logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Zarafshon vohasi bronza davri

Zarafshon vohasi bronza davri

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Zarafshon vohasi bronza davri 1. Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi 2. Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalari 3. Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar. To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida. O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon xo‘jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa mozorlar. Kuzatuv buyumlari. Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy- xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar xarobasidir. YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri, markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga qurilishi, unga markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik maydonining janubi-sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski, Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati, ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi. g). Qadimgi Xorazm. Q adimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi. Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan. Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo hududlari va uning tevarak-atroflariga turkiy etnik jamoalarning kirib kelishi faollashadi. Ular hatto o‘troq dehqonchilik madaniyati mintaqalariga ham kirib boradilar. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining ldizlari esa, Axomaniy podsholarining soliq siyosati tufayli xorasmiylarning mil.avv. VI asrning oxirgi choragida Amudaryo quyi havzalariga migratsiyasi yuz beradi. Bu haqda Doro I saroyida xizmatda bo‘lgan qariyalik Skilak o‘zining 7 yillik safari (mil. avv. 519- 513 yillar) to‘g‘risida yozgan “Sayohatnoma”sida ma’lumot qoldirgan. Uning “Sayohatnoma”si bilan miletlik Gekatey (mil. avv. VI asr) tanishib, “Er kurrasining tavsifi” asarining Osiyoga bag‘ishlangan qismida xorasmiylar haqidagi Skilak ma’lumotlaridan foydalanadi. Gerodot esa “Tarix” asarida Gekateyga asoslanib, xorasmiylar haqida shunday yozadi: “Osiyoda har tarafidan tog‘ bilan o‘ralgan vodiy bor, tog‘larda beshta dara bor. Bir vaqtlar bu erlar xorasmiylarga qaragan va xorasmiylar girkan, parflar, sarang va fanameylarga chegaradosh bo‘lgan. Ana shu vodiy atrofidagi tog‘lardan Akes deb ataluvchi katta daryo oqib tushgan. SHu daryo besh irmoqqa bo‘linib, yuqoridagi xalqlar erlarini sug‘organ.... Ammo, eroniylarga qaram bo‘lgandan keyin bu xalqlar mana shunday ahvolga tushdilar. SHoh tog‘ daralarini berkitib, to‘g‘on darvozalar qurdirdi. Vodiyda ko‘l hosil bo‘ldi. Er sug‘orish uchun bu suvdan foydalangan qabilalar endi, og‘ir ahvolga tushadilar. Qishda, albatta, boshqa joylardagidek, ilohiyot ularga ham namgarchilik yuboradi, yozda esa ular ekadigan tariq va kunjut doim suvsiz qoladi. Mutlaqo suvsiz qolganda, ular xotin bola-chaqalari bilan shoh qasriga boradilar, shoh saroyi qarshisida turib, baland ovoz bilan achinarli holda faryod qiladilar. Ulardagi suv tanqisligini ko‘rgan shoh arzgo‘ylar tomonidagi to‘g‘on darvozalarini ochishni buyuradi. Ekinzorlar sug‘orilgach, yana to‘g‘onni berkitishni buyuradi. Endi, suvga tashna boshqa qabila erlariga suv ochadilar, biroq men bildimki, to‘g‘on darvozasini ochish uchun shoh katta pul (bojlardan tashqari) olar ekan. Ishlar ana shunday”. Xorasmiylarning dastlabki vatani, uning joylashish o‘rni haqida Stepan, Strabon, Afiney ham yozgan. Ularning yozishicha, xorasmiylar Baqtriyadan Janubda, Parflardan SHarqda, Xerirut va Xilmend daryolarining yuqori havzasida, hozirgi Xirot vodiysida bo‘lgan. YOzma manbalar tahliliga ko‘ra, suv oqib tushadigan daralar berkitilgach, xorasmiylar yurti suv ostida qolib, aholining katta qismi Amudaryo quyi havzalariga ko‘chib ketgan. Oqibat natijada, xorasmiylarning massagetlar mamlakatida makon topishi Amudaryo quyi oqimida Xorazm etnotoponimining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Xorasmiyaning omilkor dehqon jamoalari sug‘orma dehqonchilik bobida bronza davri margushlari va bohtariylardan qolishmas edilar. Xorasmiylar etakchiligida taniqli manbashunos olim I.Markvart faraziga ko‘ra, Eron Axomaniylari imperiyasiga qadar shimoliy-sharqiy Xurosanda Seyiston (saranglar yurti), Araxosiya (famaneylar yurti), parflar va Girkaniya bilan birgalikda “Katta Xorazm” davlat uyushmasi tashkil topgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi Amudaryoning o‘rta havzalari bilan cheklangan. Ularda ilk shahar madaniyati bronza davridayoq shakllangan. Ular Qadimgi Xorazmda takroriy sug‘orma dehqonchilik madaniyati tarkib topmasdan rosa ming yil burun, qadimgi SHarq sivilizatsiyasining mahalliy o‘choqlaridan biriga aylanib bo‘lgan edi. Sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligini yuritishda boy tajriba va malakaga ega bo‘lgan xorasmiylarning Amudaryo quyi havzalarida paydo bo‘lishi, ularning omilkor dehqonlari tomonidan Amudaryo kuyi havzalaridagi har bir daryo va soy tarmoqlari - o‘zanlari bo‘ylab erlarni o‘zlashtirishi, yangidan-yangi qishloq jamoalarini (Avestoda «vis»larni) tashkil topishiga olib keldi. Har bir daryo o‘zanlari bo‘ylab dastlab qad ko‘targan aholi punkti-«vis» atrofida sekin-asta boshqalari paydo bo‘la boshlaydi. Mana shu jarayonning jadal kechishi tufayli Qadimgi Xorazmda o‘nlab urbanistik aholi punktlari-ilk shaharlar, takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan mahalliy madaniy-xo‘jalik markazlari tashkil topadi. Agar Amirobod madaniyati davrida ziroatchi ajdodlarimiz erto‘lalarda yashab o‘troq hayotga o‘ta boshlagan bo‘lsalar, quyi Amudaryo havzalarida xorasmiylarning paydo bo‘lishi munosabati bilan atrofi monumental devorlar bilan o‘rab olingan qal’alar paydo bo‘ladi. Qadimgi Xorazmning Amirobod madaniyati aholisining avlodlari xorasmiylar bilan qorishib, ular ta’sirida paxsa va xom g‘ishtlardan qurilgan uy- joylarda, qishloq va shaharlarda yashay boshlaydilar. Bu jarayon Amudaryo quyi havzalarida mil. avv. VI asrdan boshlandi. Endi, Amirobod madaniyati davrining daryo va soy etaklaridagi erlarga dambalar yordamida suv chiqarish asosida tashkil topgan “qo‘ltiq dehqonchiligi” emas, balki arxaik davriga xos keng va sayoz ariqlar tizimi asosida qurilgan sug‘orma dehqonchilik madaniyati shakllandi. Amurdaryoning sertarmoq o‘zanlaridan chiqarilgan Kaltaminor, Tozabog‘yob, Suvyorgan, Amirobod, CHirmanyob, Polvonyob, Xozarasp, YOrmish, Savkan va boshqa katta-kichik sun’iy sug‘orish inshootlari bo‘ylab o‘nlab mikrovohalar tashkil topadi. Bu kichik vohalarning har birida birnecha shaharmonand qishloqlarni o‘z atrofiga birlashtirgan markaziy shahar paydo bo‘ladi. Demak, mil. avv. VI asrdan qadimgi Xorazmda aniq hududiy chegaraga ega bo‘lgan qator madaniy-xo‘jalik markazlari va ular asosida tarkib topgan mitti dehqonchilik vohalarining vujudga kelish jarayoni boshlanadi. Bu zaminga ko‘chib kelgan xorasmiylarning o‘ziga xos kulolchilik xunarmandchiligi tarkib topdi, Amudaryo kuyi havzalarida qadimgi Xorazm sivilizatsiyasiga asos solindi. Bu qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi izlari va hududiy joylashuvini kuzatgan X.X.Matyaqubov, ularni xronologik jihatdan ikki bosqichga bo‘ladi: 1). Mil. avv. VI asrda vujudga kelgan dehqonchilik mikrooazislar: Ko‘zaliqir, Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov, Qo‘shqal’a, Odoytepa, Xumbustepa; 2). Mil. avv. V asrda qadimgi Xorazmda vujudga kelgan dehqonchilik mikrovohalar: Qal’aliqir, Tuzqir, Oybuyir, Xiva, Dingilja, Bozorqal’a va boshqalar. Mil. avv. V asr oxiri-IV asr boshlarida dehqonchilik mikrovohalari atrofida yangidan-yangi shaharmonand qishloqlar qad ko‘tarib, ularni yagona magistral sug‘orish kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan yaxlit sug‘orish – dehqonchilik massivlari tarkib topdi. Bu jarayon o‘ng sohil Oqchadaryo havzasida ayniqsa, keng ko‘lam oldi. Masalan, Burgutqal’a, Tuproqqal’a, YAkka-Parson, Katqal’a,Toshxirmon va boshqalar . Qadimgi Xorazmning yaxshi o‘rganilgan eng qadimgi shahar xarobalaridan biri Ko‘zaliqir hisoblanadi. S.P. Tolstov Ko‘zaliqir davriy sanasini mil. avv. VII- VI asrlar bilan, V.M. Masson esa mil. avv. V-IV asr boshlari bilan belgilagan edilar. Ko‘zaliqir S.P. Tolstov taxmin qilinganidek, “Katta Xorazm” davlatining poytaxti bo‘lgan emas, balki mil. avv. VI asrda CHirmonyob dehqonchilik markazining bosh shahri vazifasini o‘tagan. Avvallari Xorazmda ilk shaharsozlik madaniyati Qo‘zaliqirda boshlangan, degan tasavvur hukmron edi. Keyingi yillarda uning qatoriga Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov, Qo‘shqal’a, Odoytepa, Xumbustepa kabi yodgorliklar ham qo‘shilib, qadimgi dehqonchilik madaniyati Amudaryoning quyi havzalarida keng yoyilganligidan guvohlik beradi. Ko‘zaliqirda monumental mudofaa inshootlari kuzatilsada, ammo, uning ichki qismida hukmdor saroyining qurilishi to‘xtab qoladi. Ehtimol, bu qadimgi Xorazm davlatining mil. avv. V asrda Axomaniylar ta’siridan qutilib, mustaqil davlat sifatida o‘z faoliyatini boshlaganligi bilan bog‘liqdir. O‘ng sohil Xorazmda arxaik davrining eng mukammal o‘rganilgan shahri Bozorqal’a va Dingilja qo‘rg‘onidir. Bu zonada arxaika davrining 53 joyida qishloq va qo‘rg‘on xarobalari mavjudligi qayd qilingan.Mil avv. V asrda Qadimgi Xorazm Axomaniylardan mustaqil davlat sifatida ajralib chiqgach, dehqonchilik xo‘jaligi butun vohani qamrab oladi. Bu esa Amudaryo quyi havzalarida urbanistik jarayonlarni avj olishiga olib keladi. Xiva, Katta Oybuyirqal’a, Bozorqal’a va Axchaxonqal’a kabi yirik shaharlar paydo bo‘ladi. Bularning barchasi ilk temir davrida (m. a. VI asrdan boshlab) Amudaryoning quyi havzalarida qadimgi dehqonchilik madaniyati keng rivojlanganligidan dalolat beradi Jukov diniy memorial kompleksi. Samarqand Davlat universiteti arxeologlari 1987 yilda o‘rta Zarafshon bo‘ylab To‘qayli va Jukov qishloqlari oralig‘ida olib borgan arxeologik dala qidiruv ishlari davomidaJukov aholi punkti yaqinidan daryo o‘pirib ketgan qirg‘oqdan sopol parchalari va chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar topadi. Jar kesmasi va daryo sohili bo‘ylab bir necha joyda solingan nazoratshurflar natijalariga ko‘ra, sopol parchalari va tosh qurollar 20x30 m. maydon doirasida uchraydi. Dastlab daryo yoqasi bo‘ylab 2x18 m.li joyda qidiruv qazishmasi o‘tkazildi.Er sathidan 5,02 m. chuqurlikdan naqshli sopol parchalari uchray boshladi. Moliyaviy tankislik tufayli ob’ektda izlanish ishlari to‘xtatilib, rosa 5 yildan so‘ng(1992) yodgorlikni o‘rganishga yana qirishildi. O‘tgan 5 yil davomida Zarafshon suvi yana ancha joyni o‘pirib ketgan. Natijada, yangi jarlik kesmasida, 4,07 m. chuqurlikda tosh konstruksiyali inshoot qoldig‘i va tim qora ko‘mir kukunlari aralash qatlam ochiladi. Tosh devorli inshootni ochish uchun 16x4 m. maydonda qazishmalar o‘tkazilib, diametri 5 m.ga yaqin toshg‘ov ochiladi. Toshg‘ov aylanasi bo‘ylab valun va yirik daryo toshlaridan qurilgan bo‘lib, ular devor atrofida sochilib yotardi. Toshg‘ov asosida oval shaklida yirik valunlardan qurilgan fundament ochildi. Uning ustiga qo‘yilgan toshlar esa hajm jihatidan kichik. Tosh devor 2-3 qatorgina saqlanib, uning umumiy balandligi 40 smgacha, diametri 3,06 m. Inshoot ichidan erga o‘yilgan ikkita gulxan o‘rni topildi (diametri 0,8-0,9 m, chuqurligi 0,2-0, 25 m.). Ularning ichlaridakul va kuygan hayvon suyaklari uchraydi. Gulxanlardanbirida 2ta poyteshasimon toshbolta, chaqmoqtoshdan ishlangan kamon o‘q uchi va ikkinchi gulxandan esa hovancha sopi topildi. Gulxanlar atrofida turli predmetlar, ya’ni kelisopsimon toshlar, kamon o‘q uchlari (paykonlar), tosh qirg‘ich, tosh paraqalar, suyak va terrakota podelkalari, isiriqdonning katta bo‘lagi, qurbonlik vaqtida sindirilgan sopol parchalarisochilib yotganday edi. Toshg‘ovning g‘arbiy qismida diametri 22 sm li chuqurcha bo‘lib, uning ichi oxraga to‘la, oxra ichida esa sadafday oppoq toshdan yasalgan mayda munchoqlar va 2ta qo‘y oshig‘i topildi. CHuqurcha usti sopol siniqlari bilan berkitilgan edi. Toshg‘ov maydonining har joyidan oxra va ko‘mir dog‘lari, ko‘plab hayvon suyaklari, suyak va bronza predmetlari, chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat qurollari, mikro paraqa va uchirmalar topilgan. Toshg‘ov ichida hech qanday qabr izlari yoki odam suyaklarining parchalari ham uchratilmaydi. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu joy ajdodlarimizningeng qadimgiva uzoq vaqtlar faoliyat ko‘rsatgan ochiq joydagi “ibodatxonasi”bo‘lishi mumkin. CHunki bu joyda ajdodlar ruhi va quyosh xudosiga atab qurbonliklar qilingan, muqaddas olov yoqilib, turli qurollar va sopol idishlar sindirilib, olovga tashlangan, qabila xudolariga alqovlar aytilib, olov atrofida turli marosimlar o‘tkazishgan.Demak, toshg‘ov ichidan topilgan ashyoviy dalillar va qabr izlarini uchramasligi, mualliflarga, ushbu ob’ektni otashparastlik dini bilan bog‘liq marosimlar o‘tkazish memorial kompleksi sifatida talqin etishga olib kelgan. YOdgorlikka tarixiy jihatdan yondashganda, uning ma’naviy olami janubiy mintaqalarning bobo dehqonlariningotashparastlik dunyosi bilan bog‘liq ekanligiga ishora qiladi. Ammo ushbu ob’ektdan topilgan predmetlar, ayniqsa keramika va uning naqshinkorligi hamda uning toshg‘ov konstruksiyasi yodgorlikni kelib chiqish tarixiy ildizlari ko‘proq unidasht qabilalari madaniy dunyosi bilan bog‘liq ekanligidan guvoxlik beradi.Tadqiqotchi arxeolog N.A.Avanesovaning ta’kidlashicha, sopollar JanubiySibirning eneolit davriga tegishli Afanaseva madaniyati sopollarini eslatardi. 3-2. Jom arxeologik kompleksi. Bronza davriga kelganda Zarafshon vodiysining o‘rta havzasi ibtidoiy ajdodlar tomonidan keng o‘zlashtirilgan rayonlardan biri bo‘lib qoldi. Bir tomonda Zarafshon vodiysini janubiy mintaqalar bilan bog‘lovchi Jom savdo yo‘li yoqasida Jom savdo karvon saroylari va feruza tosh konlari, ular bilan bog‘liq turli etnik guruh vakillariningqabristoni (Galasherik) paydo bo‘ladi, ikkinchi tomondaZarafshon yoqalab diniy memorial kompleksi (Jukov), ruda eritish, metall xomashyosini ishlab chiqarishga moslashgan qishloqlar (To‘qayli) va nihoyat davr so‘nggida qadimgi shaharlar (Ko‘ktepa, Afrosiyob) qad ko‘taradi. Samarqand So‘g‘didanKesh-Naxshob So‘g‘diga olib boruvchi qadimgi savdo-karvon yo‘li Jom dashti orqali o‘tgan bo‘lib,Jom qishlog‘i bu yo‘l yoqasidagi tranzit savdo punkti sifatida juda qadimiydir. Keyingi o‘n-o‘n besh yil davomidaJom qishlog‘i territoriyasidan 6 joydan bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari topib o‘rganildi. Ularning deyarli ko‘pchiligiJom qishlog‘ini oralab o‘tgan Jomsoy bilan bog‘liq bo‘lib, uning o‘zani Eski Anxor kanaliga ulanib ketgan. Eski Anxor kanali esa qadimiy o‘zan ustiga qurilgan. Ehtimol, Eski Anxor kanaliga asos bo‘lgan ana shu o‘zan qachonlardir Jomsoyning davomi bo‘lgandir . Jom arxeologik kompleksiga kirgan yodgorliklardan biri Galasherik tepaligiga joylashgan bronza davri qabristoni bo‘lib, bu joydan turli yillarda, uning 3 gektarlik maydonidan, uni turli maqsadlarda o‘zlashtirish vaqtida 4ta qabr topilgan . a )Galasherik qabristoni. Qabr № 1 1994 yilda uyga fundament qazish vaqtida, er sathidan 2 m. chuqurlikdan topilgan.Mualliflarning yozishiga qaraganda, qabrdan qizil sirli sopol parchalari, o‘roqsimon bronza quroli, disksimon bronza ko‘zgusi va bargsimon shaklli bronza to‘g‘nag‘ich topilgan. №2 qabr 1997 yilda uy qurilishi vaqtida 1,9 m. chuqurlikdan topilgan. Mualliflarning yozishicha, kulolchilik charxida yasalgan sharsimon xurmacha, dastasi va ko‘zgusi aylanasi bo‘ylab naqshlangan bronza oyna va shoxdor oxu haykalli bronza to‘g‘nag‘ich bir joydan topilgan. Ulardan 3 metrcha sharqda fundamentga qazilgan chuqur chetining kesmasida bo‘g‘zi ostida ikkita teshikli bikonik shaklida yana bir sopol idish va kukunga aylangan odam suyak izlari va bir necha tishlar uchratilgan (200-201 rasmlar).Mualliflar ularning barchasini bir qabrga tegishli degan fikrni olga suradilar. Ammo bizningcha, bu topilmalar ikkita qabrga tegishli. CHunki birinchidan, mualliflar mozorni mutaxassis sifatida o‘zlari qazishmagan. Ular bergan ma’lumotlar uy egasi B.Rasulov so‘zlariga asoslangan. Ikkinchidan, odam suyak izlari va bikonik shaklidagi sopol chuqurcha chetining kesmasida bo‘lib, B.Rasulov ikkinchi mozorni to‘liq ochmagan.Bir joydan topilgan uch predmetga tegishli qabr suyaklari esa, kukunga aylanib, uni B.Rasulov yo sezmagan yoki u haqda mualliflarga tegishli ma’lumot bermagan. №2 qabrdan 50 metrcha sharqda, haydalgan er uchastkasining 10 kv. m. maydonidan uchastka egasi har xil yillarda (2000-2002 g.) disksimon bronza ko‘zgusi, chaqmoqtoshdan ishlangan paykon, bir talay sopol parchalari (uchta charhda yasalgan sopol idishlar)ni terib oladi vashu joyda odam suyak parchalarini ham uchratadi.Mualliflar bu asoslanmagan gaplarga suyanib, ushbu topilmalarni bir mozorga tegishli, degan xulosaga kelishib, unga qabr № 3nomini beradilar. №4 qabr saqlanish jihatidan yuqoridagi qabrlardan farq qiladi. U tepalikning eng yuqori cho‘qqisidan, uning markazidan topildi. Tepalikdagi hovli egasi P.Aliqulov 1995 yilda hayvonlariga qo‘ra qurayotgan paytda topgan. Qabrning razmeri va chuqurligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Ammo uning gaplariga ko‘ra, bir kvadrat metrdan ortiqroq joyda odam suyaklarining bo‘laklari, bir necha sopol parchalari, bronzadan ishlangan bilaguzuklar va munchoqlar, karnay gul shaklida ishlangan 2ta bronza baldoquchratilgan.Odam suyaklarining uchrash tartibiga ko‘ra, skelet gujanak holatda, o‘ng tomoni bilan yotgan. Uning bosh chanog‘i g‘arbga qaratilgan. Qabrdan topilgan arxeologik materiallar kompleksi uni chorvador andronova madaniyatiga tegishli ekanligidan dalolat beradi . Galasherikqabristoni arxeologik materiallar kompleksiga ko‘ra, odatdagi bir urug‘ jamoasi qabristoni emas. Bu joyda turli etnik guruhlar vakillarining qabrlarini uchratamiz.Birinchi qabr materiallar tarkibiga qaraganda (o‘roq tig‘isimon qurol va qizil sirli sopol parchalari) Ko‘ktepa 1 materiallarini eslatadi. Ikkinchi qabr aynan Sopolli madaniyatining mo‘lali bosqichi materiallarining (dastali bronza ko‘zg‘usi naqshlari) dashtlashtirilgan variantining o‘zginasi. Uchinchi mozorga tegishli ashyoviy dalillar esa (chaqmoqtoshdanpaykon, qo‘l charxida yasalgan g‘isht rangli sopol parchalari) Zamonbobo yoki To‘qayli manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq etnik ildizidan guvohlik beradi.To‘rtinchi qabr dasht qabilalari madaniyatiga tegishli. Galasherik qabristonining mozorlar tarkibi ham tarixiy tahlil nuqtai nazaridan yondashganda, qadimgi Jomda savdo karvon saroyi bo‘lganligidan guvohlik beradi. b)Qoratepa feruza tosh koni. Jom arxeologik kompleksining ikkinchi ob’ekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa tog‘ massivining g‘arbiy yonbag‘rida feruza tosh koni topilgan.Feruza koni chiqindiuyumidadashtqabilalarimadaniyatigategishlisopolparchalariuchraydi. Feruza koni yaqinidasolinganshurfdan 1,2 m. Chuqurlikda kular alash qatlamda mayda feruza parchalari, kremnistiyslanetsdanishlangan2 ta ruda parchalashplitasi, 2 ta qo‘pol tosh bolg‘a va andronova madaniyatiga xos sopol parchalari topilgan. Qoratepa feruza koni chiqindisi va uning yaqinida solingan shurfdan topilgan ruda maydalash qurollari va andronova madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ushbuob’ekt bronza davrida o‘zlashtirilganligi va feruzaqazibolishishi bilan ob’ektgaengyaqinaholipunkti Jom tayanch savdo faktoriyasi jamoalari shug‘ullangan, degan farazni o‘rtaga tashlashni taqoza etadi. v) Tasodifan topilgan arxeologik materiallar. Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilanyana 4 punktdan bronza davriga tegishli ko‘plab mehnat va ov qurollari, sopol parchalari topilgan. Ularning aksariyati qadimgi manzilgoh qoldiqlari vabuzilgan qabrlardanchiqqan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Ular quyidagilardan iborat: 1) 1980 yilda Jom qishlog‘ining markazida Jom soyining o‘ng qirg‘og‘ida, Sig‘irtepa deb atalgan adirlikda er qazish vaqtida ikki tig‘li bronza bolta topilgan. Xuddi shu joydan 1992 yili O.Umirover qazish vaqtida chaqmoqtoshdan ishlangan chereshkoviy paykon topib oladi; 2)1998 yilda cho‘pon B.Jumanov qishloqning Beshbuloq chashmasi yaqinidan bronzadan ishlangan ikki parrakli zo‘g‘atali paykon topib oladi; 3) Jom qishlog‘ining G‘ishtband yodgorligi yaqinidagi Qorazov degan joydan 1994 yilda tosh bolg‘a, 1995 yilda esa toshdan ishlangan hovancha sopi topiladi; 4) 1997 va 1999 yillarda Omandarsoyning Jomsoyga quyilish joyidan tosh bolg‘a bilan hovancha sopi topiladi. Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilantopilgan bubronza davrining mehnat qurollariva sopol idishlari Jom qishlog‘ini qadimda savdo karvon yo‘lida qad ko‘targan aholi punkti sifatida tarkib topganligidan guvohlik beradi. Bu joydan ikki madaniy xo‘jalik va ikki xil etnik guruhlarga tegishli moddiy madaniyat ashyovlarining topilishiesa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar o‘rtasida davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar haqida guvohlik bersa, ikkinchi tomondan, Sarazm madaniyatining Sarazm IV bosqichi Sopolli madaniyatining Jarqo‘ton va mo‘lali bosqichlari bilan tengdosh ekanligidan dalolat beradi. Qadimgi Xorazmning Tozabog’yob kanali zonasida tarqalgan bu qadimgi madaniyat izlarini 1938 yili S.P.Tolstov aniqlab, uni Tozabog’yob madaniyati deb nomlagan. Keyingi yillar davomida Tozabog’yob madaniyati materiallariga o’xshash, ani qrog’i Andronov madaniy-tarixiy birligiga oid bronza davri makonlari va qabristonlari Q uyi Zarafshon va Quyi Qashqadaryo havzalarida, Toshkent vohasinin , Tojikiston, Surxonning adirli zonasi rayonlarida, Farg’ona vodiysida keng tarqalganligi aniqlandi. Ana shu cho’l zonasi qabilalari madaniyati S.P.Tolstov va M.A.Itina Tozabog’yob madaniyati deb atasa, Farg’ona vodiysi yodgorliklarini B.A.Litvinskiy Qayroqum madaniyati deb ataydi. A.Asqarov esa cho’l zonasi bronza davri yodgorliklarini Andronova madaniyatining Tozabog’yob varianti, Yu.A.Zadneprovskiy, N.G. Gorbunova va boshqalar esa Andronova yodgorliklari deb ata shgan . Tozabog’yob yodgorliklari, ayniqsa Amudaryoning Oqchadaryo etaklarida keng tarqalgan. M.A.Itina hisobiga ko’ra, 200 ga yaqin Tozabog’yob madaniyati makonlari topilgan. Tozabog’yobliklar huddi Zarafshonning Zamonbobo, qo’shni Suvyorg’on qabilalari singari Oqchadaryoning quyi oqimida toshqin suvlaridan hosil bo’lgan ko’l va ko’lmaklar atrofida, zahob yerlarida dehqonchilik qilib, atrofdagi keng yaylovlarda o’z chorvalarini boqqanlar. M.A.Itina Tozabog’yob madaniyatiga oid ko’pgina makonlarda arxeologik qazishmalar olib borib, tozabog’yobliklarning yarim yerto’la va chaylalarda yashaganligi, ularning de h qonchilik xo’jaligi tez-tez o’z o’zanini o’zgartirib turadigan daryolar suvi bilan bog’liq ekanligi va nihoyat shu tufayli ular muqim o’troq xayot kechira olmay, balki toshqin suvlarning o’zgaruvchanligiga qarab, tez-tez ko’chib yurganliklari haqida ma’lumot beradi. Anqa-5, Qavat-3 makonlaridan jamoalarning moddiy madaniyati xususida materiallar qo’lga kiritilgan. Tozabog’yob makonlaridan yarim yerto’la tipidagi kulbalar ochilgan. Ular to’g’ri to’tburchak shaklida bo’lib, ularning o’rtacha maydoni 120-180 m² gacha boradi. Ularning markazida o’choq joylashgan. Xo’jalik chuqurchalari, gul x anlar qoldiqlari, turli arxeologik materiallar kulba devorlari bo’ylab topilgan. Mutaxassislar ta’kidlashicha, b unday kulbalar bitta juft oila uchun emas, balki bir urug’ jamoasi a’zolarini birlashtirgan patriarxal oilaga mo’ljallangan. Tozabog’yob madaniyatiga tegishli Ko’kcha-3 qabristoni 1954 yili Ko’kcha tog’idan 6-7 kilometrlar chamasi janubiy-g’arbda, Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasida n topib o’rganildi. Qabriston maydonidan 100 dan ortiq mozorlar borligi aniqlangan. 1954-1955 yillar maboynida 74 ta mozor tekshirilib, ulardan yakka tartibda, juft holda dafn etilgan mayitlar topilgan. Ayollar bilan bolalarni, erkak va ayolni birgalikda dafn etish holatlari kuzatilgan. Mayitlar oyoq-qo’llari buklangan holda o’ng yoki chap biqini bilan ko’milgan. Bosh qismi g’arb tomon yo’naltirilgan. Mayitlar yonidan sopol idishlar, bronzadan yasalgan mehnat qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat, taqinchoqlar topilgan. Xullas, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi- I ming yillikning boshlarida O’zbekiston, xususan Xorazm sarhadlarida Yevrosiyo cho’l chorvador qabilalarining ta’siri moddiy madaniyatda kuzatiladi. Bu davrda chorvador va ibtidoiy dehqon qabilalarining madaniyati bo’lib, ular turmushida qo’ldan yasalgan qo’pol, mo’rt, chizma naqshli, yassi tubli xurmacha va bankasimon idishlar, yarim doira shaklidagi kosalar bo’lgan. Metallsozlikni bilishgan. Bronzadan turli, zeb- ziynatlar, taqinchoqlar, shu jumladan, bilakuzuklar, sirg’alar, oyna va munchoqlar, mehnat qurollari – oybolta, xanjar, bir tig’li pichoqlar, o’roq va bolg’alar, harbiy qurollardan – nayza, paykon va boshqa qurol-yarog’larni yasashgan. Mil.avv. II minginchi yillikning boshida Janubiy Orolbo’yi hudidida Qamishli guruhi moddiy madaniyati ajratilgan. Ularning madaniyati kelib chiqishi kaltaminor jamoalari madaniyatining so’nggi bosqichi (janub dehqon jamoalar madaniyatining kuchli ta’sirida bo’lgan) moddiy madaniyati bilan bog’liq. Bu yodgorliklardan taypoq tubli idishlar topilgan va metallsozlik hunarmandchilik ishlab chiqarishi ma’lumotlari topilgan. S.P.Tolstov, A. Itinalarning ko’rsatishicha, qamishli madaniy kompleksi mahalliy suvyorg’on madaniyatining ilk bosqichiga to’g’ri keladi. Orolbo’yi hududining srub va andronov jamoalari bilan aloqadorlikda bo’lgan joylarida tadqiq etilgan ko’plab yodgorliklar Tazabog’yob madaniyatiga ham tegishli. Shimoldan suqilib kelgan chorvador qabilalar tezlikda mahalliy aholi bilan qorishib ketishgani tadqiqotlarda aniqlangan. Tazobog’yob jamoalari moddiy madaniyati shakllanishida srub, andronov va mahalliy suvyorg’on jamoalari madaniyatining sintezi kuzatiladi. Tozabog’yob madaniyati rivojida 3 ta rivojlanish bosqichi tadqiq etilgan: 1- ilk bosqich (mil.avv. XV-XIV ming yilliklar); 2- rivojlanish bosqich (mil.avv. XIV-XIII ming yilliklar); 3- so’nggi bosqich (mil.avv. XIII-XII ming yilliklar). Tozabog’yobliklar Amudaryoning quyi oqimi va uning deltasi vohasidagi unumdor tuproqli joylarda yashashgan, shu bois ularda sug’orma dehqonchilik ishlari (ariqlar, sug’orish kanallariorqali) rivojlangan, daryo qirg’og’i bo’ylab, mavsumiy yaylovlarda chorvachilik (mayda tuyoqli va yirik shoxli hayvonlar, ot) bilan shug’ullanishgan, shuningdek hunarmandchilik taraqqiy etgan, jumladan Tozabog’yob madaniyatining so’nggi bosqichlarida metallsozlik hunarmandchiligi yo’lga qo’yila boshlagan. Tazobog’yob yodgorliklaridan bronzadan yasalgan buyumlar juda kam topilgan bo’lib, ular bir yuzli pichoqlar, kuzgular,sirg’a, bilakuzuklar hisoblanadi. Shuningdek, metallni quyish qoliplari, suyuq metallni qolipga quyishda ishlatiladigan mayda o’lchamli asbob-uskanalar ham topilgan. Shu bois, A.A.Itina Xorazm hududida to’laqonli metallga ishlav berish, metallsozlik hunarmandchiligi ishlari mil.avv. II minginchi yil oxiri va I minginchi yil boshlarida ro’y bergan deb hisoblaydi. Tadqiqotchining yozishicha Janubiy Orolbo’yi hududlariga andronov chorvador qabilalari tozabog’yob madaniyatining so’nggi bochqichida kelishgan va materiallar ko’rsatishicha ular bu joylarda uzoq muddat yashamagan. Shu bois, bu joy aholisining etnik qiyofasi mil.avv. II minginchi yil ikkinchi yarmida turli xil bo’lgan. Sumbar madaniyati - Janubiy-G’arbiy Turkmaniston Sumbar vohasida I.N. Xlopin tomonidan paleometall davriga oid yodgorliklarning tadqiqoti natijalari O’rta Osiyo janubiy sarhadlari arxeologiyasi rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Parxay 1, 2, Sumbar 1, 2 va boshqa yodgorliklar tadqiqotida qo’lga kiritilgan materiallar asosida Sumbar madaniyati ajratilgan va paleometall davri yodgoliklarining xronologik klassifikasiyasi ishlab chiqilgan. Bu yodgorliklar qabriston yodgorliklari hisoblanib, dafn bilan bog’liq ma’lumotlar va qabrdan topilgan narsa-predmetlari asosida xronologik jihatdan ketma-ketlikdagi 7 ta rivojlanish bosqichlari kompleksi aniqlandi (eneolit-ilk temir asri; mil avv. V- I minginchi yillar). Hozirgi kunga qadar xronologik ketma-ketlikdagi 6 ta bosqich to’liq o’rganilgan. Janubiy-G’arbiy Turkmaniston- 1-6. JG’T-1 bosqichi so’nggi bronza davriga to’g’ri keladi. Sumbar madaniyatining asosiy yodgorliklaridan biri Parxay 2 qabristoni hisoblanadi. Qabriston Krasnovodsk viloyati Qorako’l tumanida joylashgan. Balandligi chamasi 10 metrlar bo’lgan tepalik ko’rinishidagi bu yodgorlikning maydoni 2 gektargacha bo’lgan. Qabristondagi mozorlar turli tarixiy davrlarga taalluqli bo’lib, ular asosan xonali jamoaviy ko’milgan va katakomblidir. Tadqiqotchi I.N. Xlopinning yozishicha, jamoaviy qo’yindi joylar yarim yer osti ko’rinishli bo’lib, ularga yon tomonidan kirilgan. Ularning diametri 2,2-2,3 metrli o’lchamda bo’lgan, vertikal devorli va chuqurligi 90-130 santimetrgacha yetgan. Ko’pincha bu qo’yindi joylarga yon tomondagi nisbatan kichikroq o’lchamli xona orqali ham kirilgan. Ular ikkalasi tosh yoki g’isht qalanib, bir-birlaridan ajralib turgan. Bu kirish joyi mayit qo’yilgach tuproq bilan ko’mib tashlangan. Navbatdagi mayit qo’yilishida chuqurlikdan tuproq qayta olinib, kirish yo’lak ochilgan. Demak, mayit qo’yilgan qo’yindi joyiga tuproq tushmagan. Mayitlar g’ujanak holatda bo’lib, erkaklar chap biqini bilan, ayollar esa o’ng biqini bilan yotqizilgan. Tadqiqotchining ko’rsatishicha, qo’yindi joy, ya’ni xona mayitlar bilan to’lgach, eti qochgan mayit suyaklari bir chetga surilib, qo’yiladigan mayit uchun joy bo’shatilgan. Mayitlar suyaklarining insitu holati buzilgan. Ba’zi holatlarda bu xonalarga 70 tagacha mayitlar qo’yilgani aniqlangan. Bunday jamoaviy dafn etishlar eneolit va ilk bronza davrlariga xos bo’lgan (JG’T-VI-IV). Ilk bronza davriga oid qabr joylardan topilgan sopol to’plamlari uch guruhga ajratilgan. Kulrangli sopol to’plami 19 shaklli idishlardan iborat. Idishlar devorining qalinligi 1-1,5 santimetrni tashkil etadi. Idishlarning asosiy qismini balandligi 6,5 santimetrdan 15,5 santimetrgacha bo’lgan kubok ko’rinishli idishlar, chashkalar, qadahlar, oyoqli vazalar tashkil etgan. Sopol buyumlar ichida to’rt oyoqda turgan to’g’ri burchakli ko’rinishdagi qurbonlikka daxldor buyumlar ham uchraydi. Ular qo’y, ho’kiz boshlari, ilon tasvirlari, oyoqlari ilon, echki hamda osmon jismlari tasvirini beruvchi aylana ko’rinishli bezaklar bilan bezatilgan. I.N. Xlopin bu bezaklarni avesto miflari bilan interpretasiya qilish mumkinligi haqida yozgan. Topilgan predmetlar ichida bronzadan yasalgan taqinchoqlar ham uchraydi. Shuningdek, metalldan yasalgan yirik o’lchamli bolta, teshalar ham topilgan. Rivojlangan bronza davriga JG’T-3 bosqichi to’g’ri kelib, bu davrga katakomba elementini mujassamlashtirgan yakka tartibdagi qabrlar xarakterli hisoblanadi. Ikki may i t qo’yilgan mozorlar ham topilgan. Mayit atrofiga qo’yiladigan narsa-predmatlar o’zgargan. Ayollar maytida zeb-ziynatlar uchramaydi, lekin sopol buyumlardan tashqari yoniga urchuqboshlar ham qo’yilgan. Erkaklar yoniga sopol idishlardan tashqari doimiy ravishda bronzadan yasalgan pichoq va paykon tig’i qo’yiladigan bo’lgan. JG’T-2 bosqichi rivojlangan bronza davrining so’nggi bosqichidan so’nggi bronzaga o’tish oraliq vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davr JG’T-4 va JG’T-1 bosqichlari sopollari uchrovchi katakombali mozorlar bilan xarakterlanadi. JG’T-1 bosqichi so’nggi bronza davriga to’g’ri kelib, Sumbar vohasi qabriston yodgorliklari asosida o’rganilgan. Bu yodgorliklar asosan, Sumbar daryosi o’rta oqimi chap yon qirg’oqi bo’ylab, shuningdek vohaning janub qismida joylashgan. Xususan, Sumbar 1 qabriston yodgorligida hammasi bo’lib 181 ta qo’yindi joyi mozor o’rganilgan. Sumbar 2 yodgorligi Sumbar 1 yodgorligidan chuqur jarlik orqali ajralib turadi. Undan 8 ta qabr o’rganilgan bo’lib, shundan 6 tasi so’nggi bronza davri jamoalariga tegishli bo’lib chiqdi. Sumbar 3 yodgorligida qazilma ishlari bajarilmagan, sababi qabriston keying vaqtlarda faoliyat ko’rsatgan. Uning yer sathidan terib olingan sopol idishlar parchalari so’nggi bronza davri jamoalariga tegishli sopollar hisoblanadi. Parxay mozor yodgorligi Sumbar qabr yodgorliklaridan 4 kilometrlar chamasi shimol tomonda joylashgan . Hammasi bo’lib 18 ta mozor o’rganilgan. Barcha mozorlar tuzilishi jihatidan katakombo ko’rinishiga ega. Unga tushish qismi quduq ko’rinishiga ega. Mayitlar g’ujanak holatda yon tomonlari bilan yotqizilib ko’milgan. Mayitlar ko’pincha bosh qismi yuzi bilan qo’yindi joyiga kiradigan teshik tomonga qaratilib yotqizilgan. Mozorlardan 1500 dan ortiq sopol idishlar, mehnat qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat va taqinchoq namunalari topilgan. Sopol. Sumbar qabrlaridan 700 ga yaqin sopol idishlar topilgan. Turli ko’rinishli shakldagi sopol idishlarning 13 ta tipi ajratilgan. Sopol idishlar ichida xumcha, tuvaksimon idishlar, vazalar, tovoqsimon idishlar, qadahlar, choynaklar ko’pchilikni tashkil etadi. Idishlarning 60 % i qo’lda yasalgan. Mehnat qurollari, aslaha-anjomlar ham sumbar jamoalari moddiy madaniyatining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning ham bir nechta tiplari mavjud: keskich, teshgich qurollari va turli ishlab chiqarishda ishlatiladigan mehnat qurollari shular jumlasidan. Pichoqlar ham turmushda turli funksiyalarni bajargan. Masalan, gilamlar to’qishda ularning jun tolalarini kesishda, qirqishda pichoqlar, qaychilar ishlatilgan. Bronzadan yasalgan ignalar (quloqli ignalar ko’plab topilgan), bigizlar, juvoldizlar ham teshish, tikish kabi funksiyalarni ishlab chiqarishda keng bajargan. Ayollar qabridan ko’plab urchuqboshlar topilgan. Shuningdek, to’qimachilik, tikuvchilik ishlariga oid turli asbob-uskanalar, narsa- predmetlar aniqlangan. Qurol-yarog’ - aslohalar ham turlicha. Bronzadan yasalgan bargsimon ko’rinishli va yog’och dastaga berkitishga mo’ljallangan ikki taraflama yupqalashtirilgan dum qismi bo’lgan o’q-yoy uchlari, irg’itib jarohat berishga mo’ljallangan sanchiluvchi paykonlar, paykon uchlari, xanjarlar shular jumlasidan hisoblanadi. Bu jangovar qurol-yarog’larning deyarli barchasi erkaklar qabrida gi mayit yonidan topilgan. Zeb-ziynatlar, taqinchoqlar. Zeb-ziynat taqinchoqlar asosan bronza, oltin, kumush, turli qimmatbaho toshlardan, shishadan va fayansdan ishlangan. Qabrlardan topilgan zeb-ziynat, taqinchoqlarning ko’pchiligi boshga oid taqinchoqlar hisoblanadi. To’g’nog’ich, sirg’a, munchoq, bilakuzuk, uzuklar, surmatoshlar, kosmetik narsalar shu turdagi zeb-ziynat, taqinchoqlardir. Ularning ba’zilari yaxshi tasvirlangan naqshlar uchratilgan. Ta’kidlash joizki, mozorlardan ko’plab organik qoldiqlar ham uchratilgan. Bular cho’l toshbaqasining suyaklari, oshiqlar, qo’y-echki suyaklari qoldiqlarini tashkil etadi Toshbaqalar kosasi qoldiqlari asosan ayollar qabrida uchraydi. Erkaklar va ayollar mozorlaridan ko’pincha ularning oyoq qismidan oshiqlar topilgan. Oziq-ovqat iste’moli maqsadida qo’yilgan go’sht mahsuloti asosan qo’y- echkilarga teishli bo’lib, ularning qoliqlari kalla suyagi, old son qismi kuraklar va qavurg’alari bilan birgalikda, orqa son qismlaridan iborat. Sumbar madaniyati so’nggi bronza davri yodgorliklarida qo’lga kiritilgan materiallar dehqonchilik xo’jaligi aholisining ijtimoiy tuzumini aniqlashtirishga yordam berdi. Katta patriarxal oila va uning tarkibiy qismini aniqlashtirib, bu oila so’nggi bronza jamoalari turmushida ustvor ekanligi ma’lum bo’ldi. Soha tadqiqotchilari fikriicha, Sumbar madaniyatini shakllanishi va rivoji mahalliy madaniyatlar negizida bo’lgan, bu haqda jamoalar moddiy madaniyatining xarakteri hamda o’zlarining metallga ishlov berishdagi o’ziga xoslik jihatlar ma’lumot beradi manzilgohlar ark va shahriston qismlaridan tashkil topgan bo'lib, muhofaza tizimiga ega bo'lgan.Gonur manzilgohi vohadagi manzilgohlarning eng yirigi bo'lib, uning ma'muriy markazi vazifasini o'tagan. Gonurning markazida kvadrat shakldagi ichki qala joylashgan bo'lib, muhofaza devori bilan o'rab olingan. Devorlar tashqi tomonda togri to'rtburchak burjlar bilan kuchaytirilgan. Qalada markaziy o'rinni saroy egallaydi. Uning atrofida mahalliy hukmdor va saroy amaldorlari uchun xizmat qilgan ibodatxonalar joylashgan. Bu erdagi ibodatxona olov va suvga siginish, qurbonlik keltirish, in'om qilish odatlari uchun xizmat qiluvchi yagona majmuani tashkil etgan.Boshqa yirik manzilgohlar Keleli, Toqaloq, Toip va boshqalar hisoblangan. Ular alohida mikrovohalarning markazi hisoblangan. Gonur esa butun Murgob vohasining markazi hisoblangan. Bu erdagi markaziy manzilgohlarda asosiy o'rinni ibodatxonalar egallagan. Toqaloq 21, Toqaloq 1 kabi manzilgohlardagi ibodatxonalar markaziy xonalaridan ko'plab haoma tayorlashda foydalanilgan o'simlikni yanchadigan keli toshlar va haoma tayorlanadigan idishlar topilgan. Murgob vohasi aholisi orasida otashparastlik va muqaddas ichimlik kulti keng tarqalgan. Muqaddas ichimlik kulti mitraga siginish odati bilan bogliq. Klassik mitra kelishuv va muzokara hudosi hisoblangan. Hindevropaliklar mitraga quyosh hudosi sifatida siginishgan. Regvida va Avestoda quyosh chiqishning sherigi sifatida maydonga chiqib, yomgirni chaqiradi, o'simliklar o'sishiga va butun hosilga yordam beradi, degan fikrni bildiradi Meri Boys. Uning sheriklari tomonidan olov mitraning vakili sifatida qaraladi. Lingvistlar mitra bilan olov va quyosh o'rtasidagi umumiylikni topishgan.Qala- qo'rgon turidagi manzilgohlar sirasiga Keleli 3 mansub bo'lib, baland tag kursi ustida barpo etilgan kvadrat shaklidadagi (128x128 ) atrofi muhofaza devori bilan o'ralib, yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan yodgorlikni kiritish mumkin. Boshqa turdagi manzilgohlari dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tashkil topgan yodgorliklardan iborat. Har bir xojalik tumanilarida bunday manzilgohlarning bir nechatasi joylashgan. Bu davrda Margiyonada ixtisoslashgan ishlab chiqarish yaxshi rivojlanadi. Gonurtepa yodgorligining shimoliy va garbiy qismidagi kulollar mahallasidan kulolchilik xumdonlari o'rganilgan. Metallarga ishlov berish ishlari yanada takomillashadi. Bronzadan Mehnat qurollari va uy- ro'zgor bumlarini yasash hunarmanchiligi takomillashadi. Shuningdek, hususiy mulk belgisini ifodalovchi muhrlar va yozuv belilari ham keng tarqaladi. Shimoliy Gonur saroyi dar vozasida loy tahtachaga tushirilgan sxematik belgilar va qadimgi sxummer, qadimgi hind yozuvlariga oxshash mixxat yozuv belgilari tushirilga muhrlar aniqlangan. Murgob vohasining bronza davri taraqqiy etgan madaniyati bronza davrining oxirlariga kelib, inqirozga yuz tutadi. 4. Baqtriyaning so'nggi bronza davri arxeologiyasi. Ilk yozma manbalarda Bahdi (Avesto), Baqtrish (qadimgi fors), Baqtriya (yunon-rim) nomlari bilan keltirilgan qadimiy o'lkada, uning hududi so'nggi bronza davrida Surxon vohasi va Shimoliy Afgoniston doirasida chegaralangan. Bu o'lkada ilk otroq dehqonchilik madaniyati so'nggi bronza davrida qaror topadi. Dastlabki topib aniqlangan yodgorliklarga nisbatan Shimoliy Baqtriyada - Sopolli, Janubiy Baqtriyada esa - Dashli madaniyati nomlari bilan yuritiladi.Sopolli madaniyatiga oid dastlabki otroq dehqon jamoasi qishloqi Kohitangtogning janubi-garbiy etaklarida (hozirgi Muzrobod cho'li) Ulanbuloq-soyning so'l yoqasida joylashgan shu nomdagi yodgorlik o'rnida shakllanib, taraqqiyotining so'nggi bosqichlariga qadar Surxon vohasining Sharqiga tomon yoyilib boradi. Kundalik saqlash va boshqarish tegishli mahalliy ma'muriyatlar (Gochang-gun okrugi, Xvasun-gun okrugi va Gangva-gun okrugi) zimmasida. Gochang Dolmen muzeyi, Xvasun Dolmen saytini himoya qilish paviloni va Gangxva tarixiy muzeyi tashrif buyuruvchilarga har bir dolmen sayti haqida ma'lumot beradi. Muntazam ravishda kundalik monitoring olib boriladi va 3-4 yil davomida chuqur professional monitoring olib boriladi.Yozilgan saytdagi uchta mulkning har biri uchun boshqaruv rejalari ishlab chiqilgan. Ularning asosiy maqsadi dolmen joylari va ularning yaqin atrof-muhitining asl xarakterini saqlab qolishdir. Rejalar ilmiy tadqiqotlar (tadqiqot, inventarizatsiya, tanlangan qazishmalar va paleo-ekologik tadqiqotlar), atrof-muhitni muhofaza qilish (o'simlik qoplamini tanlab tozalash, tabiiy muhitga minimal ta'sirni ta'minlash uchun tashrif buyuruvchilarni yo'naltirish, qo'shni qishloq xo'jaligi erlarini bosib olishning oldini olish, va hokazo), tizimli monitoring va taqdimot (belgilar, kirish yo'llari va to'xtash joylari, tarjima qilish vositalari, jamoatchilikni xabardor qilish va mahalliy hamjamiyatlarning ishtiroki, festivallar va boshqa joylarda tadbirlar). O'rmon yong'inlarining oldini olish uchun dolmenlar yonidagi butalar muntazam ravishda olib tashlanadi va qazib olingan yer yoki daraxt ildizlari natijasida qulab tushgan dolmenlar o'rganiladi, keng qamrovli tadqiq qilinadi va asl holiga keltiriladi. 3. Kor е ya yarim orolida m е tallurigiyaning vujudga k е lishi bilan sivilizasiya ham boshlangan. Yarim oroldagi Sopxoxan, Odon, Shuantos kabi manzilgohlar bronzaga oid bo'lib, dastlabki sivilizasiyalarning tamal toshi bo'lgan. K е yinchalik bulardan ham rivojlangan Chxondo, II-III-IV Pomiy Kusok yodgorliklari vujudga k е lgan. Shimoliy Xamg е ndagi Musan tumanida joylashgan Pomiy Kusok yoki Yo'lbarsli dara manzilgohi topilmalari muhim ahamiyatga ega. Undan yarmi е r to'lalar topilgan. Chxoda 1 yodgorligidan 17 ta qabr kovlangan. Qabrlar uyning ichkarisidan topilgan. Erkak va ayol kishiga oid ikki qabr bus-butun chiqqan. Jasadning boshi shimol tomonga qaratib ko'milgan. Qabrlardan sopollar bilan birga qarmoq ilgakchasi va bronza z е b ziynat buyumlari topilgan. Manzilgoh aholisi m е hnat qurollari yog'och, tosh, suyak va bronzadan yasalgan. Ular orasida skif-sibir tipiga xos tugmacha ham topilgan. Sopol buyumlardan pettori (18 smgacha badandlikdagi kosa), siru (guruch pishirishga mo'ljallangan idish), stakansifat idishlar, kichik tag kursichalar, taglikli tar е lkalar chiroyli profilli tuvaklardan iborat. Chxoda orlidagi manzilgohning asosiy qatlami mil avv. 2 ming yillik oxiri- 1 ming yillik boshlariga, yuqorisi esa mil avv. V-IV asrlarga t е gishli. Xv е r е n shahri yaqinidagi Tumangan daryosi qirg'og'idagi Odon manzilgohi mil avv. 1 ming yillik boshlariga oid. Undan 8 ta turar joy qoldiqlari ochilgan. aholining asosiy mashg'uloti d е hqonchilik bo'lgan. Slans yoki bazalitdan ishlangan lapatkasimon motiga d е hqonchilik asosiy quroli bo'lgan. Bug'doy katta tosh dasta bilan plita ustida yanchilgan. Shuningd е k to'qimachilik ham mavjudligini isbotlovchi dalillar ham topilgan. Kor е yada t е mir mil. avv. VII-VI asrlarda paydo bo'lgan. Mil avv. 1 ming yilliklarda bronza va t е mir bilan birga tosh va suyakdan ham foydalanish davom etgan. Bronza davrning ilk bosqichida uylar yarim е rto'lasimon bo'lsa k е yinchalik ularning arxit е kturasida k е skin o'zgarishlar sodir bo'lgan. Ularning poyd е vorini chuquri unchalik chuqur bo'lmagan. Uyning qrtasidan tosh platforma ustiga joylashgan ustunlar t е rib chiqilgan. Bronza va t е mir davrida asosiy xo'jalik mashg'uloti ziroatchilik va chorvachilik bo'lgan. D е hqonlar tariq, chumiz, turli xil poliz ekinlari va sholi е tishtirganlar. Ovchilik va baliq ovlash ham ahamiyatli mashg'ulot bo'lgan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda bronza texnologiyasi, keyin esa temir texnologiyasi Koreya yarim oroliga, ehtimol qit'a materikining shimoliy hududlaridan kiritilgan va utilitarian va marosim asboblarini ishlab chiqarish uchun ishlatilgan. Metallurgiyadagi yutuqlar va qishloq xo'jaligiga bog'liqlik yanada murakkab ijtimoiy ierarxiyaning rivojlanishiga turtki bo'ldi, bu tobora rivojlangan dafn amaliyoti bilan tasdiqlanadi. Bronza davrida Manchuriya va Sibirning qo'shni mintaqalaridan yarim orolga turli populyatsiyalarning ko'chishi ham sopol buyumlarning materiali, shakli va funktsiyalarida, shu jumladan bo'yalgan buyumlarning ko'rinishida mintaqaviy o'zgarishlarga olib keladi. Temir davrining kulolchilik g'ildiragi paydo bo'lishi bilan yanada xilma-xil shakllarni oladi. Bu davrda yarim orolda birinchi devor bilan o'ralgan shtatlar shakllangan.Koreya yarim orolida nasroniylik davrining boshlarida yuqori tabaqalashgan jamiyat vujudga kelgan. U ramziy ma'noda qimmatbaho buyumlarga egalik qilish va dafn etish maqomi bilan ifodalangan. Taxminan miloddan avvalgi 2300–1700 yillardagi Koreyada tabaqalanishning paydo bo'lishini tushunish uchun to'rt omil asosiy hisoblanadi: Chulmun davridan boshlab yarim orol ichidagi avtonom sotsial-madaniy evolyutsiya, Manchuriya va Shimoliy Xitoyda rivojlangan madaniyat sohalarining tashqi bosimi, elitaning mavjudligi. integratsiya jarayonini, urush va mojarolarni osonlashtirish. Ayniqsa, tashqi tazyiqlar ikkinchi darajali shakllanish sifatida tavsiflangan ijtimoiy-madaniy jarayonni keltirib chiqardi. Rivojlanayotgan ijtimoiy murakkablik va tabaqalanishni isbotlash uchun mualliflar turli xil arxeologik ma'lumotlarni o'rganadilar, bunda alohida e'tibor tabaqalashtirilgan o'likxona arxitekturasi va unga aloqador ob'ektlarga qaratiladi. Bronza davri (miloddan avvalgi 1000–300 yillar) va ilk temir davrida (miloddan avvalgi 300–1 yillar) sifati yaxshilangan sopol idishlarning yana ko p turlari paydoʻ bo ldi. Xitoyning bo'yalgan kulollaridan olingan bo'yalgan buyumlar Shimoliyʻ Koreyada topilgan, yarimorolning boshqa hududlarida esa sirt bezaklari bo'lmagan buyumlar ishlatilgan. Shamanistik xudolarning loydan, suyakdan yoki toshdan yasalgan haykalchalari Musan va Kulp'o-ri kabi shimoliy-sharqiy joylarda, unumdorlik va boylikni ta'minlash uchun joziba sifatida ishlatilgan kichik loy cho'chqalar ishlab chiqarilgan. Cho'chqalar haqiqiy tasvirlangan va ba'zilarida hatto haqiqiy cho'chqa tuklarini ushlab turish uchun ishlatilgan mayda teshiklari ham bor. Koreyada miloddan avvalgi 3-2-ming yillik va 1-ming yillik boshlarigacha davrda bronza va temirga ishlov berish markazlari tashkil etilgan. Bronza xanjarlar, nometalllar va teshilgan qutblar, oxir-oqibat Sibir kelib chiqishi, quyildi. Xanjarlar Yevroosiyo cho'lidagi skif xalqlari tomonidan keng qo'llaniladigan turdagi. Ko'zgular ham xitoycha bo'lmagan turdagi bo'lib, egizak tugmachalar nozik chiziqli uchburchaklardan tashkil topgan, mahkam tuzilgan geometrik dizaynga nisbatan markazdan bir oz uzoqroqda joylashgan edi. Chizilgan uchburchak motifi Hallstattdan butun Yevroosiyo qit'asi bo'ylab keng tarqalgan. Tarixdan oldingi Koreyadagi Sibir san'ati an'analarining ko'proq dalillarini 1970 yilda Janubiy Koreyaning janubi-sharqiy qirg'og'i yaqinidagi Pan'gudae shahrida topilgan toshga o'yilgan rasmda ko'rish mumkin. Kitlar, delfinlar, yo'lbarslar, bo'rilar va kiyiklarni o'z ichiga olgan hayvonlarning o'ralgan chizmalari va siluetlari toshning katta (8 dan 2 metrgacha), tekis vertikal yuzasida tasvirlangan. Ba'zi hayvonlarda Sibir qoya san'atining rentgen uslubida og'izdan anusgacha chizilgan "hayot chizig'i" mavjud. Shaman, ovchilar va baliqchi ham tasvirlangan.Metall ishlov berish Uch Shohlik davridagi bezak san'atining eng rivojlangan vositalaridan biri edi. Podshohlar va yuqori martabali amaldorlar oltin yoki zarhal bronza toj va toj kiygan, shuningdek, oltin, kumush, bronza, nefrit va shishadan yasalgan sirg'alar, marjonlarni, bilaguzuklar va barmoq uzuklari bilan bezatilgan. Omon qolgan eng yaxshi zargarlik buyumlari va regaliya buzilmagan Silla qabrlaridan olingan. 1990-yillarning boshlarida beshta Kyonju qabrlaridan kelgan faqat beshta oltin toj topilgan (o'shandan beri yana bir nechtasi topilgan). 1921 yilda Oltin toj qabrida topilgan eng murakkablaridan biri beshta tik elementli tashqi aylana va shoxli old bezakli alohida ichki qalpoqdan iborat. U kesilgan oltindan yasalgan bo'lib, oldingi ustunlarning uchtasi yuqori darajada stilize qilingan daraxtlar bo'lib, ikki shox shaklidagi ustunlar bilan qoplangan. Vertikal elementlarga o ralgan sim yordamida ko p sonli shpal va yarim oy shaklidagiʻ ʻ nefrit (kogok) bo laklari biriktirilgan. Daraxtlar va shoxlarga sig'inish Uch ʻ Qirollikdagi koreyslar paydo bo'lgan Markaziy va Shimoliy Osiyoning qadimgi xalqlari orasida deyarli universal edi. Qora dengizning shimoliy qirg'og'idagi sarmatlar qabrida xuddi shunday miniatyura kiyiklari va daraxtlari bilan bezatilgan diadema topilgan. Bronza sopol buyumlarining eng vakillik turi Koreya yarimorolini qattiq, kulrang, sirlanmagan kulol buyumlaridir. Idish shakllarining asosiy turi silindrsimon bo'yinbog'li o'rnatilgan stakan va bankalardir. Kuboklarning tagida to'rt yoki undan ortiq to'rtburchaklar teshiklari mavjud. Bundan tashqari, bu kulrang idishlarning yelkasiga biriktirilgan ko'plab inson va hayvonlar haykalchalari, shuningdek, bir oz kattaroq o'lchamdagi mustaqil haykalchalar mavjud. Pekcheda 7-asrda Puyŏ atrofida kulrang loydan yasalgan plitkalar ishlab chiqarilgan, ularning ko'plarida dadil stilize qilingan landshaftlarning releflari mavjud. Ular Koreyadagi landshaft rasmlarining dastlabki bosqichlarining dalili bo'lib xizmat qiladi. Birlashgan Silla davri boshqa davrlarga qaraganda ko'proq granit buddist tasvirlari va pagodalarini yaratdi. Me'moriy bezaklar, masalan, gul va hayvonot naqshlari bilan bezatilgan tomlar yuqori sifatli edi. Birlashgan Sillaning bronza ustalari ajoyib ishlarni amalga oshirdilar, bunga misol sifatida ko'plab ulkan ma'bad qo'ng'iroqlari, sharira qutilari (shakyamuni Buddaning muqaddas kullari) va buddist haykallari misol bo'la oladi. Hukmronlik davrining oxirlarida bronza yetishmay qolgandek, haykallar temirdan yasalgan. Birlashgan Silla davridan buddistlarning bitta rasmi saqlanib qolgan. Unda ma'badda o'tkazilgan buddist va'zi tasvirlangan. Ko'p sonli sopol idishlar, asosan, Kyonju yaqinida topilgan. Ular muhrlangan gul naqshlari bilan qoplangan, ba'zilarida esa sarg'ish yashil qo'rg'oshin sirlangan. Shtamplash va oynalash 7-asrda kulollar tomonidan kiritilgan usullar edi. Sopol tom va kvadrat plitkalar ham ishlab chiqarilgan. Ular nozik shakllangan lotus va boshqa boy gul

Mavzu: Zarafshon vohasi bronza davri 1. Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi 2. Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalari 3. Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari

Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar. To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida. O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon xo‘jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa mozorlar. Kuzatuv buyumlari. Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy- xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi

fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar xarobasidir. YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri, markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad

ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga qurilishi, unga markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik maydonining janubi-sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski, Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati, ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi

dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi. g). Qadimgi Xorazm. Q adimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi. Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan. Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo

O'xshashlar

O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati
ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli.
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli
O‘zbek-Fransuz xalqaro arxeologik ekspiditsiyasining Zarafshon vohasi tosh davri yodgorliklarini o‘rganishda qo‘shgan hissasi mavzusida