O‘RTA OSIYO ILK PALEOLIT DAVRI YODGORLIKLARI M U N D A R I J A Kirish… ……………………………………………………………………………4 I BOB. O‘rta Osiyoning paleolit davrining umumiy hususiyatlari va o’rganilish tarixi… …………………………………………………………………………..…9 1.1. O‘rta Osiyo paleolit davrining umumiy xususiyatlari ……………………….9 1.2. O‘rta Osiyo va Janubiy Qozoqiston paleolitining o‘rganilishi tarixi… ……….14 II. BOB. O’zbekiston va Tojikiston ilk paleolit yodgorliklari ………………… 19 2.1. O‘zbekiston ilk paleolit yodgorliklari ……………………………………………… 19 2.2. Tojikiston ilk paleolit yodgorliklari ………………………………………………..33 III. BOB. Q ozog’iston, T urkm a niston va Q irg’iziston ilk paleolit yodgorliklari ……………………………………………………………………...38 3.1. Janubiy Qozog‘istonning ilk paleolit davri yodgorliklari ……………………….38 3.2. Turkmaniston va Qirg‘iziston ilk paleolit davri yodgorliklari …………………..42 XULOSA ………………………………………………………………...……….50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………….…………..54 I L O V A. FOTO ILLYUSTRATSIYA – ALBOM………………………….57 1

2

KIRIS H . Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida yaratilgan imkoniyat tarixiy o‘tmishni o‘rganishga qiziqish ortishiga sabab bo‘ldi. Bu borada O‘tra Osiyo ibtidoiy davr tarixini o‘rganish dolzarb masala ekanligi belgilab olindi. O‘rta Osiyo o‘zining tabiiy-geografik o‘rniga ko‘ra nafaqat Osiyo mintaqasining markaziy viloyatini tashkil qiladi. Bu zamin odamzod tomonidan qadimgi tosh davrining ilk paleolit bosqichidan boshlab kishilik tarixining barcha taraqqiyot bosqichlariga oid arxeologik yodgorliklar topilib o‘rganilgan. Boy manbalar to‘plangan. Mazkur moddiy madaniyat manbalari asosida mintaqa aholisining ibtidoiy da v r tarixi tadrijiy ketma-ketlikda o‘rganib chiqilgan. Ana shu tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, O‘rta Osiyoning qadimgi madaniyati o‘zining yuksakligi, xilma-xilligi, har bir davr bilan insoniyat tarixida katta madaniy meros qoldirgan. Ular yangicha talqin va tahlilga muhtoj. Mavjud materiallar borasidagi yangicha qarashlar va yondashuvlar ularning tarixiy ketma-ketlikda umumlashtirish o‘ta dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti va uning ob’ektlari. Mavzu O‘rta Osiyo ilk paleolit davri arxeologiyasi, ya’ni ilmiy ma’noda kishilik tarixining eng qadimgi – boshlang‘ich, ya’ni ibtidoiy to‘da davri tarixiga bag‘ishlangani uchun (chunki hali bu davrda urug‘-jamoa ob’ektlari tashkil bo‘lmagan) tadqiqot ob’ekti shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Odamzodning paydo bo‘lishi davridan, ya’ni bundan burungi 2,5-3 mln yillardan miloddan avvalgi 100 minginchi yillarga qadargi O‘rta Osiyoda kechgan kishilik tarixini tashkil etadi. O‘rta Osiyoda odamzod bundan burungi 1,5 million yillardan boshlab yashab, madaniyat yaratib kelganligi isbotlangan. Mavzuning o‘rganilish darajasi. O‘rta Osiyo odamzodning eng qadimgi vatanlaridan biri ekanligi isbotlangan. Bu mintaqada 30 ga yaqin ilk paleolit davri yodgorliklari o‘rganilgan. Eng yirik va manbaga boy yodgorliklardan O‘zbekistondagi Seleng‘ur g‘or makoni, Ko‘lbuloq, Qizilqum, Tojikistondagi Kichik Qoratov, Laxuti, Qayroqqum, Turkmanistondagi YAngadja, 3

Qirg‘izistondagi Onorcha, Qayqitov, Ko‘hipiyoz kabi ilk paleolit yodgorliklarini ko‘rsatish mumkin 1 . Bu kabi ko‘pgina yodgorliklardan to‘plangan boy materiallar zamirida odamzodning ibtidoiy to‘da davri hayoti, turmush tarzi, ijtimoiy va madaniy hayotining turli qirralarini yoritish mumkin. O‘rta Osiyo ilk davr arxeologiyasini o‘rganishda olimlardan V.Ranov, Okladnikov, D.N.Lev, O‘.I.Islamov, J.Taymugammedov , R.X.Sulaymonov, N.X.Toshkenboev, M.R.Qosimov, YA.G‘.G‘ulomov, A.P.Okladnikov, V.A.Ranov kabilarning xizmatlari kattadir. Ibtidoiy davrning ilk tarixiga bag‘ishlangan ko‘pgina asarlar yaratilgan. Bu o‘rganilayotgan davrning geologiyasi ham fan uchun katta qiziqish uyg‘otadi. Geologlar ilk paleolit yodgorliklarning er qatlami – geologiyasini o‘rganishda katta yutuqlarga erishdilar. Jumladan, G.F.Tetyuxin, S.A.Nesmyanov kabilarning yaratgan ilmiy asarlari hozirgacha ham o‘z qiymatini saqlab kelmoqda. Bu olimlarning asarlaridan O‘rta Osiyo paleoekologiyasini o‘rganishda uzluksiz foydalanib kelinadi. Masalan, Ko‘lbuloq manzilgohining ilk qatlamlari shell-ashell davriga oidligi va pitekantrop, sinantrop odamlari zamondosh bo‘lganligi geologik jihatdan ham tasdiqlanmoqda. Seleng‘ur g‘oridan topilgan odam suyak qoldiqlari fan olamida katta voqea bo‘ldi. Makonda sinantroplarga zamondosh odamlar yashaganligi aniqlangan 2 . Xullas, odamzod tomonidan O‘rta Osiyoning tog‘ va tog‘ oldi massivlari odamzod tomonidan keng doirada o‘zlashtirilganligi aniqlangan. Ibtidoiy to‘dalar yirik hayvonlarga ovchilik va turli oziqabop narsalarga terimchilik qilib hayot kechirganlar. Ibtidoiy nuqtayi nazardan qaralganda, ular tabiiy olovdan foydalanib, g‘orlarni makon qilib yashaganlar. Biroq hamma g‘orlarda ham inson yashamagan. Tagi tuproq, quyosh nuri tushadigan, atrofi ichimlik suviga ega chashmalarga va oziqa resurslariga serob g‘orlarni makon qilib yashaganlar. Hozirgi vaqtda Janubiy Qozog‘istonning Qoratov tog‘ massivlarida 10 dan ziyod, Qoraqalpog‘istonning Ustyurt yassi tog‘i atroflaridan 10 dan ziyod ilk paleolit davri yodgorliklari topilgan bo‘lib, ularda qizg‘in arxeologik qazishma ishlari davom etmoqda. Bu 1 Ранов В.А.,Несмянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Срендей Азии. –Душанбе, 1973. –Стр. 7-9 2 Асқаров А.А. Ўзбекистон тарихи. –Тошкент, 1664- -Б. 26. 4

viloyatlarda arxeologlardan E.Bijanov, X.A.Alpisboevlar katta ilmiy yutuqlarga erishdilar 3 . Tadqiqotning maqsad va vaziflari. Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo‘yicha to‘plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda ob’ektiv tahlil etib, O‘rta Osiyo hududida ilk paleolit davrida kechgan peshma- pesh taraqqiyot va ilk ajdodlarning hayot tarixini yaxlit ko‘rinishdagi asar sifatida yaratishdan iborat. Bu davrda sodir bo‘lgan rivojlanish jarayonini boy manbalar zamirida kuzatish va manbalarni umumlashtirishdan iborat. Bu masalalar yuzasidan mustaqil ilmiy xulosalar yaratish muhim vazifa sifatida belgilangan. Mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni ketma-ketlikda umumlashtirish, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish, ibtidoiy to‘da davrining har bir bosqichida yuz bergan ijtimoiy xo‘jalik kashfiyotlarni to‘plangan materiallar asosida yoritish; bu davr paleoekologiyasi to‘g‘risida fanning so‘nggi yutuqlariga asoslanib, tabiiy jo‘g‘rofik va ekologik sharoitlarni asoslab berish; shu bilan bir vaqtda O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish bosqichlari, bu sohada faoliyat ko‘rsatgan olimlarning xizmatlariga to‘g‘ri ilmiy tahlil keltirish; paleolit davrining umumiy xususiyatlarini boy manbalar asosida tahlil qilib berish; eng muhim masalalardan biri tosh asrida qurol-aslahalar ishlab chiqarishda xomashyoning muhim o‘rnini ko‘rsatib berish; umumiy miqyosda O‘rta Osiyo paleolitini o‘rganishdagi kashfiyotlarga urg‘u berish; boy arxeologik manbalar asosida O‘rta Osiyo odamzodning eng qadimgi maskanlaridan biri ekanligini asoslab berish; O‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘iston ilk paleolit yodgorliklari haqida batafsil ma’lumotlar berish; shu jumladan, O‘zbekistonda, Tojikistonda, Turkmanistonda, Qirg‘izistonda o‘rganilgan ilk paleolit davri yodgorliklari tarixini yoritib berish; eng muhim masalalardan biri – odamzodning shakllanish evolyusiyasi tarixini yoritib berish; ishni illyustratsiya materiallari bilan puxta jihozlash masalalari bo‘yicha vaifklar bajarilishi maqsad qilib olingan. 3 Алпысбоев Х.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау. –Труды ИИАЭ АнКазССР. Т. 14. 1962. 5