logo

Toshkent viloyatidagi so’ngi paleolit davri yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

539.3232421875 KB

                          Reja:

1. So’ngi paleolit haqida umumiy 
tushuncha.

2. Toshkentning so’ngi paleolit 
yodgorliklari.

3. Ko’lbuloq makoni.Mav zu: Toshk ent  v iloy at idagi so’ngi 
paleolit  dav ri y odgorlik lari.     
Ilmiy adabiyotlarda so‘nggi paleolit davri yuqori 
paleolit davri tushunchasi bilan ham ishlatiladi. 
Bu davr mil.avv. 40— 12 ming yilliklarni o‘z ichiga 
oladi. Keyingi yillarda 0 ‘zbekiston 
arxeologiyasining yutuqlariga ko‘ra, bu davr 
mil.avv. 100-12 ming yilliklar bilan 
belgilanmoqda. So‘nggi paleolit davrida ibtidoiy 
odamlar qon-qarindoshlik aloqalari asosida 
birlashgan jamoa bo‘lib yashay boshlaganlar, 
ya’ni ibtidoiy urug‘chilik jamoasi davri 
boshlangan.      
Urug'ni boshqaruv ayollar qoMida boMgan, 
chunki ular uy yumushi bilan band 
boMganliklari sababli oilani boshqarish 
zimmasida boMgan, erkaklar esa, doimo ovda 
boMganlar. Bunday davr tarixda matriarxat, 
ya’ni onalar hukmronligi davri deb ataladi. 
So‘nggi paleolit davrida hozirgi zamon odami 
qiyofasiga o‘xshash-kromanon odami 
yashagan. Kromanon odami suyak qoldiqlari 
dastlab Fransiyaning Kromanon makonidan 
topilgani uchun shunday nom olgan. Olimlar 
bu davr odamini homo sapiens-aql-idrokli 
odam deb ham ataydilar.     
So‘nggi paleolit davri yodgorliklari 0 ‘zbekiston 
hududida o‘rta paleolitga nisbatan kam topilgan. 
Bunga asosiy sabab, muzliklar eriy boshlagach, 
odamlar vodiy va daryo bo‘ylarida chayla, ertoMa va 
yarim ertoMalarda yashay boshlaganlar. Chayla va 
yarim ertoMalar vaqt o‘tishi bilan shamol, yomg‘ir, 
insonlar tomonidan erlarning o‘zlashtirilishi natijasida 
yo‘q boMib ketgan. ErtoMalarni topish esa, qiyin. Shu 
sababli so‘nggi paleolit davri makonlarining 
ko‘pchiligi tasodifiy ravishda topilgan. So‘nggi paleolit 
davri odamlari xo‘jaligining asosini ovchilik tashkil 
etgan.      
Tosh qurollari ishlash 
uslubi o'zgargan. Yorma 
texnika usuli ilk 
bosqichda keng 
qoMlanilgan boMsa, 
keyingi bosqichlarda 
retushlash usuli ixtiro 
qilingan.  
Bu usul juda murakkab bo‘lib, salgina ehtiyotsizlik qilinsa, 
qurol sinib ketgan. Retushlangan nukleuslar to‘g‘ri 
pichoqsimon shaklga kirgan va yupqalashgan. Tosh 
pichoqiar paydo bo‘lgan. Bu davrda eng muhim mehnat 
qurollari tosh kesgich va tosh qirg‘ich boMgan. Tosh 
kesgich qattiq materiallami ishlashda foydalanilgan. Tosh 
qirg‘ich uzunchoq parrakcha boMib, bir uchi yoysimon 
tig1 boMgan, muste davridagi qirgMchdan ancha farq 
qilgan, undan yumshoq materiallami ishlashda 
foydalanganlar. Asosiy ov quroli chaqmoqtoshdan 
yasalgan nayza bolgan. Ajdodlarimiz yog‘och va hayvon 
suyaklaridan ham ko‘plab qurollar yasaganlar.      
So‘nggi paleolit davrida qarindosh urug‘chilik 
munosabatlarining tartibga solinishi natijasida 
kishilarning jismoniy va aqliy rivojlanishida 
o‘zgarishlar yuz berdi. Insonlarning tashqi ko‘rinishida 
o‘zgarish yuz berishi bilan birga ulaming tabiiy -
geografik sharoitga moslashishi natijasida irqlar 
vujudga keldi - evropoid, mongoloid, negroid. 
Evropoid irqi fanda kromanon odami nomini olgan. 0 
‘zbekistonning ham Samarqand makonidan kromanon 
odamning qoldiqlari topilgan. So'nggi paleolit davrida 
yuz bergan muhim o'zgarishlardan yana biri, bu 
san’atning kashf etilishidir.      
San’atning vujudga kelishi o‘sha davr odamlarining 
diniy qarashlari bilan bogMiq boMsa-da, ular 
qoldirgan ona haykalchalari va qoya tosh suratlari 
o‘sha davr ijtimoiy hayoti haqida bizga ko‘p 
maMumotlar beradi. 0 ‘rta Osiyoning ko‘pchilik 
joyidan qoyatosh suratlari topilgan. So‘nggi paleolit 
davriga oid yodgorliklar kam topilganiga 
qaramasdan, ulardagi madaniy qatlamlarning yaxshi 
saqlanishi yuqori paleolit davri taraqqiyotining o‘ziga 
xos tomonlarini ochishga imkon berdi. Hozirgi kunda 
0 ‘rta Osiyoda yuqori paleolit davriga oid 30 ortiq 
yodgorlik topib o‘rganilgan boMsa, shulardan 10 tasi 
0 ‘zbekistondan topilgan. Ulardan Zarafshon vohasida 
topilgan Samarqand, Siyobcha, Xo‘jamazgil makonlari 
yaxshi o‘rganitgan. KoMbuloq 33 Bo'zsuv, Takalisoy, 
Tuyabo‘g‘iz makonlaridan ham yuqori paleolit davri 
izlari topilgan.            
Ko‘lbuloq makoni - qadimgi tosh davriga oid ko‘p 
qatlamli yodgorlik bo‘lib, uning yuqori 1,2,3 
qatlamlaridan so'nggi paleolit davriga oid 
materiallar topilgan. U erdan gulxan, ko'mir 
qoldiqlari, tosh buyumlardan - nukleuslar, qirg‘ichlar, 
sixchalar, tosh pichoqlar, tosh siniqlari va hayvon 
suyaklari topildi. Makondan eng ko‘p miqdorda 
nukleuslar topilgan, chunki ibtidoiy odamlar 
nukleuslami ajratib olishning yangi texnikasini kashf 
etganlar. Ilgaridagidek, paraqalami tosh bolg‘a bilan 
emas, balki tosh pona bilan ajratib olganlar.      
Bu bilan ular xohlagan shakldagi paraqani toshdan 
ajratib olish imkoniyatiga ega boMganlar. 
QoMbuloqdan topilgan tosh qurollar o‘zining 
ishlanishi jihatidan Samarqand, Bo‘zsuv va Tuyabo‘gMz 
makonlaridan topilgan so‘nggi tosh davri qurollariga 
o‘xshaydi. Arxeolog M.R.Qosimovning ta’kidlashicha, 
Toshkent vohasida ilmiy ahamiyati jihatidan 
KoMbuloqqa teng keladigan yodgorlik topilganicha 
yo‘q. 2001-2002 yillar mobaynida KoMbuloq makonida 
qayta tadqiqot ishlari olib borildi va so‘ngi paleolit 
dariga oid retushlangan mehnat qurollari, turli 
shakllardagi nukleuslar topildi     
Toshkent vohasidan so‘nggi paleolit davriga oid Bo‘zsuv I, 
Bo‘zsuv II, Bo'zsuv VI, Tuyabo‘g‘iz  И,  III, IV, V, VI makonlari 
ham topib o‘rganilgan. Ulardan topilgan tosh buyumlar 
KoMbuloqdan topilgan tosh buyumlariga o‘xshaydi. 
Bular asosida arxeologlar Toshkent vohasida ibtidoiy 
odamlar paleolit davrining barcha bosqichlarida 
isteqomat qilib, bir-biri bilan yaqin aloqada boMganlar va 
ovchilik xo‘jaligi bilan shug‘ullanganlar degan xulosaga 
kelishgan. So‘nggi paleolit davriga oid Fransiya, Ispaniya, 
Janubiy Italiya xududlaridan g‘orlarga ishlangan rasmlar 
topilgan. Qoya tosh rasmlar o‘sha davr odamlariining 
diniy e’tiqodi bilan bogMiq holda ishlangan.     Tosh qurollarning y asalish t exnik asi.     
Faqat tishli qirg‘ichlar Bo'zsuvdagi muste davri 
qurol-lariga o‘xshash hisoblanadi. KoMbuloq 
madaniy qatlamlaridan tog‘ echkisi, ayiq, arhar va 
boshqa hayvonlaming suyak parchalari, kul va 
gulxan qoldiqlari topilgan. Toshkent vohasidan 
Zog‘ariq, Bo‘zsuv, Ko‘hisim mazilgohlari va 
Qoraqamish topilmalari, jami 30 dan ortiq makon 
qayd qilingan. Bu ayniqsa Toshkent shahrining 
2200 yilligi munosabati bilan keng arxeologik 
qidiriv ishlari bajarildi. Bu erlarda arxeologik 
tadqiqot ishlari hozirda ham davom etmoqda.     
Bo’zsuv makoni unda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy 
qatlam aniqlangan. Ulardan 30 mingdan ortiq 
ohaktoshli chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat 
qurollari- nukleuslar, paraqalar, o‘tkir uchli sixchalar, 
qirg‘ichlar, pichoqlar va kurrakchalar topilgan. Ular 
o‘ziga xos prizma shaklidagi yorma texnika, qisman 
levallua tipidagi texnika asosida ishlangan. G‘ordan 
hayvon suyagidan ishlangan bigizlar ham topilgan. 
Shuningdek, gulxan izlari, kul, ko‘mir, bug‘u, tog1 
echkisi, to‘ng‘iz, jayron, g‘or sheri, arhar va boshqa 
hayvonlarning suyaklari ham topilgan.      
1. A.S.Sagdullayev. Qadimgi O’rta Osiyo 
tarixi.2004.

2. D.Alimova. Qadimgi Toshkent. 2007.

3. N.A.Egamberdiyeva. Arxeologiya o’quv 
qo’llanma.Foy dalanilgan adabiy ot lar ro’y xat i:     
E’tiboringiz uchun rahmat!

 Reja:  1. So’ngi paleolit haqida umumiy tushuncha.  2. Toshkentning so’ngi paleolit yodgorliklari.  3. Ko’lbuloq makoni.Mav zu: Toshk ent v iloy at idagi so’ngi paleolit dav ri y odgorlik lari.

 Ilmiy adabiyotlarda so‘nggi paleolit davri yuqori paleolit davri tushunchasi bilan ham ishlatiladi. Bu davr mil.avv. 40— 12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Keyingi yillarda 0 ‘zbekiston arxeologiyasining yutuqlariga ko‘ra, bu davr mil.avv. 100-12 ming yilliklar bilan belgilanmoqda. So‘nggi paleolit davrida ibtidoiy odamlar qon-qarindoshlik aloqalari asosida birlashgan jamoa bo‘lib yashay boshlaganlar, ya’ni ibtidoiy urug‘chilik jamoasi davri boshlangan.

 Urug'ni boshqaruv ayollar qoMida boMgan, chunki ular uy yumushi bilan band boMganliklari sababli oilani boshqarish zimmasida boMgan, erkaklar esa, doimo ovda boMganlar. Bunday davr tarixda matriarxat, ya’ni onalar hukmronligi davri deb ataladi. So‘nggi paleolit davrida hozirgi zamon odami qiyofasiga o‘xshash-kromanon odami yashagan. Kromanon odami suyak qoldiqlari dastlab Fransiyaning Kromanon makonidan topilgani uchun shunday nom olgan. Olimlar bu davr odamini homo sapiens-aql-idrokli odam deb ham ataydilar.

 So‘nggi paleolit davri yodgorliklari 0 ‘zbekiston hududida o‘rta paleolitga nisbatan kam topilgan. Bunga asosiy sabab, muzliklar eriy boshlagach, odamlar vodiy va daryo bo‘ylarida chayla, ertoMa va yarim ertoMalarda yashay boshlaganlar. Chayla va yarim ertoMalar vaqt o‘tishi bilan shamol, yomg‘ir, insonlar tomonidan erlarning o‘zlashtirilishi natijasida yo‘q boMib ketgan. ErtoMalarni topish esa, qiyin. Shu sababli so‘nggi paleolit davri makonlarining ko‘pchiligi tasodifiy ravishda topilgan. So‘nggi paleolit davri odamlari xo‘jaligining asosini ovchilik tashkil etgan.

 Tosh qurollari ishlash uslubi o'zgargan. Yorma texnika usuli ilk bosqichda keng qoMlanilgan boMsa, keyingi bosqichlarda retushlash usuli ixtiro qilingan.