logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida

Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

389.5 KB
Ko'chirib olish
Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida Kirish ……………………………………………………………………………4 1-BOB. OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI. 1.1. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi… ………………………………9 1.2. Omon-Qo’ton g’or makonini sanalash… …………………………………..24 II-BOB. ZARAFS H ON VOHASI O’RTA PALEOLIT DAVRI Y O DGORLIKLARI. 2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi……………………………………...45 2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi……………………………………………52 III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI. 3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi………………………………………56 3.2. Samarqand makoni yuqori qatlami materiallarini trasologik tadqiq qilinishi (1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida)………………………….67 Xulosa…………………………………………………………………………….80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………… . 83 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga ko’ra, nafaqat O’zbekiston, balki O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismini tashkil etadi. Bu zamin odamzod tomonidan qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan. Shu davrdan boshlab kishilik tarixining barcha bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib, ana shu moddiy madaniyat manbalari asosida voha aholisining ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma- ketlikda o’rganib chiqilgan. Ana shu tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, Zarafshon vohasining qadimgi madaniyati o’zining xilma-xilligi, har bir davr va ularning tarixiy ketma-ketlikda intensiv rivoj topgan bosqichlari bilan insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirgan. Biroq bu juda boy va rang-barang madaniy meros hozirgacha umumlashtirilmagan va aniq bir ilmiy tizimga solinib, maxsus tadqiqot obyekti sifatida tadqiq qilinmagan. Bu boy tarixiy, madaniy meros talqini va ilmiy ta h lili ayrim tad q i q otchilar tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelindi. Darhaqiqat, ular sobiq sovet davri mafkurasi talabi asosida ta hlil qilinib, ko’p hollarda bugungi zamon talablariga javob bermaydi. Ular yangicha talqin va tahlilga muhtoj. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ilmiy ta hlil qilish, zamon talabi asosida ularni tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish ushbu mavzuning o’ta dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti va uning obyektlari. Mavzu Samarqand hududi eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining tosh davri, tarixiy davriy ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Zarafshon vohasidan topib o’rganilgan arxeologik yodgorliklarning eng qadimgisi ibtidoiy to’da davrining mustye va 2 so’nggi paleolit bosqichiga tegishli bo’lganligi bois, tadqiqot mavzusining davriy sanalari shu davrlarni, ya’ni o’rta va so’nggi paleolit davrlari oralig’ini o’z ichiga qamrab oladi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Zarafshon vodiysida mustye davri yodgorliklari keng o’rganilgan. Ular Omonqo’ton 1 , Takalisoy 2 , Qizilnura-1 3 , Zirabuloq 4 , Qo’tirbuloq 5 va boshqa yodgorliklar bo’lib, bulardan o’sha davr odamlarining ovchilik va termachilikka asoslangan turmush tarzi bilan bog’liq mehnat qurollari, ov hayvonlarining suyak qoldiqlari kabi boy ashyoviy dalillar topilgan. Biroq bu davr yodgorliklarining davriy sanasini belgilashda zamonaviy texnologik usullar asosida yaratilgan ba’zi bir geologlarning ishlarida pleystosen qatlamlari sanalarini o’rganish natijasida O’rta Osiyo soz tuproq qatlamlari tuzilishi haqida mufassal stratigrafiya kesmalarini olishga erishilgan. Shunga qaramasdan, XX asrning 30-yillarida ishlab chiqilgan, hozirda esa eskirgan mahalliy stratigrafik chizmalardan foydalanish davom etadi. Masalan, geologlar G.F.Tetyuxin, S.A.Nesmyanov, arxeologlar M.R.Qosimov, V.A.Ranov, R.X.Sulaymonov, N.X. Toshkenboyevlar bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda foydalanib kelganlar 6 . Zarafshon vohasida yuqori paleolit davri yodgorliklari 10 dan ortiq nuqtalardan topilgan. Ular orasida Samarqand manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo Samarqand manzilgohining yoshi masalasida olimlar orasida turlicha fikrlar va tortishuvlar mavjud. D.N.Lev yodgorlik madaniy qatlami (Insitu) dan topilgan arxaik tosh bolta va yirik tosh parahalarga asoslanib, Samarqand manzili 1 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман - Кутане. Тр. УзГУ, в ы п . 3 9. Самарканд-1949 ; Его же. Нов ы е находки в пещере Аманкутан. «Природа» , № 1, 1958. 2 Лев Д.Н. Пещера эпохи палеолита близ г. Самарканда. «Природа» №6, 1953; Его же. Новые памятники палеолита в Узбекистане. Труды по изучению чевертичного периода . Вып. XIII , Москва -1957. 3 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Кызылнура 1-первый мустьерский памятник в Кызылкумах. СА № 1, 1969 . 4 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. О НУ №11,1971 ; 5 Ташкенбаев Н.Х. Об исследовании палеолитической стоянки Кутурбулак. ИМКУ вып.12. Ташкент-1975; Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Изд. «ФАН», Ташкент-1980. 6 Тетюхин Г.Ф, Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Геоморфологические положения мустьерского местонахождения Кутурбулак. И МКУ, вып.14 Ташкент-1978; Ранов В.А., Несмянов С.А Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973. 3 sanasini yuqori paleolitning boshlari bilan belgilagan 7 . Bir guruh geologlar (A.A.Yuryev, G.F.Tetyuxin) esa Chashmasiyob soz tuproqlarini yoshini yuqori pleystosenning Oz-mirzacho’l yarusi bilan tenglashtiradilar. Mirzacho’l terrasasi yotqiziqlari radiokarbon analiziga ko’ra 38.000 yoshda ekanligini geologlar e’tirof etadilar. Aynan mana shu qatlamda yovvoyi ot, qulon suyaklari va yuqori paleolit parahalari topilgan. V.A.Ranov esa Samarqand manzilgohi materiallarini boshqa yodgorliklar tosh industriyasi bilan qiyoslagan holda, unga 15-20 ming yosh beradi 8 . Samarqand manzilgohi tosh qurollarini trassologik jihatdan o’rgangan arxeolog-trassolog olima G.F.Korobkova esa yodgorlik yoshini yuqori paleolit davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 9 . Samarqand yuqori paleolit manzilgohi bilan bog’liq ko’pgina bahsli masalalar prof. M.J.Jo’raqulovning «Samarqand manzilgohi va O’rta Osiyoda yuqori paleolit muammolari” nomli monografiyasini chop etilishi (“Fan” nashriyoti, 1987 yil) munosabati bilan qisman o’z yechimini topdi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada paleolit davri jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, dissertasiyada quyidagi vazifalar qo’yiladi:  mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;  ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy- xo’jalik kashfiyotlarini Samarqand hududi materiallari asosida yoritib berish; Tadqiqot mavzusining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog’liqligi. Ushbu dissertasiya tadqiqoti Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti arxeologiya kafedrasining mavzusiga taalluqli. 7 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде. И сследования 1958- 1960 гг. Тр. СамГУ, в ы п.135. Самарканд -1964; его же. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Тр. СамГУ, нов. сер. вып. 166. Самарканд, 1966. стр.97. 8 Ранов В.А.Самаркандская стоянка и её место в каменном веке Средней Азии. Изв. Отд.Общ. наук АН Тад. ССР. Вып.85, Душанбе-1969; Джуракулов М.Дж. Самаркандская стоянка и проблемы…стр.24. 9 Коробкова Г.Ф. Трассологические исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 -1960 гг.), МИА №185, стр 159-167. Москва-1972. 4 Tadqiqotning ilmiy metodologik asoslari. Mavzuni yoritish jarayonida obyektivlik, ilmiy xolislik, tarixiylik tamoyillariga tayanildi. Asosiy e’tibor yuz bergan voqyealarning o’zaro dialektik aloqadorligi va bir tizimligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida mavzuni yoritishda milliy istiqlol g’oyasidan kelib chiqqan holda yondashildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar. Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon talablari asosida ilmiy o’rganish quyidagilarni ko’tarib chiqishni taqoza etdi: - Zarafshon vohasi hududi o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Zarafshon vohasi hududi paleolit davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalar tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilingan;  Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib kelingan; Dissertasiyaning amaliy ahamiyati. Dissertasiya natijalaridan ko’p Zarafshon vodiysi moddiy madaniyat yodgorliklari majmuasini tayyorlashda, Samarqand, Navoiy va Buxoro oliy o’quv yurtlari tarix fakulteti talabalari uchun «Zarafshon vodiysi ibtidoiy davr arxeologiyasi» nomli maxsus kurs o’quv qo’llanmasi tayyorlashda « foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganlik darajasi. Dissertasiya mavzusi bo’yicha ilmiy jurnallar va ilmiy anjuman to’plamlarida 2ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Tadqiqot aprobasiyasi. Samarqand davlat universiteti iqtidorli yoshlar ilmiy konferensiyalarida, yillik ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalarida mavzu bo’yicha ma’ruzalar qilinib, ilmiy aprobasiyadan o’tkazilgan. 5 Dissertasiyaning tarkibiy qismi va h ajmi. Dissertasiya kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro’yxati va illyustrativ material-albom ilovalaridan iborat. Dissertasiyaning hajmi 70 bet, ilovalardan iborat 6 1-BOB OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI. 1.2. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi. A. Navoiy nomidagi O’zbekiston Davlat Universiteti (hozirda SamDU) geologlari bilan suhbatda biz Samarqanddan janubroqdagi Omon Qo’ton hududida hamda Taxti Qoracha davoni orqasida karstli g’orlar borligini bilib oldik. Ushbu ma’lumotlarni tekshirib ko’rish maqsadida D.N. Lev tarix fakultetining bir guruh talabalari hamkorligida 1947 yilning 30 martida Omon-Qo’ton qishlog’iga tashrif buyurdi. Mahalliy aholidan, xususan yosh ishchi Hasanovdan surishtirish natijasida Omon-Qo’ton qishlog’i yaqinida ikkita g’or borligi aniqlandi. Ulardan biri qishloqdan bir necha km shimolroqda, Omon-Qo’ton arig’ining chap sohilida joylashgan. Rekognostik . tadqiqotlarning ko’rsatishicha, bu tektonik harakatlar tufayli hosil bo’lgan kichik yoriq ekanligi aniqlandi. Ikkinchi g’or esa Samarqand shahridan 45 km janubda, qishloqdan 2 km masofada va Bulbulsoy tog’laridagi darada joylashgan. Uning dengiz sathidan balandligi axminan 1300 m. Bu yerda olib borilgan dastlabki qidiruv ishlari uning mramorlashgan oxaktoshdan hosil bo’lgan karstli g’or bo’lganligini va unda qadimgi tosh davri odamlari yashaganligi ma’lum bo’ldi. Uzkomstarisning fotografi janob Polyakovning ta’kidlashicha, 1039 yilda M.V. Voyevodskiy rahbarligidagi arxeologik ekspedisiya Omon-Qo’ton hududlarida qidiruv ishlarini olib borgan. Biroq ushbu ishlarning natijalari bizga ma’lum emas. D.N. Levning iltimosiga ko’ra, 1947 yilning avgustida g’orni Hisor geologik ekspedisiyasining a’zosi to’rtlamchi davr geologi N.P. Kostenko kelib ko’radi. Uning fikriga ko’ra, g’or rmrn Qo’ton arig’ining pastki va eng qadimgi tubidagi terrasa bilan bir xil balandlikka ega. Yuu ikkinchi balan d terrasa tog’ allyuviyi bo’laklari va qisman prolyuviyli kelib chiqishga ega. Agar, ushbu baland ikkinchi terrasani Omon-Qo’ton qishlog’i bo’ylab kuzatadigan bo’lsak, u holda shimol 7 tomonga qarab Zarafshon yo’nalishida ushbu lessli terrasaning ikkiga quyi va yuqori qatlamlarga ajralganligini ko’ramiz. Samarqand shahridan janubda Zarafshon tog’larining kengliklar bo’ylab cho’zilgan g’arbiy tizmalari joylashgan. Uning o’rta qismi Magian daryosidan Taxti Qoracha davonigacha cho’zilgan bo’lib, odatda, bu yerni mahalliy aholi Chaqil Qalyan, g’arbiy qismini esa Qora Tepa deb atashadi. Chaqil Qalyanning Qora-Tepa bilan tutashgan joyida Zarafshon tog’ tizmasi janubga, ya’ni Kitob tumaniga qarab keskin burilish hosil qiladi va bu holat Shaxak daryosining kuchli regressiv erroziyasi natijasidandir. Bu yerdagi asosiy tizmaning suv to’planadigan joyi ancha pastda joylashgan va bu holat bu yerga avtotransportning chiqishiga imkon beradi. Geologik nuqtai nazardan Taxti-Qoracha davoni ko’proq yuqori silur davrining jinslaridan tarkib topgan. Ushbu jinslarga qayroqtoshlar, slaneslar, rogoviklar va asosan, oxaktoshlar kiradi. Yuqori silur davri jinslari o’zining kuchli darajada metomorfizasiyaga uchraganligi bilan ajralib turadi. Oxaktoshlar odatda, plitasimon yirik mramorlarga aylanib qolgan va ko’pincha ularning qat qatligi yaxshi saqlanmagan. Taxti Qoracha davoni hududidagi ancha yosh yotqiziqlar qatoriga uchta terrasa hosil qilgan Shoxak daryosi vodiysidagi qadimgi allyuviy qatlamlarini kiritish mumkin. Bu hududlarda cho’kindi jinslardan tashqari intruziv jinslar ham ko’p tarqalgan (granitlar va granodilritlar). Ular Taxti-Qoracha davoni va Qora-Tepa hududlarida ko’proq uchraydi. Bu yerdagi yuqori silur davri yotqiziqlari diz’yunktiv strukturalar tomonidan bosib va bo’lib tashlangan. Ushbu strukturalarning shakllanishi paleozoy davrining oxirlaridan boshlangan va hozirgacha davom etib kelmoqda. Bu haqda hozirgi kundagi seysmik faollik guvohlik beradi. Tektonik harakatlar boshqa nisbatan qattiq jismlar kabi oxaktoshlarni ham intensiv buzilishiga olib kelgan. Turli yo’nalishlardagi va hajmlardagi yoriqlar yuqori silur davrida Taxti-Qoracha davonida keng tarqalgan belgilardan bo’lgan. 8 Qulay geomorfologik va gidrogeologik sharoitlarda oxaktoshlar yorilishining kuchayishi qadimda Zarafshon tog’ tizmasida karstli jarayonlarning rivojlanishiga olib kelgan. Bu haqda shu yerdagi g’orlar, karstli quduqlar va boshqa manbalarning mavjudligi, ya’ni karstli jarayonlarning ko’plab qoldiqlari guvohlik beradi. Taxti-Qoracha hududidagi ma’lum bo’lgan paleolit davri odamlari hayoti bilan bog’liq barcha jarayonlar karstli g’orlar bilan bog’liq bo’lganligi uchun ular alohida qiziqish uyg’otadi. Zarafshon tog’ tizmasidagi karstli jarayonlarning shakllanishi va paydo bo’lish vaqti masalasi hali ma’lum emas. Magian daryosi hududlaridagi g’orlarda gidrotermal faoliyat izlari topilgan (minerallar: antimonit, kivovar, barit, flyuorit va kalsit) va bu holat ushbu g’or paydo bo’lishining o’ta qadimiyligini ko’rsatadi. Bunday xulosalarni Taxti- Qoracha hududlaridagi g’orlarga ham qo’llash mumkinmi, noaniq. Magian daryosi va Taxti-Qoracha hududidlarigi g’orlarning shakllanishi borasida vaqt nuqtai nazaridan bunday parallelizasiya o’tkazish uchun shubhasiz ma’lumotlar yo’q. Ammo, ularning tashqi o’xshashligiga ko’ra ularni analogiya qilish mumkin. Ma’lum dalillarning guvohlik berishicha, Omon-Qo’ton 1 g’orida ayrim vaqtlarda qurish sodir bo’lgan va yana suv chiqib turgan. Masalan, g’orning qulab tushgan maydonini tozalashda, bu yerdagi g’or devorining kesmasida mayda toshchalarni suv bilan olib keltirilgan 6 ta qatlam borligi aniqlandi. 1,6 m chuqurlikdan g’orning ichki qismidan yuvib chiqarilgan ko’mir qoldiqlari topilgan. Aftidan, g’orga ibtidoiy odamlar kelganlaridan keyin uning tagidan suv chiqqan. G’orda suvning paydo bo’lishi va qurishini tektonik harakatlar yoki oxaktoshlar yoriqlarning yopilishi yoki ochilishi bilan bog’lash lozim. Bulbul Zarsoyda ochilgan g’or D.N. Lev tomonidan 1947 yilda o’rganila boshlangan. Bu ishlar qidiruv xarakteriga ega edi. 1948 yilda ham O’zbek Davlat Universiteti tomonidan tashkil qilingan arxeologik ekspedisiya qidiruv ishlari bilan shug’ullangan. Qidiruv ishlari ikki oy davom ettirildi. G’orning kirish qismi past gumbaz shakliga ega. Uning kirish qismi janub , janubi - sharqqa qaragan. G’orga kirish joyining old maydonchasi uning kirish joyi 9 singari balandligi 0,90 m va eni 1,50 m keladigan qulab tushgan toshlar bilan qoplangan. G’orning tor kirish yo’lagi 7,2 m chuqurlikkacha davom etadi, so’ngra, uzunligi 2,60 m va eni 2,52 m keladigan kameraga chiqiladi. Uning balandligi odam bo’yi keladi. Kameraning oxiridagi g’orning tom qismida yuqoriga eltuvchi karstli tuynuk mavjud. G’orning qalin oxakli tuf bilan qoplangan g’arbiy devorida shu yerdagi galareyaga eltuvchi yana bir karsli yoriq mavjud. Aftidan, bu yerda hozirda tufli qoplamalar bilan to’lib qolgan va ibtidoiy odamlar yashagan davrda alohida xona bo’lgan. G’or g’arbiy devorining poli ham oxakli tuflar, ya’ni stalagmitlar bilan qoplangan. Bahorda va yozda, taxminan, iyul oyining o’rtalarigacha g’orda namgarchilik bo’ladi. Kuzda g’or to’liq quriydi. Masalan, D.N. Levning kuzatishicha, yuqorida tilga olingan g’orning g’arbiy devoridagi karstli yoriqda 1948 yilning may oyida suv 10 sm chuqurlikkacha yetgan. Omon-Qo’ton qishlog’ining katta avlod aholisi bu g’orni ilohiy deb hisoblaydilar. Unga kirish taqiqlangan. G’orda olib borilgan dastlabki kuzatishlardayoq, bu yerdan yirik toshlar bosib qolgan atayin chaqmoqlangan tosh siniqlari, qazilma hayvonlar hamda ko’mir qoldiqlari aniqlangan. Bunday toshlardan birining hajmi 2 kg bo’lib, uning ustida suyak maydalash juda qulay. Bu toshning ish qirrasi o’tkir va ba’zi joylari yo’nilgan. Aytish mumkinki, bu yerdagi o’choq qurilishiga ishlatilgan bu tosh ibtidoiy odamlar tomonidan suyaklarni maydalash va ularning ichidagi iliklarni qo’lga kiritish uchun qo’llanilgan. Dastavval, tosh qurollarni yasashdan hosil bo’ladigan tosh parraxalarni topishning iloji bo’lmadi. G’orning eng baland sharqiy devori yaqinida amalga oshirilgan 0,73 m chuqurlikdagi qazishma bu yerdan qizg’ish loyli madaniy qatlamlar hali davom etayotganligini ko’rsatdi. Bu qazishmadan 20 sm chuqurlikdan boshlab ko’plab yovvoyi hayvonlarning majaqlangan suyaklari va kvarsdan ishlangan tosh qurollar topildi: 1. Shaklsiz zarb maydonchali uchirindi, biroq, zarb tepaligi bo’rtib 10 chiqqan.Zarb maydonchasining uzun qirrasi bo’ylab egik qirra ko’rinishidagi ishlatilishdan qolgan izlar mavjud. uchirindining o’zi ham noto’g’ri shaklda (rasm. 10, 2). 2. Uchburchak shaklli bargsimon qurolning bo’lagi. Uning yuzalaridan biri mayda retushlash, ikkinchisi esa, qisman ushbu texnika yordamida ishlov berilgan. Qurolda anchayin keng maydoncha bor, biroq, zarb tepaligi uchramaydi. Bu qurol nukleusdan chaqmoqlab olingan uchirindidan emas, balki kvarsning tabiiy sinig’idan ishlangan. U mustye davriga xos kontrzarba texnikasi bilan emas, balki quyi paleolit davriga oi d yo’nish texnikasi yordamida ishlov. 3. Tosh g’o’ladan ishlangan va yuzasi qo’pol yo’nilgan pichoqsimon qurol. Uning chap qirrasida o’ng qo’lda ushlash uchun atayin q i lingan o’yig’i bor. Samarqand muzeyida O’zbekiston Davlat Universiteti geologi R.V. Smirnov hadya etgan ajoyib chaqmoqtoshdan ishlangan qirg’ich mavjud. ushbu qurol geologlarning aytishicha, Qizilqumda olib borilgan geologik ishlar jarayonida topilgan. Bu qurol shakliga ko’ra Teshik Toshdagi shunday buyumlarga o’xshab ketadi. ushbu qurolda ham o’yiq bor. Biroq, bu o’yiq qo’lga emas, balki uni qo’ndoqqa bog’lash uchun mo’ljallangan. 1948 yildagi Omon-Qo’tonda olib borilgan tadqiqotlar natijasida bu yerdan kvarsdan ishlangan bir dona qirg’ich topilgan va uning ham qo’lda ushlashga mo’ljallangan o’yig’i bor. 4. Kvarsdan ishlangan uzunchoq shaklli nukleussimon bo’lak. Uning yuzasida chaqmoqlab olingan uchirindilarning negativlari saqlanib qolgan. D.N. Lev bir oylik tanaffusdan keyin g’orga yana qaytib keladi va g’or g’arbiy devoridagi qattiq tuf bilan qoplangan polini kimdir yorganligi ma’lum bo’ladi. Bu yerdan faqat tuyaning o’rkachini eslatadigan butun stalagmitgina saqlanib qolgan. Shu paytlarda g’ordan olib chiqilgan stalagmitlar orasida qotib qolgan hayvon va odamning naysimon suyaklari saqlanib qolganligi aniqlanadi. Shuningdek, qattiq massalarda odamning son suyagi qoldiqlari ham saqlanib qolgan. Ushbu odam suyaklari dastavval O’zbekiston Davlat Universiteti proffessori, xizmat ko’rsatgan fan arbobi B.G. Turkevich tomonidan aniqlangan 11 edi. 1947 yilning 13 oktyabrida ushbu odam suyaklari qoldiqlari M.V. Lomonosov nomidagi Moskva Davlat Universitetining Antropologiya Institutiga olib kelinadi. Institut direktori antropologi M.A. Gremyaskiyning ta’kidlashicha, minerallashgan son suyagini istalgan tarzda aniq aniqlash mumkin emas, suyak hali qattiq jinsdan tozalab olinguncha sinchkovlik, ehtiyotkorlik va uzoq vaqt ishlash lozim bo’ladi. Shunday bo’lsada, prof. A.M. Gremyaskiy suyak qoldiqlarini atroflicha o’rganib quyidagi xulosani yozadi: “son suyagini bo’lagi aniq diognostika qilinishi mumkin emas. Ammo, bu borada quyidagilarni ta’kidlash mumkin: 1. Bu sonsuyagi bo’lagi tipik odamning suyagidan farq qiladi: a) kichik absolyut hajmiga ko’ra (42 mm, diametri 53 mm); b) traxanterasi kichik va rivojlanmagan; v) kongoliafizor burchagi katta, negaki bu burchakni 125 130 0 da bo’lgandagina aniqlash mukin, bu suyakda ushbu burchak neandertallarda 116 0 ni tashkil qiladi). Vertel suyagi osti tekisligining indeksiga ko’ra, epifafiz suyagining eni 110 ga teng va oldingi sagital va transversal suyaklarining diametri neadertallarnikiga yaqin “Bilim - kuchdir” ro’znomasining redaksiyasi prof. A.M. Gremyaskiyga murojoat qilib, Omon-Qo’ton topilmasining ilmiy ahamiyati haqida gapirishni so’ragan. Hozirgi ma’lumotlarga ko’ra - deydi prof. M.A. Gremyaskiy –Omon- Qo’tondan topilgan suyak qoldiqlari bundan 150 200 ming yillar muqaddam yashagan ibtidoiy odamga, ehtimol, neandertallarga va balki undan ham primitiv odamlarga tegishlidir. Ushbu xulosa Omon-Qo’tondan topilgan tosh qurollarning qo’pol ko’rinishga ega ekanligi bilan ham tasdiqlanadi (“Znaniye– sila, №2, 1948. S. 30). 1948 yilning iyunida Omon-Qo’ton topilmasi yuqorida tilga olingan Antrapologi Institktida ma’ruza sifatida ko’rgazma qilindi. Anjumanga raislik qilayotgan biologiya fanlari doktori, antropolog Debes, ushbu son suyaklarining ancha qadimgi, ya’ni sinantroplarga xos bo’lishi mumkinligi haqidagi taxminni aytadi. Ushbu anjumanda ishtirok etayotgan son suyaklari bo’yicha mutaxassis, 12 antrapolog (morfolog) M.A. Shneyder quyidagi qiziqarli fikrlarni bildirdi. Ushbu chap son suyagi yuqori qismining bo’lagi kuchli darajada minerallashgan va oxakli qoplama bilan notekis qoplangan. Bu suyak bo’laklarini morfologik jihatdan tahlil qilish ikki jihatdan murakkabliklar tug’diradi: “1. Suyakning oxak qoplama bilan qalin qoplanganligi uning o’lchamlarini va burchaklarini ayniqsa, suyakning kelib chiqishini aniqlashda antrapologik jihatdan muhim bo’lgan bo’yin diafizining burchagini aniq o’lchash imkonini bermaydi..agar suyakning egilgan joyida oxak qoplami qattiq bo’lsa, u holda uning burchagi ko’rinib turganidan ko’ra kichikroq bo’ladi. 2. Ayrim belgilar, masalan, suyak bo’yinchasining diametri, transversal tekislikning hamda kichik vertelning holati va boshqa belgilar qazilma odamlarning va odamning qator etnik guruhlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega”. M.A. Shneyderning fikricha, bu suyak haqida ayrim umumiy xulosalarni berish mumkin, ammo, asosiy chiziqli va ikkita burchak o’lchamlariga – suyak bo’yinchasining uzunasiga va bosh qismi bilan birga olingan kesmasiga hamda har ikkala vertellarning cheka bo’rtmalari hamda bo’yin diafizlari va gorzionlar orasidagi masofani bilish zarur. M.A. Shneyder o’z ma’ruzasida Omon-Qo’tondan topilgan son suyagini unga o’xshash pitekantroplar, neandertallar va zamonaviy odamlar suyaklarini bilan taqqosladi. Aytish joizki, yuqorida tahkidlangan o’lchamlarning va holatlarning har biri zamonaviy odamlarda ham uchraydi. 1. Omon-Qo’tondan topilgan suyak bo’lagining bosh qismi nisbatan kichik diametrli bo’lib, bu ko’proq zamonaviy ayollarning son suyaklariga xosdir.Ammo, uning kalta va uzun diametrlarini nisbati suyak bosh qismining bunday nisbatiga mos kelmaydi. Bu suyak o’zining bosh qismi hamda uning bo’yin qismi bilan mos ravishda pitekantroplarning son suyaklarini eslatadi. 2. Bu suyakning bo’yin diafiz burchagi kattaligiga ko’ra zamonaviy odamlarning quyi normasini hosil qiladi (chamalaganda 122 125). Bunday burchak kattaligi erkaklarda va ayollarda ham uchraydi. Biroq, suyak to’liq tozalanganidan 13 so’ng bu burchakning katta yoki kichikligini aniq aytish mumkin. Ammo, bu burchak kattaligini 125 0 dan kattaroq deb hisobashga asos bor. Agar, ushbu bo’yin diafizining burchak kattaligini hajmi 125 0 bo’lsa ham, u zamonaviy odamning platimerik indeksi Omon-Qo’tondagi suyaknikidan kattaroq bo’lib chiqadi. Agar ushbu suyak bo’yin diafiz burchagi kattaligini eng kichik o’lchamlarini olsak, u holda u neandertallarnikidan ko’ra ko’proq pitekantroplarnikigiga yaqinroq bo’lib chiqadi. Ammo, uni burchagi bilan platimerik indekslari orasidagi nisbat neandertallar bilan pitekantroplar orasisidagi o’rtaliqni beradi. Ushbu suyakning glasialiligi (yassilik) uni pitekantroplarga ham va zamonaviy tipdagi ayollarning son suyagiga ham yaqinlashtiradi. Zamonaviy erkaklar hamda neandertallarning son suyaklari ancha yirik bo’ladi va Omon-Qo’tondagi son suyakka o’xshamaydi. M.A. Shneyder juda qiziqarli xulosalar chiqaradi. Uning fikricha, Omon- Qo’ton odamining son suyagi kichik gorzion burchakka ega va bu uning yerda yurganligidan dalolat beradi. Biroq, bu burchak kuchli vertel osti yassiligiga olib kelish uchun uncha katta emas. M.A. Shneyderning nazariyasiga ko’ra, suyakni kattalashuvining o’sib borishi va sagital yo’nalishda umumiy kattalashuvi suyakning barcha strukturalari korrulyativ o’zgarishiga mos ravishda suyakni dinamik faoliyatini o’sishini xarakterlaydi, ya’ni yerdagi harakat pastki a’zolar uchlarini va boshqalarni fa’oliyatidir. Grasiallikning ko’payishi va suyakning tarnsversal yo’nalishda o’sishi odam harakat faoliyatining statistikasining o’sishini xarakterlaydi, yoki tayanch va sekin harakatni belgilaydi. Yuqorida keltirilgan fikrlar, M.A. Shneyderga Omon-Qo’tonning son suyagi bo’lagida odam harakatining statistik tomonlari ko’rib chiqiladi. Ammo, uning pitekantrop yoki neandertallarga yaqinligini belgilovchi dinamik harakatlari ko’rilmaydi 10 . Ushbu antropologik xulosalar arxeologik ma’lumotlar bilan ham o’z 10 М.А. Шнейдернинг оғзаки маълумоти 14 tasdiqini topadi. 1947 yilning 18 oktabrida Omon-Qo’ton g’ori materiallari N.Ya. Marra nomidagi Tarix va Moddiy madaniyat instituining Leningrad bo’limida ko’rgazma qilindi. Bu yerdagi paleolit davrini o’rganish bo’yicha eng yirik mutaxassislarning ta’kidlashicha, Omon-Qo’ton haqidagi ma’ruza muhokomasi va yig’ilgan kolleksiyalarni ko’rgazmasi Omon-Qo’ton g’orining SSSR hududlaridagi eng qadimgi odamlar madaniyati yodgorligi sifatida birlamchi ahamiyatga egadir. 1948 yilda Omon-Qo’tondan olingan qo’shimcha materiallar yuqorida tilga olingan institutda yana ko’rgazma qilindi. Bu yerdagi eng yirik mutaxassislar Omon-Qo’tonda sinantropning izlari borga o’xshaydi, deb ta’kidladilar. Shu yerda qazilma odam bilan ayiqni son suyaklarini o’xshashligi haqida ikki og’iz aytib o’tmoq joiz. Omon-Qo’tonning son suyaklari Moskvaga olib kelindi va yirik paleontolog V.I. Gromovaga ko’rsatildi. U kishi suyakni o’rganar ekan, Omon-Qo’ton son suyagida ayiqning son suyagi bilan o’xshashlik yo’q va bu shubhasiz, odam suyagidir, deb ta’kidladi. Yuqorida tilga olingan anjumunda V.V. Ginzburg Omon-Qo’tondan topilgan son suyagini ayol kishiga tegishli, degan edi. Bu fikrni V.V. Ginzburggacha professor B.G. Turkevich ham ta’kidlagan edi. Tabiiyki, biz eng oddiy ma’lumotlarni keltirdik. Omon-Qo’tondan topilgan odam suyaklari ular tozalab olinganidan keyin ham o’rganishda davom ettiriladi. Singan stalagmitlarning orasidan va ularning tagidagi 10 20 sm chuqurliklardan naysimon hayvon suyaklaridan tashqari tosh qurollar hamda dioritdan ishlangan, keng zarb maydonchali va bo’rtib chiqqan zarb tepaligiga ega ikkita uchirindi topildi. Ushbu uchirindilarning hajmi uncha katta emas: ulardan birining bo’yi 4,5 sm, eni esa 27 sm. Uzun qirralaridan birida retushlash izlari biroz ko’rinib turadi. Ikkinchi uchirindining uzunligi 2 sm dan oshiqroq, eni ham 2 sm ni tashkil qiladi. Bu yerdagi g’arbiy devorning tagidagi stalagmitning tagidan, 10 20 sm chuqurlikdan oxaktoshning maydalangan bo’laklari topildi. Ular o’ta qo’pol va yirik hajmli edi . Ulardan ikkitasi qisman ishlangan gardishlarni eslatadi. Ammo, ular gardishsimon nukleuslar emas. Taxti Qoracha davoni ortidagi 15 g’orlardan birida xuddi shunga o’xshash oxaktosh qurollar topilgan edi. So’ngra, Omon-Qo’ton g’orining qalin oxakli tuf bilan qoplangan g’arbiy devori tagidan kul va qadimda singan tosh shaklida ibtidoiy gulxan qoldig’i aniqlandi. Bu yerdan ham yuqorida aytganimizdek, odam suyaklari qoldiqlari topilgan. 1947 yilda amalga oshirilgan qidiruv ishlari natijasida Omon-Qo’ton g’oridan hayvonlarning 900 ta suyak qoldiqlari va 14 ta tosh qurollar topilgan edi. G’or nam bo’lganligi sabali suyaklar yaxshi saqlangan. Bu suyaklarda majaqlangan va ayrimlarida tosh qurollar tilgan izlari ham bor. G’ordan topilgan qazilma fauna katta qiziqish uyg’otadi. Negaki, ular gafaqat ibtidoiy odamlarning ov obyektlari, balki qadimgi paleoiqlim haqida ham muhim ma’lumlotlarni beradi. V.I. Gromovaning dastlabki xulosasiga ko’ra Omon-Qo’ton g’oridan quyidagi sut emizuvchilar topilgan: 1. ot 2. bug’u 3. yovvoyi echki 4. giyena 5. ayiq 6. jayra 7. yumronqoziq 8. pishuxa Aftidan, yana tulki va boshqa yirtqichlar topilgan. Bu materiallarni A.P. Okladnikov tomonidan o’rganilgan Teshik-Tosh g’ori materiallari bilan qiyoslaymiz: 1. Sibir echkisi 2. Ot 3. To’ng’iz 4. Qoplon 16 5. Dasht mushugi 6. Giyena 7. Yumronqoziq 8. Pishuxa 9. Kiyik A.P. Okladnikovning ta’kidlashicha, Teshik-Tosh g’orida jami 667 ta suyak qoldiqlari topilgan bo’lib, ulardan 649 tasi sibir echkisiga, 2 tasi (tishlar) otlarga, 3 tasi to’ng’izga, 1 tasi qoplonga, 7 tasi yumronqoziqqa, 1 tasi pishuxaga va 5 tasi qushlarga tegishli bo’lgan. Bug’uning suyaklari masalasiga kelsak, u holda na A.P. Okladnikov va na V.I. Gromova Teshik Toshdan topilganligi haqida gapirmaydilar. V.I. Gromovaning ta’kidlashicha, shu yerdagi ariqdan bug’uning shoxlari topilgan va u sur’atga ham olingan 11 . Yuqorida ta’kidlangan fikrdan ko’rinib turibdiki, teshik Toshda xuddi Omon-Qo’tondagidek fauna hukm surgan. Shuningdek, topilgan suyak qoldiqlarining katta qismi tog’ echkisiga xosdir. Omon-Qo’ton g’oridan ham ushbu hayvon suyak qoldiqlari topilgan. 1948 yilda Omon-Qo’ton g’orida olib borilgan qazish ishlari natijasida Teshik Toshdagiga o’xshash fauna aniqlangan. A.P. Okladnikovning tadqiqotlarigacha O’rta Osiyoning to’rtlamchi davr faunasi noma’lum edi. Endilikda amalga oshirilgan yangi kashfiyotlar tufayli bu masalada to’laroq tasavvurga egamiz. Aytish joizki, o’sha davrning faunasi hozirgi hayvonot dunyosiga juda o’xshashdir. Faqat, yovvoyi otlar bundan mustasno. Zamonaviy faunaning qadimiy g’orlar hayvonot olami bilan o’xshashligi O’zbekistonning ayrim tog’li hududlaridagi paleoiqlim haqida gapirish imkonini beradi. Fikrimizcha, olingan ma’lumotlarga ko’ra O’zbekistonda ilk to’rtlamchi davr boshlaridan barqaror iqlim sharoitlari hukm surganligini aytish mumkin. 11 В.И. Громов. Палеогеографическое и археологическое обоснованиестратиграфии континентальных отложений чпериода на территории СССР. Труды института геологических наук. Т. 64. Сер. 17. Изд-во АН СССР. С. . С. 733. 17 L.S. Berg o’zining “Klimat i jizn” nomli kitobida Turkistonda yuqori eosen davrida quruq iqlim sharoitlari hukm surganligini ta’kidlasada, “Osiyoning qurishi” nazariyasiga qarshi chiqadi. Bu borada olim quyidagicha yozadi: “men ta’kidlaymanki, O’rta Osiyoda madaniyatlarning inqirozga uchrashi iqlim o’zgarishlariga bog’liq emas, balki urushlar va avvalombor, sug’orish sistemasining ishdan chiqishi bo’lgan”. M.V. Mushketov, deb yozadi L.S. Berg, Turkiston iqlimini qurishi tarafdori edi, ammo, u bundan 500 yil avval Amudaryoning qumlari hozirgiga o’xshash bo’lganligini tan oldi 12 . So’ngra, L.S. Berg, u er av. II asrda yashagan Arrian er.av. IV asrda (328 yilda) Zarafshon (Politimet) daryosi xuddi hozirgidek Amudaryogacha yetib bormaganligiga istixoda qilib: Aleksandr Politimet daryosi sug’oradigan barcha davlatlardan etdi; daryo tugagan joyda davlatning cho’l zonalari boshlanadi; o’zining sersuvligiga qaramasdan bu daryo shu yerga kelib qumlar orasiga yo’qolib ketadi. Shu tarzda doimiy oquvchi daryolar ham qumga singib ketadi. Masalan, Mardov davlatidan oqib o’tuvchi Epard, ariylar davlatini sug’oradigan Ariy, Yevergetlar davlatigacha oqib boradigan Etimandr daryolari shular jumlasidandir 13 . Zarafshon daryosi 10 asrda, ya’ni arablar davrida qay ahvolda bo’lgan. So’ngra, L.S. Berg, Eronning hozirgi Istaxri va Maqdisi yashagan davrlardagi tarixiy topografisini yaxshi biladigan Tomashekning Eron cho’llarida oxirgi paytlarda iqlim xayratlanarli darajada doimiy bo’lganligini aniqlaganligiga istixoda qiladi 14 . Nomi zikr etilgan tadqiqotchi faqat tarixiy davrdagi iqlim o’zgarishlarigina o’rganadi. Biroq, O’rta Osiyoning to’rtlamchi davrdagi iqlim sharoitlari masalalariga qo’l urmaydi. O’ta qadim zamonlarda Omon-Qo’ton hududlari qalin o’rmonlar bilan qoplangan bo’lgan va ular keyinchalik odamlar tomonidan kesib tashlangan. 12 Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 330. 13 Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 93. 14 Л. С. Берг. “Климат и жизнь”. Л. 1937. С. 73. 18 1914 yillarda polkovnik Korolkovning Omon-Qo’ton hududlarida olib borgan ishlari skeptik olimlarga tog’ sharoitlarida sug’ormasdan ham o’rmonlar hosil qilish mumkinligini ko’rsatib berdi. Omon-Qo’tonni o’rmonlashtirish mikroiqlimni o’zgartirib yubordi. Agar, Korolkov davrida bu yerda buloqlar deyarli bo’lmagan bo’lsa, hozirgi paytda Bulbulzorsoyga suv ikkita buloqdan oqib tushadi. Tog’larni terrasalashtirish yangi tuproq sharoitlarini yaratdi; tuproqda namlikning konsentrasiyalashuvi oqibatida Omon-Qo’tonda o’tloq qatlam hosil bo’ldi; erroziya jarayonlari (tuproqning yuvilishi) deyarli uchramaydi. Tog’larni terrasalashtirish ishlari Urgut tumanining boshqa joylarida ham olib borilmoqda. O’sha davrdagi Samarqand o’rmon xo’jaligi rahbari S.D. Jerdovning fikricha 15 , tog’larni terrasalashtirish Urgut tumaniga tamakini sug’orishni 5 6 dan 10 martagacha yetkazish va unumdorlar yerlarni 1000 gektargacha oshirish imkonini beradi. Tajribalarning ko’rsatishicha. O’rta Osiyo sharoitlarida qrim sosnasi ancha qalin o’sadi. Tog’lar terrasalashtirilganda esa, uning o’sishi Yevropa hududlaridagi o’sish bilan tenglashadi. Sosnaning yillik o’sishi akasiyanikidan ko’proqni tashkil qiladi. Y.P. Korovinning yozishicha: “O’rmon o’simliklari O’rta Osiyo va Qozoqistonning hayotida katta ahamiyatga ega”. Tabiat hodisalarining aylanishida o’rmonlarning roli ayon. Iqlim sharoitlariga mute bo’lgan sharoitlarda joylashgan o’rmonlarning o’zlari iqlim sharoitlarini hosil qilishga kirishadilar. O’rmonlar o’zlarining ichkarisida o’ziga xos iqlim sharitlarini, haroratni, namlikni va yorug’likni hosil qiladilar va bu atrofdagi ochiq maydonli yerlarnikidan farq qiladi 16 . Shunday qilib, Omon-Qo’tondan va O’zbekistonning boshqa joylaridan topilgan hozirgiga o’xshash qazilma fauna asosida o’rganilayotgan hududlarda to’rtlamchi davrda ham hozirgiga yaqin iqlim sharoitlari hukm surgan. Bu savolga oxirgi javobni ko’mir hamda gul chang ahlillari beradi. 15 С.Д. Жардовнинг оғзаки маълумоти. 16 В.И. Коровин. Раститульность Ср. Азии. М.: Т. 1. 1934. С. 400. 19 1948 yilda O’zbekiston Davlat Universiteti (Hozirda SamDU) Omon- Qo’tonga arxeologik ekspedisiya uyushtirdi. Ekspedisiya ishlarida tarix fakulteti talabalaridan: K. Maxmudov, K Samibayev, Sh. Ma’rupov va boshqalar qatnashdilar. Ekspedisiya ishlari 2 oy davom ettirildi. Ekspedisiya o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’ydi: g’ordagi qulab tushgan maydonni tozalash hamda yangi arxeologik yodgorliklarni keng qidirish ishlarini olib borish. G’orning kirish qismi turli kattalikdagi toshlar bilan to’silgan edi. Ushbu qulab tushgan joyning chuqurligi 2 m gacha yetadi. Maydonni tozalashda, 1,6 m chuqurlikdan mayda qumli 6 ta qatlam aniqlandi. Ular turli davrlarda g’ordan suv oqib chiqib turganligidan dalolat berardi. Bu qatlamlarda ko’mir qoldiqlari uchraydi. Ishlar sekin borardi, negaki, bu yerdagi tuproq orasidan qotib qolgan toshlar ham chiqib turardi. Va nihoyat, ikkita tosh orasidan g’orning qadimgi kirish joyi ochildi. g’orning kirish joyidagi harsang toshning tagi ko’rindi. Shunday qilib, endi biz g’or dastlabki balandligi va g’or eshigining eni haqida gapira olamiz. G’orning balandligi 2,27 metr, eni 2,25 metrni tashkil qildi. Qazishmadagi kesmada uchta qatlam ajralib turadi: A) loyli quyi qatlam B) mayda qumdan iborat o’rta qatlam V) tarkibi o’rta qatlamnikiga o’zshash yuqori qatlam Quyi qatlamdan, g’or tomidan 1,75 m chuqurlikdan kvarsdan ishlangan ajoyib qirg’ich va ko’mir qoldiqlari topildi. Ularning yonidan kvarsdan ishlangan boshqa bir qurol ham topildi. Qirg’ich uchirindidan emas, balki tabiiy singan kvars bo’lagidan yasalgan. Qurolning har ikkala yuzasi ham qo’pol yo’ning’ilar negativlari bilan qoplangan. Uning ish qirrasi biroz egilgan, tik va qo’pol retushlashlangan. Qurolning uchlaridan biri o’yib kertib ishlangan va bu buyumni o’ng qo’lning ko’rsatgich barmog’ida ushlash uchun qilingan. Shunga o’xshash qurol g’orning sharqiy 20 devoridagi qazishmadan topildi, biroq, uning hajmi nisbatan kichikroq. Topilgan qurollardan yana biri kvarsning shaklsiz bo’lagi bo’lib, u periferiyasi bo’ylab qo’pol yo’nilgan va ish qirrasi egilgan, qo’pol retushlangan. O’rta va yuqori qatlamlarning turli chuqurliklarida majaqlangan suyaklar, jumladan tog’ echkisining tishlari va ko’mir qoldiqlari uchraydi. Ushbu maydonchadan madaniy qoldiqlar topilmadi. 1.2.Omon-Qo’ton g’or makonini sanalash. Omon-Qo’ton g’orini tadqiq qilish 21 ishlari endi boshlangan bo’lishiga qaramasdan, yuqorida qayd qilingan materiallar asosida uning qadimiyligi haqida xulosa qilishimiz mumkin. Bu haqda ma’lum ishonch bilan bu yerdan topilgan ibtidoiy odamlarning tosh qurollari guvohlik beradi. Omon-Qo’ton hududida kremniy yo’q. Shuning uchun ham ibtidoiy odamlar tosh qurollar yasash uchun oxaktosh, diorit va kvars kabi boshqa tosh jinslaridan foydalanganlar. Xususan, kvars g’o’lalari Omon-Qo’tondan D.N. Lev va A.P. Okladnikovlar tomonidan g’ordan uzoq bo’lmagan yerdan topilgan. Omon-Qo’tondan topilgan tosh qurollar ishlanish texnikasiga ko’ra o’ta arxaik va primitiv ko’rinishga ega. Ular yirik va noto’g’ri shakllidir. Qurollar bu yerda uchirindilar chaqmoqlab olishga mo’ljallangan gardishsimon mustye davri texnikasi bilan emas, balki g’o’lani primitiv “parchala” uslubi orqali amalga oshirilgan. Ta’riflarimizdan ko’rinib turibdiki, Omon-Qo’tonda bironta ham nukleus topilmagan. Yodgorlikdagi tosh qurollar quyi paleolit davri uchun xos bo’lgan, qo’pol tosh g’o’laning ustki qismini tarashlash texnikasi yordamida ishlov berilgan. P.P. Yefimenko, Mikok makoni quyi qatlamidan olingan chaqmoqtoshli industriyani ta’riflar ekan, ular uchun xarakterli belgilardan birini aniqlaydi: “Avvalombor, bu davrda odatda, paleolit davri texnikasida qo’llaniladigan chaqmoqlash emas, uchirindilarni tayyorlash uslublari diqqatga sazovordir: kremniy g’o’lalarini keskin, kuchli va tasodifiy yo’nalishlarda berilgan zarba orqali parchalash muhimdir. ...Bunday “parchalash” texnikasi kremniyga emas, balki kvars, kvarsit kabi boshqa tosh jinslariga qo’llanilganda, qo’polligiga ko’ra eolitlardan qolishmaydigan uchirindilar olish imkonini bergan. Bunday yo’l bilan ishlangan tosh buyumlar sinantroplar bilan birga uchraydi” 17 . Bundan kelib chiqadiki, Omon-Qo’tonning tosh qurollari Sinantroplarning tosh qurollariga juda o’xshashdir. Kremniydan va yashmadan ishlangan qo’pol tosh qurollar mashhur Krapina g’oridan ham topilgan. Bu yerdan topilgan tosh qurollar mustyegacha bo’lgan 17 А.П. Окладников Омон- Қўтон ғорини 1948 йилда келиб кўрган ва ўз маслаҳатларини берган. 22 davrga oiddir. Shunga o’xshash tosh inventar Lya Ferassining quyi qatla m laridan ham topilgan. Ushbu qurollar ancha tasodifiy xarakterga ega. Bunday qurollar topilgan makonlarga: Taubax, Rabuti, Eringsdorf makonining quyi qatlamlarini ham kiritish mumkin. Yaqin kun lar gacha SNG hududlarida quyi paleolit davri Abxaziyadan topilgan makonlar bilan belgilanardi. Ushbu yodgorliklarning tadqiqotchisi S.N. Zamyatnin mustyegacha bo’lgan davrga oid bir qator yodgorliklarning ro’yxatini keltiradi: 1. Kolxida qishlog’i. 2. Kyurdere qishlog’i. 3. Quyi Yashtux (Yashtuxortu) 4. Suxumi tog’i. 5. Bir tog’i. 6. Gvard tog’i. 7. Apiancha tog’i. 8. Otan qishlog’i. 9. Gali tog’i. 10. Cheburisxinji qishlog’i. V.I. Gromov, ushbu topilma joylarni quyidagicha xarakterlaydi: “Deyarli barcha topilmalar Qoradengiz sohillari bo’ylab (dengizdan 25 km masofagacha), Gagrami hamda Cheburisxinji oralig’idagi keng va tekis terrasalarda joylashgan. Ularni makonlar deb bo’lmaydi, negaki, ularda ko’mir va hayvon suyaklari qoldiqlari saqlanib qolgan madaniy qatlamlar yo’q. Topilmalarnnng barchasi kremniy buyumlar bo’lib, ular ba’zan allyuviy yotqiziqlarda va ba’zan Fransiya, Janubiy Angliya, Falastin va boshqa davlatlar quyi paleolit davri qoldiqlari singari holatlarda yotadi” 18 . 18 В.И. Громов. Палеогеографическое и археологическое обоснованиестратиграфии континентальных отложений чпериода на территории СССР. Труды института геологических наук. Т. 64. Сер. 17. Изд-во АН СССР. С. . С. 267. 23 1946 yilda P.I. Boriskovskiy hamda S.N. Bibikovalar tomonidan Kamenes Podolsk viloyatining shu nomli tumani hududidagi Luka Vrubleveskaya qishlog’idan ashel ko’rinishidagi vremnen buyumlar topildi. O’sha yili Dnestrning chap sohilidagi Moldovaga qarashli Ribninskiy tumanidagi qishlog’i yaqinidagi G.P. Sergeyev tomonidan qazilgan g’ordan mustyegacha bo’lgan davrga oid tosh buyumlar bilan birga trigonteriy fili hamda shimol bug’usining suyak qoldiqlari topildi. Va nihoyat, mustyegacha bo’lgan madaniy qoldiqlar Dnestrning o’ng Qirg’og’ida, Zaparojyega yaqin joydagi Kruglik qishlog’i yaqinidan (V.N. Danilenko tadqiqotlari) 19 hamda Armanistondan ham topildi (S.N. Zamyatnin va M.Z. Panichkina tadqiqotlari) 20 . V.N. Davidenko, Omon-Qo’ton materiallari bilan tanishar ekan, ularning Krugliknikidan qadimiyroq ekanligini tan oldi. Sanab o’tilgan yodgorliklarning barchasi mustyegacha bo’lgan davrlarga oiddir. Ular arxeologik adabiyotlarda “klekton – mu s tyeoldi” nomini oldi. Omon- Qo’ton g’or makoni materiallariga kelsak, uni ilk paleolit yoki ashel davri bilan sanalash lozim. Shundan kelib chiqib, bu yerdan topilgan qazilma odam qoldiqlari neandertal yoki mustye davri odamidan qadimiyroqdir. Omon-Qo’tonning ibtidoiy odamlari o’zlari yashashlari uchun ancha qulay joyni tanlaganlar. G’ordan ikki tog’ oralig’idagi tor Bulbulzorsoy yaqqol ko’rinib turadi. Aytish mumiknki, g’orning old maydoni butun vodiyni kuzatish uchun juda qulay. Bu baland joydan turib ibtidoiy odamlar ov obyektlari yoki o’ljani kuzatish imkoniga ega bo’lgan. odam o’z mavqeining egasi bo’lgan. Butun vodiy unga tegishli bo’lgan. Bu vodiyga ibtidoiy odamlar hayvonlarni haydab kirganlar va so’ngra, ularni shu yerda o’ldirganlar. G’ordan uncha uzoq bo’lmagan joydagi qadimgi jarlikdan suv oqib turgan. Bu suv hozirda ham ikkita irmoq bo’lib vodiyda 19 П.И. Борисковский. К вопросу о периодизации археологических памятников Подднестьовья. Вестник ЛГУ. №2. 1948. С. 88-89 20 Кўрсатилган адабтёт. С. 89. 24 jo’sh urib oqadi. Taxmin qilish mumkinki, ibtidoiy ovchilar suv bo’ylarida hayvonlarni poylab o’tirganlar. Omon-Qo’ton odami asosan majaqlangan suyaklari ko’plab g’ordan ko’plab topilgan tog’ echkisiga ov qilgan. So’ngra, ular kiyikka ov qilganlar va uning ham suyaklari g’ordan topilgan. Omon-Qo’tonda va Taxti-Qoracha davoni ortidagi g’orlarda qazilma otlarning tishlari topilgan. Teshik Toshdan topilgan otning tishlari haqida gapirar ekan, V.I. Gromova, faqat tishlariga qarab biz Teshik Toshdan topilgan otning Sharqiy Yevropadagi paleolit makonlaridan topilgan otlar bilan bir xil bo’lgan deb ayta olmaymiz. Negaki, to’rtlamchi davrning turli shaklli otlarini ularnin g tishlariga qarab ajratish qiyin. Aftidan, u ayrim mualliflarning fikricha, janubi sharqiy Osiyodagi arab hamda akalteke otlarining ajdodlaridirlar. O’rta Osiyoning paleolit davri yodgorliklaridan otlarning distal va falanga suyaklari topilishi juda muhim. Ayniqsa, Yevr o pa otlarining falangalari (oyoqlari) yirikligi va enliligi bilan ajralib turadi. Aksincha, sharqiy Yevropadagi xonaki otlarning oyoqlari tor va uzunligi bilan farq qiladi 21 . Omon-Qo’ton g’oridan yirik yirtqich hayvonlardan ayiq va shoqolning suyak qoldiqlari topilgan. Omon-Qo’tonliklar ayiqqa qanday usul bilan ov qilganliklarini aytish qiyin. Qator boshqa ma’lumotlarga ko’ra mustyegacha bo’lgan davrlardayoq odamlar ushbu hayvonga keng ov qilganlar. Masalan, mustyegacha bo’lgan davrlarga oid Ilma vodiysida joylashgan Taubaxe va Eringsdorf makonlaridan boshqa hayvonlar bilan bir qatorda ayiq suyaklari ham topilgan. Nisbatan olganda ayiq suyaklari Eringsdorfda 10 % va Taubaxda 21 % na tashkil qiladi. Shunday qilib, ko’rinib turibdiki ayiq ovlashning boshlanishi insoniyat 21 В.И. Громов. Палеогеографическое и археологическое обоснованиестратиграфии континентальных отложений чпериода на территории СССР. Труды института геологических наук. Т. 64. Сер. 17. Изд-во АН СССР. С. 60. 25 taraqqiyotining eng qadimgi jamoalariga borib taqaladi. Ayrim mualliflar ibtidoiy ovchilar ayiq g’ordan chiqqan paytida yuqoridan yirik harsang toshlarni yumalatish orqali ov qilganlar. P.P. Yefimenko bu borada quyidagilarni yozadi: “Ushbu yirik yirtqichni ovlash uchun ular qanday usul qo’llaganliklarini aniq bilmaymiz. Ammo, kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, Drazinggyol makonidan ikkita ayiqning bosh suyagi topilgan va bu suyaklarning har ikkalasi ham hayvon tirikligida boshidan yaralangan. Bu yaralar keyin bitib ketgan, biroq, ularning o’rni saqlanib qolgan. Shunga ko’ra aytish mumkinki, ibtidoiy odamlar ayiqlarga og’ir gurzisimon qurollar yordamida ov qilganlar va ular ayiq bilan yuzma yuz kelishdan qo’rqmaganlar” 22 . Omon-Qo’ton g’orida bir qancha vaqt shoqollar ham yashagan. Bu yerdan topilgan shoqol suyak qoldiqlari shundan dalolat beradi. Shuningdek, ayrim hayvonlar suyaklarida o’tkir tishlarning izlari bor va bu shoqolniki bo’lsa kerak. Omon-Qo’ton g’ori odami olovni ham bilgan. Bu haqda g’ordan topilgan gulxan, ko’mir, qadimgi kuya bilan qoplangan toshlar va kuygan hayvon suyaklari guvohlik beradi. Omon-Qo’tonning ibtidoiy aholisi mohir ovchilar bo’lishgan. Ularning tog’ echkisiga ov qilganliklarini eslash kifoya. Ma’lumki, bu jonivor tog’larda chiqish qiyin bo’lgan joylarga chiqib boradi va o’ta chaqqon harakat qiladi. Ularni ovlash katta xavf va xatar bilan birga kechgan. Ammo, yuqorida ta’kidlanganidek, Omon- Qo’ton g’oridan aynan ushbu hayvonning suyak qoldiqlari ko’roq topilgan va aytish mumkinki, omonqo’tonliklar ularni muvaffaqiyat bilan ov qilganlar, o’ldirganlar. Yuqorida ta’kidlanganidek, Omon-Qo’ton g’oridagi o’choq yonidan odam suyaklari qoldiqlari topilgan edi. Ehtimol, bu yerda ham mashhur Krapina g’orida bo’lgani kabi odamxo’rlik rusm bo’lgandir. Chjou Kou Tyandagi sinantroplarda kannibalizm hukm surgan deyishimizga asoslar bor. V.I. Gromovaning yozishicha: “Krapina topilmalarini ayrim tadqiqotchilar 22 Д.Н. Левь. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Предварительное сообщение). Самарканд. 1949. С. 39. 26 (G. Osborn) bu yerdagi odam suyaklarining uzunasiga emas, balki ko’ndalang sindirilganligiga asoslanib, g’orda kannibalizm bo’lmagan, degan fikrni bildiradilar. Boshqa bir tadqiqotchilar esa, paleolit davri ajdodlarimiz odamxo’r bo’lgan bo’lsa, u holda ularning dunyoqarashi o’ta ayanchli bo’lgan bo’lur edi, deb hisoblaydilar. Biroq, u yoki bu tadqiqotchining ichki kechinmalari haqiqatni yoritishga to’sqinlik qilmasligi lozim” 23 . Shunday qilib, barcha ma’lumotlarga ko’ra Omon-Qo’ton g’ori O’rta Osiyoda eng qadimgi yodgorlikdir. Teshik Toshdan topilgan tosh buyumlar anchayin taraqqiy etgandek ko’rinishga ega: bu yerda haqiqiy gardishsimon nukleuslar, paykonlar va qirg’ichlar mavjud. bu yerdan topilgan qo’l cho’qmoriga kelsak, ma’lumki, ko’pgina so’nggi mustye davri industriyalarida ular ancha takomillashgan tosh buyumlar bilan bir qatorda hukm surishda davom etadi. Buni makonning muallifi ham ta’kidlaydi. “Oldimizda, deb yozadi A.P. Okladnikov, qadimgi texnologiyalardan guvohlik beruvchi ikki yoqlama ishlov berilgan qo’l cho’qmori bo’lib, u eski davrlardan saqlanib qolgan sarqit, deb qaralishi lozim”. Agar Teshik-Tosh makoni klassik mustye davriga oid bo’lsa, u holda Omon- Qo’ton makoni undanda ancha qadimgi davrlarga xosdir. ushbu xulosani A.P. Okladnikov ham ma’qullagan. Bu xulosa bilan yuqorida tilga olingan antrapologlarning fikrlari ham mos keladi. O’zbekistonda yangi topilgan qadimgi tosh davri odami makoni haqidagi qisqacha ocherkni yakunlar ekan, D.N. Lev, ushbu topilma va O’rta Osiyo hududlaridan topilajak bunday topilmalar rasistlarga va ularning “oliy va quyi irqchilik” nazariyalariga qahshatqich zarba beradi, degan 24 . Ushbu topilmalar yer sharining qaysi hududlari eng qadimgi odamlar tomonidan o’zlashtirilganligini aniqlash imkonini beradi. Bu esa, o’z navbatida, 23 А.П. Окладников. Находка неандертальца в Узбекистане. ВДИ 1. 1949. Он же., Мустьерская стоянка в гроте Тешик-Таш в Узбекистане.КСИИМК АН СССР. Т.1. с. 67. 24 А.П. Окладников. Находка неандертальца в Узбекистане. ВДИ 1. 1949. Он же., Мустьерская стоянка в гроте Тешик-Таш в Узбекистане.КСИИМК АН СССР. Т.1. с. 67. 27 zamonaviy tipdagi odamning kelib chiqishi, irqlarning paydo bo’lishi va boshqa muhim masalalarni ham etish imkonini beradi. Prof. G.F. Debes Teshik Toshdan topilgan paleoantropologik topilmaning ahamiyati haqida shunday yozadi: “Teshik-Tosh topilmasining dunyoviy ahamiyati shundaki, u neandertal odamini Osiyo materigining shunday joyida yashaganligini ko’rsatdiki, parallel hukm surish nazariyasi tarafdorlari bu hududlarda Yevropa neandertallari bilan bir vaqtda yashagan zamonaviy tipdagi odamning ilk vatanini ko’rishni hoxlardilar. Teshik-Tosh topilmasi neandertallarning tarqilishi arealini ancha kengaytirishi bilan bir qatorda, antrapogonezdagi ketma ketlik nazariyasini mustahkamladi 25 . Prof. G.F. Debesning bu ta’riflari to’laligicha Omon-Qo’ton topilmasiga ham taalluqlidir. O’rta Osiyoning navbatdagi qator yillar davomida o’rganilgan g’ori - Omon-Qo’ton makoni. U Zarafshon tog’ tizmasining g’arbiy qismida, Samarqand shahridan 43 km janubda, Omon-Qo’ton qishlog’ida joylashgan. U Teshik Toshdan farqli ravishda yo’lak tipidagi tor va baland bo’lmagan . So’ngra, g’or kengayib, eni 2.5 m va balandligi 2.60 m ga yetadi. G’orda hosil bo’lgan qalin va qattiq tuf qatlam kirka yordamida sindirilganda, u hayvonlarning majaqlangan suyak qoldiqlari hamda tosh buyumlarni yopib qolganligi ma’lum bo’ladi. Tosh buyumlar orasida bitta kremniydan ishlangan va bir tomoni ikki taraflama retushlangan paykon ham mavjud 26 (Lev, 1949a, 19496, 1955, 1956). G’orda namgarchilik katta va bu yerda yilning eng issiq faslida ham salqin bo’ladi. Shunday bo’lsada, g’or mustye davri ibtidoiy odamiga qo’nalgoh 25 Г.Ф. Дебец. Об антрапологических особенностях человеческого скелета из пещеры Тешик-Таш. Труды Узбекского филиала АН СССР. С. 65. 26 Лев Д.Н. 1949. Древний палеолит в Аман-Кутане (предварительное сообщение). Самарканд. Лев Д.Н. 1949а. Новые пещерные стоянки эпохи палеолита в Узбе кистане // СЭ. N.1. Лев Д.Н. 1953. Пещеры эпохи палеолита близ г. Самарканда // При рода. N.6. Лев Д.Н. 1956. Древний палеолит в Аман-Кутане (исследования 1953-1954 гг.) // Труды Узбекского гос. ун- та. Нов. серия. Вып.61. Лев Д.Н. 1957. Новые памятники палеолита в Узбекистане // ТКИЧП. Вып. 13. Лев Д.Н. 1965. Самаркандская палеолитическая стоянка // ИМКУ. Вып.6. Лев Д.Н. 1972. Итоги работы археологического отряда Самарканд ского гос. университета им. А. Навои в 1966 г. // Труды Самар кандского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.218. 28 vazifasini o’tagan. Odamlar g’orning eng tubida, kirish joyidan 25 m ichkarida yashaganlar. Omon-Qo’tonni qazish ishlari jarayonida hayvon suyaklari, tosh buyumlar va o’choq qoldiqlari aniqlangan. Bu yerdan topilgan bug’i va kiyikning suyak qoldiqlari qiziqarlidir. Ular g’or devorining tagiga, go’yoki atayin yashirib qo’yilgandek topilgan. Omon-Qo’tondan topilgan tosh buyumlar sifatsiz materiallardan — mahalliy kvarsdan ishlangan va u buyumlarga qo’pol hamda deyarli «amorf» ko’rinish bergan. Dastavval, Omon-Qo’ton materiallarining favqulotda qadimiy, ya’ni mustyegacha bo’lgan davrlarga oidligi haqidagi fikrlar paydo bo’ldi. Ammo, Omon-Qo’tondagi tosh buyumlarning asosiy qismi kvarsdan emas, balki dioritdan ishlangan va ular orasida mustye uchun tipik bo’lgan buyumlar ham mavjud. To’g’ri, Om o n Qo’tonda tayyor yoki tugallangan tosh qurollar hamda yaxshi ishlangan plastinalar juda kam uchraydi. Shunday bo’lsada, bu yerda yaxshi shakl beradigan qirg’ichlar, paykonlar, gardishsimon nukleuslar va mustye tipidagi plastinalar mavjud. V.I. Bibikova tadqiqotlarining ko’rsatishicha, Agar, odamlar uni shafqatsizlarcha kesib tashlashmagganlarida, Omon-Qo’tonning o’rmon uchun xos bo’lgan faunasi hozir ham saqlanib qolgan bo’lar edi. Baland tog’li hududlarga xos bo’lgan Teshik-Tosh faunasidan farqli o’laroq, Omon-Qo’ton to’liq o’rta tog’ yoki tog’ oldi zonalariga mansubdir. Agar, Teshik Toshda suyak qoldiqlarining asosiy qismi tog’ echkisiniki bo’lsa, Omon-Qo’tonda asosiy ov obyekti vazifasini Osiyo muflroni bajargan (112 ta muflonga tegishli suyak qoldiqlari topilgan). Bu yerda keyingi o’rinlarni qo’ng’ir ayiq (39 ta) va maral (10 ta) egallaydi. Ushbu faunaning o’ta qadimiyligini ko’rsatuvchi yagona hayvon bu yo’l shoqol qoldiqlaridir. Shoqol qoldiqlari Teshik Toshdan ham topilgan. Ushbu mustye uchun tipik bo’lgan hayvon qoldiqlari Kavkazdagi Axshtir g’oridan ham topilgan. Boshqa jonivorlardan o’zining ko’p sonliligi bilan toshbaqalar katta e’tiborga ega va bu yerdan 115 ta toshbaqaning suyak qoldiqlari topilgan. Aftidan, Omon-Qo’tonning qadimgi aholisi rasionida go’sht 29 iste’mol qilish katta o’rin egallagan 27 . Omon-Qo’tonning faunasi aniq sanalangan Teshik-Toshnikiga juda o’xshashligi bilan ajralib turadi va bu yerlarning faunasi hozirgiga o’xshashdir. Faunani o’rgshanishdan bu joylarning landshafti va iqlim sharoitlari haqida xulosalar olinadi. Xayratlanarlisi shundaki, ushbu o’rganilgan hududlarining tabiiy sharoitlari ko’plab ming yilliklar davomida o’zgarmasdan qolgan. Omon-Qo’ton g’ori 1947 yilda ochilgan va qator tadqiqotchilar tomonidan o’rganilgan 28 . G’or to’liq qazib tugatilgan. Yodgorlik Chakulkalyan tog’larida, dengiz sathidan 1300 m balanlikda va Samarqand shahridan 45 km janubroqda joylashgan. Omon-Qo’tonning tosh buyumlari kolleksiyasi 200 ta buyumdan oshiqroq va ular kremniy, kremniylashgan oxaktosh, diorit hamda kvarsitlardan ishlangan. Nukleuslari a s osan boshlang’ich ishlanish bosqichida qoldirilgan, ammo, yorqin gardishsimon o’zaklar ham uchraydi. Plastinasimon yo’nilg’ilar kamroqni tashkil qiladi va tom ma’nodagi plastinalar yo’q. Uchirindilar va ularning siniqlari ko’pchilikni tashkil qiladi. Uchirindilarning bir qismi retushlangan. Oddiy 27 Бибикова В.И. 1958. Некоторые замечания по фауне из мустьер- ской пещеры Аман-Кутан // СА. N.3. 28 Лев Д.Н. 1949. Древний палеолит в Аман-Кутане (предварительное сообщение). Самарканд. Бибикова В.И. 1958. Некоторые замечания по фауне из мустьер- ской пещеры Аман-Кутан // СА. N.3. Лев Д.Н. 1949а. Новые пещерные стоянки эпохи палеолита в Узбе кистане // СЭ. N.1. Лев Д.Н. 1953. Пещеры эпохи палеолита близ г. Самарканда // При рода. N.6. Лев Д.Н. 1956. Древний палеолит в Аман-Кутане (исследования 1953-1954 гг.) // Труды Узбекского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.61. Лев Д.Н. 1957. Новые памятники палеолита в Узбекистане // ТКИЧП. Вып. 13. Лев Д.Н. 1965. Самаркандская палеолитическая стоянка // ИМКУ. Вып.6. Лев Д.Н. 1972. Итоги работы археологического отряда Самарканд ского гос. университета им. А. Навои в 1966 г. // Труды Самар кандского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.218. Левен Я.А. 1958. Генезис и развитие пещеры Аман-Кутан // Труды Узбекского гос. ун-та. Нов. серия. Вып.85. Юрьев А.А. 1964. О возрасте террас р.Зеравшан в связи с геологоге- оморфологическим изучением окрестностей пещеры Аманкутан // Известия Узб. филиала ВГО. Т.8. Ранов В.А., Несмеянов С.А. 1973.с. 87. Палеолит и стратиграфия антро погена Средней Азии. Душанбе. Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. 1980. Культура древнекаменно го века долины Зарафшана. Ташккент. С.. 66-68. Джуракулов М.Д., Мамедов Э.Д. 1986. Геология археологических памятников Зеравшана. Ташкент. С. 56-57. 30 qirralari bo’rtib chiqqan qirg’ichlar ham mavjud. Yodgorlikda mavjudligini D.N. Lev, R.X. Suleymanov va N.X. Toshkenboyev ta’kidlagan bargsimon shaklli qurollar tasodifiy xarakterga ega. Shuningdek, to’plamda paykonlar, qirg’ichchalar va tosh bigizlar mavjudligi e’tirof etiladi. Biroq, ushbu qurollar rasmlari bironta nashrda uchramaydi. R.X. Sulaymonov va N.X. Toshkenboyevlaring hisoblashicha, Omon- Qo’tonning tosh inventari Qo’tirbuloqnikiga o’xshash 29 . M. Gaborining fikricha, aksincha, bu industriya mustyedan avvalgi arxaik davrlarga oid va O’rta Osiyo yodgorliklari orasida begonaroq ko’rinadi. Aftidan, tadqiqotchini Omon- Qo’tonda mavjud bo’lgan bargsimon qurollarning bo’lagini eslatuvchi qurolning borligi yodgorlikga analogiyalarni hududiy jihatdan olis Markaziy Yevropaning riss-vyurm davri industriyalari orasidan izlash kerak degan fikrga olib kelgandir 30 . Z. A. Abramova, D.N. Levdan keyin, Omon-Qo’tonning materiallarini Teshik Toshnikiga yaqin deb hisoblaydi 31 . Kolleksiyani ko’rib chiqqanimizdan so’ng, Omon-Qo’tonning industriyasini kvars xom ashyosining ko’pligi arxaiklashtirib yuborishini kuzatamiz. Bu holat va yorqin forma beruvchi buyumlarning kam sonliligi uni qandaydir taqqoslashni qiyinlashtiradi. Ammo, bir narsani ma’lum ishonch bilan aytish mumkinki, bitta tosh buyumga 80 ta hayvon suyaklari qoldiqlari to’g’ri keladigan Omon-Qo’ton g’ori ovchilar lageri vazifasini o’tagan 32 . G’or hajmining kichikligi ham ushbu fikrning to’g’riligini isbotlaydi. Omon-Qo’tonda turli geolog mutaxassislar (P.P. Kostenko, A.A. Yuryev, S.A. Nesmeyanov) olib borgan tadqiqotlar, yodgorlik faunasining tahlili singari g’orning madaniy qatlamlari yoshini bir xilda aniqlash imkonini bermaydi. 29 Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. 1980. Культура древнекаменно го века долины Зарафшана. Ташккент. С.. 68-71. 30 G аЬоп М. 1988. N о uv еЦез « D есо u уе rtesd апз 1е Ра1ео1 thiqueon Аз1е сеп tra 1е. Bulleten е // U ррег Р1е ist осепе Рге hist о i гу о f \Уез1егп Еигаз i а. Р hil а d с1р hi а. 31 Абрамова З.А. 1984. Ранний палеолит азиатской части СССР // Па леолит СССР. М. С.149. 32 Любин В.П. 1970. Нижний палеолит // Каменный век на террито рии СССР. М. (МИА. N.166). С. 36. 31 Aytilgan fikrlardan shu narsa ma’lumki, g’ordagi madaniy yotqiziqlar yoki o’rta pleystosenning oxirida yoki so’ngi pleystosenning boshlarida shakllangan. 1995 yilda O’zbek-Polsha ekspedisiyasi xodimlari tomonidan D.N. Lev tomonidan ochilgan 33 o’rta paleolit davriga oid Omon-Qo’ton g’or makoni tadqiq qilindi. Natijada, g’orning kirish qismidan 7-8 m ichkariroqdan va uning chap devori tomonidan qo’ng’ir loyli buzilmagan maydon aniqlandi. Ushbu maydon g’orning devoriga juda yaqin joylashgan. Bu joydan bir nechta hayvon suyaklari qoldiqlari hamda stalaktitlar bo’laklari topildi. Bu joydagi loy va stalaktitlardan bir bo’lagi analiz qilish uchun na’muna sifatida olindi. Ikkinchi na’muna g’orning kirish qismiga yaqin o’ng devori tagidan, uchinchi na’muna esa g’orning ancha ichkarisidan olindi. Polshalik prof. T. Madeyskayaning ta’kidlashicha, g’orda ikki xil davrga oid generasiya kuzatiladi. G’or to’liq o’rganilgan deb hisoblanishiga qaramasdan, uning ayrim joylarida inson faoliyati qoldiqlarini hamda g’orda istiqomat qilgan hayvonlar izlarini saqlab qolgan hamda qazilmagan maydonchalarni uchratish mumkin. G’ordan absolyut sanalar olish muhimligi va buning barcha imkoniyatlari mavjudligi ko’rinib turardi. Negaki, Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari aksariyatining sanasi nisbiyligicha qolmoqda edi 34 . 2001 yilda O’zbekistonda qadimgi tosh davrini o’rganish bo’yicha qo’shma O’zbek-Amerika xalqaro talabalar ilmiy-arxeologik ekspedisiyasi Zarafshon tog’ tizmasining shimoliy yon-bag’irlaridagi g’orlarda ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordi. 33 ? Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Исследования 1953-1954 гг.) \\ Труды Узбекского гос. Ун- та. Нов. Серия. Вып. 61. 1956; 34 Гречкина Т.Ю., Хужаназаров М., Худайбердиев Р., Мадейская Т., Шимчак К., Миловский М., Кауван Г., Давандовский М., Багинская С. Научный отчет об археологических работах Зарафшанского палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. – С. 8-9; 32 Tadqiqot natijalari qator ilmiy hisobotlarda o’z aksini topgan 35 . Dasturga muvofiq ushbu hududlarda nafaqat qadimgi odamlar yashagan g’orlarni qidirib topish, balki atrof-muhitning paleoekologiyasini ham o’rganish maqsad qilib olindi. Buning uchun g’orlardagi qatlamlar tarkibini tahlil qilish, qadimgi fauna- florani hamda paleoiqlimni o’rganish ko’zda tutildi. O’zbek-Amerika ekspedisiyasi o’z payftida D.N.Lev tomonidan o’rganilgan 36 Omon-Qo’ton g’orida stasionar tadqiqot ishlari olib bordi. D.N. Lev tomonidan g’orning pleystosen davriga oid qatlamlari to’liq qazib o’rganilgan va hozirda g’or ichi yana tuproq qatlamlari bilan to’lgan. Bu to’lg’azmalar qizil g’ovak tuproqdan iborat bo’lib, unda hayvon suyaklari qoldiqlari ham uchraydi. Biroq, g’orning devori bo’ylab ayrim joylarida pleystosen davri qatlamlari teginilmay qolib ketganligi aniqlandi. Bunday maydonlarni tozalash natijasida bir vaqtlar omonqo’tonliklarning ov obyekti hisoblangan bir nechta yovvoyi hayvon suyaklari qoldiqlari topildi. Ammo, asosiy e’tibor g’orning old qismidagi unga kirishdan janubi- g’arbda joylashgan maydonni o’rganishga qaratildi. Bu yerda bir vaqtlar D.N. Lev tomonidan amalga oshirilgan qazishmalardan chiqarib tashlangan tuproqda hayvon suyaklari qoldiqlari saqlangan edi 37 . Natijada bir nechta hayvon suyaklari qoldiqlari va bir dona uchirindi topildi. Bu yerda g’orning tomidan qulab tushgan qizg’ish tuproq qoldiqlari ham bo’lib, ular to’rtlamchi davrga oid edi va ularda maydalangan yovvoyi hayvonlar suyaklari, ayrim tishlari saqlanib qolgan. Ular 35 Сулейманов Р.Х., Тойчиев Х.А., Ташкенбаев Н.Х., Джуракулов М.Дж., Холматов Н.У., Крахмаль К.А., Ибрагимов Р.З., Глантз М., Шраубер А.Х., Бургер О.Ф., Циммерман Х.П. Отчет по результатам полевых исследований совместной эколого-археологической экспедиции по изучению памятников каменного века. – Ташкент, (май-июнь, 2001 г). Научный архив ИА АН РУз. Фонд 07. 01. №160. – С. 2-13; Сулейманов Р.Х., Гланц М., Шраубер А.Д., Бургер О.Ф., Циммерман Х.П. Исследования пещер северных склонов Зарафшанского хребта в 2001 г. ИМКУ №34. – Самарканд, 2004. – С. 6-10; Сулейманов Р.Х., Хасанов М., Аминов Б., Шоназаров Ш., Ибрагимов Р.З., Крахмаль К.А. Отчет по результатам полевых исследований совместной эколого-археологической экспедиции по изучению памятников долины Кашкадарьи. Ташкент, (сентябрь-октябрь, 2001г). Научный архив ИА АН РУз. Фонд 03. 01. №124. С. 15 – 17; 36 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Исследования 1953-1954 гг.) \\ Труды Узбекского гос. Ун- та. Нов. Серия. Вып. 61. 1956; 37 Лев Д.Н. Из истории изучения первобытной археологии Самарканда \\ Труды СамГУ. Новая серия, вып. 182. 1970; 33 XX asrning 40-50 yillardagi qazish uslublarining nomukammallligi oqibatida o’tkazib yuborilgan. Omon-Qo’tondan atigi 3 ta buyum yig’ib olindi. Ulardan biri qirralari qo’pol retushlangan mustye davri plastinasidir. Ikkinchi buyum, zarb maydonchasi atayin sindirilgan uchirindi hisoblanadi . Har ikkala buyum ham qattiq qora rangli vulqonli jinsdan ishlangan. To’plamdagi uchinchi buyum – uncha katta bo’lmagan uchburchaksimon uchirindi bo’lib, u gardishsimon o’zakdan chaqmoqlab olingan. Ushbu buyum kulrang yashil tusli qayroqtoshdan ishlangan . Ma’lumki, oxirigacha qazib tugatilgan yodgorliklar “o’lik yodgorliklar” hisoblanadi. Biroq, O’zbek-Polsha hamda O’zbek-Amerika ekspedisiyalarining tadqiqotlari Zarafshon vohasidagi Omon-Qo’ton makonida teginilmagan maydonlarning saqlanib qolganligini va unda ayrim tadqiqot ishlarini davom ettirish mumkinligini tasdiqlashi, quvonarli holdir. Endi Omon-Qo’ton g’ori yodgorligining O’rta Osiyo paleoliti oykumenasida tutgan o’rni haqidato’xtalib o’tmoqchiman. Movius nazariyasiga ko’ra XX asrning o’rtalarida boshlangan munozoralar 38 , hozirgacha to’xtaganicha yo’q va ilk paleolitning barcha oykumenasi madaniy jihatdan ikkita g’arbiy hamda sharqiy zonalarga ajratiladi. G’arbiy zonada qo’l cho’qmorlari va levallua texnikasi hukmron hamda unga Afrika, Yevropa (sharqiy Yevropadan tashqari) va Old Osiyo kiradi. Ikkinchi zonada esa chopperlar, klekton tipidagi uchirindilar va ko’pincha galkalardan ishlangan oddiy nukleuslar hukmronlik qiladi hamda unga Sharqiy Osiyo, O’rta Hindiston va butun Hindoxitoy kiradi 39 . “Qo’l cho’qmorlari madaniyati” hamda “chopperlar madaniyati” yodgorliklarining tarqalishi xaritasiga qarasak 40 [ M OVSH s, 1944, r. 103], u holda Kaspiydan Hindikushgacha bo’lgan 38 Замятнин С.Н. 1951. О возникновении локальных различий в куль туре палеолитического периода // Труды Института этнографии АНСССР. Т. 16. Сорокин В.С. 1953. О локальных различиях в культуре нижнего па - леолита // СЭ. N.3. 39 М ОУШЗ Н. N . 1944. Еаг1у тап ап d Р1е1з1осепе st га tig гар h у 1п зои1Ьегп апд еаз!егп Аз1а // Рарегз о f 1Ье РеаЬо d у Мизе um оГ А meri сап Агс h аео1о gy ап d Е tn по1о g у. V о1.19. N.3. P . 100. 40 М ОУШЗ Н. N . 1944. Еаг1у тап ап d Р1е1з1осепе st га tig гар h у 1п зо ut егп ап d еаз t егп Аз1а // Рарегз оГ 1Ье РеаЬо d у Мизе um оГ А meri сап Агс h аео1о gy апд Е th по1о g у. V о1.19. N.3. P . 103. 34 hududlar ushbu ikkala madaniyatlarning chegarasi ekanligini ko’ramiz. Shuning uchun ham O’rta Osiyo hududlarining Movius nazariyasi tarafdorlari va muxoliflari o’rtasidagi so’nmaydigan tortishuvlardagi roli qandayligini tasavvur qilish mumkin. O’rta Osiyodan topilgan ko’plab turli davrlarga va turli xarakterdagi paleolit davri paleolit davri yodgorliklarining topilishi munosobati bilan o’tgan asrning 50 yillarida Movius nazariyasini ushbu hududlarda tekshirib ko’rish imkoni tug’ildi 41 (Ranov, 1966). Shuningdek, bor materiallarni boshqa hududlarning paleolit davri yodgorliklari fonida keng qiyosiy tahlil qilish imkoniyati paydo bo’ldi. 1956 yilda A.P. Okladni kov O’rta Osiyo hududlarida paleolit davri insoniyatining ikkita yirik madaniy viloyatlari tutashgan joy deb yozgan edi. "Ulardan biri Qirg’izistondan sharqqa va shimolga, ikkinchisi — undan janubga va g’arbga qarab cho’zilgan 42 hamda ulardan birinchisida galkalardan tosh qurollar yasash kabi qadimgi sharq uslublaridan keng foydalanilgan" . To’g’ri, zikr etilgan parchalarda gap so’nggi paleolit to’g’risida boradi, biroq, unda O’rta Osiyoni Sharqidagi quyi paleolit davri ayrim topilmalarining janubi sharqiy Osiyodagi mashhur galkali industriyalar bilan ko’p jihatdan o’xshashligi haqida ham hikoya qilinadi. 1966 yilda A.P. Okladnikov O’rta Osiyoning paleoliti haqidagi yirik umumlashtiruvchi maqolasini yozadi 43 . Uning ilk paleolitga bag’ishlangan bobini muallif “ikki xil madaniy an’ana va ularning qo’shni hududlar bilan aloqalari”, masalalari bilan tugalladi 44 . A.P. Okladnikov ta’kidladi, "ana shu davrdanoq O’rta Osiyoning g’arbi va sharqida madaniy taraqqiyot yo’llarining ayro tushishi kuzatiladi" va bu hududning g’arbiy chekkasidan topilgan qo’l cho’qmorlari kabi qurollarda aks etadi, garchi, bu paytda sharqda qo’l cho’qmorlari butunlay uchramaydi, ammo, ancha qadimgi davrlardan bu yerlarda o’ziga xos boshqa bir 41 Окладников А.П. 1956а. Палеолитическое время на Тянь-Шане и Енисее // История Киргизии. Т.1. Фрунзе. с. 19 42 Ўша адабиёт. С. 22. 43 Ўша адабиёт. С. 11. 44 Ўша адабиёт. С. 22. 35 qurollar — chopperlar paydo bo’ladi". Ushbu kuzatishdan kelib chiqadigan xulosa Moviusniki bilan bir xil. "ilk paleolitning qo’l cho’qmorli madaniyatining ta’siri - yozadi A.P. Okladnikov, - shunday qilib, O’rta Osiyoning g’arbiy chekkasida, ya’ni Turkmanistonda kuzatiladi. O’rta Osiyoning sharqida va shimolida esa, ma’lum chopperli madaniyatning ta’siri kuzatiladi. Juda ehtimol, O’rta Osiyoning sharqiy tumanlarini egallagan aholi Yevropa, Afrika va Old Osiyoning shel yoki ashel davri aholisi bilan emas, balki sinantroplar — Janubi- Sharqiy va Sharqiy Osiyoning ibtidoiy aholisi bilan qardoshlik jihatidan yaqinroq bo’lgan" 45 . Shunga yaqin qarashlarni V.A. Ranov ko’tarib chiqdi, ammo, u konsepsiyaga quyi paleolitdan keyingi davrlarga oid materiallarni ham kiritdi 46 . S.N. Zamyatninning so’nggi paleolit davrida uchta yirik madaniy viloyat hukm surganligi haqidagi fikrlari bilan qurollanib, V.A. Ranov, ularning izlarini o’rta va quyi paleolit davri materiallarida ham kuzatish mumkinligi haqidagi fikrni aytdi. Shuningdek, V.A. Ranov, O’rta Osiyo ushbu madaniy viloyatlar tutashgan joyda joylashadi va ushbu hududlarda paleolit davri yodgorliklari ikkita guruhga ajraladi (Shunday qilib, Moviusning muxolifi bo’lgan S.N. Zamyatninning g’oyalaridan biri O’rta Osiyo paleolitiga ushbu qarashlarning tarqalishiga sabab bo’ldi). "Birinchi guruh (A) O’rta Osiyodan g’arbroqda va asosan, Old Osiyoda joylashgan yodgorliklar bilan, ikkinchi guruh esa (B), sharqda joylashgan yodgorliklar bilan bog’lanadi (Sharqiy Osiyo tipidagi madaniyatlar)" 47 . A va B guruhlarining parallel rivojlanishi V.A. Ranovning fikriga ko’ra "ilk paleolitdan boshlanib ilk metall davriga o’tish bilan tugaydi" 48 . Birinchi (A) guruh uchun eng qadimgi bosqichlarda qo’l cho’qmorlari (taxminan), so’ngra, madaniyatning levallua mustye ko’rinishi xarakterlidir. Ikkinchi guruhni avvalombor, galkali qurollar “qo’pol chopquvchi qurollar”, ya’ni chopperlar birlashtiradi. 45 Окладников А.П. 1966. Палеолит // Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.-Л. С. 22. 46 Ранов В.А. 1964. О связях культур палеолита Средней Азии и неко торых стран зарубежного Востока. М. 47 Ранов В.А. 1965. Каменный век Таджикистана. Вып.1. Палеолит. Душанбе. С. 97. 48 Ўша адабиёт. С. 104. 36 Ushbu konsepsiyani ilgari surar ekan, uning muallifi Movius nazariyasini bevosita manba sifatida esga ham olmadi, garchi, amerikalik olimning g’oyalari V.A. Ranov fikrlarining asosini tashkil qilsada (V.A. Ranov konsepsiyasining Movius g’oyalari bilan aloqadorligi haqida P.I. Boriskovskiy 49 va R.X. Suleymanovlar 50 yozgan edi). Moviusning g’oyalari A.P. Okladnikovga ham ta’sir ko’rsatgan 51 . Shunday qilib, O’rta Osiyo paleoliti madaniyatlarining xarakteri masalalari bilan shug’ullangan dastlabki mualliflar shubhasiz, Moviusning yo’lidan borganlar. Katta hududlarning paleoliti bir xil emas va bir xil bo’lishi ham mumkin emasligi aniq edi. Ular o’rtasidagi tafovutlar yo’nalishlarini axtarish esa hammaga ma’lum sxemaga aylan d i. U katta harakatlarsiz materialda o’z aksini topgan va bunda materialning turliligi tushuntirilgan. Ushbu g’oya sxema sifatida A.P. Okladnikov va V.A. Ranovlarni qoniqtirgan hamda buni ularning hamkorlikdagi 52 yoki alohida ilmiy ishlarida 53 kuzatiladi. Ammo, tez orada, bu konsepsiya tanqidga uchraydi va qisman yoki to’liq qayta ko’rib chiqiladi. V.A. Ranovning bu boradagi qarashlari opponetlarning asosiy nishoniga aylandi . Tanqidchilarning fikrlari asosan Movius nazariyasi va uning O’rta Osiyo paleoliti haqidagi fikrlariga qaratilgan bo’lib, ikki x il ko’rinish kasb etdi: birinchidan, dunyoning turli qismlaridagi amalga oshirilgan yangi topilmalar Moviusning nazariyasiga hamma vaqt ham mos kelavermaydi; ikkinchidan esa, O’rta Osiyo paleolitining eng muhim muammolari O’rta Osiyoning o’zining materiallari asosida yechilgan emas. Bir so’z bilan aytganda, argumentlar Movius nazariyasiga qarshi, xulosa esa, Okladnikov-Ranovning konsepsiyasiga qarshi qilindi. 49 Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л. С. 298. 50 Сулейманов Р.Х. 1972. Статистическое изучение культуры грота Оби-Рахмат. Ташкент. 71. 51 Окладников А.П. 1968. Древние связи культур Сибири и Средней Азии // Бахрушинские чтения. Вып.1. Новосибирск . С. 111. 52 Окладников А.П., Ранов В.А. 1963. Каменный век // История тад жикского народа. Т.1. М. С. 46. 53 Окладников А.П. 1957. Итоги и узловые проблемы изучения палео лита в СССР за 40 лет // СА. N.4. 37 Ushbu masalaga R.X. Sulaymanov o’zining nomzodlik dissertasiyasida katta e’tibor qaratdi 54 . Biroq, u mustye davri bilangina cheklandi. Dastlab paleolit oykumenasining g’arbidagi galkali qurollar va sharqidagi qo’l cho’qmorlari haqidagi dalillarni keltirar ekan 55 , ushbu muallif so’ngra yozadi 56 , "O’rta Osiyoning mustye davridagi etnomadaniy manzarasi G’arbga va Sharqqa tortuvchi ikki tipdagi makonlarning elektik turli tumanligidan ko’ra murakkabroq bo’lgan". Ammo, bu ikki turlilikka dalillar keltirish O’rta Osiyoga nisbatan hech narsani isbotlamaydi. Ushbu ta’kidni 1965 yilda V.A. Ranov maqullagan bo’lardi, negaki, uning A va B guruhlari ularni yana mayda qismlarga ajratishni istisno etmaydi (ushbu muallifning keyingi ishlarida bu aks ettirilgan) hamda elektiklik majburiyatini yuklamaydi. R.X. Sulaymonov ko’tarib chiqqan tanqid P.I. Boriskovskiy tomonidan quvvatlandi va to’ldirildi 57 . P.I. Boriskovskiy mustye davri bilangina cheklanmadi va o’z qarashlarini mustyegacha bo’lgan yodgorliklarga ham qaratdi. Ammo, uning dalillari O’rta Osiyo materiallari asosida emas edi va shuning uchun ham u ko’proq Moviusning g’oyasiga o’xshab qoldi 58 . X.A. Alpisbayevning 59 [1979] katta hajmli materiallarni tahlil qilish natijasida yozgan kitobida Qozoqiston paleolitida ikkita bir biridan keskin farq qiladigan madaniyatlar zonalari hukm surganligi haqida yozadi. Bular Janubiy- Qozoqiston hamda Shimoliy-Qozoqiston zonalaridir. Janubiy-Qozoqiston uchun galkali texnika, choppinglar xarakterlidir, bifaslar yoki uchramaydi yoki juda kam sonli. Shimoliy-Qozoqiston zonasi uchun esa, "haqiqiy bifaslarning" hamda levallua texnikasining mavjudligi xarakterlidir 60 . Shunisi qiziqki, Alpisbayevning ushbu kitobida ushbu fikrga qarama qarshi fikr ham aytilgan: "O’rta Osiyoning 54 Сулейманов Р.Х. 1968. Грот Оби-Рахмат и математико-статистичес- кая гипотеза обирахматской культуры. Автореферат кандидат ской диссертации. Ташкент. Сулейманов Р.Х. 1972. Статистическое изучение культуры грота Оби-Рахмат. Ташкент. 71. Кўрсатилган адабиёт. С. 112 -113. 55 К ў рсатилган адабиёт. С. 113. 56 Кўрсатилган адабиёт. С. 113. 57 Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л. С. 110- 112. 58 К ўрсатилган адабиёт. С. 41-50. 59 Алпысбаев Х.А. 1979. Памятники нижнего палеолита Южного Казаrтана. Алма-Ата. 60 Кўрсатилган адабиёт. С. 190. 38 quyi paleolit davri madaniyatlarida sharqiy va g’arbiy an’analarning birgalikda kelishi uchramaydi" 61 . Yana ushbu kitobda Movius nazariyasiga qarshi fikrlar aytiladi 62 va ehtimol, ular X.A. Alpisbayevning o’z materiallariga munosobatini belgilab bergan. Qizig’i shundaki, X.A. Alpisbayevning kitobidagi dalillardan V.A. Ranov o’z qarashlarini mustahkamlashda ustalik bilan foydalangan 63 va bu qarashlarini o’zining keyingi ishlarida ham o’zgartirmasdan kelgan. Bu ishlarda mustaqil va bir biri bilan kesishmagan O ld O siyoning A hamda sharqiy osiyoning V guruhlari haqida so’z boradi 64 . Ranov va Okladnikovlar konsepsiyasini tanqidi haqidagi dalillarni umumlashtirib, ular ikkita asosiy holatga olib kelishini ta’kidlash mumkin: (1) Moviusning nazariyasi boshqa hududlar uchun to’g’ri kelmaydi va shuning uchun ham uning O’rta Osiyo haqidagi albomi ham noto’g’ri, (2) O’rta Osiyo paleolit davri madaniyatlarining xaritasi ikkiyoqlama taraqqiyot konsepsiyasidan ko’ra ko’proq, turli tumandir va shuning uchun ham uning xaritasidan bosh tortish kerak. Yuqorida tilga olingan har ikkala holatlar nafaqat mantiqiy jihatdan, balki empirik asoslanmaganligi jihatidan ham shubhalidir. Haqiqatda, 50 60 yillarda Sharqiy va Janubi Sharqiy Osiyodagi arxeologik tadqiqotlar hamda Yevropa va Afrikaning ilk paleoliti haqidagi yangi ma’lumotlarning paydo bo’dishi bilan, qo’l cho’qmorli yoki chopperli va dag’al uchirindili industriyalar nafaqat Moviusning xaritasida ajratib qo’yilgan joylarda, balki boshqa joylarda ham uchrashi aniq bo’lib qoldi 65 . Bundan ayrim tanqidchilar aytganidek 66 , Moviusning nazariyasi butunlay ishdan chiqdi, deb 61 Алпысбаев Х.А. 1979. Памятники нижнего палеолита Южного Казаrтана. Алма-Ата. С. 186. 62 Кўрсатилган адабиёт. С. 184-186. 63 Ранов В.А. 1965а. Главные вопросы изучения палеолита Средней Азии // Основные проблемы изучения четвертичного периода. М.С. 77. 64 Ранов В.А. 1988а. Каменный век Южного Таджикистана и Памира. Автореферат докторской диссертации. Новосибирск. С. 5-6. 65 Ларичев В.Е. 1977. Открытие рубил на территории Восточной Азии и проблема локальных культур нижнего палеолита // Проблемы археологии Евразии и Северной Америки. М. Анисюткин Н.К. 1992. Находки ручных рубил на территории Вьет нама // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной, Восточной Азии и Америки. Новосибирск. 66 Борисковский П.И. 1971. Древний каменный век Южной и Юго- Восточной Азии. Л. С. 50 . Ларичев В.Е. 1977. Открытие рубил на территории Восточной Азии и проблема локальных культур нижнего палеолита // Проблемы археологии Евразии и Северной Америки. М. С. 31-33. Ларичева И.П. 1980. Новые данные по 39 bo’lmaydi. Aksincha, garchi chegaralari biroz o’zgargan bo’lsada, ilk paleolit uchun Moviusning nazariyasi realligicha qolmoqda. Moviusning opponentlariga asosiy dalil sharqiy zonaning ayrim yodgorliklarida qo’l cho’qmorlarining mavjudligi edi (buni Moviusning o’zi ham ta’kidlagan edi 67 :. Ammo, istixoda qilinayotgan buyumlar o’ta kamyob va ko’p jihatdan munozoralidir. Mashhur Xitoy topilmalariga kelsak, (Dinsun, Lantyan va h.k.), ular yoki yig’ma materiallar yoki qo’l cho’qmorlari emas, balki galkadan ishlangan qirg’ichlardir (Chjoukoudyan 15), ya’ni ryuk tipidagi buyumlardir 68 . Koreyadagi mashhur ashel davri yodgorligi Chongoknining yoshi 45 ming yildan oshmas ekan 69 . Ushbu yodgorlikning materiallari orasida ko’plab chopperlar, choppinglar, qirg’ichlar va boshqa galkali qurollar bilan birga to’rtta qo’pol bifas borligi aniqlandi 70 . Do tog’idan topilgan qo’l cho’qmori va Vetnamning boshqa hududlaridan topilgan buyumlar 71 tipologik va xronologik jihatdan Xitoy hamda Koreyanikidan ham ko’proq shubha uyg’otadi. Shunday qilib, birinchidan, Sharqiy va Janubi Sharqiy Osiyo quyi paleolitida mavjud bo’lgan qo’l cho’qmorlari kam sonli yoki yakkam dukkam. Ikkinchidan, morfologik jihatdan bu yerdagi qo’l cho’qmorlari amorf ko’rinishga ega va g’arbiy zonaning bifaslari bilan taqqoslanishi mumkin emas. Uchinchidan, ularning geologik holati hamisha noma’lum va ushbu qo’l cho’qmorlarining ilk paleolitga aloqadorligi shubha uyg’otadi. Va nihoyat, to’rtinchidan, (eng muhimi), sharqiy zonani g’arbiy zonadan nafaqat bifaslarning bor yoki yo’qligigina va kamligi emas, balki ko’zga tashlanib turadigan палеолиту Азии (по материа лам конгресса в Ницце) // Палеолит Средней и Восточной Азии. Новосибирск. С. 167. 67 М О VIUS Н. E . 1944. Еаг1у тап апд Р1е1з1осепе з1га11§гарЬу 1п зои1Ьегп апд еаз!егп Аз1а // Рарегз оГ 1Ье РеаЬоду Мизеит оГ Атепсап Аг- сЬаео1обУ апд Е1Ьпо1о§у. Уо1.19. N.3. Р. 39-41. 68 Абрамова З.А. 1994. Палеолит Северного Китая // Палеолит Цент ральной и Восточной Азии. СПб. С. 133- 134. 69 8еопЬок У e 1992. То^агёз ап ехр1апа1юп оГ ^йЬеаз! Аз1ап Ра1аео- ШЫс // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной, Восточной Азии и Америки. Новосибирск. 70 Аугез ХУ.8., КЬее 8.Ы. 1984. ТЬе АсЬеиИап т Аз1а? А геу1е\у оГ ге- зеагсЬ оп Когеап // РгосеесИп§8 оГ 1Ье РгеЫз1опс 8оае1у. Уо1.50. Р. 324. 71 Борисковский П.И. 1966. Первобытное прошлое Вьетнама. М.-Л. С. 133. Анисюткин Н.К. 1992. Находки ручных рубил на территории Вьет нама // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной, Восточной Азии и Америки. Новосибирск. С. 66. 40 texnologik jihatlarning nisbatan oddiyligi hamda tosh buyumlarning zaif tipologik differensasiyalashganligidir. V.A. Ranov shunday yozgan edi:, “gap qo’l cho’qmorlarining bor yoki yo’qligida emas — bu masalani soddalashtiradi, sharqiy va g’arbiy zonalar madaniyatlarining o’ziga xosliklarini tushinishga xalaqit beradi, paleolitda madaniyatlarning "umumiy foni" "asosiy ahamiyat kasb etadi" va o’zaro o’xshamaydi 72 . Endi yana O’rta Osiyo hududlariga e’tibor bersak, bu yerda bir tomondan, qo’l cho’qmorli komplekslarning va ikkinchi tomondan galkali industriyalarning tarqalishi sharq g’arb g’oyasiga qarshi ekanligini tan olish lozim. Morfologik jihatdan ancha takomillashgan qo’l cho’qmorlari hozirda O’rta Osiyoning quyi va o’rta paleolitida ko’plab uchraydi (Yangadja-Karatengir, Yesen 2, Shaxbagata), shuningdek, ular Markaziy va Shimoliy Qozoqistonda (Jaman- Aybat, Vishnevka, Semizbugu) ham uchraydi va Sharqda bo’lgani kabi O’rta Osiyoning tog’li qismidagi ilk paleolit davri yodgorliklarida qo’l cho’qmorlari uchramaydi (jumladan, Ko’lbuloqda ham, negaki, bu yerdagi qo’l cho’qmorlari o’rta paleolitga oiddir). Galkali industriyalar esa, aksincha, janubi sharqda konsentrasiyalashgan (Kuldara, Sel-Ungur, Karatau, Laxuti) va Qoratov tizmasida uchraydi (Bo’rikazgan, Tanirkazgan, Kemer, Tokali va hakozo) hamda ular Markaziy Qozoqistonning janubiy yarmigacha kirib borgan (Muzbel, aftidan, Obilisan). Hududdagi qadimgi paleolit davri yodgorliklarini bir birining tarqalish areallarini qoplamaydigan ikkita texnik tipologik guruhga ajralishini nima bilan tushuntirish mumkin — xom ashyoning xarakteri, madaniy an’analar, tog’li va tekislik hududlaridagi ekologik tafovutlar, sharq va g’arb yodgorliklari yoshining turlichaligi bilanmi, nima bo’lganda ham bu fakt. Quyi paleolitga oid va undan ham qadimgi bifaslarga eag yodgorliklar haqida keng xulosalar chiqarish uchun yaxshi o’rganilmagan. Ammo, bir narsa aniqki, masalan Qozoqistonning katta qismida agar bifasli industriyalar mavjud 72 Ранов В.А., Несмеянов С.А. 1974. Совещание по каменному веку Средней Азии // БКИЧП. N.41. 189-190. 41 bo’lsa, bu an’ana so’nggi paleolit davrigacha davom etadi 73 , O’rta Osiyo hududlarida esa mustye davrida bifasli industriyalar juda kam uchraydi. Faqat Qizilnura 1 va Ko’lbuloqning qatlamlaridan birida ikkita bifas topilgan. O’rta Osiyoning boshqa mustye davri yodgorliklarida ular uchramaydit. Bu yodgorliklarda ikki taraflama ishlov berilgan tig’lar ham uchramaydi (Ko’lbuloq va Omon-Qo’tondagina bittadan bunday buyumlar uchragan). II-BOB. ZARAFShON VOHASI O’RTA PALEOLIT DAVRI YoDGORLIKLARI. 2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi. Qo’tirbuloq makoni Zarafshon daryosining o’ng qirg’oq yuqori terassasida, shu nomli buloq bo’yida, Samarqand shahridan 100 km g’arbroqda joylashgan. Yodgorlik 1971 yili O’zR FA arxeologiya institutining Yu.F. Buryakov 74 . 73 Волошин В.С. 1990. Стратиграфия и периодизация палеолита Цент рального Казаrтана // Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной и Восточной Азии и Америкм. Новосибирск. C . 100. Волошин В.С. 1992. Об истоках палеолита в Центральном Казаrта не // Маргулановские чтения. М. С. 59. 74 Буряков Ю.Ф., Крикис Я.К., Равшанов Р., Ростовцев О.М. Археологические работы в Самаркандской области.// АО 1971 г. – М., «Наука», 1972. – С. 9-14; 42 boshchiligidagi arxeologik guruhi tomonidan ochilgan bo’lib, 1971-1972 yillarda N.X. Toshkenboyev tomonidan o’rganilgan va olingan natijalar bir qator ilmiy maqolalarda hamda «Kultura drevnekamennogo veka dolinы r. Zarafshana» 75 nomli monografiyada umumlashtirilgan. 1995 yil O’zbek-Polsha xalqaro ekspedisiyasi tomonidan qadimgi qazishmalarning taxminiy o’rni aniqlanib, ularning davomidan 5x5 m hajmli yangi qazishma amalga oshirildi. Natijada, yodgorlikning 1-4- qatlamlari mexanik aralashuvga uchraganligi aniqlandi. Qazishmalar yer sathidan 1 m gacha va reper nuqtadan 1,89 m gacha chuqurlikda amalga oshirildi 76 . Ta’kidlanishicha, yodgorlikning 7-4-qatlamlari tarixiy davrlarda amalga oshirilgan qandaydir qurilishlar hamda buloqni tozalash ishlari oqibatida shakllangan. Mavsum davomida Qo’tirbuloqdan jami 873 ta tosh buyum qazib olingan bo’lib, ulardan 538 ekzemplyari madaniy gorizontlarga va 335 tasi aralash qatlamlarga to’g’ri keladi 77 . Avvalgi tadqiqotlardan farqli o’laroq, Qo’tirbuloq manzilgohi industriyasida asosan qayroqtoshlardan 78 emas, balki bazalt toshlardan foydalanganligi aniqlandi. Bunday xom-ashyo Zarafshon daryosi va uning ochiq terassalarida galka shaklida ko’plab uchraydi. Qo’tirbuloqliklar ularning galkalarini sifatiga ko’ra tanlab 75 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области // ОНУ, №11.–Ташкент, 1971.–С. 8–13; Ташкенбаев Н.Х. Исследование новой мустьерской стоянки Кутурбулак (Самарканд) // Тезисы докладов совещания по каменному веку Средней Азии и Казаrтана. – Ташкент, 1972. – С. 23 – 25; Ташкенбаев Н.Х. Новая мустьерская стоянка Кутурбулак // ИМКУ, вып. 10. –Ташкент, 1973. – С. 8 – 13; Тетюхин Г.Ф., Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Геоморфологическое положение мустьерского местонахождения Кутурбулак // ИМКУ, вып. 14. – Ташкент, 1978. – С. 5 – 11; Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. – Ташкент, Изд-во «ФАН», 1980; Ташкенбаев Н.Х. Некоторые данные по палеолиту Зарафшанской долины \\ ИМКУ. Вып. 21. – Ташкент, 1987. – С. 17; 76 Гречкина Т.Ю., Х ужаназаров М., Худайбердиев Р., Хмелевский В., Щимчак К., Мадейская Т., Кауван Г., Левандовский М., Багинская С. Научный отчет об археологических работах Зарафшанского палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. Научный архив ИА АН РУз. Фонд 04. 01. №243. – С. 1-50; 77 Там же. – С. 24; 78 Сайфуллаев Б.К. Палеолит долины реки Зарафшана и Северо-Восточных Кызылкумов. Автореф. дисс. канд.ист. наук. Самарканд, 2003. – С. 17; Сайфуллаев Б.К. Каменная индустрия среднепалеолитического местанахождения Кутурбулак (в свете новых исследований). ИМКУ. Вып. 32. – Ташкет, 2001. – С. 38; 43 olganlar va tosh qurollar yasaganlar. Shuningdek, to’plamda kremniy, kremniylashgan oxaktosh, qumli va kremniyli slaneslardan ishlangan buyumlar ham bo’lib, ular Zirabuloq tog’lari etaklarida kichik hajmli galkalar shaklida uchraydi. Kolleksiyaning nukleuslari ishlanish darajasiga ko’ra turli bosqichlarga oid. Ular orasida preformalardan tortib haddan tashqari ishlov berilganlarigacha uchraydi. Tipologik jihatdan ushbu o’zaklarni gardishsimon hamda qo’pol prizmasimonlarga ajratish mumkin. Prizmasimonlar bir yoki ikki zarb maydonli yakka ish yuzalilarga hamda ko’p zarb maydonlilarga ajraladi 79 .Nukleuslarning katta qismi haddan tashqari ishlov berilgan yoki o’zaklar siniqlarini tashkil qiladi. To’plamda tosh qurollar ko’p emas. Ikkilamchi ishlov berishda sifati past mayda va ko’rimsiz retushdan foydalanilgan. Ammo, bunda tosh buyumlarning dastlabki ko’rinishini o’zgartirib yuborgan tabiiy faktorlarni ham hisobga olish joiz. Buni, o’z vaqtida N.X. Toshkenboyev hamda R.X. Sulaymonovlar ham ta’kidlashganlar 80 . Gap shundaki, ochib o’rganilgan madaniy gorizontlar intensiv ravishda yer osti suvlari ta’sirida bo’lgan va bu holat tosh buyumlarning saqlanish darajasiga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmagan. Tosh buyumlarning bir qismi yuzasi silliqlangan, qirralari o’tmaslashgan, retushlarning fasetkalari go’yoki “bo’yalib” ketgan. Yer osti suvlari avvalombor, qayroqtoshdan ishlangan buyumlarga o’z ta’sirini o’tkazgan, kremniydan ishlangan buyumlarning holati esa yaxshi saqlagan. Ikkilamchi ishlov berilgan tosh buyumlar orasida qirralari o’yib-kertib (vыyemchatыye) ishlanganlari ham mavjud va bu qirralarga tishsimon xarakter bergan. Ko’pincha, yirik o’yib-kertib ishlangan qurollar qirralari qo’shimcha retushlangan. 79 Гречкина Т.Ю., Х ужаназаров М., Худайбердиев Р., Хмелевский В., Щимчак К., Мадейская Т., Кауван Г., Левандовский М., Багинская С. Научный отчет об археологических работах Зарафшанского палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. Научный архив ИА АН РУз. Фонд 04. 01. №243. – С. 1-50; 80 Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. – Ташкент, 1980; 44 Shunday qilib, Qo’tirbuloqning tosh buyumlari orasida mayda noregulyar retushlangan plastinalar hamda uchirindilar uchraydi va bu retushlash ba’zan, har ikkala yuza bo’ylab ketma-ket (chereduyuщiysya retush) holatda amalga oshirilgan. Ba’zan bunday retushlash yo’nilg’ilarning dorsal yoki ventral taraflarida amalga oshirilgan. Shuningdek, to’plamda qirralarini o’tmaslashtiruvchi qiya retushlar yordamida kesilgan plastina va uchirindilar ham uchraydi. Kolleksiyaning qirg’ichchalari kichik hajmli uchirindilardan ishlangan va ularning ish qirralari bo’rtib chiqqan. Ankoshlar odatda, kalta tanovorlardan: plastinasimon yoki oddiy uchirindilardan ishlangan. To’plamning tosh randalari qiya retushlash yordamida ishlov berilgan va qiya ish qirralariga ega. Ko’tirbuloqning tosh qurollari orasida tipologik jihatdan eng yorqin aks etadiganlari bu paykonlardir. Ular orasida siniqlari va butunlari ham uchraydi. Paykonlar asosan to’g’ri proporsiyali, qalin muste tipidagi plastinalardan ishlangan. Qirralari tik retushlar va yirik fasetkalar yordamida ishlangan va mayda retushlash yordamida qo’shimcha tarashlangan. Qo’tirbuloqning madaniy qatlamlaridan tosh buyumlardan tashqari, hayvon suyaklari qoldiqlari ham topilgan. Ammo ular juda yomon saqlangan. Umuman, O’zbek-Polsha ekspedisiyasi tomonidan 8 m 2 ga yaqin maydonda konsentrasiyalashgan tosh buyumlar to’plami qazib olingan va o’rganilgan. Yodgorlik industriyasi uchun eng xarakterli buyumlar bu uchirindilar olishga mo’ljallangan nukleuslar (shu jumladan, gardishsimonlar), qig’ichlar, retushlangan uchirindilar, bir nechta uchburchak paykonlar, yo’nilg’i uchlarida shakllantirilgan qirg’ichchalar, ayrim kesgichlar va cho’qmorsimon shaklli tosh qurollardir. Shuningdek, to’plamda keng va yirik plastinalardan ishlangan buyumlar seriyalari ham mavjud bo’lib, Qo’tirbuloq tipidagi paykonlar shular jumlasidandir. 1995 yilda O’zbek-Polsha ekspedisiyasi xodimlari tomonidan D.N. Lev tomonidan ochilgan 81 o’rta paleolit davriga oid Omon-Qo’ton g’or makoni tadqiq 81 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане. (Исследования 1953-1954 гг.) \\ Труды Узбекского гос. Ун-та. Нов. Серия. Вып. 61. 1956; 45 qilindi. Natijada, g’orning kirish qismidan 7-8 m ichkariroqdan va uning chap devori tomonidan qo’ng’ir loyli buzilmagan maydon aniqlandi. Ushbu maydon g’orning devoriga juda yaqin joylashgan. Bu joydan bir nechta hayvon suyaklari qoldiqlari hamda stalaktitlar bo’laklari topildi. Bu joydagi loy va stalaktitlardan bir bo’lagi analiz qilish uchun na’muna sifatida olindi. Ikkinchi na’muna g’orning kirish qismiga yaqin o’ng devori tagidan, uchinchi na’muna esa g’orning ancha ichkarisidan olindi. Polshalik prof. T. Madeyskayaning ta’kidlashicha, g’orda ikki xil davrga oid generasiya kuzatiladi. G’or to’liq o’rganilgan deb hisoblanishiga qaramasdan, uning ayrim joylarida inson faoliyati qoldiqlarini hamda g’orda istiqomat qilgan hayvonlar izlarini saqlab qolgan hamda qazilmagan maydonchalarni uchratish mumkin. G’ordan absolyut sanalar olish muhimligi va buning barcha imkoniyatlari mavjudligi ko’rinib turardi. Negaki, Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari aksariyatining sanasi nisbiyligicha qolmoqda edi 82 . 2002 yilda Qo’tirbuloqda O’zR FA arxeologiya instituti hamda RFA SB arxeologiya va etnografiya instituti hamkorligidagi xalqaro ekspedisiya tadqiqot ishlarini davom ettirdi 83 . Bundan ko’zlangan asosiy maqsad, yodgorlikni kompleks o’rganish, uning stratigrafik holatiga aniqliklar kiritish hamda buloq atrofida o’tkaziladigan keyingi izlanishlarning istiqbollarini belgilashdan iborat edi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun 1971-1972 yillardagi qazishmalar joyi chamalab aniqlab olindi va ulardan 15 m janubi-g’arbroqdan 18m² qazishma 1,4 m chuqurlikda amalga oshirildi. Qazishmadan 7 ta madaniy gorizont aniqlanib, ularning qalinligi 0,15 m dan 0,5 m gacha yetadi. Ulardan yuqorigi 4 tasi keyingi davrlar materiallari bilan 82 Гречкина Т.Ю., Хужаназаров М., Худайбердиев Р., Мадейская Т., Шимчак К., Миловский М., Кауван Г., Давандовский М., Багинская С. Научный отчет об археологических работах Зарафшанского палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. – С. 8-9; 83 Деревянко А.П., Анойкин А.А., Борисов М.А., Сайфуллаев Б.К. Новые данные о стоянке Кутурбулак (Республика Узбекистан) // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2002. - Т.8. – С. 56-63; 46 aralashib ketgan. Qazishmadan olingan artefaktlar asosan o’rta va yirik hajmli hamda tartibsiz joylashadi. Yer sathidan 1,4 m chuqurlikda yerosti suvlari sizib turadi 84 . 2002 yilgi qazishmalar natijasida 18 ta sopol siniqlari va 200 dan ziyod tosh buyumlaran iborat kolleksiya yig’ib olingan 85 va ular 1971-1972 yillarda qazib olingan materiallarga o’xshashdir. To’plamda ko’plab nukleussimon formalar orasida kichik hajmli radial ravishda chaqmoqlanganlari katta qismni tashkil qiladi. Kolleksiyaning tosh qurollari uzunasiga ishlangan qirg’ichlar, retushlangan paykonsimon qurollar, retushlangan plastinalar hamda uchirindilardan iborat. To’plamda shuningdek, uncha ko’p bo’lmagan yo’nig’ilar, yo’nilg’i uchlarida hamda yon tomonlarida shakllantirilgan qirg’ichchalar va bir dona yo’nilg’i burchak qismida ishlangan kesgich ham mavjud. Qo’tirbuloqdan ushbu mavsumda yig’ilgan uchirindilarning katta qismi noregulyar va noaniq retushlash izlariga ega. Ushbu tosh buyumlar yuzasining turli darajada saqlanganligi diqqatni tortadi. Artefaktlardan 20 tasining yuzasi yuqori hamda o’rta darajadagi deflyasiyaga uchragan va bunday buyumlar barcha qatlamlarda uchraydi. Topilmalarning qatlamlarda joylashuvi holatini tahlil qilish natijasida, ilgari mualliflar tomonidan ta’kidlangan, yodgorlikning yuqori qatlamlari aralashgan, degan fikri tasdiqlandi (1-3 qatlamlar) 86 . Bu haqda ushbu qatlamlarda o’rta paleolit davriga oid tosh buyumlar bilan bir qatorda keyingi davrlarga xos sopol buyumlarining aralashib yotganligi ham guvohlik beradi. Quyi qatlamlar, avvalombor 4V hamda 4G qatlamlari kamroq buzilgan, ammo, qator kuzatishlar ulardagi materiallarni “in siti” deyish imkonini bermaydi. Ulardagi artefaktlar 84 Деревянко А.П., Анойкин А.А., Борисов М.А., Сайфуллаев Б.К. Новые данные о стоянке Кутурбулак (Республика Узбекистан) // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2002. - Т.8. – С. 60; 85 Кўрсатилган адабиёт. – Б. 62; 86 Деревянко А.П., Анойкин А.А., Борисов М.А., Сайфуллаев Б.К. Новые данные о стоянке Кутурбулак (Республика Узбекистан) // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2002. - Т.8. – С. 62; 47 tartibsiz joylashgan va madaniy gorizontlar yoki to’plamlar hosil qilmaydi. 4- qatlamning yuqori qismida asosan kichik hajmli buyumlar to’plangan, yirik hajmli buyumlar esa kesmaning pastki qismida konsentrasiyalashgan. Bunday joylashuvlar joyidan ko’chgan yopishqoq-plastik tuproqlar uchun xaraktrelidir. Bundan tashqari, qatlamlardagi materiallarning aralashganligi haqida noregulyar retushli buyumlarning ko’p sonliligi hamda bir qatlamda joylashgan buyumlarning turli darajada deflyasiyaga uchraganligi ham guvohlik beradi. Qo’tirbuloqning materiallarini umuman, o’rta paleolit davriga oid deyish mumkin bo’lsa-da, 1995 va 2002 yillardagi qazishmalarda tosh davrining keyingi bosqichlari uchun xarakterli bo’lgan buyumlar ham uchraydi 87 . Shunday qilib, 1995 va 2002 yilgi O’zbek-Polsha hamda O’zbek-Rossiya xalqaro ekspedisiyalari tadqiqotlari natijalariga ko’ra, Ko’tirbuloq o’rta paleolit davriga oid materiallar bilan keyingi davrlar buyumlari aralashib ketgan aralash qatlamlardan iborat yodgorlikdir va bu aralashuv pleystosen davrida boshlangan hamda keyingi tarixiy davrlarda atropogen ta’sirlar tufayli ham davom etgan. Ushbu fikrlar yanada to’laroq isbot qilishni talab etadi. Biroq yodgorlik atrofida olib borilayotgan faol qishloq xo’jalik ishlari va yer osti suvlarning yaqinligi bunga imkon bermaydi. Yuqorida aytilgan fikrlarga xulosa yasab, 1995 yilda K. Shimchak tomonidan Qo’tirbuloq qatlamlariga berilgan xarakteristikani keltirish mumkin: «hozrigi kunda Qo’tirbuloq arxeologik materiallarining katta qismi aralashib ketgan va bu aralashuv faol antropogen ta’sirlar oqibatida yuzaga kelgan. Biroq, yodgorlikning quyi qatlamlaridagi tosh buyumlar va hayvon suyaklari qoldiqlari aralashmagan holatda yotganligiga ham to’la ishonch yo’q» 88 . 87 Szymezak K., Gretchina T., Madeska, Khudzhanazarov M., Tashkenbaev N., Suleimanov R., Falgueres Ch., Fontugue M. Kuturbulak Revisited. A Middle Paleolithic Site on Zeravshan River Valley, Uzbekistan. – Warsaw: Institute of Archaeology Warsaw University, 2000. – P. 136; 88 Там же. – С. 136; 48 2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi. 1971 yili arxeolog N.X.Toshkenboyev tomonidan Zirabuloq tog’ etaklaridan 89 mustye davrining yirik obyektlari-Zirabuloq va Qo’tirbuloq yodgorliklari topildi. Kattaqo’rg’on shahridan g’arbroqda joylashgan Qo’tirbuloq va Zirabuloq yodgorliklari ko’zdan kechirildi. Har ikkala makon ham qishloq xo’jalik ishlari bilan buzilib ketgan. Qo’tirbuloq bulog’i mexanik chuqurlashtirilgan bo’lib, undan shimol tomonga qarab kanal o’rkazilgan. Kanal qazish ishlari bilan avvalgi qazishmalar o’rni tuproq bilan ko’mib yuborilgan. Ushbu ko’milgan tuproq orasidan bir nechta tosh buyumlar yig’ib olindi. Ular kremniy, kvars, kvarsit hamda dioritdan ishlangan. 89 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. О НУ №11,1971. 49 Qo’tirbuloqdan 2 km g’arbroqda joylashgan Zirabuloq ham zamonaviy qazish ishlari oqibatida ozor chekkan . Bu buloqdan janubga qarab kanal qazilgan va suv o’tkazilgan . Bu yerdan ham bir nechta tosh buyum yig’ib olindi. Ular orasida qirg’ichlar, uchirindilar va h.k.lar mavjud . Tadqiqotchilarning fikricha, Qo’tirbuloq va Zirabuloq industriyalari asosida Samarqand so’ngi paleolit madaniyatini keltirib chiqargan asosiy va boshlang’ich plast hisoblanadi 90 . M.J. Jo’raqulov hamda Ye.N. Amarsevalarning keyingi tadqiqotlari ushbu fikrni yana bir bor tasdiqladi. Samarqand makoni bilan Qo’tirbuloqning yuqori qatlamlari industriyasini parallel yelkali yo’nilg’ilar nisbatining o’sishi hamda zarb maydonlarning kam hollarda tekislanishi ham yaqinlashtiradi 91 . Tosh pichoqlar masalasida Zirabuloq topilmajoyi industriyasi juda qiziqarli ma’lumotlarni berdi. 1977-78 yillarda M.J. Jo’raqulov rahbarligidagi SamDU Arxeologiya kafedrasi guruxi tomonidan yig’ib olingan materiallar orasida yuqorida tilga olingan “o’zinga tort” (na sebya”) turidagi pichoqlar seriyasi aniqlandi. Gap shundaki, Zirabuloq makonining industriyasida “o’zinga tort” (na sebya) tipidagi pichoqlar seriyasi topilibgina qolmasdan, balki kompleksning chaqmoqlash texnikasi ham bunday pichoqlarning tanovorlarini sindirib olishga bo’ysundirilganligi aniqlandi. Bu ko’rsatgich barmoq ustiga qo’yilgan holda ushlanadigan va faqat Zirabuloqning industriyasigagina xarakterli bo’lgan maxsus konseptual texnika hisoblanadi. Chaqmoqlab olingan tanovorlar bir qarashda uchlari qiya kesilgan plastina yoki plastinkalarni eslatadi. Biroq ushbu qiya kesilganlik Zirabuloq industriyasida nukleusdayoq proyeksiya qilingani aniqlandi, ya’ni nukleusning pastki uchi bir yoki bir nechta qiya yo’nish orqali yo’nib tashlanadi va bu keyinchalik distal uchi qiyalashib o’tmaslashgan va distal 90 Лев Д. Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде /Тр. СамГУ. Новая серия. Вып. 135. Самарканд. 1964. –С. 97; 91 Ташкенбаев Н. X. Новая мустьерская стоянка Кутурбулак // ИМКУ. Вып.10. Ташкент, 1973. –С. 220; 50 burchaklaridan biri o’tkirlashgan yo’nilg’ilarni yoki ko’rsatgich barmoq ustiga qo’yib ushlanadigan tayyor pichoqlarni qo’lga kiritish imkonini beradi. So’ngra ushbu tanovorning qirralaridan biri to’g’ridan-to’g’ri yoki qo’shimcha retushlashdan keyin pichoq sifatida qo’llanilishi mumkin. Ularning laterallaridan biri o’tmaslashgan bo’ladi. Bunday chaqmoqlash texnikasi paleolitshunoslikda dastlab Zirabuloq materiallarida aniq nomoyon bo’lganligi uchun ushbu usulni biz «Zirabuloq tipidagi chaqmoqlash usuli” yoki “Zirabuloq tipidagi nukleuslar” deb, ulardan hosil qilingan tanovorlarni (ba’zan qirralaridan biri retushlangan va ko’rsatgich barmoqda ushlashga mo’ljallangan yo’nilg’ilarni) esa, “Zirabuloq tipidagi ko’rsatgich barmoq pichoqlari” deb nomladik. Dunyo paleolitshunosligida nukleusdayoq ko’zda tutilgan tosh pichoqlar Fransiyadagi Biz ( couteaux de Bize ) yodgorligidan topilgan va ular shu nom bilan lug’atlarga kirgan. Biroq ular yelkasi to’liq o’tmaslashtirilgan pichoqlardir. “Ko’rsatgich barmoq” tipidagi tosh pichoqlar O’zbekistonning paleolit va Kavkazning mezolit davri yodgorliklarida ham aniqlangan. Biroq bu buyumlar yo’nilg’i-tanovorlar nukleusdan chaqmoqlab olinganidan keyingina distal uchlarini qiya kesish yordamida pichoqlarga aylantirilgan va so’ngra qirralariga retush berilgan. Ayrim tipologik uslublarda bunday buyumlar qiya kesilgan plastinalar yoki yo’nilg’ilar deb nom olgan. Zirabuloqning ko’rsatgich barmoq pichoqlari qumli va kremniylashgan slanes, kremniy hamda qayroqtoshlardan yasalgan, shuningdek, o’ng va chap ko’rsatgich barmoqlarga mo’ljallangan (Jadval №1). Qumli slanes-11 ta. Ular chap (5 ta) va o’ng (6 ta) ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan pichoqlarga ajraladi. Bunda B.Sayfullayev S.A. Semenovning bunday pichoqlar qo’llanilayotgan paytda yo’nilg’ilarning ancha tekis ventral tarafi ishlov berilayotgan materialga qaratilganligi haqida mezoniga asoslandi. Kulrang kremniy-1 ta. U o’ng ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan zirabuloq tipidagi pichoq bo’lib, hajmi 46x26x12 mm. Uchirindining zarb maydonchasi ikki qirrali va orqa tarafiga biroz qiyalashgan. Bu zarb maydonchaning bir qismi oxak 51 qoplamali va qolgan qismi bitta ko’ndalang negativ orqali tekislangan. buyumning dorsalidagi yo’nilg’i negativlari perpendikulyar xarakterga ega. Uchirindining ko’ndalang distali o’ng distaldan chap lateraliga yo’naltirilgan ikkita qiya va tik negativlar yordamida kesilgan Qayroqtosh-5 ekz. Ular ham o’ng va chap ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan pichoqlarga ajraladi va barchasi qora tusli mayda qumli qayroqtoshlardan ishlangan. Chap ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan pichoqlar-2 ta. O’ng ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan pichoqlar-3 ta. Zirabuloq topilmajoyi nukleuslari asosan haddan tashqari ishlov berilgan va siyqasi chiqqan shaklda saqlanib qolgan. Biroq ta’kidlab o’tganimizdek, yodgorlikning o’zaklari orasida yelkali pichoqlar chaqmoqlab olishga mo’ljallangan seriyasi yorqin namoyon bo’ladi. Aynan shunday tipdagi pichoqlarni chaqmoqlab olishga bo’ysundirilgan o’zaklar seriyasi birinchi marotaba Zirabuloqda aniqlanayotganligi uchun ushbu texnikani "ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan yelkali tosh pichoqlarni sindirib olishga ixtisoslashgan texnika" yoki "Zirabuloq tipidagi nukleuslar" deb, qo’lga kiritilgan buyumlarni ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan tosh pichoqlarning zirabuloq varianti deb nomladik. Yelkali yoki yelkasi o’tmas pichoqlar, aniqrog’i, ko’rsatgich barmoqda ushlashga mo’ljallangan pichoqlar fanga ma’lum ekanligini yuqorida ta’kidlab o’tdik. Biroq ko’rsatgich barmoq pichoqlarining nukleusdayoq ko’zda tutilganligi yoki proyeksiya qilinganligi ilk marotaba Zirabuloq topilmajoyi materiallari orasida aniqlandi. Davriy jihatdan aytish mumkinki, Zirabuloqni ko’rsatgich barmoqqa mo’ljallangan tosh pichoqlari tanovorlarining aksariyati yengil tosh ushatg’ich yordamida chaqmoqlab olinganligi aniqlandi. Ma’lumki, ushbu texnika so’nggi paleolit davrida paydo bo’lib, keyingi davrlarda ham hukm surgan. Funksional jihatdan bunday pichoqlar baliqni tangachalardan tozalashda ishlatilgan. Extimol, Kavkazning mezolit davriga oid Fatma-Koba g’orida bo’lgani kabi ko’hna 52 Zarafshon va buloq bo’yida yashagan zirabuloqliklarda ham primitiv baliqchilik xo’jaligi mavjud bo’lgan. III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI. 3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi. Qadimgi tosh davrining yuqori paleolit bosqichiga kelganda ibtidoiy ajdodlarimiz nafaqat Zarafshon vodiysining tog’ oldi va adirli mintaqalari, balki voha doirasidagi adirsimon tabiiy tepaliklarni yorib o’tgan soy bo’ylarida, ular hosil qilgan qo’l yoqalarida ham makon topganlar. Darhaqiqat, bu o’lkada olib borilgan arxeologik izlanishlar Zarafshon vodiysi yuqori paleolit davrida yanada kengroq o’zlashtirilganligi haqida guvohlik beradi. Shu davrga oid birinchi yodgorlik Samarqand shahri hududidan, Siyobcha soyining o’ng sohilidan, 1939 yili Samarqand muzeyining arxeologi N.G. 53 Xarlamov tomonidan ochildi. Topilma bir necha chaqmoqtosh uchirmalari (otщyep), chaqmoqtosh uch q uni, hayvon suyagining bo’laklari va quygan ko’mir parchalaridan iborat bo’lib, mutaxassislarning fikricha, bu topilmalar yuqori paleolit davriga tegishli edi 92 . Keyinchalik bu manzilgohda arxeolog D.N.Lev va uning shogirdi M.J.Jo’raqulovlar bir necha yillar davomida stasionar qazishmalar o’tkazib, yodgorlik O’rta Osiyo arxeologiyasi tarixida Samarqand yuqori paleolit davri obyekti sifatida o’z o’rnini topdi 93 . Yuqori paleolit davriga tegishli tosh qurollar Cho’ponota tepaligidan 94 , Samarqand shahrining har xil nuqtalaridan 95 , Og’aliqsoy bo’ylaridan 96 , Urgut tumanining Go’rdara g’oridan 97 , Ravotxo’ja yaqinidan 98 , Siyobcha va Siyob soyi qo’shilishidan 99 , Afrosiyobdan shimolda, Siyobcha jarligidan chaqmoqtoshdan ishlangan tipik tosh qirg’ichi topilgan 100 va nihoyat yuqori paleolit davriga oid noyob Xo’ja mazgil manzilgohi Bulung’ur tog’idan yorib chiqqan zilol chuchuk suv hosil qilgan qadimgi ko’l yoqasidan 101 topib o’rganilgan. Yuqorida qayd etilgan yuqori paleolit yodgorliklari orasida Samarqand manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. Samarqand o’lka muzeyining arxeologi N.G.Xarlamov 1939 yil martda Chashmasiyob soyining jarligi va shahar «Dinamo» stadioni qurilishi maydonidan bir necha tosh qurollarini terib olgach, bo’lajak yodgorlik maydonida 3 ta shurf qaziydi va anchagina tosh qurollari va hayvon suyaklarini topib olgan. Ammo u topilmalardan muzey fondida atigi bir necha tosh parrahalar gina bizgacha yetib kelgan 102 . O’sha yilning kuzida 92 Ташкенбаев, Н.Х., Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Изд. «ФАН», Ташкент-1980, стр. 3. 93 Лев Д.Н. Археологические исследования Самаркандского Гос.Университета в 1955-1956 гг. «Труды Самгу Новая серия вып.101». Самарканд-1960; Поселение древнекаменного века в Самарканде: Исследования 1958-1960 гг. «Труды СамГУ, вып.135. Самарканд-1964. Джуракулов М.Дж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Изд. «ФАН» Ташкент-1987. 94 Лев Д.Н. Новые данные по палеолиту У збекистана. Тр. ИИА АН Уз.ССР. вып.№7. Ташкент-1955. 95 Ташкенбаев Н.Х. О находках каменн ы х изделий на территории городища Афрасияб. В кн. «Афрасияб», том 3. Ташкент-1974. 96 Лев Д.Н. Итоги работ ы археологического отряда СамГУв 1966 г. Тр. СамГУ, вып. 218. С ., 1972. 97 Ташкенбаев Н.Х. О некотор ых новейщих палеолитических находках на территории Узбекистана. В кн. Проблемы археологии Средней Азии. Вып.2. Ленинград-1969. 98 Буряков Ю.Ф ва бошқалар. Работ ы в самаркандской области . АО 1971 года. М. 1972. 99 Аскаров А.Ташкенбаев Н. Древней шее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970. 100 Ташкенбаев Н.Х. О находках каменных изделий на территории городиўа Афрасияб. В кн. « Афрасияб”, том 3, Ташкент -1974. 101 Аск аров А.. Та шкенбаев Н.Х. Древнейщее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970. 102 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарқанде: Исследования 1958-1960 гг. Тр. СамГУ, вып.135, стр.11. Самар қ анд-1964. 54 M.V.Voyevodskiy N.G.Xarlamov qazishmalarini davom ettirib, topilgan materiallarni MGU antropologiya muzeyiga topshiradi. Yodgorlikda ilmiy asosda keng ko’lamdagi qazishma ishlari bilan 1958- 1967 yillarda D.N.Lev 103 , undan keyin esa M.Jo’raqulov shug’ullandi. 104 . D.N.Lev va M.J.Jo’raqulovlarning ta’kidlashicha, yodgorlikda tosh qurollar va fauna qoldiqlariga boy uchta madaniy qatlam ochilgan. Yodgorlik nafaqat O’zbekistonda, balki sobiq Ittifoq, Afg’oniston, Pokistonda keng o’rganilgan obyekt sifatida mashxurdir. Ochilgan uch madaniy qatlam yer sathidan 2-3,8 m. chuqurlikda bizgacha yetib kelgan . D.N.Lev yodgorlikni sinchkovlik bilan o’rgangan va u haqda qator to’g’ri xulosalarga kelgan. Masalan, manzilgoh tosh qurollari orasida mustye davriga xos elementlarning (chopperlarning) mavjudligi, uni madaniy rivojlanish jihatidan Sibir-xitoy mintaqalari bilan yaqindan aloqada bo’lganligidan dalolat beradi, degan to’g’ri xulosaga kelgan. Arxeologiya olamidagi Yaqin Sharq va Yevropa yodgorliklari misolidagi tasavvurga ko’ra, yuqori paleolit yodgorliklari chopperlarsiz, levallua nukleuslari va kurakcha (skrebel) larsiz, “toza” holda uchrashi kerak. Ammo Samarqand kompleksi bu jihatdan klassik Yevropa yuqori paleolitiga o’xshamaydi. Bu joy mehnat qurollari majmuasida arxaik elementlar hamda ilk mezolit qurollariga xos ba’zi bir o’xshashliklarni kuzatish mumkin. Bunday holat Sibir-xitoy mintaqalari komplekslariga xos bo’lib, ularni hatto O’rta Osiyoda mezolit davri yodgorliklarda ham kuzatish mumkin 105 . D.N.Lev yodgorlik stratigrafiyasiga alohida e’tibor berib, yodgorlikda shurflar yordamida uch qator arxeologik madaniy qatlam borligini aniqladi (24-25- rasmlar). Yuqori qatlam yer sathidan 130 – 150 sm chuqurlikda, o’rta qatlam 160- 190 sm, quyi qatlam–260-275 sm chuqurlikda ochildi 106 .Ammo«Dinamo» stadioni yaqinida olib borilgan stasionar qazishma maydonida yodgorlikning anchagina qismi yoshlar hashari bilan qurilgan sun’iy ko’lni yaratish vaqtida buzilib, faqat 103 Лев Д.Н. Самаркандская палеолитическая стоянка. ИМКУ, вып.6, Ташкент-1965; Его же. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Труды СамГУ, вып.166. Самарканд-1967. 104 Джуракулов М.ДЖ. Некоторые археологические исследования Самаркандского Гос.университета 1970 г. Труды СамГУ вып.118. Самарканд-1972; Его же. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент-1987. 105 Джуракулов М.Д.. Самаркандская стоянка и проблем ы верхнего палеолита в Средней Азии. Стр. 13. Ташкент-1987. 106 Там же, стр.14. 55 uchinchi q uyi qatlamgina saqlanib qolganligi aniqlanadi. Bu joyda quyi qatlam 330-360 sm chuqurlikda uchratiladi. Hamma joyda quyi qatlam ostida allyuviy qumloq uchratiladi. Allyuviy gorizont tarkibida esa hyech qanday madaniy hayot izlari kuzatilmaydi 107 . D.N.Lev qarashlarida ba’zi bir nuqsonlar ham ko’zga tashlanadi. Masalan, uning yozishicha, 1963-1965 yillarda olib borgan qazishmalar davomida, go’yo u 141 kv.m. maydonni egallagan uy-joy kompleksini ochgan 108 . Afsuski, muallif hisobatida xulosa tegishli chizma va foto materiallar hamda matn iboralari bilan tasdiqlanmaydi. D.N.Lev yana boshqa bir asarida 109 «Samarqand manzilgohida uy- joy o’rnining topilishi katta ahamiyat kasb etadi. Rejaga ko’ra, u to’g’ri to’rt burchak shaklida. Uning maydonida gulxan, toshdan qurol ishlash ustaxonasi, mehnat qurollari, oxra izlari, hayvon suyaklari uchraydi. Ta’kidlash joizki, biz o’rgangan uy qoldi g’ i, - deydi D.N.Lev, - chashma qaynab nam qilgan terrasa asosida joylashgan. U yaxshi saqlangan, diametri 6-8 sm. li ustunchalarga o’rnatilgan. Terrasa ustida ustun izlari uchramaydi, bu yerto’laning bir qismi bo’lishi mumkin. O’rganilgan yerto’laning maydoni 60 kv.m 110 .» Afsuski, D.N. Levning bu masalada mutaxassis olimlar davrasidagi axborati tanqidiy qarshi olinib, uning noyob Samarqand manzilgohida olib borgan ayrim kuzatuvlari, ulardan kelib chiqadigan ilmiy xulosalar o’z tasdi g’ ini topmadi, uning bu va boshqa juz’iy ilmiy xatolari o’z vaqtida shogirdi prof. M.J.Jo’raqulov tomonidan tahlil etildi 111 . Samarqand yuqori paleolit manzilgohi yaqin-yaqinlargacha O’rta Osiyoda yagona noyob yodgorlik sifatida o’rganilib kelindi. Makondan qariyb 10 ming nusxa rivojlangan so’nggi paleolit xarakter-xususiyatlarini belgilaydigan ashyolar topilgan. Bugungi kunda O’rta Osiyoda ularning soni 30 dan oshib ketdi 112 . 107 Там же, стр. 15. 108 Лев Д.Н. Отчет о раскопках Самаркандской верхнепалеолитической стоянки 1967 г. Стр.85; Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Стр.20-21. Ташкент-1987. 109 Лев Д.Н. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Тр. Сам . ГУ ,в ы п.166, стр.118. Самарканд -1967. 110 Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Стр.20. Ташкент-1987. 111 Там же, стр. 20-30. 112 Ранов В.А. Шугнау-многослойная палеолитическая стоянка в верховьях реки Яrу (раскопки 1969-1970 гг.) Археологические работы в Таджикистане, вып. 10. Душанбе-1973. 56 Arxeologik materiallar kompleksining originalligi bilan Xo’jag’or manzili (Farg’ona vodiysi), ko’p qatlamli Shug’nou (Pomir tog’i Yaxsu bo’yida) yodgorligi, shuningdek, boy mehnat qurollari bilan ko’p qatlamli Ko’lbuloq yodgorligining yuqori qatlamlari (uchta arxeologik qatlam) mutaxassislar e’tiborini o’ziga tortgan 113 . Markaziy Osiyoda so’nggi paleolitga tegishli san’at namunalari ham Samarqand makonidan topilgan. Ta’ k idlash joizki, Samarqand manzilgohida paleoantropologik materiallar ham topilgan. 1962 yilda Samarqand manzilgohini qazish vaqtida Homo sapiens odamiga tegishli bir necha tish, yelka suyagining bo’lagi va 9 ta tishi bilan pastki jag’ suyagi topildi. Antropolog V.V.Ginzburgning aniqlashicha, bu suyaklar 25-30 yoshlar chamasidagi ayolga tegishli bo’lgan. 1966 yilda 10ta tishi bilan 30-35 yoshlardagi erkakning (V.V.Ginzburg va I.I.Goxman xulosasi) jag’ suyagi topilgan 114 . 1970 yilda yer sathidan 240 sm chuqurlikdan odamning boldir suyagi topildi. Garchi uning yaqinidan, qo’zg’atilgan madaniy qatlamdan yuqori paleolit davri tosh qurollari va ba’zi bir sopol parchalari uchratilgan bo’lsada, topilma mualliflari odam boldir suyagini saqlanish xarakteriga ko’ra, uni Homo sapiens vakiliga tegishli ekanligini tasdiqlaydilar 115 . Shu jihatdan ham Samarqand manzilgohining O’rta Osiyo hududlarida yuqori paleolit muammolarini o’rganishda o’rni va roli kattadir. Shuningdek, Samarqand makoniga yaqin, Siyobcha jarligi qirg’oqlarida joylashgan va N.Toshkenboyev tomonidan o’rganilgan manzilgoh ham qiziqarli manbalar berdi. So’nggi paleolitga doir makonlardan Bulung’ur tumanida joylashgan Xo’jamazgil va Qoratov etaklarida o’rganilgan “Chashma” makonlari bergan materiallar ham qiziqarlidir. Zarafshon vodiysida topib o’rganilgan tosh davri yodgorliklarining eng qadimiysi mutaxassislarning xulosalariga ko’ra, uning mustye bosqichiga tegishli. Ammo ularning birontasi ham geologik stratigrafiya, paleontologiya va geoxronologiya tadqiqotlar natijalari bilan to’liq asoslanmagan. 113 Қас ы мов М.Р. Многослойная палеолитическая стоянка Кульбулак в Узбекистане: предварительные итоги исследований. МИА №185. Ленинград-1972. 114 Алексеев В.П., Аскаров А., Ходжайов Т.К. Историческая антропология Средней Азии. -Ташкент, 1990, 19 бет. 115 Джуракулов М.Ж., Сулайманов Р.Х. Новые находки ископаемого человека на Самаркандской верхнепалеолитической стоянке . ИМКУ, вып.10. стр.21-23. Ташкент-1973. 57 Zamonaviy texnologik usullar asosida yaratilgan ba’zi bir geologlarning ishlarida pleystosen qatlamlari sanalarini o’rganish natijasida O’rta Osiyo soz tuproq qatlamlari tuzilishi haqida mufassal stratigrafiya kesmalarini olishga erishilgan. Ammo O’rta Osiyo, jumladan, Zarafshon vodiysi paleolit davri yodgorliklarining sanasini belgilashda, XX asrning 30-yillarida Yu.A.Skvorsov (Sirdaryo havzasining o’rta qismi) va N.P. Vasilkovskiy (Farg’ona vodiysi) lar tomonidan ishlab chiqilgan, hozirda esa eskirgan mahalliy stratigrafik chizmalardan foydalanish davom etadi. Masalan, geologlar G.F.Tetyuxin , S.A. Nesmyanov, arxeologlar M.R.Qosimov, V.A.Ranov, R.X.Sulaymonov, N.X.Toshkenboyevlar bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan, Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda foydalanib keladilar 116 . G.Tetyuxin va A. Nesmyanovlarning stratigrafik chizmalarini zaif tomoni shundaki, ularda asosiy e’tibor yer yuzasi tuzilishi va geomorfologik belgilarga asoslanib tuzilgan. Lekin daryo terrasalari Zarafshon vohasining turli joylarida turlichadir. Paleontologik topilmalarning g’oyatda kamligi terrasalarni yagona shkalasi bo’limlari bilan solishtirishni shartli qilib qo’yadi. Hozirgi paytda Zarafshon vohasining birinchi va uchinchi terrasalarigina o’z sanalariga ega 117 . O’rta Osiyoning turli joylaridan topilgan arxeologik materiallar va terrasa komplekslarini bir-birlariga solishtirish yo’li bilan obyektlar sanasini aniqlash bir tomondan ba’zi bir xatoliklarga olib kelsa, ikkinchi tomondan, bu usulning afzal tomonlari ham bor 118 . Umuman olganda, O’rta Osiyo, jumladan, Zarafshon vodiysining paleolit davri yodgorliklari sanasini belgilashda birinchi o’rinda geologik kesmalardan ko’ra, ko’proq arxeologik komplekslarning tipologik solishtirma metodlariga asoslanib, ularning sanalari belgilan-moqda. Lekin O’rta Osiyo pleystosen yotqiziqlari terrasalarining yaxshi ishlab chiqilgan yagona geologik shkalasining yo’qligi tufayli arxeologik stratigrafiya yodgorliklarning sanasini aniqlashda yagona metodga aylangan. Aynan ana shu uslubda nafaqat Zarafshon vohasining Qo’tirbuloq, balki uning qolgan 10ta yodgorliqlarining 116 Тетюхин Г.Ф, Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Геоморфологические положения мустьерского местонахождения Кутурбулак. И МКУ, вып.14 Ташкент-1978; Ранов В.А., Несмянов С.А Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973. 117 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд-1994, 8 бет. 118 Ранов В.А., Несмянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973 58 nisbiy xronologiyasi ham paleolit davrining mustye bosqichiga tegishli deb topilgan. Zarafshon vohasida topib o’rganilgan arxeologik yodgorliklar tahlilidan ma’lumki, vohada qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan keyingi xronologik davr yodgorliklari yuqori paleolit bosqichiga tegishli. Hazirgi kunda ular vohada 10 dan ortiq joylardan topilgan. Biroq ularning Xo’jamazgil va Samarqand manzilgohlaridan boshqalarida Samarqand manzilgohidek madaniy qatlamlar emas, balki yuqori paleolit davriga oid ayrim qurollargina topilgan xolos. Bular orasida Samarqand manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo Samarqand manzilgohining yoshi masalasida olimlar orasida ba’zi bir kelishmovchiliklar mavjud. D.N.Lev yodgorlik madaniy qatlami (Insuti) dan topilgan arxaik tosh bolta va yirik tosh parrahalarga asoslanib, Samarqand manzili sanasini yuqori paleolitning boshlari bilan belgilagan 119 . Bir guruh geologlar (A.A.Yuryev, G.F.Tetyuxin) esa Chashmasiyob soz tuproqlarini yoshini yuqori pleystosenning Oz - mirzacho’l yarusi bilan tenglashtiradilar. Mirzacho’l terrasasi yotqiziqlari radiokarbon analiziga ko’ra 38.000 yoshda ekanligini geologlar bir og’izdan tasdiqlaydilar. Aynan mana shu qatlamda yovvoyi ot, kulan suyaklari va yuqori paleolit parrahalari topilgan. D.N.Lev Samarqand manzilgohida uchratilgan arxaik xarakterdagi tosh parrahalar, disksimon qo’pol nukleuslar hamda geologlar xulosalariga asoslanib, Samarqand manzilining yoshini yuqori paleolit davrining an’anaviy sanasi-miloddan avvalgi 40.000 yil bilan belgilagan edi 120 . V.A.Ranov esa Samarqand manzilgohi materiallar kompleksi bilan yaqindan tanishib, ularni boshqa yodgorliklar tosh industriyasi bilan qiyoslagan holda, uni O’rta Osiyo yuqori paleolit davri yodgorliklari yil sanasining ikkinchi yarmi bilan belgilaydi 121 . Aniqrog’i, V.A. Ranov Samarqand manzilgohiga 15.000-20.000 yosh beradi 122 . Samarkand manzilgohi tosh qurollarini trassologik jihatdan o’rgangan arxeolog-trassolog olima G.F.Korobkova esa yodgorlik yoshini yuqori paleolit 119 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде. И сследования 1958- 1960 гг. Тр. СамГУ, вып.135. Самарканд -1964. 120 Лев Д.Н. Палеолит Самаркандской области…. Стр.97. 121 Ранов В.А.Самаркандская стоянка и её место в каменном веке Средней Азии. Изв. Отд.Общ. наук АН Тад. ССР. Вып.85, Душанбе-1969. 122 Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы….стр.24. 59 davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 123 . D.N.Lev davrida va undan keyin yodgorlikda uzoq yillar izlanishlar olib borgan M.J.Jo’raqulov esa yodgorlik materiallarini kompleks o’rganish tufayli uni yoshi masalasida V.A.Ranov pozisiyasini qo’llab-quvvatladi 124 . Samarqand yuqori paleolit manzilgohi bilan bog’liq ko’pgina bahsli masalalar prof. M.J.Jo’raqulovning «Samarqand manzilgohi va O’rta Osiyoda yuqori paleolit muammolari” nomli monografiyasini chop etilishi (“FAN” nashriyoti, 1987 yil) munosabati bilan o’z yechimini topdi. Chunki u, ushbu monografiyada yodgorlikning o’rganilishi va uning materiallarini kompleks ilmiy tahlil qilish bilan ko’p masalalarga oydinlik kiritishga muyassar bo’ldi. Monografiyada manzilgoh geologiyasi, faunasi, tosh industriyasi bilan bog’liq masalalarni har tomonlama kompleks tahlil qilishga intildi. Tosh qurollariga ishlov berish texnikasidan tortib, mehnat qurollarini madaniy qatlamlar bo’yicha tiplarga bo’lib, ularning funksional vazifalari bo’yicha tavsifladi. Masalan, monografiyada yodgorlik yuqori qatlami tosh industriyasini nukleuslarga, tosh tarashlagichlarga (skrebla), tosh kurakchalarga (skrepki), arratishli qurollarga, kesgichlarga (rezes), tosh sanchiqlarga, chopperlar va uskunasimon (dolotovidnыye) qurollarga ajratib, ularning har birini kompleksdagi o’rni, ishlanish texnikasi, ularni boshqa qatlam qurollar seriyasi bilan nisbati, aniq tavsifi, shakliy o’zgarishlargacha e’tibor berilganligini ta’kidlash mumkin. Xuddi shunday malakali tavsiflar manzilgoh o’rta va quyi qatlami materiallari bo’yicha ham qilindi hamda u yoki bu qurol tiplari bo’yicha madaniy qatlamlararo o’zgarish va farqlar aniqlanib, Samarqand manzilgohining O’rta Osiyo yuqori paleolit davri yodgorliklari orasidagi o’rni ko’rsatib o’tildi. Samarqand manzilgohi materiallari ustida olib borilgan izlanishlar prof. M.J.Jo’raqulovning quyidagi xulosalarga olib keldi: 1) Yodgorlikning yoshi masalasida madaniy qatlamlarning geologik yotqiziqlar bilan uzviy bog’lash asosida aniq bir to’xtamga kelish mumkin. Ammo yer qobig’ining geologik yoshini o’rganish masalasi O’rta Osiyo sharoitida hali 123 Коробкова Г.Ф. Трассологические исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 -1960 гг. МИА №185, стр 159-167. Москва-1972. 124 Джуракулов М.Д ж . Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент- 1987. 60 yetarli darajada hal etilmagan. Shu bois, arxeologiya uchun eng zarur bo’lgan pleystosen (to’rtlamchi yotqiziqlar) davri sanasi hozircha manzilgoh yoshini aniq belgilashga imqon bermaydi. Yodgorlikdan topilgan fauna tarkibi va mehnat qurollarining O’rta Osiyoga xos xususiyatlarini hisobga olib, Samarqand manzilgohiga 20.000 yil atrofidagi yoshni berish mumkin. 2) Samarqand manzilgohi materiallar kompleksi bilan bevosita tanish mutaxassislarning barchasi yodgorlikni yuqori paleolit davriga tegishli ekanligiga shubha qilmaydilar. Samarqand manzilgohi tosh industriyasi kompleksida Yevropa va Yaqin Sharq mintaqalari yuqori paleolitiga xos tosh qirg’ich (skrebok), qisman tosh kesg’ich (rezes), uskunasimon (dolotovidnыy) qurollarni uchrashi tabiiy hol. Ta’kidlash joizki, Yevropa va Yaqin Sharqda ular ishtiroqidagi yuqori paleolit komplekslarining yoshi 33.000 yildan kam emas. Ammo Samarqand manzilgohiga xos an’anaviy rivojlanishga ko’ra, uning barcha madaniy qatlamlarida uchraydigan tosh qurollarining bir-birlaridan sifat jihatidan emas, balki son jihatidan farq qilishini hisobga olib, unga 20.000 yildan ortiq yosh berish mumkin bo’lmasa kerak. Prof. M.J.Jo’raqulovning Samarqand yuqori paleolit yodgorligining sanasi masalasidagi bu fikr-mulohazalariga to’liq qo’shilish mumkin. Bugungi kunda Zarafshon vodiysida yuqori paleolit davriga tegishli punktlar o’ndan ortiq joylarda topilgan, ya’ni yuqori paleolit davriga tegishli tosh qurollar Cho’ponota tepaligidan 125 , Samarqand shahrining har xil nuqtalaridan 126 , Og’aliqsoy bo’ylaridan 127 , Urgut tumanining Go’rdara g’oridan 128 , Ravotxo’ja yaqinidan 129 , Siyobcha va Siyob soyi qo’shilishidan 130 , Afrosiyobdan shimolda, Bog’i-baland siyobchasi jarligidan chaqmoqtoshdan ishlangan tipik tosh qirg’ichi (skrebok okrugloy formы) topilgan 131 . Yuqori paleolit davriga oid manzilgoh 125 Лев Д.Н. Новые данные по палеолиту У збекистана. Тр. ИИА АН Уз.ССР. вып.№7. Ташкент-1955. 126 Ташкенбаев Н.Х. О находках каменн ы х изделий на территории городища Афрасияб. В кн. «Афрасияб», том 3. Ташкент-1974. 127 Лев Д.Н. Итоги работ ы археологического отряда САМГУв 1966 г. Тр. САМГУ, вып. 218. Самарканд- 1972. 128 Ташкенбаев Н.Х. О некотор ых новейщих палеолитических находках на территории Узбекистана. В кн. Проблемы археологии Средней Азии. Вып.2. Ленинград-1969. 129 Буряков Ю.Ф ва бошқалар. Работ ы в самаркандской области . АО 1971 года. М. 1972. 130 Аскаров А.Ташкенбаев Н. Древней шее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970. 131 Ташкенбаев Н.Х. О находках каменных изделий на территории городица Афрасияб. В кн. « Афрасияб”, том 3, Ташкент -1974. 61 Bulung’ur tog’idan yorib chiqqan zilol chuchuk suv hosil qilgan qadimgi Xo’ja mazgil ko’li yoqasidan topib o’rganilgan 132 . Yuqorida qayd etilgan yuqori paleolit yodgorliklari orasida Samarqand manzilgohi nafaqat Zarafshon vodiysida, balki O’rta Osiyoda o’rganilgan shu davr yodgorliklari orasida o’z ilmiy ahamiyati jihatidan yuqori turadi. Samarqand manzilgohining tosh qurollari Yevropa va Yaqin Sharq yuqori paleolit davri komplekslari bilan aynan o’xshashlikka ega emas. Chunki O’rta Osiyodan tashqarida, g’arbga va janubiy-g’arbga tomon levallua an’analariga asoslangan bironta ham yuqori paleolit yodgorligi uchramaydi. Yevropa va Yaqin Sharqda levallua an’anasi mustye davriga xos bo’lib, u yuqori paleolit davrining boshlariga kelganda qator qurollar (tosh sanchiq, teri tarashlagich, chopper, arratishli qurollar) yo’q bo’lib ketadi. Ularni O’rta Osiyodan sharqda, Sibir va shimoliy-sharqiy Osiyoda to mezolit davri yodgorliklarida ham arxaik elementlar uchrashi kuzatiladi. Samarqand yuqori paleolit manzilgohini o’z vaqtida Sibir-Xitoy yodgorliklari tipiga xosligi D.N.Lev tomonidan haqli ravishda ko’tarilgan edi. Bu g’oya dastlab akademik A.P.Okladnikov va akademik V.A.Ranovlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Keyingi yillarda Mongoliya, Sibir va Uzoq Sharqda topilgan arxeologik komplekslar tahlili bilan ham tasdiqlandi. Samarqand yuqori paleolit kompleksining o’ziga xosligi uni sibir-xitoy yodgorliklar kompleksiga aloqadorligi bilan xarakterlanadi. Uning bu jihati birinchi navbatda nukleuslar morfologiyasining xususiyatlari hamda ularni tayyorlash bilan bog’liq tosh chiqindilarini (katta va og’ir parrahalar, tosh po’stloqlari (korka) va g’ayri-tabiiy tosh uchqunlari) arxaik ko’rinishi bilan ko’zga tashlanadi. Bu holat tosh qurollari ishlab chiqarishga sezilarli darajada ta’sir etgan. Samarqand manzilgohining Osiyo mintaqasidagi yuqori paleolit yodgorliklari orasidagi o’rni masalasi o’ta murakkabdir. Chunki yodgorlikda namoyon bo’lgan uch madaniy qatlam materiallari xronologik jihatdan bir davrga oid, ularni xronologik farqlash mumkin emas. Bu masalada Obiraxmat va Qo’lbuloqning eng yuqori gorizontlari hamda Shugnouning III va IV qatlamlari 132 Аск аров А.. Та шкенбаев Н.Х. Древнейщее прошлое Самарканда. ОНУ №9, 1970. 62 istiqbolliroqdir. Chunki ularning sanasi yuqori paleolitning boshlanishi bilan belgilangan. Ammo O’rta Osiyo yuqori paleolitining so’nggi bosqichi masalasi ham muammoligicha qolmoqda. Shularni hisobga olganda Samarqand manzilgohini o’rnini aniq ko’rsatish hozircha muammo bo’lib qoladi. Shunday qilib, Samarqand yuqori paleolit yodgorligi O’rta Osiyo mintaqasida (yuqori paleolit davri yodgorliklari orasida) eng yaxshi o’rganilgan yodgorlik bo’lib, uni “insitu”dan olingan materiallarining boyligi va originalligi bilan na Shugnou, na Qora Qamar yodgorliklari bilan tenglashtirish mumkin. Uning arxeologik kompleksida toshni ishlashda levallua texnikasi hukmronlik qiladi; ilk yuqori paleolit yodgorliklariga xos chopperlar, teri tarashlag’ichlar, tosh sanchiqlar ko’p. Kompleksda arratishli qurollar ham uchraydi. Masalan, manzilgohning yuqori qatlamidan 400 ga yaqin qurollar topilgan bo’lsa, shundan 100 tasi chopperlar, 90 ga yaqini teri tarashlagich, 40 tadan ortig’i arratishli qurollardan iborat edi. Ular orasida oz bo’lsa-da, parranda tumshuqsimon qurollar, uchi o’tkir teyak va tosh sanchiqlar uchraydi. Ammo Samarqand manzilgohi Sibir- xitoy yodgorliklar madaniy doirasidagi yodgorliklarning eng g’arbiy obyekti bo’lgani bois, uning yil sanasini Yevropa va Yaqin Sharq yodgorliklari davriy shkalasi bilan belgilab bo’lmaydi. Chunki bu tipdagi komplekslarda nafaqat arxaik elementlar, balki mezolitga xos elementlar ham uchraydi. Geomorfologiya va paleontologiya materiallari yodgorlik yoshini so’nggi pleystosenning ikkinchi yarmi bilan belgilashni taqoza etadi. Yodgorlikning noyobligi va yagonaligi ham shundaki, u prof. M.J. Jo’raqulov sa’y-harakatlari bilan O’rta Osiyoda yuqori paleolit davrining yaxshi o’rganilgan obyekti bo’lib tarixga kirdi. 63 3.2. Samarqand makoni yuqori qatlami materiallarini trasologik tadqiq qilinishi (1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida) 1939 yilda N.G. Xarlamov tomonidan ochilgan Samarqand makoni o’rta Osiyoda tosh davrini o’rganishdagi tayanch yodgorliklardan hisoblanadi. U Samarqand shahri hududidagi Chashmasiyobning o’ng qirg’og’ida joylashgan. Yodgorlikning ochilganligiga ancha vaqt o’tib, anchayin yaxshi o’rganilgan bo’lsada, mutaxassislar orasida unga qiziqish to’xtaganicha yo’q 133 . Turli xil 133 Лев Д.Н. Поселения древнекаменного века в Самарканде. Исследования 1958-1960 гг. // Тр. СамГУ. Новая серия. Вып. 135 (под ред. Аминова Б.У.). Самарканд, 1964. –С. 5-109; Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского Госуниверситета имени А.Навои в 1966 г. // Материалы по истории и археологии Узбекистана / Тр. СамГУ. Вып. 218. Самарканд, 1972. –С. 3-67; Ранов В.А. Самаркандская стоянка и ее место в каменном веке Средней Азии // ИАН Тадж . ССР. Отд. общ. наук. №4 /58. 1969. –С. 30-37; Холюшкин Ю.П. Специфика каменного инвентаря Самаркандской палеолитической стоянки // Материалы 12-й СНК Средней Азии и Казаrтана. Фрунзе, 1970. –С. 64-66; Коробкова Г. Ф. Трас а логическое исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 - 1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 157-168; Джуракулов М. Д. Результаты археологичес ких исследований Самаркандской верхнепалеоли тической стоянки в 1970—1971 гг.//Каменный век Средней Азии и Казаrтана. ТД совещания. Таш кент. 1972; Джуракулов М. Д. Самаркандская стоянка и про блемы верхнего палеолита в Средней 64 tadqiqotlarda yodgorlikning stratigrafik, arxeologik, paleozoologik, geologik jabhalari aks ettirilgan. Shuningdek, uning materiallarini tipologi k 134 , trasologi k 135 , matematik-statisti k 136 tahlil qilish ishlariga ham katta e’tibor berilgan . Samarqand makoni industriyasi tarkibida galkali, uchirindili va plastinali buyumlar to’plamining omuxtaligi ko’plab tadqiqotchilarni o’ziga jalb qilib kelmoqda . 1998-1999 yillarda G. F. Korobkova Samarqand makoni yuqori qatlamining industriyasini mikroskop ostida sinchiklab o’rgandi, ularning texnologik xarakteristikasi hamda funksional xususiyatlarini aniqladi. Natijada, hozirda oxirigacha aniqlanmagan bir qator interpretasion masalalarni ko’rib chiqish imkoni tug’ildi. Masalan, Samarqand so’ngi paleolit yodgorligi yagona makonmi yoki bir nechtami? Agar u ikkita makon bo’lsa, u holda, ular sinxronmi yoki turli davrlarga oidmi? Bu yerdagi quyi terrasaning madaniy qatlamlari yagona kompleksmi yoki xronologik jihatdan turlichami? Har bir konkret qatlamda va umuman, makonda toshlarni chaqmoqlash texnologiyalari qanday bo’lgan? Samarqand makonining qattiq taqqoslanib kelinayotgan Sibir so’ngi paleolit davri komplekslari bilan munosobati qanaqa? Yodgorlikning O’rta Osiyodagi sinxron texnokomplekslar bilan aloqasi bormi? Samarqand makoni Markaziy Osiyo regionida fenomen yodgorlikmi yoki u Sharqiy Osiyo madaniyatlari doirasiga kiradimi? Yodgorlikning funksional ahamiyati qanaqa? Shunday va shunga o’xshash savollar Азии. Таш кент; Фан. 1987.–С. 187; Джуракулов М. Д. Каменный век бассейна Заравшана. Автореф. дисс.... доктора ист. наук. Самарканд. 1992. –С. 58; Абрамова 3. А. Поздний палеолит Азиатской части СССР // Археология СССР. Палеолит СССР (под ред. Борисковского П. И.). М. 1984. –С. 302 - 334; Вишняцкий Л. Б. Палеолит Средней Азии и Ка заrтана. Санкт-Петербург, 1996; 134 Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского Госуниверситета имени А.Навои в 1966 г. // Материалы по истории и археологии Узбекистана / Тр. СамГУ. Вып. 218. Самарканд, 1972. –С. 3-67; Джуракулов М. Д. Самаркандская стоянка и про блемы верхнего палеолита в Средней Азии. Таш кент; Фан. 1987. –С. 187; 135 Коробкова Г. Ф. Трасалогическое исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 157-168; 136 Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. 1975. Некоторые вопросы применения методов математической статистики в археологии каменного века // Мате риалы по археологии Узбекистана/ . Тр. СамГУ. Но вая серия. Вып. 270. Самарканд, 1975. –С. 4 – 26; Окладников А.П. Древние связи культур Сиби ри и Средней Азии // Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 144 - 157; 65 Samarqand makoni haqidagi nashrlar bilan tanishish jarayonida paydo bo’lishi tabiiydir. Ushbu masalalarni yechimi yodgorlikning materiallarini anchayin aniq va sinchiklab o’rganadigan tipologik-morfologik, texnologik, eksperimental hamda trasologik uslublar bilan o’rganishni taqozo etadi. Makonni o’rganishdagi kompleks yondoshuvlargina uning umumiy xususiyatlarni, toshlarni chaqmoqlashdagi nyuanslarini va dinamik taraqqiyotining spesifikasini yoritish imkonini beradi. G. F. Korobkaning Samarqand makoni yuqori qatlamlari industriyasidagi chaqmoqlash texnikasini tadqiq qilish ishlariga sinchkov tipologik-mirfologik, texnologik hamda trasologik uslublar asos qilib olindi. Manba sifatida Samarqand makonidan 1958-1960 yillarda qazib olingan nukleuslar, yo’nilg’ilar, tanovorlar, tosh qurollar hamda ishlab chiqarish chiqitlari olingan. Texnologiya hamda funksiologiya masalalarini o’rganishda S.A. Semenov tomonidan ishlab chiqilgan eksperimental-trasalogik uslub muhim rol o’ynaydi 137 . 1958-1960 yillarda qazib olingan tosh buyumlar kolleksiyasi 977 predmetdan iborat. Texnologik va trasalogik ma’lumotlarga ko’ra ular orasida 3 ta prenukleus, 38 ta nuk leus, 116 tosh qurollar, 17 ta galka va tosh g’o’lalar (jelvak) hamda 803 ta yo’nilg’ilardan iborat. Yo’nilg’ilar (skol ы ) asosan uchirindilardan va ba’zan yirik noto’g’ri yelkali plastinalar hamda juda kam miqdorda to’g’ri yelkali plastinalar va mikroplastinkalardan tarkib topgan. Shuningdek, to’plamda kremniy va daryo toshlari siniqlari ham mavjud. Tosh buyumlarning katta qismi galkali jinslardan (diorit, kvars, kvar sit, kremniylashgan slanesdan) hamda kremniylardan ishlangan. Ayrim hollarda amfibolli gneys, rogovik, qayroqtoshlar ishlatilgan. Hisob-kitoblarga ko’ra yodgorlikning quyi terrasasi qatlamlarida 92% buyumlar Zarafshon daryosi etaklarida mo’l bo’lgan mahalliy xom-ashyodan ishlangan va faqat 6,7% 137 Семенов С. А. Первобытная техника (опыт изу чения древнейших орудий и изделий по следам работы) / МИА. № 54. М. 1957; Семенов С. А. 1968. Развитие техники в каменном веке. Л; 66 mahsulotlar Cho’ponota tepaligidan keltirilgan 138 . Mahalliy galkali materiallar talaygina, yetarlicha qattiq va hajmi jihatidan turlicha. Bunday, turli-tuman toshlar orasidan chaqmoqlash uchun istalgan kerakli shaklni tanlab olish mumkin bo’lgan. Cho’ponotadan keltirilgan kremniy esa past sifatli, tabiiy yoriqli, o’yiqchalarli hamda tarkibida begona arlashma qumlarga ega va hajmi kichik bo’lgan. Ularning rangi turlicha bo’lib, kulrang, jigarrang va yashil tuslilari uchraydi. Yu.P. Xolyushkinning kuzatishlaricha, yodgorlikda ishlatilgan kremniylar orasida kulranglisi ko’pchilikni tashkil qilib, ularning soni yuqori qatlamlarga qarab ortib boradi. Chaqmoqlangan galka va tosh g’o’lalar (jelvak) hajmi jihatidan farq qiladi. Ularning bo’yi 19 sm, , eni -12 sm va qalinligi-6,5-8 sm gacha yetadi va orasida turli xil bosqichlarda ishlanganlari, shuningdek, siniq yoki bir-ikki yo’nishlardan so’ng tashlab yuborilganlari ham mavjud. Samarqand makoni aholisiga qoyil qolish kerak, deya ta’kidlaydi G.F. Korobkova 139 . Negaki, ular galka va tosh g’o’lalarning iloji boricha qulay, kam kuch sarflab va ozgina tayyorlashdan so’ng pronukleuslarga aylantirish mumkin bo’lganlarini tanlab olganlar. Ikki tarafi yoki bir tarafi bo’rtib chiqqan va bir tarafi yassi, yumaloq hamda uzunchoq galkalar ko’proq ishlatilgan. Eksperimental ma’lumotlarga ko’ra, bunday shaklli galkalar Samarqand makoni industriyasida ko’pchilikni tashkil qiladigan nafaqat, pronukleuslar, balki chopperlar hamda choppinglar yasash uchun ham juda qulay bo’lgan 140 . Shunday qilib, galka va tosh g’o’lalarning tanlovi texnologik jarayonlarning maqsadga muvofiqligini ta’minlagan. Bu holat toshlarni ishlov berish uslublariga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir ko’rsatgan. Tuxumsimon, sharsimon, ikki taraflama bo’rtik g’o’lalar 138 Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П.. Холюшкина В. А., Батыров Б. X. Самаркандская стоянкой ее место в позднем палеолите Средней Азии // Па леолит Средней и Восточной Азии. История и куль тура востока Азии. Новосибирск, 1980. –С. 51-95; 139 Коробкова Г.Ф., Джуракулов М.Дж. Стратиум плюс. С. 140 Семенов С. А. Развитие техники в каменном веке. Л. 1968. –С. 35; 67 va galkalar, ularning galkali qobig’ini olib tashlash uchun bir yoki ikki zarba berish yordamida zarb maydonlar hosil qilishni taqozo qilgan 141 . Galkalarning bunday “qalpog’i”ni olib tashlash uslubi tosh sandon ustida kontr zarba hosil qilish yo’li bilan amalga oshirilgan 142 . Bunday uslub Samarqand makonida uchraydi va bu yerda ko’plab shu yo’l bilan sindirilgan galkalar va tosh sandonlar aniqlangan (1958-1960 yillardagi qazishma materiallari orasida) 143 . 1958-1960 yillar materiallarini o’rganish natijasida G.F. Korobkova dastlabki yarim fabrikatlar qatorida birlamchi, yarim birlamchi yo’nilg’ilar, texnik yo’nilg’ilar, yelkali plastinalar va uchirindilar va h.k.lar ham tosh qurollar yasashda qo’llanilganligini aniqladi. Natijalarga ko’ra, Samarqand makoni industriyasidagi texnik yo’nilg’ilardan go’sht kesish uchun pichoqlar, teriga ishlov berish uchun qirg’ichchalar, yog’ochga ishlov berish uchun randalar, shuningdek, suyakka, shoxga ishlov berish uchun va boshqa tosh qurollar yasalgan. To’plamda eng ko’p tarqalgan qurollar qirg’ichchalar – 63 ta va go’sht pichoqlar – 61ta bo’lgan. Tosh pichoqlar orasida qo’ndoqlilari ham aniqlangan – ular 4 ta va bosma texnika yordamida chaqmoqlangan prizmatik plastinalardan ishlangan. Iskanasimon qurollar – 62 tani va randalar – 56 tani tashkil qiladi. To’plamda shuningdek, turli xil materiallarga ishlov beruvchi talaygina kesgichlar – 28 ta hamda hozirgacha noma’lum bo’lgan mutloqo yangi tip – 13 ta mayda iskanalar (stameski) va ular teriga, yog’ochga, suyakka va shoxga ishlov berishda qo’llanilganligi aniqlandi. Samarqand makoni industriyasida qirg’ichlar seriyalari ham yorqin namoyon bo’ladi va ular turli tiplarga ajraladi – 26 ta (de jete, uzunasiga ishlangan, ko’ndalangiga ishlangan qirg’ichlar) va ular universal qurollar ekanligi ma’lum qilindi. Ular go’sht pichoq, yog’ochga, suyakka va 141 Коробкова Г. Ф. Трасологическое исследование в каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168; 142 Там же. –С. 35; 143 Коробкова Г. Ф. Трасологическое исследование в каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168; 68 shoxga ishlov beradigan randa, teriga ishlov beradigan qirg’ichchalar sifatida va boshqa maqsadlarda foydalanilganligi ma’lum bo’ldi 144 . Yodgorlikning tosh qurollari kolleksiyasida tosh parmalagichlar – 6 ta, bigizlar – 6 ta, yog’och yo’nuvchi pichoqlar – 2 ta hamda 2 yoki 3 funksiyani bajaruvchi polifunksional qurollar-13 ta aniqlangan. Tosh qurollar yasashda yarim birlamchi, birlamchi hamda texnik yo’nilg’ilardan foydalanishning mavjudligini Samarqand makoni industriyasining o’ziga xos xususiyatlaridan bir deb qarash mumkin (ulardan ishlangan qurollar 119 ekz.). 1998-1999 yillarda amalga oshirilgan trasologik tahlillar natijasida Samarqand makoni industriyasining 25,8 % tosh qurollardan tarkib topganligi aniqlandi 145 . Tahlillar davomida qanday konkret tanovorlar qanaqa tosh qurollarni yasashda ishlatilganligi ham aniqlandi va bu qonuniyat makondagi toshlarni chaqmoqlash texnikasining xarakterini ham belgilagan. Qirg’ichchalar yasash uchun mayda hajmli uchirindilardan – 26 ta, o’rta hajmli uchirindilardan (14 ta), yirik hajmli uchirindilardan (7 ta), yirik plastinalardan (3 ta), yarim birlamchi yo’nilg’ilardan (1ta), mitti nukleuslardan (4 ta), nukleuslar zarb maydonlaridan (4 ta), plitka siniqlaridan (1 ta), nukleus siniqlaridan (1 ta) foydalanilgan. To’plamda 8 ta qirg’ichlar ham mavjud (2 ta dejete, 4 ta uzunchoq, 1 ta oddiy va 1 ta diagonal shakllarda). Tosh randalar tayyorlashda o’rta hajmli uchirindilar (27 ta), yirik uchirindilar (11 ta), mayda uchirindilar (4 ta), birlamchi yo’nilg’ilar (3 ta), texnik yo’nilg’ilar (4 ta), nukleuslar siniqlari (2 ta), nukleuslarning zarb maydonlari (1 ta), chopperlar (2 ta) tanlab olingan. Randalar vazifasini shuningdek, 2 ta yirik plastinalar hamda 6 ta qig’ichlar ham bajargan. Ro’yxatdan ko’rinib turibdiki, bunday qurollar yasash uchun o’rta hajmli va yirik va qiya zarb maydonchali to’rtburchak shaklli uchirindilardan ko’proq 144 Коробкова Г. Ф. Трасологическое исследование в каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958—1960 гг.) // Палеолит и неолит СССР. Т. 7 (под ред. Абрамовой З.А.и Праслова Н.Д.) МИА. № 185. Л, 1972. –С. 168; 145 Ўша адабиёт, 69 foydalanilgan. Bundan tashqari, birlamchi va yarim birlamchi yo’nilg’ilar ham muhim rol o’ynagan – 14 ekz. Pichoqlar yasash uchun yirik plastinalar (22 ta), makroplastinalar (7 ta), o’rta hajmli plastinalar (5 ta), yirik plastinasimon uchirindilar (10 ta), yirik levallua tipidagi uchirindi (1 ta), yirik birlamchi (1 ta) va yarim birlamchi (2 ta) uchirindilar, yirik hajmli uchirindilar (12 ta) kabi tanovorlardan foydalanilgan. Pichoq sifatida 4 ta qirg’ichlar ham ishlatilgan. Pichoqlarni yasash uchun asosan plastinalar va kam miqdorda uchirindilardan foydalanilgan. To’plamdagi kesgichlarning tanovorlari boshqacharoq. Ularning soni 28 ta bo’lib, asosan uchirindilardan (7 ta), mayda uchirindilardan (4 ta), yirik uchirindilardan (5 ta), yirik plastinasimon uchirindilardan (4 ta), yirik plastinalardan (4 ta), o’rta hajmli plastinkadan (1 ta), haddan tashqari ishlov berilgan nukleusdan (1 ta), nukleus sinig’idan (1 ta), yirik yelkali uchirindidan (1 ta) foydalanilgan. Ushbu kategoriya qurollarni yasashda asosiy tanovorlar tipi har xil hajmli uchirindilar bo’lgan, biroq, ularning deyarli barchasi yirik va qiya zarb maydonchali. Qirg’ichlar yasash uchun uchirindilar (12 ta), o’rta hajmli plastinalar (2 ta), yirik plastinasimon yo’nilg’ilar (7 ta), mayda uchirindi (1 ta), zarb maydoncha (1 ta), birlamchi yo’nilg’ilar (2 ta), yirik plastina (1 ta) tanlab olingan. Kolleksiyaning iskanasimon qurollari haddan tashqari ishlov berilgan nukleuslardan (18 ta), nukleuslar siniqlaridan (4 ta), o’rta hajmli uchirindilardan (19 ta), yirik uchirindidan (1 ta), mayda uchirindilardan (15 ta), yirik plastina bo’lagidan (1 ta), yelkasi krestlashgan uchirindilardan (2 ta), galka siniqlaridan (2 ta) ishlangan. Shunday qilib, ushbu kategoriyadagi tosh qurollarni yasash uchun asosiy tanovor sifatida uchirindilar (37 ta), ba’zan haddan tashqari ishlov berilgan nukleuslar va ularning siniqlari (22 ta) xizmat qilgan. Kichik iskanalar yasash uchun to’plamda yirik uchirindilardan (6 ta), o’rta hajmli uchirindilardan (3 ta) va mayda uchirindidan (1 ta), zarb maydonchadan (1 ta), yelkasi krestlashgan uchirindidan (1 ta), texnik yo’nilg’idan (1 ta) foydalanilgan. Bunday qurollarni 70 yasashda yirik hajmli uchirindilar asosiy rol o’ynagan va ularning zarb maydonchalari keng hamda qiyalashtirilganlari qo’llanilgan. Parmalovchi tosh qurollar yasash uchun Samarqand makoni industriyasida butunlay boshqacha tanovorlardan foydalanilgan. Bular notekis qirrali yirik plastinalar (4 ta), nukleus sinig’i (1 ta) va yelkasi krestlashgan yarim birlamchi plastinadan (1 ta) iborat. Bunda yirik o’tkir burchakli plastinalar afzal ko’rilgan. Tosh bigizlar yasash uchun esa asosan retushlanmagan o’rta hajmli, uchburchak kesmali va o’tkir burchakli plastinalar afzal ko’rilgan – (3 ta). Shuningdek, ular yelkasi krestlashgan plastinadan (1 ta), o’rta hajmli uchirindidan (2 ta) foydalanilgan. To’plamdagi 2 ta yog’och yo’nuvchi pichoqlar yirik parallel yelkali prizmatik plastinadan yasalgan. Ushatg’ichlar sifatida to’plamda nukleuslardan (3 ta), ko’ndalang kesilgan galkalardan (4 ta), galka siniqlaridan (5 ta), choppe rlardan (2 ta) va choppinglardan (2 ta) foydalanilgan. Choppinglar hamda chopperlar uchun kulrang va yashil tusli yirik qumli, ko’ndalang kesilgan yirik galkalardan foydalanilgan. Kolleksiyaning novteshalarini (teslo) yasashda ham xuddi shunday galkalar yoki ularning uzunasiga kesilgan bo’laklari ishlatilgan. Samarqand makoni yuqori qatlami industriyasini trasologik tadqiq qilish, ishlov berilgan tosh qurollarning nafaqat sonini, balki instrumentlar muayyan guruhining sifat koefisentini ham aniqlash imkonini berdi. Makon hududida ovdan keltirilgan o’ljani taqsimlash ishlari amalga oshirilgan, hayvon terilari ajratib olingan va ishloov berilgan. Ushbu faoliyat bilan barcha ishlov berilgan tosh qurollarning 35 % bog’liq bo’lgan. Yog’ochga ishlov berish muhim o’rin tutgan va bu makonni uzoq vaqt mobaynida istiqomat qilinganligidan dalolat beradi. Tosh randalar, novteshalar, iskanalar, yo’nuvchi pichoqlar, chopqilar, kesgich va kesgichchalarning turli-tuman turlari va boshqa qurollarning mavjudligi bu yerda yog’ochga ishlov berishning murakkab texnologik jarayonlari hukm surganligidan dalolat beradi. Samarqand makoni aholisi yog’ochdan tosh qurollarga qo’ndoqlar, yog’och predmetlar, maishiy buyumlar, idishlar, qurollar 71 yasaganlar, qurilish materiali sifatida va h.k. larda foydalanganlar. Kolleksiyada yuqori effektli instrumentariyning mavjudligi bu yerda suyakka va shoxga ishlov berish ham yuqori darajada taraqqiy topganligini ko’rsatadi. Tosh qurollarning miqdoriy ko’rsatgichlari Samarqand makoni aholisi xo’jaligida teriga ishlov berish ishlarining hukmron bo’lganligidan dalolat beradi (deyarli 19%). Terilar kichik iskanalar qirg’ichchalar va qirg’ichlar yordamida ishlov berilgan. Qirg’ichchasimon instrumentlar turli xil teriga ishlov berish ishlari uchun professional darajada tanlab olingan. Qirralari uzunroq qirg’ichlar hamda qirg’ichchalar terining keng qismlariga ishlov berishga mo’ljallangan bo’lsa, mik - roqirg’ichchalar va yo’nilg’ilar uchlarida shakllantirilgan qirg’ichchalar mayda hayvonlarning terisiga yoki yirik hayvonlar terisining notekis joylariga ishlov berish uchun qo’llanilgan. «Tumshuqli qirg’ichchalar» teridagi yog’larni yumshatib, boshqa qirg’ichlar hamda qirg’ichchalar yordamida terini qirish qulay bo’lishini ta’minlagan. Samarqand makoni hududida toshlarni chaqmoqlash va qurollar yasash muhim o’rin egallagan. Shunday bo’lsada, makonda qandaydir nukleuslarning va ular bilan bog’liq tosh qurollar konsentrasiyasi kuzatilmaydi 146 . Bu degani, makon hududida qandaydir ustaxona bo’lganligi haqidagi fikrlar faktlarda o’z isbotini topmaydi 147 . To’plamda ko’p sonli nukleuslarning, tosh g’o’lalarning, texnik yo’nilg’ilarning va boshqa chaqmoqlash chiqitlarnining uchrashi ularning ustaxonadan kelib chiqqanligini bildirmaydi. Makonda materiallar butun maydon bo’ylab sochilib yotadi va bu tosh qurollar yasashning faol amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Samarqand makoni aholisi o’z ajdodlarining an’analariga hurmat bilan qaraganlar va ular o’zlarining chaqmoqlash, tosh qurollar yasash texnologiyalarini 146 Холюшкин Ю. П. Проблемы корреляции позднепалеолитических индустрий Сибири и Средней Азии. Новосибирск. Шумов В. В. Самаркандская стоянка первобытного человека (полевой отчет о раскопках и геологи ческая характеристика / Архив Самаркандского Музея истории, культуры и искусства УзбССР. №. 996. 1981. –С. 53; 147 Лев Д.Н. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности // Тр. Сам.ГУ. Новая серия. Вып.166 (под ред. Аминова М. У.). Самарканд, 1967. –С. 84; 72 saqlab qolganlar. Shuning uchun ham, makon industriyasida so’ngi paleolit davri texnikasi elementlari bilan yangilanib boradigan arxaik belgilar uchraydi. Makon aholisining to’rtta asosiy xo’jaligi mavjud bo’lgan. Bular ov qilingan hayvonlarning go’shtini maydalash, teriga va yog’ochga ishlov berish hamda ushbu faoliyatni zarur tosh qurollar bilan ta’minlash uchun chaqmoqlash va qurollar yasash xo’jaliklaridir. Tosh qurollarning faol ishlatilganligiga ko’ra Samarqand makonini yarim dasht hamda dasht hududlaridagi yovvoyi ot, pleystosen davri eshagi va ibtidoiy turlarga ov qiladigan ovchilarning asosiy lageri, deb qarash lozim. Samarqand makoni ustalari tomonidan zarb berish texnikasi juda mukammal egallangan. Ularga parallel, yelpig’ichsimon, radial hamda ortogonal chaqmoqlash texnikalari ma’lum bo’lgan. Chaqmoqlashning xarateridan kelib chiqib, barcha nukleuslardagi negativlarning yuqori qismlarida konussimon chuqurchalar izlari saqlanib qolgan va bu sindirib olingan yo’nilg’ilar zarb maydonchalarining katta bo’lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, to’plam nukleuslaridagi negativlarning pastga qarab yupqalashuvi tendensiyasi ham kuzatiladi. Shuning bilan birga, samarqandlik ustalar ezma texnikani (otjimnaya texnika) ham bilganlar. Bu haqda ish yuzasida yupqa parallel negativlarga ega haddan tashqari ishlov berilgan mikronukleuslar seriyalarining va ular zarb maydonlarining chekka qismlarida mikrochuqurchalarning mavjudligi guvohlik beradi. Bunday o’zaklardan plastinkalar yoki mikroplastinkalar chaqmoqlab olish yo’nilg’i qirralarining parallel hamda zarb maydonlarning yaxshilab tayyorlanishini talab qilgan. Bunday yo’nilg’ilar “vositachi” (posrednik) yoki konussimon uchga ega ezma texnika orqali chaqmoqlanishi mumkin bo’lgan. Shunday qilib, Samarqand makoni chaqmoqlash texnologiyasida zarb texnikasi ustun bo’lgan va mahalliy ustalar texnologik strategiyasida asosiy rol o’ynagan. Uning yordamida o’ziga xos qirralari o’tkir va zarb maydonchalari yirik uchirindilar chaqmoqlab olingan. 73 Samarqand makoni qatlamlarining yagonaligi va bir vaqtda hukm surganligi masalasi ham juda murakkabdir. Uning sanasi borasidagi turli fikrlarning mavjudligi (33-20 ming yilliklar oralig’ida) aftidan, uning so’ngi paleolit bosqichining turli xronologik davrlarda o’zlashirilganligini ko’rsatadi. Ushbu fikrni hozirda yuqori terrasaning quyi qatlamlari materiallarining tadqiqi isbotlamoqda 148 . Bir vaqtlar S. A. Nesmeyanov 149 bu yerda yalangdasht (golodnostep) davriga oid ikki xronologik bosqichga tegishli terrasalarning mavjudligi haqidagi fikrlarni keltirgan edi. Palinologik tadqiqotlar natijalari 150 bu fikrni go’yo tasdiqladi. Ushbu fikrni M.J. Jo’raqulov ham inkor etmaydi 151 , ammo yuqori terrasa materiallarining kam sonliligi hamda quyi gorizontning nisbatan ancha qadimiyligi masalasi ochiq qolmoqda. Shuning bilan birga, yuqori terrasaning quyi qatlamlari materiallarini qisman analiz qilish ishlari ular orasida sezilarli tafovutlar borligini aniqlash imkonini berdi. Dastlabki tadqiqotlarning ko’rsatishicha, Samarqand makonida ikkita turli davrlarga oid yashash joylari bo’lgan yoki ikkita turli xronologik komplekslar hukm surgan. S.A.Nesmeyanovning fikricha 152 makonda hayot uning yuqori terrasasidan boshlangan. 148 Джуракулов М. Д. Результаты археологичес ких исследований Самаркандской верхнепалеоли тической стоянки в 1970—1971 гг.//Каменный век Средней Азии и Казаrтана. ТД совещания. Таш кент. 1972; Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. 1975. Некоторые вопросы применения методов математической статистики в археологии каменного века // Мате риалы по археологии Узбекистана / Тр. СамГУ. Но вая серия. Вып. 270. Самарканд, 1975. –С. 4-26; 149 Несмеянов С. А. Геологическое строение Са маркандской верхнепалеолитической стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. История и культура Востока Азии (под ред. Ларичева В. Е.). Новосибирск, 1980. –С. 41; 150 Иванова Н. Г., Несмеянов С. А. Результаты па линологического изучения Самаркандской верх непалеолитической стоянки. // Палеолит Средней и Восточной Азии. Новосибирск, 1980; 151 Джуракулов М. Д. Каменный век бассейна Заравшана. Автореф. дисс... доктора ист. наук. Самарканд, 1992. –С. 14; 152 Несмеянов С. А. Геологическое строение Са маркандской верхнепалеолитической стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. История и культура Востока Азии (под ред. Ларичева В. Е.). Новосибирск, 1980. –С. 42; 74 Samarqand makonining O’rta Osiyo va Sibirning sinxron yodgorliklariga aloqadorligi masalasini chetlab o’tish mumkin emas. O’z paytida A. P. Okladniko - v 153 Samarqand makoni bilan Malta, Buret, Kokerova va Afontov yodgorliklari bilan genetik bog’liqliklari borligini ta’kidlagan edi. Bu masalani tilga olingan yodgorliklar industriyasini sinchiklab kompleks o’rganish orqali hal qilish mumkin. Samarqand makoni bilan Malta va Buret yodgorliklari o’rtasidagi o’xshashlik gardishsimon nukleuslar, galkali qurollar, yupqa uchirindi va plastinalar, ayrim yirik uchirindilardan ishlangan qirg’ichlarning mavjudligidadir 154 . Biroq, bunday taqqoslash umumiy xarakterga ega. Bunday o’xshashliklar davriy va regional tipdagi konvergent hodisalar deb talqin qilinishi mumkin 155 . Umuman, Samarqand makoni Malta-Buret yodgorliklaridan avvalombor, chaqmoqlash texnikasi hamda tosh qurollar nisbatining turlichaligi bilan keskin farq qiladi. Samarqand makoni uchun bir-ikki zarb maydonli, kam sonli gardishsimon, konussimon va asosan, qoziqsimon nukleuslar xaratkterli. Samarqandlik ustalarning maqsadi tosh qurollar yasash uchun kam sonli plastinalar bilan birga ko’plab uchirindilar chaqmoqlab olish bo’lgan. Malta va Buretda bu rolni plastinalar o’ynagan. Samarqand makoni bilan Achinsk so’ngi paleolit davri yodgorligi ham qiyoslangan 156 . Achinskning industriyasi bir maydonli haddan tashqari ishlangan yarim konusli nukleuslar, ensiz o’zaklar, noto’g’ri yelkali retushlangan plastinalar bilan xarakterlanadi. Uning uchun o’yib-kertib ishlangan hamda qarama-qarshi tarafdan retushlangan uchirindilar va plastinalar, nukleuslar siniqlaridan ishlangan 153 Окладников А.П. Древние связи культур Сиби ри и Средней Азии // Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 144- 157; 154 Окладников А. П. Сибирь в древнекаменном веке. Эпоха палеолита // История Сибири. Т. I. Древняя Сибирь. Л. 1968. –С. 58-59; Окладников А.П. Древние связи культур Сиби ри и Средней Азии // Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 146-148; 155 Массон В. М. Исторические реконструкции в археологии. Самара. 1966. –С. 35; 156 Абрамова 3. А. О локальных различиях палео литических культур Ангары и Енисея // СА. № 3. 1966; Окладников А.П. Древние связи культур Сиби ри и Средней Азии // Бахрушинские чтения 1966 г. Вып. 1. Новосибирск, 1968. –С. 149; 75 qalin tipli qirg’ichchalar xosdir 157 . Shuningdek, gardishsimon qurollar va tosh bigizlar ham uchraydi. Ba’zan mayda galkalardan ishlangan keng va bo’rtib chiqqan qirrali qirg’ichlar diqqatni tortadi. Galkali qurollardan uzunchoq galkadan ishlangan yagona chopper mavjud. Momont shoxlaridan ishlangan buyumlar xarakterli. Agar Samarqand makonini Achinsk yodgorligi industriyasidagi chaqmoqlash va qurollar yasash texnikasini bilan taqqoslasak, ular o’xshashliklardan ko’ra, ko’proq tafovutlarga ega. Samarqand makoni industriyasi uchun kesgichlar, iskanalar, qirg’ichlar, chopperlar va choppinglar Achinskda epizodik holatlarda uchraydi. Shunday qilib, yuqorida tilga olingan yodgorliklarni Samarqand makoni bilan genetik aloqada bo’lgan deyish mumkin emas. Samarqand makoni bilan ko’p qatlamli Shugnou yodgorligi o’rtasida ham o’xshashliklardan ko’ra tafovutlar ko’p uchraydi. Ular o’rtasidagi o’xshashliklar haqida V. A. Ranov 158 va Yu. P. Xolyushkinlar ko’p bora ta’kidlaganlar. V. A. Ranovning fikriga ko’ra 159 , Shugnouning 5 qatlami er. av. 25-28 ming yilliklar bilan sanalangan. Bu pasaytirilgan sana bo’lib, keyinchalik u to’g’rilanib, er.av. 20-25 ming yilliklar bilan belgilandi 160 . Ushbu yodgorlikda galkali qurollar, kesgichlar, haqiqiy qirg’ichlar, nukleussimon qirg’ichchalar umuman uchramaydi. Uning chaqmoqlash texnikasi va tanovorlari mutlaqo boshqacha. Yodgorlikning 157 Аникович М. В. 1976. Некоторые итоги раскопок Ачин ской палеолитической стоянки //Сибирь, Централь ная и Восточная Азия в древности (эпоха палеоли та) (под ред. Деревянко А. П.). Новосибирск. 1976; 158 Ранов В. А. Шугноу – многослойная палеоли тическая стоянка в верховьях р. Яrу. Раскопки 1969 - 1970 гг. // Археологические работы в Тад жикистане. Вып.10. 1973; Холюшкин Ю. П. 1981. Проблемы корреляции позднепалеолитических индустрий Сибири и Средней Азии. Новосибирск. Шумов В. В. Самаркандская стоянка первобытного человека (полевой отчет о раскопках и геологи ческая характеристика / Архив Самаркандского Музея истории, культуры и искусства УзбССР. №. 996. 1981; 159 Ранов В. А. Шугноу – многослойная палеоли тическая стоянка в верховьях р. Яrу. Раскопки 1969—1970 гг. // Археологические работы в Тад жикистане. Вып.10. 1973. –С. 56; 160 Ранов В. А., Никонов А. А., Пахомов М. М. Люди каменного века на подступах к Памиру (палеоли тическая стоянка Шугноу и ее место среди окру жающих памятников). // Ас ta Агс haeologica Carpatica . Т. 16. 1976 ; 76 nukleuslari prizmatik, konussimon va ko’p maydonli o’zaklar ham uchraydi. Mualliflar tomonidan yodgorlikning nukleus-qirg’ichlar, deb talqin qilingan qurollari oddiy konussimon nukleuslardir 161 . XULOSA Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga ko’ra, nafaqat O’zbekiston, balki O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismini tashkil etadi. Bu zamin odamzod ajdodlari tomonidan qadimgi tosh davrining ilk paleolit davridan e’tiboran o’zlashtirilgan. Shu davrdan boshlab kishilik tarixining barcha bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib, ular asosida voha aholisining ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma-ketlikda o’rganib chiqilgan. Biroq bu juda boy va xilma-xil madaniy meros hozirgacha xech kim tomonidan aniq bir ilmiy tizimga solinib umumlashtirilmagan va maxsus tadqiqot obyekti sifatida tadqiq qilinmagan. Boz ustiga, bu boy tarixiy va madaniy meros talqini va ilmiy tahlili ularning mualliflari tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelindi. Ular yangicha talqin va tahlilga muhtoj. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ilmiy analiz (tahlil) qilish, zamon talabi asosidagi ilmiy tahlildan o’tkazib, ularni tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish ushbu mavzuning o’ta dolzarbligini ta’kidlaydi. Mavzu Zarafshon vohasining eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining paleolit, ya’ni ibtidoiy 161 Нехороше в П. Е. К методике изучения нижнепа леолитической техники и технологии расщепления камня // РА. № 3. 1993 ; 77 davr tarixiga bag’ishlanganligi uchun tadqiqot obyektlari arxeologik yodgorliklari va ashyolarini tashkil etdi. Zarafshon vodiysi, uning tog’li rayonlari odamzodning ilk ajdodlari tomonidan qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan (Omonqo’ton, Takalisoy, Go’rdara, Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Qizilnura va boshqalar). Qadimgi tosh davrining yuqori paleolit bosqichiga kelganda ibtidoiy ajdodlarimiz nafaqat Zarafshon vodiysining tog’ oldi va adirli mintaqalari, hatto voha doirasidagi adirlarni yorib o’tgan soy bo’ylarida, ular hosil qilgan ko’l yoqalarida ham makon topganlar. Chunki bu mintaqalarning tabiiy sharoiti va imqoniyatlari: soy suvlari, soy havzalarida hosil bo’lgan to’qayzorlar va ulardagi yovvoyi hayvonlar, ko’llar to’la baliq va ularda galalashib uchib yuruvchi har xil parrandalar ko’p bo’lgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, Samarqand vohasining yuqori paleolit davriga oid mashxur yodgorlik-Samarqand manzilgohi ham voha doirasidagi tabiiy tepaliklarini kesib o’tgan Siyobcha soyi hosil qilgan qadimgi ko’l yoqasida joylashgan. Zarafshon vohasining paleolit davriga oid asosiy yodgorligi hisoblanadigan Samarqand makoni materiallari anchayin yaxshi o’rganilganligiga qaramasdan hamon mutaxassislar diqqatini jalb qilib kelmoqda. M.J. Jo’raqulov va Rossiyalik olima G.F. Korobkovalarning ushbu materiallar ustidan olib borgan tasologik tadqiqotlari tahsinga sazovordir. Ushbu izlanishlar natijasida Samarqand makonida bir qarashdan oddiydek ko’ringan, primitiv xo’jalik o’rnida chuqur minerologik hamda iqtisodiy bilimlarga asoslangan murakkab va ixtisoslashgan iqtisod hukm surganligi aniqlangan. Yuqori paleolit davriga tegishli manzilgohlar, shu davr madaniyatiga doir tosh qurollari Zarafshon vodiysining 10 ga yaqin punktlardan topib o’rganilgan. Ular orasida, ayniqsa, Samarqand yuqori paleolit manzilgohi va Bulung’ur tumanidagi tog’ qa’ridan yorib chiqqan chuchuk suv asosida hosil bo’lgan qadimgi ko’lcha bo’yidan topib o’rganilgan Xo’jamazgil manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. 78 Shunday qilib, Samarqand hududi yodgorliklarining ko’pligi, xilma-xil va turli davrlarga oidliligi bilan O’rta Osiyo madaniyati tarixida muhim o’rin tutadi. Uning hududi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan. Qadimgi madaniyatlarning xilma-xilligi, har bir davr va ularning tarixiy ketma- ketlikda intensiv rivoj topgan bosqichlari insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirdi. Bu juda boy va xilma-xil madaniy meros hozirgacha olimlarimiz tomonidan umumlashtirilmagan va aniq bir ilmiy tizimga solinmagan hamda maxsus tadqiqot obyekti sifatida tadqiq qilinmagan edi. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ilmiy analiz qilish, zamon talabi asosida ilmiy tahlildan o’tkazib, ularni tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish ushbu dissertasiyaning g’oyaviy yo’nalishini tashkil etadi. Xulosa sifatida shuni alohida ta’kidlash lozimki, urbonik, ya’ni shaharlashish davrigacha bo’lgan Samarqand muzofotida 100 ming yillardan buyon odamzod yashab, o’z davriga xos yuksak madaniyat yaratib kelgan diyor ekanligi fanda o’z tasdig’i asosli, ilmiy jihatdan isbotlanmoqda. Bu yerda shakllangan madaniyat o’zga hududlardan kirib kelgan turli qarashlar kelgindilar ta’sirida emas, balki tub asosda, mahalliy negizda tashkil topganligi asoslanmoqda. O’zbekiston-Polsha ekspedisiyasi Zarafshon vohasidagi paleolit davriga oid Qo’tirbuloq hamda Omon- Qo’ton yodgorliklarida tadqiqot ishlarini olib bordi. Natijada, Qo’tirbuloq manzilgohining stratigrafik xolatiga aniqliklar kiritildi. Yodgorlik qatlamlarining tabiiy va antropogen ta’sirlar tufayli aralashib ketganligi aniqlandi. Birinchi marotaba, Qo’tirbuloq tosh industriyasida asosan bazalt toshlar ishlatilganligi ma’lum qilindi. Ushbu ilmiy tadqiqotlarning ahamiyatli jihatlaridan yana biri shundaki, jahon paleolitshunosligi tipologiyasi nomentklaturasiga mutloqo yangi “qo’tirbuloq tipidagi paykon” termini kiritildi va uning O’zbekiston hududlarida aniqlanishi quvonarli xoldir. Endilikda ushbu termin yoki tip nomi jahonning barcha lug’atlari qatoridan joy olishi tabiiy. O’zbek-Polsha xalqaro ekspedisiyasining Omon-Qo’ton yodgorligida olib borgan kompleks tadqiqotlari natijasida ushbu g’or paydo bo’lishining ikkita generasion davrlarga oidligi aniqlandi. Shuningdek, hozirgacha to’liq qazib 79 bitkazilgan deb hisoblanib kelinayotgan yodgorlikning ayrim maydonlari saqlanib qolingani va ularda tadqiqotlar davom ettirilishi mumkinligi aniqlandi. Bu juda muhim ma’lumot hisoblanadi, negaki, zamonlar o’tishi bilan tadqiqot uslublari o’zgarib, taraqqiy topadi ya’ni yangi usullar paydo bo’ladi va g’orni yangidan o’rganish, natijada yangi ma’lumotlarni qo’lga kiritish imkoniyatlari paydo bo’ladi. 80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1.Абрамова З.А. Ранний палеолит Азиатской части СССР // Палеолит СССР. – М.: Наука, 1984. 2 . Анарбаев А.А., Сайфуллаев Б.К., Саидов М.М. Археологические исследования в Коканде и его окрестностях. Ташкент, 2014, 3. Бибикова В. И. Некоторые замечания по фауне из мустьерской пещеры Аман-Кутан 1 // Советская археология. - М.:Наука, 1958. - №3. 4. Буряков Ю.Ф., Крикис Я.К., Равшанов Р., Ростовцев О.М. Археологические работы в Самаркандской области.// АО 1971 г. – М., «Наука», 1972 5. Вишняцкий Л.Б. Изучение палеолита Средней Азии (материалы, методы, концепции) // Советская Археология. – М.: Наука, 1989. - № 1. 6. Вишняцкий Л.Б. Палеолит Средней Азии и Казаrтана. – С-Пб.: Европейский дом, 1996. 7. Гинзбург Н. Х., Горенштейн Н. М., Ранов В. А. Статистико- математическая обработка шести мустьерских памятников Средней Азии // Палеолит Средней и Восточной Азии. - Новосибирск: Наука, 1980. 8. Гречкина Т.Ю. Некоторые итоги исследования зирабулакской палеолитической стоянки // Археологические работы на новостройках Узбекистана. - Ташкент: ФАН, 1990. 9. Гречкина Т. Ю., Ташкенбаев Н. Х. К вопросу о кварцевых изделиях Кутурбулака (слой 3) // ИМКУ. - Ташкент: ФАН, 1990. - № 23. 10. Гречкина Т.Ю., Х ужаназаров М., Худайбердиев Р., Хмелевский В., Щимчак К., Мадейская Т., Кауван Г., Левандовский М., Багинская С. Научный отчет об археологических работах Зарафшанского палеолитического отряда в 1995 году. – Самарканд, 1996. Научный архив ИА АН РУз. Фонд 04. 01. №24 81 11. Григорьев Г.П., Ранов В.А. О характере палеолита Средней Азии // Тезисы докладов сессии, посвященной итогам полевых археологических исследований 1972 года в СССР. – Ташкент: ФАН, 1973. . 12. Гулямов Я. Г. Некоторые итоги археологических работ в Узбекистане в 1967-1968 гг. // ИМКУ. - Ташкент: ФАН, 1972. - №9. 13. Ефименко П. П. К вопросу о возрасте позднепалеолитической стоянки в Самарканде // Труды самаркандского государственного университета им. А. Навои. Новая серия. - Самарканд: Изд-во СамГУ, 1964. - Вып. 136. 14. Джуракулов М. Д. История изучения каменного века Средней Азии. Автореф. … канд. дисс. – Самарканд, 1966. 15. Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. Некоторые вопросы применения методов математической статистики в археологии каменного века. // Труды СамГУ. Новая серия. – Самарканд: ФАН, 1975. – № 270. 16. Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П., Холюшкина В. А., Батыров Б. Х. Самаркандская стоянка и ее место в палеолите Средней Азии // Палеолит Средней и Восточной Азии. – Новосирск: Наука, 1980. 17. Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. – Ташкент:ФАН, 1987. 18. Джуракулов М.Д., Сулейманов Р.Х. Новые находки останков первобытного человека на самаркандской палеолитической стоянке // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1973. – № 10. 19. Джуракулов М. Д., Холюшкин Ю. П. Некоторые вопросы применения методов математической статистики в археологии каменного века. // Труды СамГУ. Новая серия. – Самарканд: ФАН, 1975. – № 270. 20. Джуракулов М.Д. К характеристике материального производства обитателей Самаркандской верхнепалеолитической стоянки // ОНУ. - Ташкент: ФАН, 1982. - Вып. 4. 82 21.Джуракулова Д. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда палеолит даврининг ўрганилиши. Т-2019 22. Зубов А.А.. Гохман И.И. Некоторые дополнительные одонтологические данные в связи с описанием костных останков человека с палеолитической стоянки Самаркан д // Вестник антропологии. Научный альманах. - М.: Наука, 2003. - Вып. 10. 23. И ванова Н. Г., Несмеянов С. А. Результаты палинологического изучения Самаркандской стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. - Новосибирск: Наука, 1980. 24. Касымов М.Р. Камнеобрабатывающие мастерские каменного века в Средней Азии. Автореф. дис. … канд. ист. Наук. – Л.:Наука, 1964. 25. Касымов М.Р. Камнеобрабатывающие мастерские и шахты каменного века Средней Азии. – Ташкент: ФАН, 1972. 26. Коробкова Г.Ф., Мирсаатов Т.М. Изучение способов добычи кремня методом эксперимента (по материалам Учтутской мастеркой) // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1969. – № 8. 27. Коробкова Г.Ф., Джуракулов М.Д. Самаркандская палеолитическая стоянка как эталон верхнего палеолита Средней Азии: (специфика техники расщепления и хозяйственно-производственной деятельности) // Stratum plus . – 2000. – Вып. 1. 28. Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане (предварительное сообщение) // Труды Узбекского государственного университета им. А. Навои. – Самарканд, 1949. – № 39. 29. Лев Д. Н. Новые данные по палеолиту Узбекистана // Труды института истории и археологии. - Ташкент: Изд-во: АН Уз ССР, 1955. - №7. 30. Лев Д. Н. Археологические исследования СамГУ в 1955-1956 гг. // Труды С амаркандского Г осударственного университета. Вторая часть. - Самарканд: Изд-во СамГУ, 1960. 83 31. Лев Д.Н. Самаркандская стоянка // Материалы Третьей объединенной научной конференции ученых г. Самарканда.- Самарканд: Изд-во СамГУ, 1961 г. 32. Лев Д. Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде // Труды С амаркандского Г осударственного университета им. А. Навои. Новая серия. - Самарканд: Изд-во СамГУ, 1964. - Вып. 136. 33. Мирсаатов Т.М. Древние шахты Учтута. – Ташкент: ФАН, 1973. 34. Несмеянов С. А. Геология Самаркандской верхнепалеолитической стоянки (результаты работ 1971 г.) // УСА. - Л.: Наука, 1972. - № 2. 35. Несмеянов С. А. Геологическое строение Самаркандской верхнепалеолитической стоянки // Палеолит Средней и Восточной Азии. - Новосибирск: Наука, 1980. 36. Ранов В.А. О связях культур палеолита Средней Азии и некоторых стран зарубежного Востока. – М.: Наука, 1964. 37. Ранов В.А. О возможности выделения локальных культур в палеолите Средней Азии // Известия АН ТаджССР. – Душанбе: ФАН, 1968. – № 3. 38. Ранов В.А. Самаркандская стоянка и ее место в каменном веке Средней Азии // ИАН ТаджССР.Отд. общ. наук. №4 /58. 1969 39. Ранов В.А. Галечная техника в культурах каменного века Сибири и Средней Азии // Сибирь и ее соседи в древности. – Новосибирск: Наука, 1970. – Вып. 3. 40. Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. – Душанбе, 1973. 41. Семенов С. А. 1968. Развитие техники в каменном веке. Л. С. -156. 42. Сулейманов Р.Х. О находке мустьерской пластины в низовьях Заравшана // ОНУ. - Ташкент: ФАН, 1964. - №11. 43. Сулейманов Р.Х. Характер развития одной из локальных ветвей эволюции каменной индустрии // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1966. – № 7. 84 44. Сулейманов Р.Х., Тойчиев Х.А., Ташкенбаев Н.Х., Джуракулов М.Дж., Холматов Н.У., Крахмаль К.А., Ибрагимов Р.З., Глантз М., Шраубер А.Х., Бургер О.Ф., Циммерман Х.П. Отчет по результатам полевых исследований совместной эколого-археологической экспедиции по изучению памятников каменного века. – Ташкент, (май-июнь, 2001 г). Научный архив ИА АН РУз. Фонд 07. 01. №160. 45. Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области // ОНУ. - Ташкент.: ФАН, 1971. - Вып.11. 46. Ташкенбаев Н.Х. О некоторых проблемах палеолита (Кухисимская стоянка) // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1972 . – № 9. 47. Ташкенбаев Н.Х. Новая мустьерская стоянка Кутурбулак // ИМКУ. – Ташкент: ФАН, 1973. – № 10. 48. Ташке н баев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. – Ташкент: ФАН, 1980. 49. Холюшкин Ю.П. Проблемы корреляции позднепалеолитических индустрий Сибири и Средней Азии // История и культура Востока Азии. – Новосибирск, 1981. 50. Шимчак К., Гречкина Т.Ю. Польско-Узбекская археологическая экспедиция. Первый сезон полевых работ. \\Новые археологические открытия и изучение культурных трансформаций. – Санкт-Петербург, 1996. 85

Zarafshon vohasining paleolit davri yodgorliklarini yangi metodlar asosida o‘rganishning ahamiyati mavzusida Kirish ……………………………………………………………………………4 1-BOB. OMONQO’TON G’OR MAKONINING O’RGANILISHI TARIXI. 1.1. Omonqo’ton g’or makoni o’rganilishi tarixi… ………………………………9 1.2. Omon-Qo’ton g’or makonini sanalash… …………………………………..24 II-BOB. ZARAFS H ON VOHASI O’RTA PALEOLIT DAVRI Y O DGORLIKLARI. 2.1. Qo’tirbuloq yodgorligining o’rganilishi……………………………………...45 2.2.Zirabuloq makonining o’rganilishi……………………………………………52 III.BOB. SAMARQAND MAKONINING TADQIQOT NATIJALARI. 3. 1. Samarqand makoni o’rganilishi tarixi………………………………………56 3.2. Samarqand makoni yuqori qatlami materiallarini trasologik tadqiq qilinishi (1961 – 1967 yillardagi qazishma materiallari asosida)………………………….67 Xulosa…………………………………………………………………………….80 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………… . 83

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik o’rniga ko’ra, nafaqat O’zbekiston, balki O’rta Osiyo mintaqasining markaziy qismini tashkil etadi. Bu zamin odamzod tomonidan qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlab o’zlashtirilgan. Shu davrdan boshlab kishilik tarixining barcha bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib, ana shu moddiy madaniyat manbalari asosida voha aholisining ibtidoiy davr tarixi tadrijiy ketma- ketlikda o’rganib chiqilgan. Ana shu tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, Zarafshon vohasining qadimgi madaniyati o’zining xilma-xilligi, har bir davr va ularning tarixiy ketma-ketlikda intensiv rivoj topgan bosqichlari bilan insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirgan. Biroq bu juda boy va rang-barang madaniy meros hozirgacha umumlashtirilmagan va aniq bir ilmiy tizimga solinib, maxsus tadqiqot obyekti sifatida tadqiq qilinmagan. Bu boy tarixiy, madaniy meros talqini va ilmiy ta h lili ayrim tad q i q otchilar tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelindi. Darhaqiqat, ular sobiq sovet davri mafkurasi talabi asosida ta hlil qilinib, ko’p hollarda bugungi zamon talablariga javob bermaydi. Ular yangicha talqin va tahlilga muhtoj. Mavjud materiallarni yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida ilmiy ta hlil qilish, zamon talabi asosida ularni tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish ushbu mavzuning o’ta dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti va uning obyektlari. Mavzu Samarqand hududi eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining tosh davri, tarixiy davriy ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Zarafshon vohasidan topib o’rganilgan arxeologik yodgorliklarning eng qadimgisi ibtidoiy to’da davrining mustye va 2

so’nggi paleolit bosqichiga tegishli bo’lganligi bois, tadqiqot mavzusining davriy sanalari shu davrlarni, ya’ni o’rta va so’nggi paleolit davrlari oralig’ini o’z ichiga qamrab oladi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Zarafshon vodiysida mustye davri yodgorliklari keng o’rganilgan. Ular Omonqo’ton 1 , Takalisoy 2 , Qizilnura-1 3 , Zirabuloq 4 , Qo’tirbuloq 5 va boshqa yodgorliklar bo’lib, bulardan o’sha davr odamlarining ovchilik va termachilikka asoslangan turmush tarzi bilan bog’liq mehnat qurollari, ov hayvonlarining suyak qoldiqlari kabi boy ashyoviy dalillar topilgan. Biroq bu davr yodgorliklarining davriy sanasini belgilashda zamonaviy texnologik usullar asosida yaratilgan ba’zi bir geologlarning ishlarida pleystosen qatlamlari sanalarini o’rganish natijasida O’rta Osiyo soz tuproq qatlamlari tuzilishi haqida mufassal stratigrafiya kesmalarini olishga erishilgan. Shunga qaramasdan, XX asrning 30-yillarida ishlab chiqilgan, hozirda esa eskirgan mahalliy stratigrafik chizmalardan foydalanish davom etadi. Masalan, geologlar G.F.Tetyuxin, S.A.Nesmyanov, arxeologlar M.R.Qosimov, V.A.Ranov, R.X.Sulaymonov, N.X. Toshkenboyevlar bu chizmalardan O’rta Osiyo, jumladan Zarafshon havzasi geologiyasini arxeologik obyektlar bilan bog’lashda foydalanib kelganlar 6 . Zarafshon vohasida yuqori paleolit davri yodgorliklari 10 dan ortiq nuqtalardan topilgan. Ular orasida Samarqand manzilgohi alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo Samarqand manzilgohining yoshi masalasida olimlar orasida turlicha fikrlar va tortishuvlar mavjud. D.N.Lev yodgorlik madaniy qatlami (Insitu) dan topilgan arxaik tosh bolta va yirik tosh parahalarga asoslanib, Samarqand manzili 1 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман - Кутане. Тр. УзГУ, в ы п . 3 9. Самарканд-1949 ; Его же. Нов ы е находки в пещере Аманкутан. «Природа» , № 1, 1958. 2 Лев Д.Н. Пещера эпохи палеолита близ г. Самарканда. «Природа» №6, 1953; Его же. Новые памятники палеолита в Узбекистане. Труды по изучению чевертичного периода . Вып. XIII , Москва -1957. 3 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Кызылнура 1-первый мустьерский памятник в Кызылкумах. СА № 1, 1969 . 4 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. О НУ №11,1971 ; 5 Ташкенбаев Н.Х. Об исследовании палеолитической стоянки Кутурбулак. ИМКУ вып.12. Ташкент-1975; Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Изд. «ФАН», Ташкент-1980. 6 Тетюхин Г.Ф, Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Геоморфологические положения мустьерского местонахождения Кутурбулак. И МКУ, вып.14 Ташкент-1978; Ранов В.А., Несмянов С.А Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии. Душанбе-1973. 3

sanasini yuqori paleolitning boshlari bilan belgilagan 7 . Bir guruh geologlar (A.A.Yuryev, G.F.Tetyuxin) esa Chashmasiyob soz tuproqlarini yoshini yuqori pleystosenning Oz-mirzacho’l yarusi bilan tenglashtiradilar. Mirzacho’l terrasasi yotqiziqlari radiokarbon analiziga ko’ra 38.000 yoshda ekanligini geologlar e’tirof etadilar. Aynan mana shu qatlamda yovvoyi ot, qulon suyaklari va yuqori paleolit parahalari topilgan. V.A.Ranov esa Samarqand manzilgohi materiallarini boshqa yodgorliklar tosh industriyasi bilan qiyoslagan holda, unga 15-20 ming yosh beradi 8 . Samarqand manzilgohi tosh qurollarini trassologik jihatdan o’rgangan arxeolog-trassolog olima G.F.Korobkova esa yodgorlik yoshini yuqori paleolit davrining so’nggi bosqichi (mil. avv.13.000 ming) bilan belgilashni taklif qiladi 9 . Samarqand yuqori paleolit manzilgohi bilan bog’liq ko’pgina bahsli masalalar prof. M.J.Jo’raqulovning «Samarqand manzilgohi va O’rta Osiyoda yuqori paleolit muammolari” nomli monografiyasini chop etilishi (“Fan” nashriyoti, 1987 yil) munosabati bilan qisman o’z yechimini topdi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada paleolit davri jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, dissertasiyada quyidagi vazifalar qo’yiladi:  mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;  ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy- xo’jalik kashfiyotlarini Samarqand hududi materiallari asosida yoritib berish; Tadqiqot mavzusining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog’liqligi. Ushbu dissertasiya tadqiqoti Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti arxeologiya kafedrasining mavzusiga taalluqli. 7 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде. И сследования 1958- 1960 гг. Тр. СамГУ, в ы п.135. Самарканд -1964; его же. Палеолит Самаркандской области и его специфические особенности. Тр. СамГУ, нов. сер. вып. 166. Самарканд, 1966. стр.97. 8 Ранов В.А.Самаркандская стоянка и её место в каменном веке Средней Азии. Изв. Отд.Общ. наук АН Тад. ССР. Вып.85, Душанбе-1969; Джуракулов М.Дж. Самаркандская стоянка и проблемы…стр.24. 9 Коробкова Г.Ф. Трассологические исследование каменного инвентаря Самаркандской стоянки. (По материалам 1958 -1960 гг.), МИА №185, стр 159-167. Москва-1972. 4

Tadqiqotning ilmiy metodologik asoslari. Mavzuni yoritish jarayonida obyektivlik, ilmiy xolislik, tarixiylik tamoyillariga tayanildi. Asosiy e’tibor yuz bergan voqyealarning o’zaro dialektik aloqadorligi va bir tizimligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida mavzuni yoritishda milliy istiqlol g’oyasidan kelib chiqqan holda yondashildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar. Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon talablari asosida ilmiy o’rganish quyidagilarni ko’tarib chiqishni taqoza etdi: - Zarafshon vohasi hududi o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Zarafshon vohasi hududi paleolit davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalar tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilingan;  Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib kelingan; Dissertasiyaning amaliy ahamiyati. Dissertasiya natijalaridan ko’p Zarafshon vodiysi moddiy madaniyat yodgorliklari majmuasini tayyorlashda, Samarqand, Navoiy va Buxoro oliy o’quv yurtlari tarix fakulteti talabalari uchun «Zarafshon vodiysi ibtidoiy davr arxeologiyasi» nomli maxsus kurs o’quv qo’llanmasi tayyorlashda « foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganlik darajasi. Dissertasiya mavzusi bo’yicha ilmiy jurnallar va ilmiy anjuman to’plamlarida 2ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Tadqiqot aprobasiyasi. Samarqand davlat universiteti iqtidorli yoshlar ilmiy konferensiyalarida, yillik ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalarida mavzu bo’yicha ma’ruzalar qilinib, ilmiy aprobasiyadan o’tkazilgan. 5

O'xshashlar

O‘zbek-Fransuz xalqaro arxeologik ekspiditsiyasining Zarafshon vohasi tosh davri yodgorliklarini o‘rganishda qo‘shgan hissasi mavzusida
Zarafshon vohasi bronza davri
O‘RTA OSIYO ILK PALEOLIT DAVRI YODGORLIKLARI
O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati
Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli.