalarining   janubiy   jamoalar   bilan   olib   borgan   o zaro   madaniy   va   xo jalik
ʼ ʼ
aloqalari   oxir   oqibatda   iqtisodiy   hayoti   xonaki   chorvachilik   va   pasira
dehqonchilikka   asoslangan   Zamonbobo   madaniyatining   shakllanishiga   olib   keldi.
Zamonbobo   madaniyati   qabilalari   xo jaligida   metalldan   ishlangan   mehnat	
ʼ
qurollarining   paydo   bo lishi   bilan   chaqmoqtoshdan   yasalgan   predmetlar   keskin	
ʼ
kamaydi.   Oldingi   xronologik   bosqichlarga   xos   qator   qurollar   seriyasi   yo qoldi.	
ʼ
Zamonbobo   madaniyati   mehnat   qurollari   kompleksida   qistirma   tosh   pichoqlar,
tosh qirg ich va randalar, tosh xanjar va boltalar uchramaydi. Ularning o rnini endi	
ʼ ʼ
metalldan   ishlangan   qurollar   egallagan.   Muhim   texnikaviy   ixtirolardan   biri
Zamonbobo   madaniyatida   sopol   pishirishda   ikki   kamerali   xumdonlarning   kashf
etilishi   bo ldi.   Chunki   kulolchilikda   bunday   texnikaviy   o zgarishlar   kulolsozlik
ʼ ʼ
hunarmandchiligida   oldinga   tashlangan   yirik   qadam   edi.   Kulolchilikdagi   boshqa
bir   kashfiyot   endi   sopol   idishlarni   qo lda   emas,   balki   qo l   yordamida   harakatga	
ʼ ʼ
keltiruvchi   charxda   yasashga   o tish   edi.   Zamonbobo   qabilalari   dasht   qabilalari	
ʼ
orasida   birinchilardan   bo lib,   qulolchilikda   charxdan   foydalanganlar.	
ʼ 32
Zamonboboliklarning xo jalik asosini motiga dehqonchiligi va xonaki chorvachilik	
ʼ
tashkil   etgan.   Ular   xo jaligining   dehqonchilik   xarakteri   haqida   Zamonbobo
ʼ
manzilgohidan topilgan ko p sonli tosh yerg uchoqlar, chaqmoqtoshdan ishlangan	
ʼ ʼ
qistirma o roqlar, tosh keli soplari, qorayib ketgan boshoqli o simlik donlari (arpa,	
ʼ ʼ
bug doy,   tariq   va   boshqalar)   guvohlik   beradi.   Xonaki   chorvachilik   haqida   esa	
ʼ
mozorlar   va   manzilgohdan   topilgan   uy   hayvon   suyaklari   dalolat   beradi.   Uy
hayvonlari   orasida   yirik   shoxli   hayvonlar     qora   mol;   mayda   shoxli   hayvonlar   –
qo y   va   echki   bor.   Ot   va   tuya   hali   qo lga   o rgatilmagan   ko rinadi.   Chunki   uy
ʼ ʼ ʼ ʼ
hayvon   suyaklari   orasida   bironta   ham   ot   yoki   tuya   suyagi   topilmagan.   Аmmo
hayvon   suyaklari   orasida   bitta   xonaki   eshak   suyagi   topilgan.   Zamonbobo
32
 Аскаров А.А. Поселение Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
30 madaniyati   suyaklari   kompleksida   yovvoyi   hayvonlar   suyaklari   ham   yetarli
darajada. Ular asosan Buxoro bug usi, jayron va to ng izga tegishli. ʼ ʼ ʼ
Zamonboboliklarda   chorvachilik,   kompleks   materiallar   tahliliga   ko ra,   hali	
ʼ
dehqonchilikdan   ajralib   chiqmagan.   Zamonbobo   aholisining   iqtisodiy   asosini
namli   qoq   yerlarga   ekiladigan   motiga   dehqonchiligi   va   asosan   go sht   va   sut	
ʼ
mahsulotlari   bilan   jamoani   kundalik   extiyojini   ta minlab   turgan   xonaki   chorva	
ʼ
chilik   tashkil   etgan.   Bu   yodgorliklardan   topilgan   ashyoviy   dalillarning   ba zi   bir	
ʼ
xillari,   masalan,   qimmatbaho   rangli   toshlar   dan   turli   shakllar   berib   ishlangan
munchoqlar   va   chaqmoqtoshdan   yasalgan   bodom   simon   paykonlar   o zlarining	
ʼ
yuksak   san at   obidasi   darajasida   puxta,   o ta   nozik   va   nafis   qilib   ishlanishi   bilan	
ʼ ʼ
Zamonbobo   madaniyatining   aynan   shu   xildagi   arxeologik   kollektsiyasidan
qolishmaydi.  Masalaga tarixiylik nuqtai nazaridan qaralganda, bu hududda ilk
va   rivoj   langan   bronza   davrida   istiqomat   qilgan   zamonboboliklar   izsiz   yo qolib	
ʼ
ketmagan bo lsalar  kerak. Ularning avlodlari  so nggi bronza davriga kelganda bu	
ʼ ʼ
hududga   kirib   kelgan   yangi   etnik   guruhlar   bilan   aralashib,   Zamonbobo
madaniyatiga xos ba zi bir jihatlarni o zlashtirgan bo lishlari ham ehtimoldan uzoq	
ʼ ʼ ʼ
emas. Ehtimol, bu ashyoviy dalillar Zamonbobo madaniyatiga tegishli bo lib, ular	
ʼ
o zlarining   maftunkor   jihatlari   bilan   Gujayli   chorvadorlariga   o lja   sifatida   o tib,	
ʼ ʼ ʼ
ularning   mavsumiy   manzilgohlarida   bizgacha   yetib   kelgandir.Zarafshon   quyi
havzalarining   dasht   mintaqasiga   xos   tabiiy   geografik   sharoiti   zamonboboliklar
xo jaligining   chorvachilikdan   o zga   jihatlarini   rivojlanishiga   imkon   bermaydi.  
ʼ ʼ
Mikromintaqa   ning   tabiati   suvga   tanqis   jihatlari   bilan   Janubiy   Qizilqum
sharoitida miloddan  avvalgi   II  ming  yillikning  oxiri   va I  ming  yillikning  birinchi
yarmida   xo jalikning   chorvachilik   yo nalishini     jadal     rivojlanishiga   olib   kelgan.	
ʼ ʼ
Dehqonchilik  xo jaligi  esa  ob ektiv tabiiy geografik omillarga ko ra, bu zaminda	
ʼ ʼ ʼ
to   antik   davrga   qadar   rivojlana   olmadi.Bunday     xulosaga     kelishlikni   qadimgi
Buxoro   vohasining   g arbiy   rayonlarida   olib   borilgan   keng   ko lamli   arxeologik	
ʼ ʼ
tadqiqot natijalari ham tasdiqlaydi. Shunday qilib, Zarafshonning quyi havzalarida
ibtidoiy   davr   tarixining   uch   bosqichiga   doir   yodgorliklar   komplekslarini   ko rish	
ʼ
mumkin.   Dastavval   bu   joylarda   baliq   va   parrandalarga   boy   daryo   va   qo l   sohil-	
ʼ
31 larida   ovchi   qabilalarining   mavsumiy   qarorgohlari   paydo   bo ladi.   Ular   moddiyʼ
madaniyatining   xarakteriga   ko ra,   neolit   davrining   kaltaminor   madaniyatiga   te-	
ʼ
gishli   edi.   Keyin   bu   joylarda   eneolit   davrining   so nggi   bosqichi   va   ilk   bronza	
ʼ
davrida   ularning   vorislari   sifatida   Zamonbobo   madaniyati   tashkil   topadi.
Zamonboboliklar   xo jalik   yuritish   asnosida   kaltaminor   baliq   ovchilaridan   farq	
ʼ
qilib, motiga dehqonchiligi va xonaki chorvachilik xo jaligi bilan shug ullandilar.	
ʼ ʼ
Bularning   xo jalik   hayotiga   O rta   Osiyoning   janubiy   viloyatlarining   bobo	
ʼ ʼ
dehqonlari   va   Zarafshon   vodiysining   yuqori   qismiga   kelib   o rnashib   qolgan	
ʼ
Sarazm   madani   -yatining   ta siri   katta   bo lgan.   Uning   natijasi   sifatida	
ʼ ʼ
zamonboboliklar   xo jaligida   tub   o zgarishlar   sodir   bo lganligini   kuzatamiz,   ya ni	
ʼ ʼ ʼ ʼ
kulolchilikda   ikki   kamerali   xumdonlarning   paydo   bo lishi,   qo l   charxida   sopol	
ʼ ʼ
yasashga sekinasta o tish- likning yuz berishi, qimmatbaho rangdor toshlardan turli	
ʼ
xil bezaklar yasashda mukammal texnik kashfiyotlar sirlarini puxta o zlashtirish va	
ʼ
boshqalar.   Biroq   ushbu   mikromintaqada   suv   tanqisligi   tufayli   yuz   bergan   dasht
zonalariga   xos   tabiiy-geografik   sharoit   bronza   davriga   kelganda   xo jalikning	
ʼ
chorvachilik yo nalishini jadal rivojlanishiga olib kelgan. Chunki miloddan avvalgi	
ʼ
II   ming   yillikning   ikkinchi   yarmida   bu   o lkalarga   ko chmanchi   chorvador   oriy	
ʼ ʼ
qabilalarining   kirib   kelishi   ham   gujaylilarda   chorvachilik   xo jalikning   ustuvor	
ʼ
yo nalishiga   aylanishida   katta   rol   o ynagan.   Zarafshonning   quyi   havzalaridagi	
ʼ ʼ
bizga ma lum bo lgan navbatdagi tarixiy bosqich bronza davri bo lib, bu davrning	
ʼ ʼ ʼ
sohibi egalari yuqorida eslab o tilgan tozabog yob tipidagi dasht qabilalari edi. Bu	
ʼ ʼ
madaniyat   sohiblari   bu   joylarga   O rta   Osiyoning   shimoliy-sharqiy   rayonlaridan	
ʼ
ko chib   kelganlar   va   ular   mahalliy   zamonboboliklar   bilan   dastlab   iqtisodiy   va	
ʼ
madaniy aloqalarda bo lib, so ng ular o zaro qorishib ketgan bo lishlari ehtimoldan	
ʼ ʼ ʼ ʼ
uzoq   emas.   Аmmo   dastlab   ular   o rtasidagi   aloqalar   qanday   kechgan?   Bu   haqda	
ʼ
hozircha biror narsa deyish qiyin. Аlbatta, andronova dashtliklari bu zaminga kirib
kelganda   zamonboboliklar   Quyi   Zarafshonning   qaysi   bir   joyida   yashagan
bo lishlari   kerak.   Аmmo   u   haqda   ham   biror   ma lumotga   ega   emasmiz.   Bu	
ʼ ʼ
muammolar   yechimi   Quyi   Zarafshon   havzasida   kelajakda   olib   boriladigan
arxeologik   tadqiqotlar   natijasiga   bog liq.   Zarafshon   vodiysining   Samarqand	
ʼ
32 tevarak atrofidan topib o rganilgan bronza davri dasht qabilalarining madaniyatidaʼ
qadimgi   dehqonchilik   jamoalarining   izlari   sezilarli   darajada   ko zga   tashlanadi.	
ʼ
Masalan,   To qayli   manzilgohi   sopol   kompleksining   tarkibiga   ko ra,   To qaylida	
ʼ ʼ ʼ
ikki   xil   etnik   guruh   jamoalari   birga   yashagan   ko rinadi.   Chunki   kulolchilik	
ʼ
mahsuloti   kompleksida   sirtiga   uchburchak,   siniq   chiziqli   chizma   naqsh   solingan
dasht   qabilalarining   qo lda   yasalgan   sopollari   bilan   birga,   sirti   silliq   qilib	
ʼ
pardozlangan   och   qizg ish   sirli   sopollar   va   kulolchilik   charxida   yasalgan   Sarazm	
ʼ
IV   davrining   g isht   rangli   sopollari   ham   uchraydi.   Shuningdek,   To qaylida   ruda	
ʼ ʼ
eritish   va   ruda   yanchish   bilan   bog liq   mehnat   qurollari   hamda   chaqmoqtoshdan	
ʼ
yasalgan   paykonlarning  uchrashi,   bir  tomondan,  uning  Zarafshon   vodiysida  topib
o rganilgan dasht  qabilalari yodgorliklari orasida eng qadimgi obyekt ekanligidan	
ʼ
dalolat bersa, ikkinchi tomondan, Dasht chorvadorlarining mahalliy o troq aholiga	
ʼ
nisbatan   mintaqada   hukmron   mavqega   ega   ekanligidan   guvohlik   beradi.   O sha	
ʼ
davr ijtimoiy-siyosiy vaziyatiga ko ra, bu tabiiy hol edi. Chunki chorvadorlarning	
ʼ
janubiy   tomonlarga   migratsiyasi   munosabati   bilan   Zarafshon   vodiysida   vujudga
kelgan   ijtimoiy-siyosiy   vaziyat   jangovar   dasht   suvoriylarining   mintaqada   siyosiy
hukmronligini   ta minladi,   ularning   iqtisodiy   mavqeini   mustahkamlashga   xizmat	
ʼ
qila   boshladi.   Sarazmda   metallurglar   hayoti   inqirozga   uchrab,   vohada   siyosiy
hukmronlik dasht jamoalari qo liga o tgach, yangitdan tashkil topgan har bir aholi	
ʼ ʼ
punktida   sarazmliklar   kuchi   va   iqtisodiy   xo jalik   yuritish   tajribalaridan,   birinchi	
ʼ
navbatda,   tog   sanoati   bilan   bog liq   tajribalaridan   foydalanish   doimo   dasht	
ʼ ʼ
qabilalari   e tiborida   bo ldi.   Shu   bois   bo lsa   kerak,   To qaylida   tashkil   topgan	
ʼ ʼ ʼ ʼ
manzilgohda   dashtlilar   qo l   ostida   sarazmliklar   avlodi   ular   bilan   birga   yashashga	
ʼ
majbur bo lgan ko rinadi.	
ʼ ʼ   Sarazm IV davriga kelib, demografik o zgarishlar bilan	ʻ
bog liq   holda       aholining	
ʻ   vodiy   bo ylab   tarqalishi,   go yo   uning   "inqirozi"	ʻ ʻ
kuzatiladi.   Sarazmda   aholi   siyraklashib,   avvalgi   monumental   ma muriy	
ʼ   imoratlar
o rnini   oddiy   kulbalar   egallaydi.   Ehtimol,   Sarazm   IV   davri   yodgorlikning   eng	
ʻ
yuqori   qatlamlari   bo lgani   uchun   davr   taqozosi   bilan   uning   qurilish   qoldiklari	
ʻ
bizgacha  shu   holatda  yetib  kelgandir.  Ehtimol,  bu  tanazzul  jez   davrining  ma lum	
ʼ
bir   bosqichida   (mil.   av.   2ming   yillikning   2-yarmida)   oriylarning   janubga   tomon
33 ko chishi   munosabati   bilan   O rta   Osiyoning   shim.   va   markaziy   viloyatlariʻ ʻ
moddiy   madaniyatida   yuz   bergan   o zgarishlar   bilan   bog likdir.   Bu   davr   aksi	
ʻ ʻ
kulolchilikda   yaqqol   ko zga   tashlanadi,	
ʻ
bir   tomondan   kulolchilikda   qizg ish   oq   tiniq   angobbilan	
ʻ   pardozlangan   sopollar
sirtida,   idishlarning   gardishi   bo ylab   oddiygina   rangli   naqsh   solish   kuzatilsa,	
ʻ
ikkinchi   tomondan   sopol   idishlarning   kulolchilik   charxida   yasash   texnologiyasini
si     kashf   etiladi.   Ijtimoiyiqtisodiy   tabaqalanishning   ayrim   belgilari   sifatida   ter   -
rakota, tosh va jezdan ishlangan   muhrlar   paydo bo ladi. Qishloq jamoasi	
ʻ   sar- dori,
qabila   boshlig ining   hukmdorlik	
ʻ   belgisi   bo lmish   jamoa	ʻ   nishoni   yangi   ma no   va	ʼ
mazmun   kasb   etadi.   Demak,   Sarazm   IV   davrida   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   madaniy
hayotda   yuz   bergan   o zgarishlar   Sarazm   jadal   jamiyatining   so nggi     bosqichi   -	
ʻ ʻ
da   mulki   tabaqalanish   jarayoni   kechayotganligidan   dalolat   beradi.   Sarazmda
o rganilgan   yagona   xilxona,   yuqorida   ta kidlaganimizdek,   uning   ilk   bosqichiga	
ʻ ʼ
daxldor   bo lib,  u	
ʻ   doira  shaklida  ishlangan  tosh  g ovlar   bilan o rab olingan,  uning	ʻ ʻ
diametri   15   m,   ichiga   5   ta   kabr   joylashgan.   Tosh   g ovning   markaziy   kabriga   3	
ʻ
kishi   (ayol,   erkak   va   o spirin)   ko milgan.   Ayolga   tegishli	
ʻ ʻ   ashyoviy   dalillarga
qaraganda u o z jamoasida  katta nufuzga  ega bo lgan.  Uning	
ʻ ʻ   kiyimlariga turli  xil
toshlar,   feruza,   la l,	
ʼ   yoqut   va   yashma   kabi   qimmatbaho   toshlardan   yasalgan
munchoklar
qadalgan.Ayolning   bos   kiyimiham   taqinchoklar   bilanbezatilgan.   Soch   tolalariga   olt
in   munchoqshodalari   osib   qo yilgan.Qo’llariga  	
ʻ   chig anog idan	ʻ ʻ     ishlangan   bila-
guzuklar   taqilgan.Ayol   skeleti   yonidan   dastali   mis   ko zgu,	
ʻ   suyakdan   qilingan
bigiz, 5 ta urchuq tosh, 2 ta ayol ma budasi (terrakota) topilgan.Sarazm aholisining	
ʼ
iqtisodiyhayotini   sug orma	
ʻ   va   lalmikor   dehqonchilikhamda   xonaki   chorvachilik   tas
hkiletgan.   Zarafshon   tog’   tizmalaridagi   qadimiy   ma dan   (mis,	
ʼ   qo rg oshin,	ʻ ʻ   qalay,
oltin,kumush,   simob   va   feruza)   konlarining   yaqinligi   Sarazmda   hunarmandchi   –
likning   Sarazmda   hunarmandchilikning     metallurgiya   va   metall   ishi   sohasini
rivojlanishiga   hamda   undan   turli   mehnat   va   harbiy   qurollar   ishchiga   keng
imkoniyatlar   bergan.   Sarazmdan   topilgan   150   dan   ortiq   buyumlar   —   pichoq   va
xanjarlar   bolta     va   bigizlar,   paykon     va   muhrlar,   metall   eritish   qozon-   lar    
34 (tigillar),     asbob     anjom   qu   yish   qoliplari,   metall   eritish   pechlari,   metall   xom
ashyo   yombilari   bundan   dalolat   beradi.   Yodgorlikni   qazish   jarayonida   nafaqat
toshdan   ishlangan   mehnat   qurollari,   balki   og irlikʻ   o lchov	ʻ   toshlari,   to qimachilik	ʻ
dastgohining   qismlari     ham     uchratilgan   gan.   Ammo,   sarazmliklar   kulolchilikda
metallurgiya   va   tosh   ga   ishlov   berish   dek   yuksaklikka   erisha   olmaganlar.Xullas,
Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysining eng qad. dehqonchilik madaniyati bo lib,	
ʻ
keyingi   asrlardagi   Sug’dda   o lkasida	
ʻ   shakllangan   shahar   madaniyati   -
ning   ildizlari   bir   jihatdan   shu   yodgorlik   bilan   bog liq   edi.	
ʻ   Metall   asri   ikki
bosqichdan   iborat:   bronza   asri   va   temir   asri.   Bronza   asri   –   ibtidoiy   davr   tarixida
odamzodning   kundalik   hayoti   uchun   foydalanadigan   qurol-aslahalarning   ishlab
chiqarilishi   bronzadan   tayyorlangan.   Shuning   bilan   bir   vaqtda   turmushda   tosh
qurollardan   ham   foydalanish   davom   etgan.   Temir   asrini   arxeologik   davrlashda
ko pincha u «ilk temir» davri ham deb atalib, bu davrda metallurgiya keng tarqaldi	
ʼ
va   temirdan   mehnat   qurollarining   ishlab   chiqarilishi   boshlanadi.   Mis,   rux   ayrim
vaqtda surma, qo rg oshin, mishyak  	
ʼ ʼ ѐ	R ki qalay kabi jism elementlarining muayyan
proportsiyasi aralashmasidan bronza olingan. 
Misning   90%,   ruxning   10%   aralashma   eritmasidan   ko pincha	
ʼ
sifatli bronza olingan. Bronzadan yasalgan qurollar misga nisbatan ancha keskir va
misga nisbatan qattiqroq metall edi. Bundan tashqari, bronza misga nisbatan (700-
900 C0) pastroq issiqlikda erigan, mis esa erishda 1083 C ni talab qilardi, umuman
qaralganda,   mis   ham,   bronza   ham   ishlab   chiqarishda   tosh   qurollarni   turmushdan
to la siqib chiqara olmadi. Buning sabablaridan biri tosh qurollarning qattiqligi va	
ʼ
uning   xomash ѐ	
R sining   doimiy,   hamma   joylarda   topilishi   mumkin   bo lgan   bo lsa,	ʼ ʼ
bronza manbalari, ayniqsa, rux moddasining tabiatda kamchil uchraydigan manba
bo lganligi   sababli   bronzadan   foydalanish   dastlabki   bosqichlarda   murakkab	
ʼ
kechgan.   Bu   masalani   muayyan   darajada   yoritishda   O rta   Osiyo   misolida   ko rib	
ʼ ʼ
chiqishni   ma qul   deb   topdik.	
ʼ   Yuqorida   eslatilganidek,   bronza   egiluvchan   va
mustahkam   metall   edi.   Undan   keskir   tig   beradigan   qurollar   yasash   mumkin   edi.	
ʼ
Bronzaning   bu   sifatlari   qadimgi   metallurglar   diqqatini   o ziga   jalb   etadi.   Endi	
ʼ
bobokalonlarimiz   mehnat   qurollarini   bronzadan   yasaydigan   bo ldilar.   Qisqa   davr	
ʼ
35 ichida   bronza   ibtidoiy   xo jalikning   turli   sohalariga   kirib   bordi.   Bronza   asri   toshʼ
asriga   nisbatan   juda   qisqa   davrni   o z   ichiga   oladi.   Uning   taxminiy   xronologik	
ʼ
chegarasi   mil.   avv.   III   ming   yillikning   boshlari   –   I   ming   yillikning   birinchi
choragiga   to g ri   keladi.   Birinchi   marta   bronza   mil.   avv.   III   ming   yillikda   Old	
ʼ ʼ
Osiyo va Hindistonda kashf  etildi. O rta Osiyoda esa mil. avv. II ming yillikning	
ʼ
boshlaridan ma lum. Bronza asri metallurglari dastlab metallni yer yuzasiga chiqib	
ʼ
yotgan rudadan olganlar, keyinroq yer osti ruda konlaridan foydalanishgan. Qazib
olingan   ruda   avvallari   ochiq   gulxanlarda,   keyinroq   esa   alohida   xumdonlarda
eritilib,   undan   sof   metall   ajratib   olingan.   Metall   tosh   va   terrakada   qoliplarga
quyilib, undan turli shakllardagi qurollar va bezaklar yasalgan. 
Bronzaning   kashf   etilishi   bilan   mehnat   qurollarining   turi
ko paydi,   harbiy   qurollarning   xilma-xilligi   va   jangovarligi   ortdi.   Bronzadan	
ʼ
yasalgan   uy-ro zg or   buyumlari   paydo   bo ldi.  	
ʼ ʼ ʼ А mmo   mehnat   qurollarini   ishlab
chiqarish   uchun   bronza   nodir   va   kamchil   metall   bo lib   qolaverdi.   Ko pchilik	
ʼ ʼ
mehnat qurollarini tayyorlashda avvalgidek tosh va yog ochdan keng foydalanildi.
ʼ
Bronzadan   asosan   turli   bezaklar,   uy   xo jalik   buyumlari,   harbiy   qurolaslahalar   va	
ʼ
mehnat   qurollari   yasaydigan   maxsus   temirchilik,   zargarlik   ustaxonalari   vujudga
keldi.   Hunarmandchilikning   ixtisoslashuvi   bilan   viloyatlararo   ayraboshlash
kuchaydi.   Madaniy   viloyatlarni   iqtisodiy   jihatdan   bog lab   turuvchi   tabiiy   karvon	
ʼ
yo llari paydo bo ldi. Quruqlikdagi transport sifatida hayvonlar (ho kiz, ot, eshak,	
ʼ ʼ ʼ
tuya)   kuchidan   foydalanish   boshlandi.   Hayvonlar   qo shilgan   g ilidirakli   aravalar	
ʼ ʼ
vujudga keldi.   А rxeolog olimlarimizning O rta Osiyo    hududlarida, jumladan,	
ʼ
Zarafshon   vodiysida   olib   borgan   ilmiy   ishlari   shuni   ko rsatadiki,   bronza   davrida	
ʼ
ovchilik   va   terimchilik   ijtimoiy   va   iqtisodiy   hayotda   o zining   dastlabki   rolini	
ʼ
yo qotdi.  	
ʼ А holining   asosiy   yashash   manbai   chorvachilik,   dehqonchilik   bo lib	ʼ
qoldi.  А mmo shimoliy o lkalarda va dashtlik sahrolarda yashovchi aholining katta	
ʼ
bir   qismi   uzoq   yillar   o zlashtaruvchi   xo jalik   iskanjasidan   chiqa   olmadilar.
ʼ ʼ
Masalan,   kaltaminorlik   neolit   davri   qabilalari   shulardan   biri   edi.   O rta   Osiyoda	
ʼ
bronza   davri   ibtidoiy   jamoa   xo jaligi   ikki   mintaqa   bo ylab   rivojlanishda   davom	
ʼ ʼ
etdi.   Uning   janubiy-sharqiy   va   markaziy   rayonlarida,   jumladan,   Janubiy   Surxon
36 vohasida   va   Zarafshon   vohasida   mil.   avv.   II   minginchi   yillarda   sug ormaʼ
dehqonchilik bronza jamoa iqtisodining asosini tashkil etadi. Farg ona vodiysining	
ʼ
shimoliy   sharqiy   rayonlarida,   Toshkent   vohasining   daryo   havzalarida,   Qarshi
vohasida   o troq   dehqonchilik   xo jaliklari   bronza   davrining   so nggi   bosqichlarida,	
ʼ ʼ ʼ
mil. avv. I ming yillikning boshlarida tashkil topdi. O rta Osiyoning kamsuv, cho l	
ʼ ʼ
va   dasht   rayonlari   ko proq   chorvachilik   uchun   tabiiy   geografik   qulayliklarga   ega	
ʼ
edi.   Darhaqiqat,   bu   yerlar   qadimgi   chorvador   aholining   makoni   bo ldi,	
ʼ
dehqonchilik   esa   bu   tumanlarda   daryo   havzalarida,   maxsus   sug orishni   talab	
ʼ
etmaydigan,   pastqam,   botqoq   joylarda,   limonlarda   olib   borildi.   Limon
dehqonchiligi uchun, ayniqsa, Zarafshon,  А mudaryo va Sirdaryo etaklari, ularning
uzan   tarmoqlari   qulay   bo lgan.   Bronza   davrining   oxirlariga   kelganda,   bu	
ʼ
rayonlarda   ham   kichik-kichik   dehqonchilik   vohalari   tashkil   topa   boshlaydi.
Chorvador qabilalarning o troqlashuvi kuchaydi va ularda ham keyinroq sug orma	
ʼ ʼ
dehqonchilik vujudga keladi. O rta Osiyo eneolit va bronza davri o zining bir qator	
ʼ ʼ
o ziga   xos   xususiyatlariga   ko ra   neolit   davridan   tubdan   farq   qiladi.   Bu   davrda,	
ʼ ʼ
birinchi   navbatda,   sug orma   dehqonchilik   bazasida   qad   ko targan   doimiy	
ʼ ʼ
qishloqlarning   ko payishi,   ularda   yashayotgan   aholi   sonining   tobora   zichlashib	
ʼ
borishi   va   yangi   yerlarni   jadal   o zlashtirish   jarayonining   kuchayishi   kuzatiladi.	
ʼ
Yangi yerlarning o zlashtirilishi bilan bog liq holda qanchadan qancha madaniyat	
ʼ ʼ
o choqlari   vujudga   keldi,   ibtidoiy   hunarmandchilik   xo jaligining   turli   sohalarida	
ʼ ʼ
yangidan   yangi   ixtirolar   qilindi.   Masalan,   bronza   metallurgiya   hunarmandchiligi,
zargarlik,   uy-joy   qurilishida   g ishtdan   foydalanish,   kulolchilikda   charxdan	
ʼ
foydalanishga   o tish   urug doshlik   jamoasining   madaniy   xo jalik   sohasidagi   yirik	
ʼ ʼ ʼ
kashfi ѐ	
R tlaridan hisoblanadi.   А rxeologik materiallarning guvohlik berishicha, O rta	ʼ
Osiyoning janubiy dehqon jamoalari bilan shimoliy chorvador qabilalari o rtasida	
ʼ
o zora   iqtisodiy,   madaniy   va   qon-qardoshlik   munosabatlari   keng   rivojlangan.	
ʼ
Birining   madaniy   xo jalik   yutug idan   ikkinchisi   foydalangan.   Bu   ikki   mintaqa	
ʼ ʼ
o rtasidagi   aloqalar   va   etnogenetik   munosabatlarning   davom   etishi   natijasida	
ʼ
ibtidoiy   jamoa   ekonomikasining   asosini   tashkil   etgan   chorvachilik   hamda
dehqonchilik   xo jaligi   va   ular   doirasida   shakllanib   borayotgan   hunarmandchilik	
ʼ
37 yanada  rivoj   topgan. Har   ikki   mintaqa  aholisining madaniy  xo jalik yutuqlari  o zʼ ʼ
navbatida qo shni qabilalarga, jumladan, Zarafshon havzasi madaniyatiga ham o z	
ʼ ʼ
ta sirini o tkaza bordi. Shu bilan birga, ular o zgalarning ham xo jalik va madaniy	
ʼ ʼ ʼ ʼ
yutug idan   bahramand   bo lib   bordilar.	
ʼ ʼ   Bronza   davrining   so nggi   bosqichlariga	ʼ
kelganda   sun iy   sug orish   tizimida   magistral   kanallar   paydo   bo ladi,   xonaki	
ʼ ʼ ʼ
chorvachilik   va   motiga   dehqonchiligidan   yaylov   chorvachiligiga,   aniqrog i,	
ʼ
chorvachilikning   yarim   ko chmanchilik   turmush   tarziga   o tish   sodir   bo ladi.	
ʼ ʼ ʼ
Qadimgi dehqonlar dastlab uncha katta bo lmagan tog oldi soylar va daryolarning	
ʼ ʼ
quyi oqimlari  havzalarini  o zlashtiradilar. Bu manzara O zbekiston hududida mil.	
ʼ ʼ
avv.   II   ming   yillikning   birinchi   yarmida   sodir   bo ldi.   O rta   Osiyoning   janubiy-	
ʼ ʼ
g arbiy viloyatlarida, ya ni Kopetdog  tog oldi rayonlarida esa bu hol ancha oldin,	
ʼ ʼ ʼ ʼ
neolit   davrida   boshlanib,   eneolit   davriga   kelganda   yanada   keng   ko lamga   ega	
ʼ
bo ldi.   Аrxeologik   ilmiy-tadqiqot   natijalariga   ko ra,   mil.   avv.   II   ming   yillikning	
ʼ ʼ
birinchi   yarmida,   hatto   undan   ham   oldinroq   qadimgi   dehqon   jamoalarining   O rta	
ʼ
Osiyoning   janubiy-g arbiy   mintaqasidan   sharqiy   rayonlari   tomon   yurishini	
ʼ
kuzatamiz.   Ibtidoiy   jamoa   tuzumida   O rta   Osiyo   sharoitida   yuz   bergan   ana   shu	
ʼ
tarixiy   jarayonlarning   arxeologik   tafsili   haqida   M.Jo raqulovning   «O rta   Osiyo	
ʼ ʼ
ibtidoiy   arxeologiyasi»   kitobida   atroflicha   yoritilgan. 33
  Demak,   metallning
turmushga kirib kelishi insoniyat tomonidan yaratilgan buyuk kashfiyotlardan biri
bo lib,   bu   hodisa   ishlab   chiqarish   kuchlarining   keskin   rivojlanishiga   olib   keldi.	
ʼ
Kundalik   ehtiyojdan   ortiq   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlar   muayyan   jamoalar
ixtiyoridagi boylikka aylanib bordi va kishini kishi tomonidan ekspluatatsiya qilish
asoslari   tashkil   topdi.   Ishlab   chiqarishda   hosil   bo lgan   mahsulotlar   qo shimcha	
ʼ ʼ
qiymat sifatida tovarga aylandi va savdo-sotiqqa keng sharoit yaratildi. Shu tarzda
xususiy   mulkchilikning   shakllanishi   urug -jamoalarining,   shuningdek,   ibtidoiy	
ʼ
tuzumning   yemirilishiga   va   dastlabki   sinfiy   jamiyatning   paydo   bo lishiga   olib	
ʼ
keldi. Аrxeologik   va   etnografik   manbalarning   bergan   ma lumotlariga   qaraganda,	
ʼ
Zarafshon   vodiysi   ibtidoiy   jamoalarida   ham   bu   jarayon   dinamikasi   ko pgina	
ʼ
boshqa   mintaqalarga   muayyan   darajada   o xshash   kechgan.   Yuqorida   biz   ishlab	
ʼ
33
 Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осиѐ ибтидоий археологияси. –Тошкент, 1984. –Б. 141-205
38 chiqarish   kuchlarining   yangi   va   keskin   yuksalganligini   ko rib   o tdik.   Bu   jarayonʼ ʼ
jinslar   orasida   mehnat   taqsimotining   keskin   darajada   rivojlanish   tartibini   keltirib
chiqardi.   Dastlabki   motiga   dehqonchiligidan   keskin   farqli   o laroq,   shudgorlash	
ʼ
bilan bog liq dehqonchilik asosan erkaklar mehnati bilan bog liq edi. Chorvachilik	
ʼ ʼ
ham faqat erkaklar ishi edi. Metallurgiya ixtisosi ham erlar mashg ulotidan iborat	
ʼ
edi.   Sekin-asta   erlar   mehnatiga   bo lgan   ehtiyoj   doimiy   ravishda   kuchayib   bordi.	
ʼ
Masalan, yer haydash, chakalakzorlar va o rmonzorlarni qirqib yangi yerlar ochish,	
ʼ
suv   inshootlari   barpo   etish   kabi   og ir   mehnat   erlarning   mehnatiga   bo lgan	
ʼ ʼ
talabning   tobora   oshib   borishini   taqozo   qilardi.   Аyollar   mehnati   asta-sekin   uy
xo jaligi   bilan   bog liq   bo lib   qoladi.   Shu   jumladan,   kulolchilik   va   to qimachilik	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ham   ayollar   ishi   bo lib,   keyinchalik   bu   sohalar   ham   ixtisoslashgan	
ʼ
hunarmandchilik   ishlab   chiqarishiga   o tilgan.   Mehnat   taqsimotining   o zgarishi	
ʼ ʼ
munosabati   tufayli   jins-   larning   ijtimoiy   ahvoli   ham   o zgarib   bordi.   Erlar   ishlab	
ʼ
chiqarishda   asosiy   rolni   egallashi   bilan   ularning   mavqei   oilada   va   jamoada   ham
oshib bordi va ona urug’- ining ota urug i bilan almashivuga, ya ni patriarxatning	
ʼ ʼ
boshlanishiga   olib   keldi.   Bu   ikki   boshlangan   qarama-qarshi   kuchlarning   kurash
jarayoni  patriarxal  tuzumining boshlanishiga olib keldi. Bu jarayon turli vaqtlarda
turlicha kechgan bo lsada, butun jahon aholisi uni o z boshidan kechirgan. Demak,	
ʼ ʼ
dialektik   nuqtai   nazardan   matriarxat   urug chilik   tuzumi   patriarxatga   o z   joyini	
ʼ ʼ
bo shatib  berdi.  Bu jarayon  jahonning turli  mintaqalarida bir  zaylda  kechmasada,	
ʼ
biroq   u   sodir   bo lgan.   Chorvador   va   plug-omoch   dehqonchiligi   bilan   mashg ul	
ʼ ʼ
bo lgan   jamoalarda   patriarxal   tuzumi   jadalroq   kechgan   bo lib,   urug doshlik	
ʼ ʼ ʼ
jamoalarining   yemirilishi   patriarxal   shaklda   kechgan.   Biroq   ayrim   motiga
dehqonchiligi  bilan mashg ul  bo lgan  jamoalarda  patriarxal  tuzumga o tish ancha	
ʼ ʼ ʼ
sekin   sodir   bo lgan.   Ularda   hali   ona   urug doshlik   munosabatlari   kuchliroq	
ʼ ʼ
saqlangan bo lib, ibtidoiy urug chilik jamaolarining yemirilishi so nggi matriarxat	
ʼ ʼ ʼ
tuzumi   bilan   bog liq   kechgan.   Bu   jarayon   ancha   sekin   sodir   bo lsada,   patriarxat	
ʼ ʼ
tuzumda   matriarxat   an analari   uzoq   vaqtlar   kuchli   saqlanib   qolgan.	
ʼ   Zarafshon
vodiysida   ijtimoiy   urug doshlik   jamiyatining   yemirilishi   bilan   bog liq   arxeologik
ʼ ʼ
yodgorliklarda   talonchilik   urush   alomatlari   aniqlanmagan.   Yuqorida   tahlil   etilgan
39 boblarga   tegishli   satrlarda   Janu-   biy     Sibir   va   Qozog iston   hududlaridan     bronzaʼ
davrida  O rta Osiyoning  janubiy o lkalariga kirib kelgan ko chmanchi chorvador	
ʼ ʼ ʼ
Аndronova   qabilalarining   kirib   kelishi   va   ularning   bir   qismi   dehqonchilik
muzofotlarida   o troqlashib   ya   shashga   o tib,   mahalliy   aholi   tarkibiga   singib	
ʼ ʼ
ketganligi   haqida   muayyan   ma lumotlar   berilib   o tildi.   Bu   qabilalarning   asosiy	
ʼ ʼ
maqsadlaridan   biri   paleometall   zahiralarini   egallash   bo lib,   keyinchalik   ularning	
ʼ
ishtirokida Sarazm misolida metallurgiyaning rivojlanganligini ko rib o tdik. Shuni	
ʼ ʼ
aytish   kerakki,   bronza   davrida,   aniqrog i,   ibtidoiy   urug jamoalarining   yemirilishi	
ʼ ʼ
davrida   Zarafshon   vodiysi   qabilalari   ham   jahonning   boshqa     mintaqalaridek
qabilaviy  ittifoq, qabilaviy  konfederatsiyasi,  shuning bilan bir  vaqtda, xususiy
mulkchilik va  sinflarning  tashkil   bo lish  jarayo-  nini  ham   boshdan  kechirgan.  Bu	
ʼ
jarayon tarixiy jarayon bo lib, ibtidoiy tuzumning yemirilishini deyarli barcha xalq	
ʼ
o tmishdoshlari  ham o z boshidan kechirganligi tarixiy taraqqiyot  dinamikasining	
ʼ ʼ
mahsuli edi. Ehtiyojdan ortiq ishlab chiqilgan mahsulot va qo shimcha qiymatning	
ʼ
vujudga   kelishi   urushlarning   kelib   chiqishiga   ham   sababchi   bo ldi.   Qabilalararo	
ʼ
to qnashuvlar   avvallari   ham   bo lib   turgan.   Bunday   urushlar   qabila   chegaralarini	
ʼ ʼ
buzish,   qabiladoshlarni   biror   sabab   bilan   o ldirib   qo yish,   xafa   qilish   va   boshqa	
ʼ ʼ
sabablar   kabilar   oqibatida   kelib   chiqqan.   Biroq   bun2day   urushlar   nisbatan   kam
bo lgan. Klassik urug doshlik jamoalari bunday urushlardan manfaatdor emas edi.	
ʼ ʼ
Qurolli   to qnashuvlar   dastlabki   vaqtlarda   kamroq   sarf-xarajatlar   bilan   yarashish	
ʼ
tufayli tinchigan. Endilikda boylikning paydo bo lishi va unga bo lgan ochko zlik	
ʼ ʼ ʼ
vaziyatning   o zgarishiga   olib   keldi.   Urushlar   orqali   yangi   yaylov   va   ekinzor	
ʼ
yerlarni egallash, mo may boylik orttirish, to plash kabi amallar kundalik tartibga	
ʼ ʼ
aylanib bordi.M.Engelsning ta biri  bilan aytganda, ibtidoiy tuzumning yemirilishi	
ʼ
arafasida   olib   borilgan   urushlar   «doimiy   mashg ulotga»   aylanib   borgan.   Urushda	
ʼ
g alabaga   erishganlar   urushda   yengilganlarning   deyarli   barcha   mol-mulkini   –	
ʼ
qimmatbaho buyumlarini, xazinasini, qurollarini, mollarini, qullarini  tortib olardi.
Keyinchalik   aholining   ko payib   borishi   munosabati   bilan   qo ni-qo shnilarning	
ʼ ʼ ʼ
yerlarini, hosildor tumanlarini, eng o tloq yaylovlarini va ov ob ektlarini o zlariga	
ʼ ʼ ʼ
qaratib   olish   odat   tusiga   aylandi.   Аvvalo,   ibtidoiy   jamiyat   kishilarining
40 psixologiyasi ham o zgargan edi. Talonchilik faxrli kasbga   aylandi, tinch mehnatʼ
erkak jangchi  uchun uyat  hisoblanardi. Bunday g oyalar ko pgina  epik doston va	
ʼ ʼ
ertak   larda   ham   o z   aksini   topgan.Аyniqsa,     bu     hodisa     ibtidoiy   jamiyat	
ʼ
tuzumining   yemirilishi   davrida   ancha       avjiga   chiqdi   va   rivojlandi.   Urushlarning
paydo   bo lishi   bilan   bu   soha   doimiy   foyda   keltiradigan   amalga   aylandi,   harbiy	
ʼ
texnika va harbiy tashkilotchilik rivojlandi. Аyni shu davrga kelib, ov qurollaridan
farqli o laroq jangovar nayza, qilich, qalqon, dubulg a kabi urush anjomlari ishlab	
ʼ ʼ
chiqarildi.   Аholiga   serob   qishloqlar   atroflari   mudofaa   devorlari   va   chuqur,   suvga
to ldirilgan handaklar bilan o rab olinardi. Urush vaqtida bunday mudofaalashgan	
ʼ ʼ
qal alarda   aholi   nafaqat   o z   hayotlarini,   shuningdek,   zarur   mulklarini   ham
ʼ ʼ
saqlashgan.   Harbiy   mashqlar   o tkazish   kun   tartibiga   aylandi.   Jang   qilish,	
ʼ
mudofaada   saqlanish   texnikaviy   yo llari   mashqlar   tufayli   takomillashib   bordi.	
ʼ
Harbiy   yurishlar   tartibga   keltirildi.   Qabilaviy   tashkilotlar   avvalgi   urug doshlik	
ʼ
jamoalaridan keskin farqlanib, endilikda ular harbiy qabilaviy tashkilotga aylandi.
Urushlar   olib   borish   maqsadida   qabilalar   birlashib   borib,   qabilaviy   ittifoqlar   va
konfederatsiyalar tashkil topadi. Bu davrga kelib, harbiy boshliq nufuzi osha bordi.
Har   qanday   urushning   g alabasi   uning   tashkilotchilik   san atiga   bog liq   edi.	
ʼ ʼ ʼ
Dastlabki vaqtlarda bunday harakatlarga muayyan boshliq rahbarlik qilgan bo lsa,	
ʼ
keyinchalik bu vazifani harbiy sarkardalar olib boradigan bo ldi. Qabila ittifoqiga	
ʼ
harbiy holatga bardoshli  uddaburon jangchi  erlar qabul  qilinardi. Harbiy sarkarda
jangovar   janglardan   iborat   o z   drujinasiga   ega   edi.   Shunday   qilib,   o ziga   xos	
ʼ ʼ
hokimiyatchilik   tashkil   topdi.   Bu   demokratik   tuzum   ham   hali   o z   mazmunida	
ʼ
ibtidoiy   davr   demokratiyasining   asosiy   tamoyillarini   saqlab   kelardi.   Uning
umumiy yig ilishi, qabila dohiylari tarkibidan iborat oqsoqollar kengashi  bo lgan.	
ʼ ʼ
Shuningdek,   harbiy   ittifoqning   saylangan   dohiysi   unga   rahbarlik   qilgan.   Boshqa
tomondan   qaralganda,   bu   demokratiya   harbiy   demokratiya   bo lib,   avvalgi	
ʼ
demokratiyalardan ijtimoiy va siyosiy jihatdan farq qilardi. 
Uning   majlis   yoki   kengash   a zolari   faqat   harbiy   kishilardan   iborat   edi.   Bu	
ʼ
davr   harbiy   yo lboshchisi   o z   drujinasining   qo llab-quvvatlashiga   tayanib   ish	
ʼ ʼ ʼ
ko rardi.   Muhim   masalalar   –   urush   va   tinchlik   masalalari   umumiy   harbiylashgan	
ʼ
41 majlisda   ko rib   chiqilardi.   Harbiy   demokratiya   tizimida   barcha   harbiylar   o zʼ ʼ
huquqlariga   ega   edilar.   Talonchilik   urushlarda   qatnashgan   jangchi   o ziga   tegishli	
ʼ
mulkni olishga haqli edi. Biroq harbiy yurishlardan tushgan qimmatbaho buyum va
boylikning   aksariyat   qimmatli   qismini   harbiy   dohiylar   va   ularning   drujinalari
olardilar.   Masalan,   XVIII   asrning   o rtalarida   yashagan   aleut   larda   harbiy	
ʼ
demokratiya   bo yicha   o zgacha   tartib   joriy   qilingan   bo lib,   unga   ko ra   harbiy	
ʼ ʼ ʼ ʼ
dohiylar   urushdan     tushgan     barcha     asirlarni,   qimmatbaho   buyumlarni   o zlariga	
ʼ
olib, qurolaslaha va boshqa ayrim xo jalik predmetlarni jangchilarga bo lib berish	
ʼ ʼ
odati   bo lgan.	
ʼ   Mil.   avv.   2-   ming   yillikning   o rtalariga   kelib   O rta   Osiyoning	ʼ ʼ
janubiy sarhadlari vohalarida ibtidoiy tuzumga zil ketib, birinchi sinfiy jamiyatning
paydo   bo lishi   boshlandi.   Ko pgina   vohalarda   shaharlashish   jarayoni   vujudga	
ʼ ʼ
keldi,   jumladan,   Zarafshon   vohasida   ham   bir   qator   ilk   shaharlar   qad   ko’tara
boshladi. Masalan, Аfrosiyob, Ko ktepa va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu	
ʼ
navbat dagi satrlarda biz, avvalo, ilk shaharlar haqida qisqacha bo lsada tushuncha	
ʼ
berib   o tishni   o rinli   deb   bildik.   Qadimgi   shahar   haqida   gap   borganda,   odatda	
ʼ ʼ
ishlab chiqarish qurollari, madaniy potentsiali yuqori bo lgan maxsus professional	
ʼ
hunarmandchilik va savdo funktsiyalarini bajaruvchi qurilish inshootlari, zich yirik
aholi   punktlari  tushuniladi.   Аmmo  qadimgi  inshootlari  zich   bo lgan  hamma  yirik	
ʼ
aholi punktlari ham  shahar  bo la olmagan. Masalan,  eneolit davri yodgorliklarida	
ʼ
shu     manzarani     kuzatish     mumkin.Namozgohtepa,     Qoratepa,   Oltintepalarning
eneolit davriga oid quyi qatlamlari, shuningdek, bronza davriga oid Sopollitepa uy-
joy   xo jalik   komplekslari   qadimdan   yirik   aholi   punktlari   edi.   Dehqonchilik	
ʼ
mintaqalarida   yirik   aholi   punktlarining   shahar   darajasiga   ko tarilishi   uchun,	
ʼ
avvalo,   maydonlari   zich   fuqarolar   qurilish   binolari   orasida   baland   monumental
arxitektura   inshootlarining   bo lishi   taqozo   etiladi.   Ikkinchi   muhim   zaruriyat   –   bu	
ʼ
ana   shu   yirik   aholi   punktlari   atrofida   mudofaa   devorlarining   paydo   bo lishini	
ʼ
taqazo   qiladi.   Qadimgi   mudofaa   inshootlari   har   xil   funktsiyani   bajarishga
qaratilgan.   Mudofaa  inshootining  xarakteri   qadimgi   shahar  qiyofasini  belgilay  di.
Birinchi   navbatda   ijtimoiy   harbiy   funktsiyani   hisobga   olgan   bo lishi   kerak.   Bu	
ʼ
holda mudofaa devorlari baland, qalin   va   murakkab mudofaa elementlari   (burj,
42 mustahkam   darvoza,   nishon   tuynukchalari   va   boshqalar)   bilan   ta minlanganʼ
bo ladi.   Baland,   monumental   arxitektura   ansambllari   bevosita   ijtimoiy,   diniy-	
ʼ
mafkuraviy   kvartallari   joylashgan   shahar   markazi   hisoblanardi.   Bu   markaz   o z	
ʼ
navbatida shahar hokimi xonadoni va kohinlar yashaydigan «aristokratiya kvartali»
bo lib,   uning   asosini   hokim   saroylari,   ibodatxona   inshootlari   tashkil   etadi.	
ʼ
Darhaqiqat,     10-12   gektardan   kam   bo lmagan   qadimgi   sharqning   shahar-	
ʼ
davlatlarida   aholi   zichligi   bir   gektarda   400-500   kishiga   to g ri   keladi.   Аmmo	
ʼ ʼ
qadimgi shunday sha harlar ham  bo lganki, ularning maydoni 3,5 gektar bo lgani	
ʼ ʼ
holda,   ularda   shahar   struktura   tuzilishiga   xos   bo lgan   barcha   elementlar   mavjud	
ʼ
edi. Qadimgi shaharlarning yana bir muhim xususiyati – ularda maxsus mahallalar,
magistral ko chalar va kanalizatsiya sistemasining tashkil etilishi bilan bog liqdir.	
ʼ ʼ
Bular   qadimgi   shaharlarga   xos   tashqi   belgilar   edi.   Shu   bilan   birga   uning   ichki
strukturasi mazmuni bilan bog liq elementlar ham borki, ularsiz shahar xos, to liq	
ʼ ʼ
ma nodagi   shahar   bo la   olmaydi.   Shaharning   ichki   strukturasi,   birinchi   navbatda,	
ʼ ʼ
uning   rivojlanish   bosqichiga   bog liq.   Dastlabki   shaharlar   qishloq   xo jalik	
ʼ ʼ
okrugining   markazi   sifatida   shakllandi.   Uning   ichki   mazmunini   savdo   –
hunarmandchilik,   harbiy   ma muriy   boshqarish   sistemasi   va   madaniy-mafkuraviy	
ʼ
markazlar   tashkil   etadi.   Qadimda   o z   ichki   mazmuni   bilan   ko proq   savdo-	
ʼ ʼ
hunarmandchilik funktsiyasini bajaruvchi shaharlar ham bo lgan. Lekin ular doim	
ʼ
dehqonchilik   va   chorvachilik   mintaqalari   bilan   faol   aloqada   bo lganlar.   Shuni	
ʼ
unutmaslik   kerakki,   qadimgi   sha   harlarning   funktsional   tiplari   hech   qachon
abstrakt holda vaqt va tarixiy jarayonlardan tash qarida tashkil topgan emas, balki
murakkab ijtimoiy organizm bo lib, u butun ijtimoiy, iqtisodiy sistemaning asosiy	
ʼ
qismi,   uning   muhim   ichki   mazmuni   hisoblanadi.   Qadimgi   shaharlarning   kelib
chiqishi   birmuncha   shart-sharoitlarga   bog liq.   Аna   shunday   sharoitlardan   biri   –	
ʼ
aholining   oziq-ovqatga   bo lgan   talabi   yo lida   xo jalik   ixtirolarining   yaratilishidir.	
ʼ ʼ ʼ
Bu   esa   o z   navbatida   aholining   dehqonchilik   mintaqalarida   bir   markazga	
ʼ
birlashishiga   imkon   beradi.   Аna   shunday   xo jalik   ixti   rosi   ibtidoiy   ovchi	
ʼ
xo jaligidan   dehqonchilik   va   chorvachilikka   o tish,   dehqonchilikda   sun iy	
ʼ ʼ ʼ
sug orishni   joriy   etish,   hunarmandchilikning   qator   sohalari,   birinchi   navbatda
ʼ
43 (kulolchilik   charxiga   asoslangan   hunarmandchilik)   metallurgiya,   to qima   chilik,ʼ
zargarlik   va   boshqalarning   yuksak   rivojlanishini   taqozo   etadi.   Shu   buyuk   tarixiy
voqelik tufayli hunarmandchilik xo jaligining markazla shish jarayoni sodir bo ldi.	
ʼ ʼ
Bu   sohada   qator   mutaxassisliklar   bo yicha   professional   sohalar   vujudga   keldi.	
ʼ
Ijtimoiy ishlab chiqarish sistemasidan  hunarmandchilikning alohida mutaxassislik
sifatida   ajralib   chiqishi   uning   qator   professional   sohalarning   tug ilishi   bilan   bir	
ʼ
vaqtning   o zida   shahar   ichki   strukturasining   shakllanishini   ta minladi.   Shahar	
ʼ ʼ
madaniyatini   shakllantirish   jarayonining   uchinchi   omili   jamiyatda   ijtimoiy
tengsizlikning   kelib   chiqishi,   shu   bilan   birga   jamiyatni   boshqarish   organ   larining
o zgarishi   va   murakkablashishi   edi.   Dehqonchilik   qishloq   xo jaligida   davriy	
ʼ ʼ
kompaniyalardir.   O rta   Osiyo   sharoitida   uni   boshqarish,   kengayib     borayotgan	
ʼ
dehqonchilik dalalarini sug orish va u bilan bog liq yirik magistral kanallar qazish,	
ʼ ʼ
to g onlar barpo qilish, bahorgi suv bilan ta minlash endi urug  jamoalarining qo li	
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
dan kelmas edi. Dehqonchilik vohalarida yerlarni o zlashtirishga bo lgan talab va	
ʼ ʼ
shularning   hammasi   ibtidoiy   jamoalarni   boshqarishni   o zgartirishni   talab   qilardi.	
ʼ
Endi   avvalgi   urug   jamoalari   boshqaruvchi   urug   va   qabila   kadxudatlari   o rniga	
ʼ ʼ ʼ
yirik   aholi   punktlarini   boshqaruvchi   diniy   va   dunyoviy   hokimiyat   –   kohinlar   va
muruvvatli aristokratiya vujudga keldi. Bu shahar ijtimoiy, iqtisodiy strukturasida
so   dir   bo lgan   mulkiy   tengsizlikning   kelib   chiqishi,   sinfiy   jamiyatning   tug ilishi	
ʼ ʼ
bilan,   shaharlarning   paydo   bo lishi   bilan   bevosita   bog liq   edi.Ibtidoiy   jamiyat	
ʼ ʼ
tuzumining   yemirilishi   asta - sekin qabilaviy etnos xususiyatini yo qotishga olib	
ʼ
keldi.   Qabilaviy   ichki   tabaqalanishning   boshlanishi   sinfiy   tengsizlikni   keltirib
chiqardi   va   umumxalq   madaniyatining   vujudga   kelishi   boshlanadi.   Аvvalo,
hukmron   tabaqalar   orasida   ijtimoiy   tengsizlik   vujudga   keladi   va   bu   hodisa   asta-
sekin   butun  bir   aholi   tabaqalarini   qamrab   oladi.   Bu   jarayni   olimlar   har   bir   milliy
madaniyatda ikki  madaniyatning farqli  ravishda  tashkil  topishidan  iborat  edi, deb
ta riflaydilar.   Bu   davr   ga   kelib   qon-qardoshlikdan   iborat   qabila   jamoalarining	
ʼ
yemirilishi   boshlanadi.   Natijada,   qon-qardoshlik   jamoasidan   qo ni-qo shnichilik	
ʼ ʼ
tashkil   topib,   oqibatda,   qavm-qarindoshlar   o rtasidagi   yaqin   aloqadorlikka   putur	
ʼ
yetadi.   Talonchilik   urushlar,   qabilaviy   to qnashuvlar   aholining   tinch   yashashiga	
ʼ
44 putur   yetkazib,   turli   xalq   larning   aralash-quralash   bo lishiga,   urug   va   qabilalarʼ ʼ
jamoalarining aralashib  ketishiga olib keldi. Etnik aralashuv  oddiy yoki  dastlabki
quldorchilikning   paydo   bo lishiga   olib   keldi.   Bu   davrda   hali   qullarni   ozodlikka	
ʼ
chiqarish, ularning ozod aholi bilan nikohga o tishi, qullarni garov vositasi sifatida	
ʼ
ushlab turish holatlari keng tarqalgan edi. Qabilaviy etnogamiya o z ta sir kuchini	
ʼ ʼ
yo qotib,   umum   qabilaviy   jamiyat   tashkil   topib,   avvalgi   oqsuyak   kohinlar	
ʼ
geneologiyasidan   farq   qilardi.   Xullas,   tarkibi   bir   xil   bo lgan   qon-qardoshlik	
ʼ
jamiyati   o rniga   endilikda   qabilaviy   birlashmalar,   ya ni,   yangi   etnik   birlashmalar	
ʼ ʼ
tashkil   topdi.   Bu   vaqtga   kelib   barcha   joylarda   urug lar   va   qabilalar   aralashib	
ʼ
ketgan   holda   ular   tarkibida   ozod   fuqarolar,   qullar   ham   begona   mamlakat
hukmronligida   yashardi.   Ibtidoiy   jamiyatning   bu   tarzda   yemirilishi   o rniga   yangi	
ʼ
jamiyatning   tashkil   bo lishida   olimlar   turli   atamalarni   qo llashgan:   guruh   yoki	
ʼ ʼ
qabilaviy   oila,   guruhlararo   yoki   qabilalararo   jamiyat   birlashmasi   deb   ataydilar.
Shunday   qilib,   qabilaviy   aralashuv   dan   etnik   birlashmalar   tashkil   bo lgan.   Bu	
ʼ
jarayon,   asosan,   ibtidoiy   jamiyat   tuzumining   yemirilishi   bilan   bog liq   edi.
ʼ
Qabilalararo   birlashmalarning   paydo   bo   lishi   bilan   jamiyatning   ikki   tabaqaga,	
ʼ
ya ni antaganistik sinflarning va davlatning paydo bo lishiga olib keldi. Bu jarayon	
ʼ ʼ
ijtimoiy-madaniy   differentsiya   bilan   bog liqdir.   Shunga   qaramasdan,   hali   xususiy	
ʼ
qon-qardoshlik alomatlari izlari saqlanib qolgan edi. Bu jarayonda davlat katta rol
o ynagan   bo lib,   qabilaviy   birlashmalarni   ta sis   qilib,   keyinchalik   hududiy	
ʼ ʼ ʼ
birlashmalar,   okruglar   tashkil   topadi   va   muayyan   darajada   madaniy   taraqqiyot
davom   etadi.   Аyrim   holatlarda   davlatning   hududiy   joylashishi   kengayib   ketgan
vaqtlarda   viloyatlarga,   knyazliklarga,   grafliklarga   bo lingan.   Bunday   davlat	
ʼ
bo linmalarida til va madaniy turmush xususiyatlari uzoq vaqtlar saqlanib qolgan.	
ʼ
Davlat tomonidan idora qilingan qabiladorchilikda asta-sekin etnik birliklar o rniga	
ʼ
xalqlar vujudga keladi. To g ri, bu masala yuzasidan olimlar orasida turli qarashlar	
ʼ ʼ
mavjud. 2.2.   O’rta   Zarafshon   vohasi   bronza   davri
aholisining diniy e’tiqodi va uning moddiy madaniyatda aks etishi.
Zarafshon   vodiysi   ibtidoiy   urug   jamoalari	
ʼ
ma naviy va diniy hayotida borliq mavjudotga hayot bag ishlagan quyoshga, uning	
ʼ ʼ
45 yerdagi   parchasi   olovga   sig inishʼ   katta   ahamiyat   kasb   etgan.   Ilm-fan   olamida
otashparastlik nomini olgan bu diniy e tiqod izlari moddiy madaniyat ob ektlarida	
ʼ ʼ
o z   aksini   topgan.   Ilk   diniy   e tiqodlar-totemizm,   animizm,   fetishizm   va	
ʼ ʼ
shamanizmdan olovga topinishga o tish ajdodlar ma naviy hayotida ulkan progress	
ʼ ʼ
bo lib, bu diniy e tiqod birinchi navbatda dehqonchilik va chorvachilikning kashf	
ʼ ʼ
etilishi   bilan   bog liq   edi.   Аyniq   sa,   qadimgi   dehqonchilik   madaniyati	
ʼ
yodgorliklarida   otashparastlikning   izlari     mehroblar,   ibodatxonalar   va   ular   bilan
bog liq   ashyoviy   predmetlarda   o z   aksini   topgan.   Shuning   uchun   bo lsa   kerak,	
ʼ ʼ ʼ
Zarafshon   vodiysining   ilk   dehqonchilik   madaniyati   hisoblangan   Sarazmda
otashparastlik   ob ektlari   yaqqol   ko zga   tashlanadi.   Sarazmda   Sarazm   II	
ʼ ʼ
bosqichidan boshlab  uy-joy komplekslarida  maxsus  altarli  e tiqod xonalari  paydo	
ʼ
bo ladi.   Masalan,   Sarazmda   mahobatli   platforma   ustida   aniq   reja   asosida   qurilib,	
ʼ
12   ta   xonalarni   o z   ichiga   olgan   yaxlit   monumental   bino   kompleksi   ochiladi.	
ʼ
Ulardan   to rttasi   kvadratning   uzunasi   bo ylab   koridor   shaklida   qad   qo targan,	
ʼ ʼ ʼ
binoning markaziy qismini qolgan 8 ta xonalar egallagan. Ular bir-birlariga parallel
qilib qurilgan to rttadan xonalarni tashkil etadi. 	
ʼ Qurilish
rejasida   geometrik   simmetriyaga   qatiy   amal   qilingan,   ya ni   ularning   to rttasi	
ʼ ʼ
kvadrat   (3x3   m.),   qolgan   to rttasi   esa   to g ri   to rtburchak   (3x3,75   m.)   shaklida.	
ʼ ʼ ʼ ʼ
Ularning   ba zilarida   (3,4   xonalar)   devor   ichiga   o choqlar   joylashtirilgan   (xuddi	
ʼ ʼ
o zbek xonadonining uylari singari), bittasining markazida aylana shakli -dagi altar	
ʼ
topilgan   (30-33   rasmlar).   Binoning   monumental,   qat iy   reja   asosida   maxsus	
ʼ
platforma   ustida   qad   ko tarishi   uning   ijtimoiy   diniy   xarakterini   belgilaydi.   Bino	
ʼ
xonalaridan   ikkitasida   (3,4)   devor   ichiga   joylashtirilgan   oilaviy   o choqlarning	
ʼ
mavjudligiga   qaraganda,   bino   umumsarazm   jamoasining   ibodatxonasi   bo lmasa	
ʼ
ham, har qalay, u bronza davri qabila sardorikavisining qarorgohi bo lgan bo lishi	
ʼ ʼ
mumkin. Sarazmda umum sarazm jamoa ibodatxona kompleksi to rtinchi qazish -	
ʼ
madan topiladi. Ular uchta edi, ularning bittasi so nggi eneolit (Sarazm II) va ikki-	
ʼ
tasi   bronza   davriga   (Sarazm   III   va   Sarazm   IV)   tegishli   bo lishi   kerak.   Bronza	
ʼ
davriga oid ibodatxonalardan birining maydoni 200 kv. metr bo lib, 5 ta bir safda	
ʼ
turgan   xonalardan   iborat.   Ularning   sharqiy   devorlari   uzunasiga,   oralari   1,5   m
46 masofadagi   pilyastrlar   (bir   tomoni   devorga   kirgan   to rt   qirrali   ustun)   bilanʼ
bezatilgan. Ibodatxona   kompleksida   5-xona   me moriy   jihatdan	
ʼ
boshqalardan   ajralib   turadi.   Uning   maydoni   75   kv.   m,   markazida   ikki   g isht	
ʼ
balandligidagi   tag   supa   ustiga   diametri   1,25   sm   keladigan   dumaloq   altar
joylashtirilgan.   Bu   Sarazmda   ochilgan   altarlarning   eng   kattasi.   Ushbu   ob ekt
ʼ
o zining   rejaviy   tarkibiga   ko ra,   xonaki   ibodatxonali   turar-joy   kompleksi   emas,	
ʼ ʼ
balki bu katta bino majmuasi fasad qismi pilyastrlar bilan jihozlangan ibodatxona
bo lib, u ijtimoiy-diniy xarakterga ega. Qolgan ibodat ob ektlari uch va to rt xonali
ʼ ʼ ʼ
binolardan iborat bo lib, ularning xonalaridan birida aylana yoki kvadrat shaklidagi	
ʼ
altarlar   uchraydi.   Аltarli   xona   devorlari   va   poli   kundalik   xo jalik   faoliyati   bilan	
ʼ
bog liq   binolardan   farqli   o laroq,   qizil   oxra   bilan   bo yalgan.   Uchinchi   kult	
ʼ ʼ ʼ
markazida   kompleksning   markaziy   qis   -mini   egallagan   xonaga   (uchinchi   kult
markazida   2-xona)   katta   hajmdagi   kva   rat   (100x105sm)   altar   joylashtirilgan.
Kvadrat   altarning   o rtasida   diametri   20   sm   dan   kam   bo lmagan   kosasimon	
ʼ ʼ
chuqurcha   bo lib,   uning   kosasida   kul   izlari   bor.   Mehrob   yaqinidagi   xona   poliga	
ʼ
oval   shaklidagi   tosh   yorg uchoq   o rnatilgan,   uning   atrofi   esa   katta-katta   qayroq	
ʼ ʼ
toshlar bilan o rab olingan. Bu yorg uchoq tosh qan -daydir diniy urf-odat, e tiqod	
ʼ ʼ ʼ
bilan   bog liq   “qurbonlik   toshi”   bo lsa   kerak.   Bu   diniy   maj   -muaning   devorlari	
ʼ ʼ
polixrom   rangli   naqsh   bilan   bo yalgan.   Bino   devorlari   qizil,   havorang,   sariq   va	
ʼ
qoramtir-jigarrang  ranglarda  bezalgan   bo lib,  rangli   naqshlar   gorizontal   chiziqlar,	
ʼ
geometrik  figuralar,  uchburchak  va   yarimxochlardan  iborat.  Bu  ornamental  uslub
Sarazmning   so nggi   eneolit   davri   sopoliga   xarakterlidir.   Qa   -zishma   №   4   da	
ʼ
kulьtovoy   obektlarga   tegishli   yana   4   ta   xona   ochilgan.   Ularning   ham   markaziy
qismida   kvadrat   shaklida   altarlar   topilgan.   Bu   xonalar   oilaviy   ibodat   xonalar
bo lishi   mumkin.   Sarazmda   ijtimoiy   xarakterdagi   kult   komplekslari   va   qa   bila	
ʼ
sardorlarining   mahobatli   qarorgohlarining   paydo   bo lishi,   bir   tomondan,   Zaraf	
ʼ
shon vodiysida ilk shaharsozlik madaniyatining jadal shakllanayotganligini ko rsat	
ʼ
-sa,   ikkinchi   tomondan,   ularning   ijtimoiy-diniy   xarakterining   ustuvorligidan
guvoh-   lik   beradi,   ya ni   Sarazmda   ijtimoiy   va   iqtisodiy   hayot   va   jamoani	
ʼ
boshqarish tizimi to laligicha ruhoniy sardorlar qo liga o tadi, markaziy boshqaruv	
ʼ ʼ ʼ
47 funktsiyasi  esa ibodatxonalar qo lida to planadi. Sarazmda bu tarixiy jarayonningʼ ʼ
shakllanishi arxeologik materiallarning kompleks tahliliga ko ra, miloddan avvalgi	
ʼ
III   ming   yillikning   oxiri   va   II   ming   yillikning   birinchi   yarmida   yuz   bergan
ko rinadi.	
ʼ   Аynan   shu   davrda   Jarqo ton   (Janubiy   O zbekiston),   Dashli   (Shimoliy	ʼ ʼ
Аfg oniston),   Keleli   va   Gonur   (Janubiy   Turkmaniston)   kabi   bronza   davri	
ʼ
yodgorliklarida   monumental   protozardushtiylik   ibodatxonalari,   dunyoviy
xarakterdagi   monumental   shohona   saroylar   paydo   bo ladi.   Bu   tub   ijtimoiy-	
ʼ
iqtisodiy va madaniy jarayonlar Sug d o lkasini chetlab o tishi mumkin emas edi.	
ʼ ʼ ʼ 34
Zarafshon   vodiysida   otashparastlik   diniy   e tiqodi   yaqqol   ko zga   tashlangan	
ʼ ʼ
ob ektlardan yana biri Zamonbobo mada -niyatidir. Zamonbobo madaniyatiga doir	
ʼ
yodgorliklarning har ikkalasida ham (Zamonbobo qabristoni va manzilgohi) uning
sohiblari   e tiqodi   asosida   rivojlanib   kela	
ѐRtgan   otashparastlikning   elementlari	ʼ
ko zga   tashlanadi,   ya ni,   Zamonbobo   manzilgohi   kulbasini   qazish   vaqtida	
ʼ ʼ
otashparastlikdan   dalolat   beruvchi   quyosh   ramzining   sopol   parchasidagi   aksi
topilgan. Sopolga chizilgan quyosh ramzi  qiz -g ish rangda doira shaklida bo lib,	
ʼ ʼ
uning   issiq   nurlari   quyosh   aylanasi   bo ylab   oval   shaklida   chizilgan   yerga   nur	
ʼ
taratib turibdi. Yergacha yoyilib yetib kelgan quyosh -ning bu issiq nurlaridan ona
zamin   toblanib,   insonlarga   hayot   bag ishlamoqda.   E tiqod   asnosida	
ʼ ʼ
zamonboboliklarda   ruhiy   olam   borligiga   ishonish   bor.   Zamon   -boboliklar
e tiqodida inson joni chiqqach, uning ruhi qush kabi tanadan ajralib, boqiy olamga	
ʼ
uchib ketadi va tanadan tez-tez xabar olib turadi, degan tasavvurlar mavjud. Mana
shu   tasavvurga   ko ra,   zamonboboliklar   qabrlarga   kundalik   xo ja   -likda	
ʼ ʼ
ishlatilmaydigan   mitti   idishlar,   ya ni   kvadrat   va   to g ri   to rtburchak   shaklida	
ʼ ʼ ʼ ʼ
ishlangan sopol qushdonlar qo yganlar. Qushdonlarning ichki qismi ikkiga bo lin -	
ʼ ʼ
gan,   ya ni   qushdonning   katta   qismi   don   uchun,   kichik   bir   qismi   esa   suv   mo’ljal-	
ʼ
langan bo’ladi.Lekin qushlarni turli xil qushdonlarda boqqanlar.bu qushlarning
hajmi  va  turiga  qarab belgilangan.  Mana  shu  tipdagi   sopol   idishlarning qabrlarda
34
 Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. –Тошкент, 2011. –Б. 131-138
48 uchrashi   zamonboboliklar   ruhiy   olamining   otashparastlik   bilan   bog liq   ba zi   birʼ ʼ
elementlarining   ramziy   ko rinishidir.   Zamonboboliklar   ijtimoiy   hayotida   onalar	
ʼ
ning   roli   ham   nufuzli   bo lgan.   Buni   tasdig i   sifatida   Zamonbobo   qabristonidan
ʼ ʼ
topilgan yagona ona haykalining sxematik  ramziy nusxasini  ko rsatish  mumkin.	
ʼ 35
Ibtidoiy otashparastlarning yana bir ob ekti Samarqand shahridan 16 km sharqda,	
ʼ
Zarafshon daryosi bo yidan, Jukov qishlog i yaqinidan topilgan.	
ʼ ʼ   Ob ektda arxeo -	ʼ
logik izlanishlar 1987 va 1992 yillarda olib borilgan. Qazishmalar vaqtida yer sathi
dan 4 m. chuqurlikdan diametri 3,6 metrli toshg ov ochiladi. Toshg ov devori xar	
ʼ ʼ
sang   toshlardan   tarkib   topgan   fundament   ustiga   qurilgan.   Toshg ovning   ichidan	
ʼ
ikkita   chuqurcha-kulga   to la   olovxona   topilgan.   Uning   birida   toshbolta,   chaqmoq	
ʼ
tosh   o q   uchlari,   ikkinchi   olovxonada   mitti   hovancha   sopi   topilgan.Olovxonalar	
ʼ
atrofida   mitti   hovancha   sopining   siniqlari,   kamon   o qining   uchlari     (paykonlar),	
ʼ
turli tosh qurollar, suyak va terrakota podelkalari, isirig don sinig i, dasht qabilalar	
ʼ ʼ
madaniyatiga tegishli sopol parchalari sochilib yetardi. Toshg ovning g arbiy qis -	
ʼ ʼ
midan (diametri 22 sm) uchinchi olovxona topilib, uning ichi oxraga to la bo lgan.	
ʼ ʼ
Uning ichida sadafdek oq mayda munchoqlar va 2 ta qo y oshig i topilgan. Olov -	
ʼ ʼ
xona chuqurchasi usti sopol bo lagi bilan berkitilgan. Toshg ovning qolgan qism -	
ʼ ʼ
larida oxra va ko mir dog lari, hayvon suyaklari, suyak va bronza predmetlar, chaq	
ʼ ʼ
moqtoshdan   ishlangan   mayda   mehnat   qurollari   sochilib   yotgan.   Toshg ov   ichida	
ʼ
hech   qanday   qabr   izlari   yoki   odam   suyaklarining   parchalari   ham   uchratilmaydi.
Toshg ov   ichidan   topilgan   ashyoviy   dalillar   tarkibiga   qaraganda,   ushbu   ob ekt	
ʼ ʼ
dasht   qabilalari   madaniyatiga   tegishli,   ularning   hayot   tarziga   mos   otashparastlik
ibodatxonasiga   o xshaydi.   Mualliflarning   ta kidlashicha,   bu   joy   ajdodlarimizning	
ʼ ʼ
eng   qadimgi   va   uzoq   vaqtlar   faoliyat   ko rsatgan   ochiq   joydagi   “ibodatxonasi”	
ʼ
bo lishi mumkin. Chunki bu joyda ajdodlar ruhi va quyosh xudosiga atab qurbon-	
ʼ
liklar   qilingan,   muqaddas   olov   yqilib,   turli   qurollar   va   sopol   idishlar   sindirilib,
olovga   tashlangan,   qabila   xudolariga   alqovlar   aytilib,   olov   atrofida   turli
marosimlar   o tkazilgan.   Demak,   toshg ov   ichidan   topilgan   ashyoviy   dalillar   va	
ʼ ʼ
35
 Аскаров А.А. Культура Заманбаба в низовьях Зарафшана. ОНУ. –Ташкент, 1962. № 11.
                                                                                                                                                                               
49 qabr   izlarining   uchramasligi,   ushbu   ob ektni   otashparastlik   dini   bilan   bog liqʼ ʼ
marosimlar   o tkazish   memorial   kompleksi   sifatida   talqin   etishni   taqozo   etadi.	
ʼ
Yodgorlikka   bu   jihatdan  	
ѐRndashganda,   uning   ma naviy   olami   janubiy	ʼ
mintaqalarning   bobo   dehqonlarining   otashparastlik   dunyosi   bilan   bog liq	
ʼ
ekanligiga   ishora   qiladi.   Аmmo   ushbu   obyekt   -dan   topilgan   predmetlar,   ayniqsa
keramika   va   uning   ornamentatsiyasi   hamda   uning   toshg ov   konstruktsiyasi	
ʼ
yodgorlikni   kelib   chiqish   tarixiy   ildizlari,   ko proq   uni   dasht   qabilalari   madaniy	
ʼ
dunyosi   bilan   bog liq   ekanligidan   guvoxlik   beradi.   Bu   obyekt   Zarafshon   vodiysi	
ʼ
arxeologiya   tarixida   Jukov   diniy   memorial   kompleksi   sifatida   o rin   olgan.	
ʼ 36
Zarafshon   vodiysi   bo ylab   o rganilgan   bronza   davri   yodgorliklari   manbalari	
ʼ ʼ
asosida otashparastlik dinining vohada rivojlanishini yuqori satr larda ko rib o tgan	
ʼ ʼ
edik.   Ilmiy   ekspeditsiyalarning   so nggi   yillardagi   yutuqlarini   ko rib   chiqadigan	
ʼ ʼ
bo lsak,   diniy   e tiqod   bilan   bog liq   memorial   komplekslar,   ibtidoiy   san atning	
ʼ ʼ ʼ ʼ
rivojlanishini   ifodalaydigan   qoyatosh   suratlarini   o rganishda   qiziqarli   ilmiy	
ʼ
ma lumotlar   to plangan.   Shulardan   Jukov   diniy   memorial   kompleksi   va	
ʼ ʼ
Sarmishsoy   qoyatosh   suratlari   qiziqarli   manbalarga   ega.   Jukov   diniy   memorial
kompleksi. Аrxeologlarning yozishicha, daryo sohilidagi jar kesmasida, yer sathi -
dan 4-5 metr  oraliqdagi  chuqurlikda  tosh  konstruktsiyali  diametri  5 metrga  yaqin
inshoot   qoldig i   (tosh   g ov),   sopol   parchalari,   tim   qora   ko mir   kukunlari   aralash	
ʼ ʼ ʼ
qatlam   ochiladi.   Tosh   g ov   ostida   oval   shaklidagi   yirik-yirik   tosh   bo laklaridan	
ʼ ʼ
qurilgan poydevor borligi aniqlanadi.  
Qurilmaning buzilib ketgan tosh devori 40 smgacha balandlikda saqlangan.
Qurilma ichidan yerga o yilgan olovxona (ehtimol altardir) va ularning ichidan kul
ʼ
va   kuygan   hayvon   suyaklari,   ikkita   toshbolta,   tosh   hovoncha   sopi,chaqmoqtosh-
dan   ishlangan   paykon   va   boshqa   tosh   qurollari   topilgan.   Toshg ovning   g arbiy	
ʼ ʼ
qismida yana bir chuqurcha bo lib, uning usti sopol parchalari bilan yopilgan, ichi	
ʼ
esa oxra (qizil boyoq)ga to la, oxra ichida esa oppoq sadaf munchoqlar va 2 ta qo y	
ʼ ʼ
oshig i topiladi. 	
ʼ
36
 Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. –Тошкент, 2011. –Б. 135-136.
 
50 Mualliflarning   ta kidlashicha,   bu   joy   ajdodlar   topinadigan   ochiqʼ
«ibodatxona»   bo lishi   mumkin.   Obyekt   topilmalari,   ayniqsa,   sopollar   va   ularning	
ʼ
naqshlari, tosh g ov konstruktsiyasi  yodgorlikning tarixiy ildizlari dasht qabilalari
ʼ
madaniy   dunyosi   bilan   bog liq   ekanligidan   guvoh   lik   beradi.   Bronza   davriga	
ʼ
kelganda   Zarafshon   vodiysining   o rta   havzasi   ibtidoiy   ajdodlar   tomonidan   keng	
ʼ
o zlashtirilgan tumanlardan biriga aylanadi.	
ʼ   Bir   tomonda   Zarafshon   vodiysini
janubiy mintaqalari bilan bog lovchi Jom savdo yo li yoqasida Jom savdo karvon	
ʼ ʼ
saroylari, ular bilan bog liq turli etnik guruh vakillarining qabris toni (Galasherik)	
ʼ
paydo   bo ladi,   ikkinchi   tomonda   Zarafshon   yoqalab   diniy   memorial   kompleksi	
ʼ
(Jukov),   ruda   eritish,   metall   xomashyosini   ishlab   chiqarishga   moslashgan
qishloqlar   (To qayli)   va   nihoyat,   davr   so ngida   qadimgi   shaharlar   (Ko ktepa,	
ʼ ʼ ʼ
Аfrosiyob)   qad   ko taradi.   Zarafshon   vodiysi   o tmish   tarixining   yana   bir   moddiy	
ʼ ʼ
madaniyat   turi   qoyatosh   suratlari   bo lib,   ular   Zarafshon   tog   tizmalari   tarkibiga	
ʼ ʼ
kirgan   Nurota,   Oqtog ,   Qoratog ,   Ovminzatog ,   Bukantog ,   Zirabuloq   tog lari   va	
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ular orasida soy, dara toshlarida, g or, ungur, kamar devorlari va shiftlarida ko plab	
ʼ ʼ
uchraydi.   Ular   orasida   Qoratog ning   Sarmishsoy   darasida   chizilgan   suratlar
ʼ
Sarmishsoy   qoyatosh   suratlari   1958-yilda   X.Muhammedov   tomonidan   ochilga
alohida   ahamiyat   kasb   etadi. 37
  Uni   dastlab   arxeologlar   N.X.Toshkenboev,
J.Kabirovlar   o rganganlar.   Keyingi   yillarda   uni   o rganish   ishi   bilan   arxeolog	
ʼ ʼ
M.Xo janazarov   mukammal   shug ullandi.   J.Kabirov   Sarmishsoy   qoyatosh	
ʼ ʼ
suratlarini o rganar ekan, ulardagi turli manzara va syujetlarni o z ichiga olgan 48	
ʼ ʼ
ta   guruh   tasvirlar   tavsifini   beradi   va   ularni   40   xilga   yaqin   turini   aniqlaydi.
Shuningdek, ularni nafaqat ajdodlar tomonidan chizilgan noyob san at asari, balki	
ʼ
o zbek   xalqining   o tmish   tarixi   haqida   boy   diniy   va   dunyoviy   ma lumotlar	
ʼ ʼ ʼ
beruvchi   yozma   manba   sifatida   ta kidlaydi,   ularning   davriy   sanasi   va   uning	
ʼ
bosqichlarini  aniqlaydi. Ularning eng qadimiylari  mil. avv. III-II  ming yilliklarda
ishlangan, degan xulosaga to’g’ri keladi. M.Xo janazarov esa Sarmishsoyda har xil	
ʼ
syujetli   4   mingga   yaqin   tasvirlar   borligini   aniqlaydi.   Ularni   antopomorflar,
37
 Хужаназаров М. Древнейшие наскальные изображения Сармишсая. ИМКУ. –Ташкент, 2005, № 3
            
51 zoomorflar,   harbiy   va   mehnat   qurollari   tasviri,   epigrafik   yozuvlar   va   quyosh
belgilariga   ajratib,   bu   suratlar   nafaqat   ov   manzaralarini   tasvirlaydi,   balki   o tmishʼ
tarix   qa riga   burkangan   diniy   va   dunyoviy   tafakkur   mahsuli,   moddiy   olamning	
ʼ
ma naviy ifodasidir, degan xulosaga keladi. Ularning sanasi masalasida J.Kabirov	
ʼ
fikriga qo shilish bilan birga, Sarmishsoy suratlari orasida mezolit va neolit, hatto	
ʼ
yuqori   paleolit   davrida   yashagan   hayvon   turlarining   suratlari   ham   borligini
ta kidlaydi . Ibtidoiy jamiyat tuzumining yemirilish arafasida diniy qarashlar jahon	
ʼ
bo ylab   yangi   asosda   va   shaklda   rivojlanishini   kuzatish   mumkin.   Patriarxal
ʼ
tuzumning   yuzaga   kelishi   bilan   erkaklar   kulьtiga   sig inish   paydo   bo ldi.   Bu	
ʼ ʼ
jarayonning tobora kuchayishi  natijasida avvalgi ajdodlarning ruhiyatiga topinish,
urug  va oila kultlari vujudga keladi. Dehqonchilik va chorvachilik xo jaliklarining	
ʼ ʼ
rivojlanishi   oqibatida   hosildorlik   kulti   vujudga   kelib,   hosildorlikni   oshirish
niyatida   odamlarni   o ldirib   ko mish   odatlari   ham   kelib   chiqadi.   Bu   hodisa   odam	
ʼ ʼ
kuchqudrati   dehqonchilik   qilinayotgan   yerga   o tishi   mumkin   degan   tasavvurlar	
ʼ
paydo   bo ladi.   Qabilaviy   tashkilotning   kuchayib   borishi,   qabilaviy   ittifoqlarning	
ʼ
tashkil bo lishi bilan qabila rahnamosi kulti tashkil topadi. Bu vaqtga kelib, kult –
ʼ
sig inish shakllari sirli ruhlarning qo rqinchli va dahshatli ekanligini targ ib qilish,	
ʼ ʼ ʼ
ruh   –   rahnamo   har   qanday   ishda   o zining   homiyligini   ko rsatishi   mumkin   degan	
ʼ ʼ
tushunchalar paydo bo ladi. Аyniqsa, dohiylar, qabilaviy ittifoqi bilan bog liq sig i	
ʼ ʼ ʼ
nishlar birmuncha rivoj  topadi. Bunday tushunchalarning keng tarqalishi  dohiylar
va qabila boshliqlarini dahlsiz, alohida tabiat kuchi va ruhiyatiga ega deb tushun -
ganlar. Bunday tushunchalarning tobora rivojlanib borishi politeistik (yunon: ko p	
ʼ
xudolik) qarashlarning tashkil  bo lishiga olib keladi. Endilikda oila – urug chilik,	
ʼ ʼ
qabilaviy   rahnamolik,   agrar   va   kosmik   ruhlar,   yashirincha   ittifoq   larning   sirli   va
qo rqinchli ruhlari kabi tushunchalar keng tarqaladi va aslida bu tushuncha hodisa	
ʼ
larning yakuniy qarashi har bir sohaning o z xudosi bo ladi, degan targ ibot tushun	
ʼ ʼ ʼ
chalar edi. Shunday qilib, ko pgina qadimgi	
ʼ
xalqlar   hayotida   urush,   jangovar   hosildorlik,   yomg ir,   osmon,   quyosh   kabi	
ʼ
xudolarga sig inish tashkil topadi. Dinning tobora rivojlanishi bilan kultga xizmat	
ʼ
qiluvchi guruh toifadagi odamlar paydo bo ladi. Bunday bir sharoitda kult egalari	
ʼ
52 alohida   ruhiyatga   ega   kishilar   deb   tushunilgan.   Bunday   xizmat   toifasiga   ega
kishilar   kohinlar   sanalardi.   Kohinlar   ustidan   dohiylar   nazorat   olib   borgan.Dohiy
qabilaviy   birlashmaning   bosh   kohini   hisoblangan.   Kohinlar   bir   tomondan
qo rqinchli,   dahshatli   siyosatlar   olib   borib,   dohiylarni   qo llab   quvvatlashsa,ʼ ʼ
ikkinchi tomondan boylik orttirishni nazarda tutardi. Shunday qilib, asta-sekin din
oddiy   jamoatchilikni   qo rqinch   ostida   ushlab   turuvchi   qurolga   ayla   nadi.   Xullas,	
ʼ
teokratiyaning   vujudga   kelishi   davlat   hokimiyatining   tashkil   topishi   dagi
qo shimcha omil edi. Shunday qilib, din asta-sekin ekspluatatsiyaning mafku raviy	
ʼ
quroliga   aylanib   boradi   va   davlatning   paydo   bo lishi   va   uning   faoliyatida	
ʼ
majburlash qoidalarining tashkil topishiga olib keladi.
  
                                  
 XULOSA
Zarafshon   havzasi   hududida   hikoya   qilingan   tarixiy   jarayonlar   uzluksiz
ketma-ketlikda   kechgan.   Bu   havza   o zining   jug rofik   joylashishi,   tabiiy   ekologik	
ʼ ʼ
sharoitlarining   mo tadilligi   bilan   kishilik   tarixining   ilk   davrlaridan   boshlab   odam	
ʼ
zod   e tiborini   tortgan.   Zarafshon   vodiysida   O rta   Osiyoning   boshqa   viloyatlariga	
ʼ ʼ
qaraganda   (Janubiy   Turkmanistondan   tashqari),   sug orma   o troq   dehqonchilik,	
ʼ ʼ
chorvachilik  va   hunarmandchilik   xo jaliklari   ancha   erta   tashkil   topgan,  bu   soha   -	
ʼ
larning   rivojlanishi   uchun   barcha   resusrlar   mavjud   edi.   Mil.   avv.   III   ming   yillik
oxirlari   va   II   ming   yilliklarda   o troq   sug orma   dehqonchilik,   chorva   chilik   va	
ʼ ʼ
metallurgiya   sanoati   gurkirab   rivojlanishda   bo ldi.   Bu   omillar   havzada   ijtimoiy,	
ʼ
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni ta minlashda muhim omil bo lib xizmat qildi va	
ʼ ʼ
mulkiy   differentsiatsiyalash   jarayonining   peshma-pesh   rivojlanishiga   muhim   asos
bo lib xizmat qildi. Shu boisdan ham bu keng o lkada mulkiy tabaqalanish, sinfiy	
ʼ ʼ
jamiyat va davlatchilikning vujudga kelishi mil. avv. 2- minginchi yillarning o rta-	
ʼ
laridan uning ikkinchi yarmiga to g ri keladi. Shaharlashish jarayoni tashkil topadi,	
ʼ ʼ
qabilaviy  konfederatsiyalar   va  ilk  davlatchilik  paydo  bo ladi.   Suv  resurslari  bilan	
ʼ
bog liq vohalarda nom tipidagi davlatlar, qabilaviy birlash malar tashkil topib, ular	
ʼ
53 o zlarining chegara hududi va poytaxtiga ega bo lganlar. Bunday taraqqiyot jarayoʼ ʼ
nini manbalar asosida isbotlash uchun ayrim arxeologik dalillarga murojaat  qilish
o rinli deb o ylaymiz. Bu satrlarda biz ikki turkum qabi lalar madaniyatiga tegishli
ʼ ʼ
yodgorliklar   tavsifi   haqida   fikr   yuritamiz.   Birinchi   turkum-yodgorliklar   xo jalik	
ʼ
yuritish   asosiga   ko ra,   asosan,   qadimgi   dehqonchilik   madaniyati   qabilalarining	
ʼ
yodgorliklari   bo lsa,   ikkinchi   turkum-yodgorliklar   iqtisodiy-xo jalik   hayoti,	
ʼ ʼ
asosan,   chorvachilik   negiziga   qurilgan   dasht   qabilalari   madaniyatiga   tegishlidir.
Ularning   har   ikkisi   iqtisodiyxo jalik   asosiga   ko ra,   Zarafshon   vodiysining   tabiiy-	
ʼ ʼ
geografik   sharoiti   taqozo   etgan   tumanlarda   joylashgan.   Birinchi   turkum
yodgorliklarga   Zarafshon   vodiysining   yuqori   havzasida   topib  o rganilgan   Sarazm	
ʼ
yodgorlik   kompleksi   kiradi.   Sarazm   yodgorliklar   kompleksi   vodiyning   eneolit   va
ilk   bronza   davri   qadimgi   dehqonchilik   qabilalari   ning   madaniyatidir.   Ushbu
madaniyat   yuza   -sidan   olib   borilgan   arxeologik   izlanishlar   natijalariga   ko ra,	
ʼ
qadimgi   Sarazmda   aholi   hayotining   4   tarixiy   bosqichi   aniqlangan,   har   bir
bosqichda   yuz   bergan   tub   sotsial-iqtisodiy   o zgarishlar   kuzatilgan.   Sarazm   1	
ʼ
davrida (so nggi eneolit) bu joyda yangi  etnik guruh qishlog i  paydo bo ladi, uy-	
ʼ ʼ ʼ
joy komplekslari yarim aylana mudofaa devori bilan o rab olinadi. Bu davrga oid	
ʼ
eng   muhim   topilmalardan   biri   Sarazmda   o rganilgan   urug   jamoasi   sardorining	
ʼ ʼ
xilxonasi   bo lib,   u   Janubiy   Sibirning   Аvanesova   madaniyati   xilxonalari   singari	
ʼ
doira shaklidagi tosh g ov bilan o rab olingan. Xilxonaning markaziy mozori ayol	
ʼ ʼ
kishiga   tegishli   bo lib,   u   yerdan   topilgan   ashyoviy   dalillar   mozor   egasi   urug	
ʼ ʼ
jamoasining sardori ekanligidan guvohlik beradi. Sarazm II (ilk bronza) – Sarazm
madaniyatining   shakllanish   davri.   Bu   davrda   qishloq   kengayadi,   alohida   qurilgan
ko p   xonali   hovlilar,   ular   tarkibida   doira   shaklidagi   altarli   oilaviy   ibodatxonalar,	
ʼ
qishloq   markazida   monumental   ibodatxona   qad   ko taradi.   Uy-joy   komplekslari	
ʼ
tarkibida to qimachilik hunarmandchiligiga moslashtirilgan xonalar paydo bo ladi.	
ʼ ʼ
Me moriy   kompleks   burchaklarini   to rt   qirrali   ustunlar   bilan   bezash   boshlanadi.	
ʼ ʼ
Polixrom   naqshli   spoollar   kamayib,   monoxrom   naqshli   sopollar   ko payadi.	
ʼ
Keramika kompleksi  tarkibida Kaltaminor madaniyatiga tegishli  parchalar uchray
boshlaydi.   Demak,   bu   Sarazm   madaniyatining   shakllanishida   mahalliy   aholining
54 ishtiroki   borligidan   dalolat   beradi.   Sarazmliklarning   tashqi   aloqalari   doirasi
kengayadi   (Belujiston-Kvetta,   Seiston-Shahri-Soxta).   Zarafshon   tog   konlaridanʼ
ruda qazib olish va uni eritib metall olish yuksak darajada rivojlanadi. Sarazm III
davrida   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayot   o zining   yuksak   cho qqisiga	
ʼ ʼ
ko tariladi.   Sarazmning   100   gektarga   yaqin   maydoni   uy-joy   qurilishi   va	
ʼ
hunarmandchilik   kvartallari   bilan   qoplanadi.   Hunarmandchilik   sohasida
ixtisoslashuv   yuz   beradi.   Kulolchilik   dastgohi   paydo   bo ladi.   Qoramtir   qizg ish	
ʼ ʼ
angob   bilan   pardozlangan   qora   va   kulrang   sopollar   keskin   kamayadi,   ularning
o rnini  tiniq  qizg ish  va qizil angobli sopollar egallaydi. Bu xildagi topilmalar ilk	
ʼ ʼ
Namozgoh VI davri uchun xarakterli bo lib, bunday uslubda sopol ishlab chiqarish	
ʼ
Sopollitepa idishlari uchun ham xarakterlidir. Sarazmda baland platformalar ustida
diniy   va   dunyoviy   xarakterdagi   monumental   binolar   paydo   bo ladi.   Masalan,	
ʼ
Sarazmning   III   –   qazishma   hududida   225   kv.   metr   maydonni   egallagan   70   sm
balandlikdagi   platforma   ustida   12   ta   xonani   o z   ichiga   olgan   yaxlit   kvadrat	
ʼ
shaklidagi   monu   mental   bino   qad   ko taradi.   Uning   markaziy   xonasida   aylana	
ʼ
shaklida   altar   topilgan.   Ushbu   monumental   kompleks   Sarazm   III   davri   qishloq
(Аvestoda   vis)   jamoasi   sardorining   qarorgohi   bo lganligiga   shubha   yo q.   Bu	
ʼ ʼ
davrga   kelib,   Sarazm   metallurgiya   markazining   dovrug i   janubiy   va   shimoliy	
ʼ
mintaqalar   jamoalariga   borib   yetadi.   Natijada   Sarazm   metali   dastlab   janubiy
mintaqalarga,   qadimgi   dehqonchilik   madani   yati   jamoalari   dunyosigacha   kirib
boradi.   Bu   haqida   Panjikent   yaqinidan   Zarcha   Halifa   deb   atalgan   joydan   Sopolli
madaniyatining   Jarqo ton   bosqichiga   tegishli   savdogar   mozorining   topi   -lishi	
ʼ
tahsinga   sazovordir.   Аynan   shu   tipdagi   boshqa   bir   qabrning   Jom   savdo   fak   -
toriyasi   qoshidagi   Galasherik   qabristonidan   topilishi   fikrimizni   yana   bir   bor   tas   -
diqlaydi.   Sarazm   IV   davrida   ko chmanchi   chorvador   oriylarning   janubga   mig   -	
ʼ
ratsiyasi  tufayli Sarazmda shakllanayotgan ilk shahar  hayoti  inqirozga yuz tutadi.
Sarazmliklar   iqtisodiy   hayotida   muhim   o rin   tutgan   tog   kon   sanoati,   ruda   kon   -	
ʼ ʼ
lariga egalik qilish oriy qabilalari qo liga o tib, Sarazm ning tub joy aholisi vodiy	
ʼ ʼ
bo ylab   tarqalib  ketadi.   Sarazm   xarobalari   chorvadorlarning   muqim   hayot   tarziga	
ʼ
yuz   tutgan   tabaqalari   maskaniga   aylanadi.   Sarazmning   eng   yuqori   qatlamiga
55 tegishli   chuqur   chalardan   och   qizil   rangli   naqshli   sopol   parchalarining   topilishi
bundan   dalolat   beradi.   Miloddan   avvalgi   II   ming   yillik   o rtalarida   Sarazmda   yuzʼ
bergan   siyosiy   va   iqtisodiy   inqirozdan   so ng   Zarafshon   vodiysida   ilk   bor   qad	
ʼ
ko targan  qadimgi  dehqonchilik  madaniyatiga   tegishli   yodgorlik  Ko ktepa  bo ldi.	
ʼ ʼ ʼ
U   Samarqand   viloyatining   Batrok   va   Chandir   qishloqlari   oralig idan   1988   yilda	
ʼ
topildi.Yodgorlik deyarli kvadrat shaklida bo lib, maydoni 23 gektar. Uning mikro	
ʼ
–topografiyasida   qadimgi   shaharni   o rab   olgan   mudofaa   chiziqlari,   darboza	
ʼ
o rinlari,qal a   markaziga   joylashgan   bosh   otashgoh   o rni,   yodgorlikning   janubiy-	
ʼ ʼ ʼ
sharqida shahar qal asining o rni yaqqol ko zga tashlanadi. Bu yerda olib borilgan	
ʼ ʼ ʼ
keng ko lamli  statsionar   qazishmalar   va uning  turli  joylarida  solingan  stratigrafik	
ʼ
shurflar yodgorlikning tarixiy topografiyasi va shahar ichki tarkibi haqidagi kuza -
tuvlarni   tasdiqladi.   Bu   yerda   olib   borilgan   stratigrafik   kuzatuvga   ko ra,   Ko ktepa	
ʼ ʼ
uch tarixiy davrni  bosib o tgan. Uning quyi  qatlamidan (Ko k I bosqichidan)  och	
ʼ ʼ
qizil   angob   bilan   pardozlangan   qoramtir   rangda   sodda   naqsh   berilgan   sopol
parchalari   va   bronzadan   ishlangan   turli   mehnat   qurollari   topilgan.   Аrxeologik
kompleksning   xarakterli   namunalari   qo lda   yasalgan   rangin   naqshli   sopollardan	
ʼ
tashqari,   tosh   va   bronzadan   ishlangan   o roqlar,   bir   tig li   bronza   pichoqlari,   ikki
ʼ ʼ
parrakli   zo g atali   bronza   paykonlari,   ot   suvlig idan   iborat.   Аholisi   bu   davrda	
ʼ ʼ ʼ
sarazmliklar   kabi   monumental   me morchilik   an analarini   bilmaydi,   Qadimgi	
ʼ ʼ
Farg onaning   Cho st   madaniyatiga   xos   yarim   yerto lalarda   istiqomat   qilishgan.	
ʼ ʼ ʼ
Yodgorlikning Ko k II bosqichida Ko ktepada ilk shahar hayoti boshlanadi. Shahar	
ʼ ʼ
atrofi   mudofaa   devorlari   bilan   o rab   olinadi,   “dev   g ishtlar”   va   paxsa   bloklardan	
ʼ ʼ
tashkil   topgan   platforma   ustida   ijtimoiy-siyosiy   va   zardushtiylik   diniy
xarakteridagi   monumental   ibodatxona   va   shahar   hokimining   qarorgohi   qad
ko taradi.   Tadqiqotchi   arxeologlarning   xulosalariga   ko ra,   bu   davr   moddiy	
ʼ ʼ
madaniyatida Sarazm madaniyatiga xos me moriy an analar tiklanadi va u o zining	
ʼ ʼ ʼ
yuksak bosqichiga ko tariladi. Hunarmandchilikning qator sohalari qadimgi sharq	
ʼ
sivilizatsiyasi an analari asosida rivojlanishda davom etadi. Аyniqsa, kulolchilikda	
ʼ
tub sifat o zgarishlar yuz berib, uning mahsulotlari bozorgir, raqobatbardosh tovar	
ʼ
xarakterini   oladi.   Xullas,   Ko ktepa   to la   qonli   shahar   bo lib   shakllanadi.   Uning	
ʼ ʼ ʼ
56 atrofining   ikki   qator   mudofaa   devorlari   bilan   o rab   olinishi,   devor   tashqarisidaʼ
keng xandak izlarining saqlanishi, Ko ktepa I qatlamlari ustida shahar hokimining	
ʼ
qasrining qad ko tarilishi va uning tevarakatrofi ham qalin mudofaa devorlari bilan	
ʼ
o ralib, qasrga shaharning janubiy darvozasi tomonidan pandus orqali kirib borishi,	
ʼ
shuningdek,   shahar   markazida   diniy   monumental   ibodatxonaning   tarkib   topishi,
ya ni bularning hammasi Ko ktepa nafaqat shahar-davlat hokimiyatining, balki ilk
ʼ ʼ
Sug d   ixshidlarining   poytaxti,   rezidentsiyasi   bo lganligidan   guvohlik   beradi.
ʼ ʼ
Ko ktepa II tarixiy bosqichi Zarafshon vodiysi shahar madaniyati tarixida arxeolog
ʼ
M.X.Isomiddinov ning tadqiqotlari tufayli qadimgi sug d davri bo lib, fanda asosli	
ʼ ʼ
o z o rnini topadi. Hozirgi kunda Ko ktepa II davri madaniy qatlamlari Zarafshon	
ʼ ʼ ʼ
vodiysining   Аfrosiyob   shahar   xarobasining   quyi   qatlamlarida,   Lolazor,
Xo jabuston   kabi   yodgorliklarida   topib   o rganilgan.   Demak,   ilk   temir   davriga	
ʼ ʼ
kelganda   qadimgi   shaharsozlik   madaniyati   Zarafshon   vodiysi   bo ylab   keng	
ʼ
tarqaladi. Ko ktepa III bos- qichi bu yerda topilgan arxeologik materiallar tahliliga	
ʼ
ko ra   antik   davr   bilan   xarak   terlanadi.   Bu   davrda   Zarafshon   vodiysida   shahar	
ʼ
madaniyati   gullab-yashnaydi,   yuzlab   qator   katta-kichik   hajmdagi   shaharlar   qad
ko taradi. Zarafshon vodiysida o rganilgan eneolit va bronza davriga doir ikkinchi
ʼ ʼ
turkum yodgorliklar chorvador qabilalari madaniyati bilan bog liq bo lib, ularning	
ʼ ʼ
vodiy   hududidagi   eng   qadimiysi   Zamonbobo   madaniyatidir.   Zamonbobo
madaniyatiga   tegishli   birinchi   yodgorlik   1950   yilda   Ya.G .G ulomov   tomonidan	
ʼ ʼ
Buxoro   vohasining   Zarafshon   daryosining   quyi   havzasida   shu   nomli   ko lning	
ʼ
shimoliy sohilidan topilgan. 1950-1953 yillar da Ya.G .G ulomov taqirlik ostidan	
ʼ ʼ
41 ta qabr topib o rganadi va bu qadimgi qab riston eneolit va bronza davri xonaki	
ʼ
chorvachilik   va   motiga   dehqonchiligi   bilan   shug ullanuvchi   dasht   qabilalarining	
ʼ
madaniyatiga   tegishli   ekanligini   aytadi.   1950-yillarning   oxirida   yodgorlikda
arxeologik   tadqiqot   ishlarini   davom   ettirish   va   za   -monboboliklarning   turar-joy
manzilini   o rganib,   o sha   davr   tarixini   tiklash   muam   -mosini   u   shogirdi   arxeolog	
ʼ ʼ
А.Аsqarovga topshiradi. А.Аsqarov qabriston maydonidan yana 5 ta mozor topadi
va   ikki   joydan   shu   madaniyatga   tegishli   manzilgohlarni   topib   o rganadi.   Birinchi	
ʼ
manzilgoh Zamonbobo ko li  yaqinida,  Gujayli   o zani   sohilida,  baland  qir   ostidan	
ʼ ʼ
57 topilgan. Manzilgohning soy tomoni esa marza ga aylangan qalin devor bilan o rabʼ
olingan.   Uning   maydoni   ko chma   qumlardan   tozalangach,   ochilgan   taqir	
ʼ
maydondan   turli   arxeologik   materiallar   va   qurilma     qoldiqlari   uchratiladi.
Manzilgoh markazida 170 metr kvadrat maydonni egallagan yarim yerto la, uning	
ʼ
ichidan   yerto la   tomini   tutib   turuvchi   tirgak-ustunlardan   qolgan   chuqurchalar,	
ʼ
o choq   qoldiqlari,   ularning   atrofidagi   qalin   madaniy   qatlamdan   sopol   parchalari,	
ʼ
hayvon   suyaklari,   tosh   va   metalldan   ishlangan   turli   arxeologik   ashyolar   topilgan.
Manzilgoh   maydonidan   yana   ikkita   kapa   (chayla)   o rni,   ikki   kamerali   sopol	
ʼ
pishirish xumdoni va bir necha joydan xo jalik o ralari, qorayib kuyundiga aylanib	
ʼ ʼ
ketgan   boshoqli   don   qoldiqlari   topilgan.   Yerto la   ichida   to plangan   madaniy	
ʼ ʼ
qatlam   uch   gorizontdan   iborat   bo lib,   uning   eng   pastki   gori   zonti   arxeologik	
ʼ
materiallarga boy bo lgan. Ikkinchi Zamonbobo manzilgohi ko ldan taxminan 6-7	
ʼ ʼ
km   g arbda,   soy   sohilidan   topilgan,   lekin   manzilgohda   madaniy   qatlam	
ʼ
saqlanmagan,   uning   ustidan   terib   olingan   sopol   parchalari,   metalldan   ishlan   gan
turli   mehnat   qurollarining   bo laklari   hamda   tosh   qurollar   majmuasi   Zamonbobo	
ʼ
qabristoni va manzilgoh 1 materiallaridan farq qilmas edi. Zamonbobo materiallari
kompleksi ichida sopollar va katta miqdordagi uy va yovvoyi hayvon suyaklari –
ko hna   chiqindilaridan   tashqari   terrakota   urchuq   toshlar,   antromorf   figuralar,	
ʼ
chaqmoqtoshdan   yasalgan   turli   xil   mehnat   va   ov   qurollari,   toshmunchoqlar,
yorg uchoq  va tosh  kelisoplar,  suyak  bigiz,  mis  kurak  cha parchalari   uchratilgan.	
ʼ
Iqtisodiy   xo jalik   jihatidan   Zamonbobo   mada   niyatiga   yaqin   yodgorliklar	
ʼ
kompleksi   O rta   Zarafshondan,   To qayli   va   Jukov   qishloqlari   oralig idan   1987-
ʼ ʼ ʼ
yilda topilib, u   “Jukov diniy memorial kopleksi” deb nom oldi. Bu haqda yuqori
satrlarda   hikoya   qilindi.   Keyingi   o n-o n   besh   yil   davo   mida   Jom   qishlog i	
ʼ ʼ ʼ
hududidan 6 joydan bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari
topib o rganildi.Ularning deyarli ko pchiligi Jom qishlog ini oralab o tgan Jomsoy	
ʼ ʼ ʼ ʼ
bilan   bog liq   bo lib,   uning   o zani   Eski   anhor   kanaliga   ulanib   ketgan.   Eski   anhor	
ʼ ʼ ʼ
kanali   esa   qadimiy   o zan   ustiga   qurilgan.   Ehtimol,   Eski   anhor   kanaliga   asos	
ʼ
bo lgan   ana   shu   o zan   qachonlardir   Jomsoyning   davomi   bo lgan.Jom   arxeologik	
ʼ ʼ ʼ
kompleksi   Gala   sherik   qabristoni,   Qoratepa   feruza   koni   va   yana   to rt   joydan	
ʼ
58 topilgan topil  malar:   ikki   tig li   bronza  bolta,  ikki   parrakli   zo g atali   paykon, toshʼ ʼ ʼ
bolta,   hovoncha   soplari   bo lib,   ular   Jom   qishlog i   va   uning   tevarak-atrofi   bronza
ʼ ʼ
davrida keng o zlashtirilganligidan dalolat beradi.	
ʼ
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 
1.   Каримов.И.А.”Тарихий хотирасn к	
ѐлажак йўқ “ Т :. “Шарқ”. 1998-йил.
2.   Мирзh	
ѐв   Ш.М.   «Миллий   тараққhт   йўлимnни   қатъият   билан   давом
эттирb, янги босқичга кўтарамn». 1- жилд. Тошк	
ѐнт «Ўзб	ѐкистон» 2017й.
    Asosiy adabiyotlar.
1. Аван	
ѐсова Н.А. Эпохи бронзы Ср	ѐдн	ѐй Ази. –Самарканд, 1989.
2.   Аскаров   А.,   Ширинов   Т.   Ранняя   городская   культура   эпохи   бронзы   юга
Ср	
ѐдний Ази. –Самарканд, 1993.
3.   Аскаров   А.А.   Культура   Заманбаба   в   нnовьях   Зарафшана.   ОНУ.   –
Ташк
ѐнт, 1962. № 11.
4.   Аскаров А.А. Пос	
ѐлѐни	ѐ Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
59 5.   Асқаров   А.,   Жўрақулов   М.   Энѐолит   ва   бронза   даврида   Ўрта   Оси	ѐR.   –
Самарқанд, 1984.
6.   Джуракулов   М.Д.,   Мам	
ѐдов   Э.Д.   Г	ѐология   арх	ѐологич	ѐских   памятников
Зарафшана. –Ташк	
ѐнт, 1986.
7.   Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти.
–Тошк	
ѐнт, 2011.
8.   Жўрақулов М.Ж.,  Аван	
ѐсова  Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг
bтидоий маданияти. –Самарқанд, 1995.
9.   Афанась	
ѐвский   сборник   2   :   сборник   научных   стат	ѐй   /   отв.   р	ѐд.   Н.Ф.
Ст	
ѐпанова. – Барнаул : Азбука, 2012.
10.   O'zbekiston mineral-xomashyo resurslari, 1976.
11.   Kabirov J., Sagdullayev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. –  Т ., 1990.
12.   Гулямов   Я.Г.,   Исламов   У.И.,   Аскаров   А.А.   П	
ѐрвобытная   культура   и
ороша	
ѐмо	ѐ	  з	ѐмл	ѐдѐли	ѐ	  нnовь	ѐв   Зарафшана.   –Ташк	ѐнт,   1966.
13.Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. –
T., 1999.
14.   Б	
ѐрдимурадов   А.Э.«Каталог   арх	ѐологич	ѐских   памятников   Узб	ѐкистана»
Том   1.   Самаркандская   область.   Часть   3.   Ургутский   район   /   Б	
ѐрдимурадов
А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
15.   Абдурахмонов   A.   “Ургут:   тарих   ва   адабhт”.   Тошк	
ѐнт,   “Фан”   нашрhти
1990 й.
16.   Исаков   И.А.   Саразм   (К   вопросу   становл	
ѐния   ранн	ѐзѐмл	ѐдѐльч	ѐской
культуры Зарафшанской долины). – Душанб	
ѐ, 1991.
17.   Аскаров А.А. Пос	
ѐлѐни	ѐ Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
18 .   Хужаназаров   М.   Др
ѐвн	ѐйши	ѐ  наскальны	ѐ  nображ	ѐния   Сармишсая.
ИМКУ . – Ташк	
ѐнт , 2005.
Internet saytlar.
1.  www.library.samdu.uz
2.  www.fayllar.org
3.  www.erus.uz
60 4.  www.arxiv.uz
5.  www.uza.uz
6.  www.wikipedia.org
7.  www.azkurs.org
                                                               
                                                              
61 Zarafshon versiyasi Aiko: Siyob dafn marosimi:
1-dafn qilish rejasi; 2-marjonlarni qayta qurish; 3-inventarizatsiya.
 
62 Zarafshon versiyasi Aiko: Dashti-echki qabristoni: I-dafn qilish rejasi va 
inventarizatsiyasi 15; II-zargarlik buyumlari va keramika.
63 Zamonbobo madaniyati kompleksi.
64 Tozabag’yob madaniyati:
1-Jonbos aholi punktining umumiy rejasi 30, 3-uy; 2-Ko’kcha dafn marosimi 3; 3-
Ko’kcha aholi punktining quyish majmuasi 15, Jonbos 21; 4-Ko’kcha 
qabristonining bezaklari va hojatxona buyumlari 3; 5-6-aholi punktlaridan asboblar
va asboblar; 7-Jonbos 35 aholi punkti va Ko’kcha qabristoni 3 dan keramika 
majmuasi.
65                                                              
66                                                          
67

O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati M U N D A R I J A Kirish …………………………………………………………………………………… 3-7 I BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri o’rganilishi tarixi. 1.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davriga oid tadqiqotlar tarixi……...8-14 1.2 Samarqand Davlat Universiteti Arxeologiya kafedrasi ilmiy xodimlari tomonidan O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi……………………14-25 II BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining o’rganilish tarixi. 2.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi………...25-46 2.2 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining diniy e’tiqodi va uning moddiy madaniyatda aks etishi……………………………………………46-53 Xulosa ……………………………………………………………………….54-59 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………60-61 Ilova

KIRISH Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon talablari asosida ilmiy o’rganish qator dolzarb masalalarni ilmiy tahlil qilishni talab etadi. Zarafshon vodiysini o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish; - Zarafshon vodiysi materiallari asosida o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab chiqaruvchi xo’jalikka o’tish jarayonlarini kuzatish; - qadimgi dehqonchilik madaniyatining noyob obyekti Sarazmda Zarafshon vodiysining yirik Sarazm metallurgiya markazini tashkil topish moddiy bazasini o’rganish va shu markazning metall xomashyosini janubiy mintaqalarga kirib borishi munosabati bilan Jom dasht savdo karvon yo’li va Jom savdo karvon saroyini tashkil topish sabablarini ochish; - eneolit va ilk bronza davrida Zarafshon vodiysining yuqori tumanlarida intensiv rivojlanishda davom etgan urbanistik jarayonlarning miloddan avvalgi II- ming yillikning o’rtalaridan inqirozga yuz tutish sabablarini ko’rsatish;  miloddan avvalgi II-ming yillikning ikkinchi yarmi ijtimoiy-iqtisodiy, etnomadaniy va siyosiy voqyealarga boy davr bo’lganligi bilan xarakterlanadi. Birinchidan, «kechagi» chorvador qabilalarning katta qismi vohaning tabiiy- geografik sharoitlari dehqonchilikka qulay joylarda o’troq hayotga o’tib, muqimlashadilar; ikkinchidan, vohada muntazam mo’tadil hayot tarkib topadi va vohadagi turli etnik guruhlar o’rtasida iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar rivojlanib, o’zbek etnogenezining kurtaklari nish ura boshlaydi; uchinchidan, chorvador oriylarning kirib kelishi bilan inqirozga yuz tutgan urbanistik jarayonlar miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlanib, vohada Ko’ktepa, Afrosiyob, Xo’jabo’ston kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Zarafshon vodiysi bronza davriga kelganda keng ko’lamda o’zlashtiriladi. Ayni q sa, Zarafshon havzasining tog’oldi, dasht va cho’l mintaqalarida bu ko’pro q ko’zga tashlanadi. Chorvador dasht 2

qabilalari yodgorliklari topilgan mintaqa geografiyasi (To’qayli 1 , Jom 2 , Galasherik 3 , Mo’minobod 4 , Chorbog’ 5 , Dashti-O’rdakon 6 , Chakka 7 , Soyig’us 8 , Siyob 9 , Sazag’on 2 10 , Gudjayli 11 , Qizilqir 12 , Dashti Qazi 13 va boshqalar) kengayadi. Ammo sobiq sho’ro davri ilmiy adabiyotida chorvador dasht qabilalarining chorvaga noqulay joylarda (masalan, Dashti Qazi) joylashish sabablari ochilmagan. Aniqro g’ i, dasht qabilalariga tegishli yodgorliklar, hatto ularga tegishli yolg’iz qabrlarning uchrash sabablari ham tarixiy ta h lil va talqin qilinmagan. Shuningdek, ular birlamchi tarixiy manba sifatida o’rganilmagan. Arxeologik yodgorliklar tavsifiy xarakterda o’rganilib, ularning har bir davr ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan tahlil va talqin etilmay kelingan. Mustaqillik tufayli o’tmish tarixga, uning obyektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshladi. Natijada, Zarafshon vodiysining suv havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular «kechagi» qishloqlar bo’lgan bo’lsa, «bugun», sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr- mulohazalar qilina boshlandi. Arxeologiya obyektlarini yangicha qarashlar asosidagi tahliliga ko’ra, miloddan avvalgi II-ming yillikning o’rtalaridan O’rta Osiyo mintaqasiga ommaviy kirib kelgan chorvador qabilalar hayotida ham tub 1 Жўрақулов М., Аванесова Н., Амирқулов Б. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994, 111-113 бетлар. 2 Аванесова Н.А., Шайдуллаев Ш.Б., Ёрқулов А. К вопросу о культурной принадлежности джамских древностей эпохи палеметалла. “Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии”. Самарканд - Бишкек, 2005. стр.13. 3 Аванесова Н.А и д р. К вопросу о культурной принадлежности джамских .... стр.15. 4 Лев Д.Н. Погребение эпохи бронзы близ г. Самарканда . КСИА АН СССР, вып. 108, Москва-1966, стр. 101- 104; Аскаров А. Раскопки могильника эпохи бронз ы в Муминабаде. ИМКУ № 8, стр. 56-62, Ташкент-1969; его же, Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. КСИА АН СССР. Вып. 122, стр. 64-66, Москва-1970. 5 Якубов Ю. Работы Зеравшанского отряда в 1975 г. АРТ,вып. XV . Душанбе-1982. 6 Беленицкий А.М., Маршак Б.И., Распопова В.И., Исаков А. Раскопки древнего Панжикента в 1976 г. А РТ, вы п. XIV. Душанбе- 1981. 7 Жўрақулов М.Ж.,Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994, 107-111 бетлар. 8 Жўрақулов М.Ж. ва бошқалар. Зарафшон воҳасининг…165 бет. 9 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994. 105-106 бетлар. 10 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ..... 114 -115 бетлар. 11 Аскаров А. Памятники андроновской культуры в низовьях Зарафшана. ИМКУ, вып. 3, Ташкент-1962, стр. 28-35; Гулямов Я.Г., и др. стр. 187-223. 12 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана. Ташкент-1966, стр.224- 225. 13 Исаков А., Потёмкина Т.М. Могильник племен эпохи бронзы в Таджикистане.СА № 1, 1989, стр. 145-167. 3

ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq sivilizasiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayon miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vodiysining o’rta qismida Ko’ktepa, Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Shunday qilib, Zarafshon vodiysining tosh va bronza davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik materiallar to’plangan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy urug’chilik jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, malakaviy ilmiy ishda quyidagi vazifalar qo’yiladi:  mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;  ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy- xo’jalik kashfiyotlarini Zarafshon vodiysi materiallari asosida yoritib berish;  jahon tarixida “Neolit inqilobi” deb nom olgan mintaqaviy rivojlanishning aks sadolari Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari, ayniqsa, eneolit davridan boshlanganligini boy arxeologik artefaktlar asosida yoritish;  Zarafshon vodiysi materiallari asosida neolit davridan boshlab mehnat qurollari ishlab chiqarish bilan bog’liq tog’ sanoatining kelib chiqishi, eneolit davridan esa ma’dan konlarini qidirish, ruda qazish va uni transportirovka qilish, maxsus ruda eritish qurilmalarini kashf etish va undan metall xomashyosini ajratib olish usullari mexanizmini ochib berish; Bronza davri tarixiga oid tadqiqotlarning ilmiy-nazariy asoslarini ochib berish tadqiqotning vazifasi hisoblanida. Tadqiqot predmeti: Zarafshon vohasi bronza davri arxeologik yodgorliklari tadqiqotlari natijasida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat manbalari tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning obyekti : Mavzu Zarafshon vohasining eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining bronza davri, tarixiy davriy 4

ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Zarafshon vodiysining ibtidoiy to’da va urug’ jamoalari davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalarning tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilinishi tufayli quyidagi xulosalarga kelindi:  Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib kelingan;  kishilik tarixiga xos jamiyatning mintaqaviy rivojlanish qonuniyati Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari va asosan eneolit davridan ishlay boshlagan. Bu holatning yuz berishi qadimgi dehqonchilik madaniyati metropoliyalaridan bir guruh urug’ jamoalarining migrasiyasi bilan bog’liq edi;  Zarafshon vodiysida ilk bor qad ko’targan o’troq dehqonchilik madaniyati yodgorligi vohaning o’rta va quyi qismlarida emas, balki uning eng yuqori qismida paydo bo’ldi. Chunki u birinchi navbatda ma’dan konlari bilan bog’liq edi; Tadqiqotning amaliy natijasi: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati malakaviy ilmiy ish mavzuga oid nazariy-uslubiy yondashuvlar ilk o’rta asrlar Qadimgi Farg’ona moddiy madaniyatini atroflicha o’rganishga xizmat qiladi. Arxeologik artefaktlarni o’rganishda qo’llanishi kerak bo’lgan kompleks yondashuvlar tavsiya etilgan. Xususan, sopol buyumlarining umumiy tipologik majmualari xronologik mutanosiblik va ma’lum davrning materiallarini ta’minlab bergan boyroq va davriy jihatdan ketma-ketlikni saqlagan qatlamlarni umumlashtirish asosida tadqiq etiladi. Boshqa ayrim topilmalar yordamchi o’rinda qo’llanilib, sopol buyumlarning asosiy majmualarini to’ldirgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi: Malakaviy ilmiy ish mavzusi bo’yicha ilmiy maqola nashr ettirilgan. Malakaviy ilmiy ishning hajmi va tuzilishi: Tadqiqotga kirish, ikkita bob, 5