O‘zbek-Fransuz xalqaro arxeologik ekspiditsiyasining Zarafshon vohasi tosh davri yodgorliklarini o‘rganishda qo‘shgan hissasi mavzusida MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………… ..4 I BOB . ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY-GEOGRAFIK SHAROITI VA TOSH DAVRI ARXEOLOGIK YODGORLIKLARI…………………..10 1.1. Zarafshon vodiysining tabiiy-geografik tuzilishi………………………….10 1.2. Zarafshon vodiysining qadimgi tosh davri yodgorliklarining o’rganilish tarixi……………………………………… ………………………………………12 II BOB. O’ZBEK –FRANSUZ XALQARO ARXEOLOGIK EKSPEDISIYASINING ZARAFSHON VOXASI PALEOLIT DAVRI YODGORLIKLARINI O’RGANISHDAGI QO’SHGAN HISSASI………...20 2 . 1. Sulton-Uvaystov so’ngi paleoliti ( №23 va 24 punktlar)… ……………20 2. 2. Ko’kcha ustaxonasi… ………………………………………………….30 III BOB. OYOQOG’ITMA BOTIG’INING SO’NGI PALEOLIT VA NEOLIT DAVRI YODGORLIKLARINI O’RGANISHDAGI QO’SHGAN HISSASI………………………………………………………………………….38 3.1. Oyoqog’itma botig’ining so’ngi paleolit davri arxeologiyasi……………..38 3.2. Oyoqog’itma botig’ining so’ngi paleolit davri arxeologiyasi……………..42 Xulosa…………………………………………………………………………57 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………60 Qisqartirilgan so’zlar izohi……………………………………………………..66 1

2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga ko’ra, nafaqat O’zbekiston, balki O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismini tashkil etadi. Bu zamin odamzod tomonidan qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan. Shu davrdan boshlab kishilik tarixining barcha bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib, ana shu moddiy madaniyat manbalari asosida voha aholisining ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma- ketlikda o’rganib chiqilgan. Ana shu tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, Zarafshon vohasining qadimgi madaniyati o’zining xilma-xilligi, har bir davr va ularning tarixiy ketma-ketlikda intensiv rivoj topgan bosqichlari bilan insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirgan. Zarafshon vodiysida mustye davri yodgorliklari keng o’rganilgan. Ular Omonqo’ton 1 , Takalisoy 2 , Qizilnura-1 3 , Zirabuloq 4 , Qo’tirbuloq 5 va boshqa yodgorliklar bo’lib, bulardan o’sha davr odamlarining ovchilik va termachilikka asoslangan turmush tarzi bilan bog’liq mehnat qurollari, ov hayvonlarining suyak qoldiqlari kabi boy ashyoviy dalillar topilgan. Xalqaro ekspedisiyalar tadqiqotlari natijasida yurtimizda paleolit davriga oid Angilloq, To’daxotin, Angren, Teshik- tosh 2, Oyoqog’itma, Bo’kantog’ (№23 va 24 punktlar) kabi yangi yodgorliklar ochib o’rganildi. Ko’lbuloq, Qizilolma 2, Obiraxmat, Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo’ton va h.k. yodgorliklarda ilmiy tadqiqot ishlari davom ettirildi. Natijada qator olamshumul yutuqlarga erishildi. Shunga qaramasdan, XX asrning 30- yillarida ishlab chiqilgan, hozirda esa eskirgan mahalliy stratigrafik chizmalardan foydalanish davom etadi. Masalan, geologlar G.F.Tetyuxin, S.A.Nesmyanov, 1 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман - Кутане. Тр. УзГУ, в ы п . 3 9. Самарканд-1949 ; Его же. Нов ы е находки в пещере Аманкутан. «Природа» , № 1, 1958. 2 Лев Д.Н. Пещера эпохи палеолита близ г. Самарканда. «Природа» №6, 1953; Его же. Новые памятники палеолита в Узбекистане. Труды по изучению чевертичного периода . Вып. XIII , Москва -1957. 3 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Кызылнура 1-первый мустьерский памятник в Кызылкумах. СА № 1, 1969 . 4 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. О НУ №11,1971 ; 5 Ташкенбаев Н.Х. Об исследовании палеолитической стоянки Кутурбулак. ИМКУ вып.12. Ташкент-1975; Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Изд. «ФАН», Ташкент-1980. 3

arxeologlar M.R.Qosimov, V.A.Ranov, R.X.Sulaymonov, N.X. Toshkenboyevlar bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda foydalanib kelganlar 6 . Zarafshon vodiysida mezolit davri yodgorliklari hozircha kam o’rganilgan. Bu davrga oid obyekt sifatida Saza g’ on 1 manzilgohini ko’rsatish mumkin. Mezolit davri tosh qurollari Uchtut tosh ustaxonasi va ba’zi bir Uchtut neolit shaxtalarida ham uchraydi. Ammo bu davrga tegishli orginal yodgorlik Zarafshon vodiysida hozircha topilgani yo’q. Mustaqillik tufayli o’tmish tarixga, uning obyektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshladi. Natijada, Zarafshon vodiysining suv havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular «kechagi» qishloqlar bo’lgan bo’lsa, «bugun», sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr-mulohazalar qilina boshlandi. Arxeologiya obyektlarini yangicha qarashlar asosidagi tahliliga ko’ra, miloddan avvalgi II-ming yillikning o’rtalaridan O’rta Osiyo mintaqasiga ommaviy kirib kelgan chorvador qabilalar hayotida ham tub ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq sivilizasiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayon miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vodiysining o’rta qismida Ko’ktepa, Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Shunday qilib, Zarafshon vodiysining tosh davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik materiallar to’plangan. Har bir davr arxeologik komplekslari baholi qudrat sistemalashtirilgan va ularning davriy sanalari aniqlangan. Jahon tarixshunosligida tosh davri jamiyatning butun evolyusiyasiga tamal toshi qo’ygan va sivilizasiyalarning paydo bo’lishiga zamin hozirlagan davr sifatida e’tirof etiladi. Zero, ushbu davr qa’rida san’at, din, oila va ijtimoiy tashkilotlarning ildizlari yashirinib yotadi. Shu jihatdan ushbu davrda insoniyat 6 Тетюхин Г.Ф, Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Геоморфологические положения мустьерского местонахождения Кутурбулак. И МКУ, вып.14 Ташкент-1978; Ранов В.А., Несмянов С.А Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973. 4

hayotining turli jabhalarida ro’y bergan o’zgarishlarni tizimli tadqiq etish va shu asosda insoniyat madaniyati voqyeyligining mohiyatini anglash muhim ahamiyat kasb etadi 7 . Hozirgi vaqtda jahon neolitshunosligida ushbu davrning asosiy manbalaridan biri bo’lgan tosh qurollarni o’rganishda yangi texnologiyalar va shu asosda yaratilgan yangi uslublarni qo’llash keng qamrovli ilmiy natijalarni qo’lga kiritish ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Xususan, tosh industriyalarning ilmiy tahlili neolit davri odamlarining iqtisodiy munosabatlari, ularning tabiiy- geografik muhit bilan o’zaro aloqadorligiga oid ma’lumotlarni olish va shu asnoda qadimgi ajdodlarimizning turmush tarzi va xo’jaligini yoritish imkonini beradi. Ayni vaqtda Oyoqog’itma makoni materiallari asosida Kaltaminor madaniyati yodgorliklarini kompleks o’rganish, zamonaviy standartlar darajasiga ko’tarish va uning jahon sivilizasiyalari shakllanishidagi ahamiyatini aniqlash zarurati ushbu dissertasiya ishining dolbzarbligini belgilaydi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. , Zarafshon vodiysining tosh davri yodgorliklari XX asrning o’rtalaridan boshlab tadqiq etila boshlangan bo’lib, ushbu tadqiqotlar natijasida shu davrga oid Uzboy bo’ylari 8 , Sariqamish 9 , Xorazm hududi 10 , Qizilqum 11 va Zarafshonning quyi oqimida 12 ko’plab Kaltaminor madaniyati yodgorliklari ochilgan va o’rganilgan. Bu tadqiqotlar tufayli Kaltaminor madaniyati sohiblari Markaziy Osiyo va Janubiy-G’arbiy Qozog’iston hududlarida tarqalib yashaganliklari ilmiy isbotlangan va kaltaminorliklar 7 Деревянко А.П., Маркин С.П. Палеолитоведение. Новосибирск. 1994. -С. 3. 8 Итина М.А. Памятники первобытной культуры верхнего Узбоя //ТХААЭЭ, т. 2. М.: 1958б. -С. 37. 9 Толстов С.П., Кесь А.-С., Итина М.А., Андрианов Б.В. Низовья Аму-Дарьи, Сары-Камыш, Узбой. История формирования и заселения// МХЭ, 3, М.: 1960. -С. 77. 10 Виноградов А.В. Раннекельтеминарская стоянка Куняк 1// КСИЭ, вып. 30. М.: 1958. -С.545; Виноградов А.В. Новые неолитические находки Хорезмской экспедиции АН СССР в 1957 г. //МХЭ, вып. 4, М.: 1960. - С.12; Виноградов А.В. Новые материалы для изучения кельтеминарской культуры// МХЭ, вып. 6. М.: 1963. - С. 36. 11 Тереножкин А.И. Археологическая рекогносцировка в Западной части Узбекистана// ВДИ, № 2. М.: 1947. - С. 134. Вактурская Н.Н. О поездке в Южные Кызылкумы в 1955 г. МХЭ, вып 1. М.: 1959. -С. 165. 12 Гулямов Я.Г. Археолгические работы к западу от Бухарского оазиса//ТИИА АН УзССР. Вып. 8. Т. 1956. - С. 14. 5