logo

Саидризо Ализода забоншиноси беҳамто

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

270.0791015625 KB
ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ  ВА МИЁНА МАХСУСИ Ӣ
РЕСПУБЛИКАИ  ЗБЕКИСТОН
Ӯ
ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД  БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ
ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ
КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ ХОРИ А	
Ҷ Ҷ
КОРИ КУРС	
Ӣ
АЗ ФАННИ ТАЪРИХИ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК 	
Ҷ
ДАР МАВЗ И “Саидризо Ализода забоншиноси беҳамто”	
Ӯ Н ақша:
1. Муқаддима
2. Фаъолияти забоншиносии  
Саидризо Ализода оиди забони 
то ик .ҷ ӣ
3. Фаъолияти р зноманигории С. 	
ӯ
Ализода дар р зномаи “ Ш ълаи 	
ӯ ӯ
инқилоб”.
4. Фаъолияти тар умонии С. 
ҷ
Ализода.
5. Китобҳои С. Ализода оид ба 
забони то ик	
ҷ ӣ
6. Хулоса.
7. Р йхати адабиётҳо.	
ӯ                                               Муқаддима
 
            Забоншиноси соҳибистеъдод ва маъру- фи то ик Додо он То иев яке азҷ ҷ ҷ
бунёдгу-   зорони   илми   забоншиносии   садаи   ХХ   дар   То икистон   аст.	
ҷ
Профессор   Д.То иев   дар   ҳамаи   бобу   бахшҳои   илми   забоншинос   таълифоти	
ҷ ӣ
бунёд   ан ом   додааст,   аммо   бештарин   ва   муҳимтарин   тадқиқоти     ба   илми	
ӣ ҷ ӯ
наҳв   тааллуқ   доранд.   Ак-   сар   асару   мақолаҳои   ин   олими   закию   хуштабъ   ба
наҳвиёти  умлаҳои мураккаби тобеъ бахшида шудаанд: “ умлаҳои мураккаби	
ҷ Ҷ
тобеи   сертаркиба”   (1966),   “Воситаҳои   алоқаҳои   умлаҳои   мураккаби   тобеъ	
ҷ
дар   забони   адабии   ҳозираи   то ик”   (1971),   “ умлаи   мураккаби   тобеъ   дар	
ҷ Ҷ
забони   адабии   ҳозираи   то ик”   (1981).     муаллифи   китобҳои   дарс   ва	
ҷ Ӯ ӣ
барномаҳои   таълим   ба-   рои   мактабҳои   таҳсилоти   миёнаи   умум   ва   олии	
ӣ ӣ
мамлакат,   яке   аз   муаллифон   ва   муҳаррирони   Грамматикаи   илмии   за-   бони
адабии ҳозираи то ик аст.	
ҷ
Забони   то ик   яке   аз   забонҳои   адабии   қадимтарин   Ватанамон
ҷ ӣ
мебошад.Таърихи инкишофи забони адабии то ик ба таърихи халқи то ик ба	
ҷ ҷ
ҳаёти   и тимои   ва   мадании   он   зич   вобаста   аст.   Забон   ва   қонуну   қоидаҳои	
ҷ
тараққии   онро   танҳо   дар   сурате   дуруст   донистан   мумкин   аст,   ки   вай   бо
таърихи   амъият,   бо   таърихи   халқе,   ки   соҳиби   забон   ва   бунёдкори   он	
ҷ
мебошад, пайваста ом хта мешавад.	
ӯ
Дар   таърихи   забони   адабии   то ик   солҳои   20-30   роли   м ҳимми   таърихи	
ҷ ӯ
боздаанд. Дар ҳангоми майли забони адаб  ба забони халқ басо афзуд ва дар	
ӣ
нормаи он тағйирот  идди ба амал омад.	
ҷ
Устод   С.   Айн   барои   такмил   ёфтани   оммафаҳм   ва   беҳтар   шудани   қоида   ва	
ӣ
нормаи   забони   адабии   то ик   роли   бағоят   калон   бозид.   Адибони   дигари   мо:	
ҷ
Лоҳут , Турсунзода, Сулаймон , М. Раҳим , С. Улуғзода, Ҳ. Карим, Р.  алил,	
ӣ ӣ ӣ Ҷ
.  Икром ,  А.   Деҳот ,   ва   дигарон   низ   дар   роҳи  инкишоф   ва   такмили   забони	
Ҷ ӣ ӣ
адаби хизмати бузурге доранд.
Ниҳоят,   баъзе   муаллифон   ба   муносибати   омухтани   хусусиятҳои   забонии
асархои бадеи ба мавзуи  умлаҳои мураккаби тобеъ низ дахл кардаанд.	
ҷ
Барои ошкор намудани хусусияти синтаксиси забони адабии точик асарҳое, ки
ба тадқиқи синтаксиси забони форси бахшида шудаанд, низ чрлиби диққатанд.
Ҳангоми тадқиқот ба анъанаю комьёбиҳои забоншиносони рус такя намуда, аз
асарҳои сершумори онҳо доир ба назарияи  умлаҳои	
ҷ
  мураккаби   тобеъ   истифода   кардем.   Ин   асарҳо   дар   тахлили   материали
фаровони забони то ики ва дар тадқиқи крнунияти инкишофи сохти  умлаҳои	
ҷ ҷ
мураккаби тобеъ кумаки калон расонданд.
Ҳамчунин   дар   вақти   таълиф   ба   асарҳое,   ки   тадқиқи   синтаксиси   забонҳои
дигарро фаро мегиранд, низ муро иат  намудем,	
ҷ Ҳануз   бисьёр   масъалаи   синтаксиси   чумлаҳои   мураккаби   тобеъ   ва   баъзе   аз
хелҳои  умлаҳои пайрави забони адабии то ик пурра омухта нашудааст.ҷ ҷ
Муайян   кердани   маънои   асоси   ва   иловагии   умлаҳои   пайрав   ва   сабабҳои	
ҷ
сермаъноии   онҳо   аз   соҳаҳои   муҳим   ва   тадқикнашудаи     умлаҳои   мураккаби	
ҷ
тобеъ мебошад.
Дар ташаккули чумлаҳои мураккаби тобеъ воситаҳои гуногуни алока хизмати
калон доранд ва тадқиқи ояндаи илми талаб мекунанд.
Пайвандакҳо   воситаи   асосии   алоқаи   синтаксисии   чузъхои   чумлаи   мураккаби
тобеъ ҳисоб мешаванд ва дар ифодаи муносибатҳои
гуногуни онҳо роли муҳим мебозанд. Пайвандакҳо  на танҳо  умлаи	
ҷ
пайравро ба сар умла тобеъ мекунанд, балки дар айни ҳол тобиши маъноии он	
ҷ
муносибатҳоро   ҳам   мефаҳмонанд.   Ом хтани   маъно   ва   вазифаҳои	
ӯ
пайвандакҳои   сершумори   тобеъкунанда,   махсусан   пайвандакҳои   таркиби   ва
доираи   истеъмоли   онҳо   минбаъд   ҳам   дар   мадди   назари   забоншиносон   хоҳад
буд.
Калимаҳои ҳамнисбат низ воситаи муҳимми алоқаи  умлаҳои	
ҷ
мураккаби тобеъ буда, муносибатҳои сар умла ва  умлаҳои пайравиро ифода	
ҷ ҷ
мекунанд. Дар сурати ба эътибор нагирифтани калимаҳои
ҳамнисбат   ом хтани   баъзе   умлаҳои   пайрав   (мубтадо,   хабар,   миқдору	
ӯ ҷ
дара ава   ғайра)   ва   муайян   кардани   мохияти   онҳо   хете   душвор   аст.Азбаски	
ҷ
масъалаи калимаҳои камнисбат дар забоншиносии
то ик мавзўи нав аст, хусусиятхои онҳоро дар асоси афкори забони	
ҷ
шиносии ом хтаи зарур меояд.	
ӯ
Яке   аз   воситаҳри   тадқиқнашудаи   алоқаи   тобеъ   мутобиқати   шаклҳои   феъл
хабарҳои   умлаҳои  пайрав ва сар умла ба шумор меравад, ки ҳамчун воситаи	
ҷ ҷ
алоқа  маъно, вазифа ва мавқеи  умлаҳои пайрави муайян мекунад. Мутобиқат	
ҷ
ҳатто   воситаи   ташаккули   умлаҳои   мураккаби   тобиъ   шуда   метавонад	
ҷ
(меомад , медидем,	
ӣ
медидем, меомад ),	
ӣ
ои  умлаҳои пайрав ҳам воситаи алоқаи  умлаҳри мураккиби тобеъ буда, ба	
Ҷ ҷ ҷ
сохт ва маънои онҳо вобаста аст.  Ом хтани  ои  умлаҳои пайрав барои сохти	
ӯ ҷ ҷ
умлаҳои мураккаби тобеъ аҳамияти	
ҷ
хеле бузург дорад.
Ниҳоят,   интонатсия   ҳам,   ки   монанди   воситаҳои   дигар   дар   ташаккули
умлаҳои   мураккаби   тобеъ   роли   калон   мебозад,   дар   забоншиносии   то ик
ҷ ҷ
қариб тадқиқ нашудааст.
Ҳар як хели  умлаи мураккаби тобеъ хусусиятҳои хос дорад. Дар он фарқияти	
ҷ
муносибатҳои   маъно,   сохт   ва   системаи   воситаҳои   алоқаи   тобеъ   ҳаматарафа
ифода   мегардад.   Барои   ҳамин   ҳам   масъалан   таснифоти   умлаҳои   мураккаби	
ҷ
тобеъ   дар   забони   адабии   то ик   аҳамияти   бағоят   муҳимми   назар   ва   амал	
ҷ ӣ ӣ
дорад,
Дар   забоншинос   чанд   хели   таснифи   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дида	
ӣ ҷ
мешавад,
Дар таснифоти анъанав   умлаҳои мураккаби тобеъ қиёсан ба	
ӣ ҷ умлаҳои   содда   ва   умлаҳри   пайрав   қиёсан   ба   аъзоҳои   пайрави   умлаҳриҷ ҷ ҷ
содда   ом хта   мешаванд   ва   истилоҳои   умлаҳои   пайрави   муайянкунанда,	
ӯ Ҷ
пуркунанда, мубтадо, хабар, ҳоли замону макон ва ғайра  шаҳодати инанд.
Ба   асоси   таснифоти   дигари   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   воситаҳои   алоқаи	
ҷ
тобеъро   мегузоранд.   Дар   он   асосан   пайвандакҳои   тобеъкунанда   ва   ё
калимаҳои ҳамнисбат ба эътибор гирифта шудаанд.
Ниҳоят,   дар   таснифоти   охирин   хусусиятҳои   умлаҳои   мураккаби   тобеъ	
ҷ
васеътар   ба   назар   гирифта   мешавад:   ба   асоси   он   иҳатҳои   сохт   ва   маънои	
ҷ
умлаҳои мураккаби тобеъ гузошта шудаанд,	
ҷ
Ҳоло дар забоншиносии то ик аз р и сохт ва маъно тасниф кардани  умлаҳои	
ҷ ӯ ҷ
мураккаби тобеъ беш аз пеш вусъат меёбад. Дар ин соҳа олимони забоншинос
таснифоти   нав   пешниҳод   карда,   хусусиятҳои   муҳимми   чумлаҳои   мураккаби
тобеъро   қайд   кардаанд.   Ба   ҳар   ҳол,   таснифоти   қатъии   умлаҳои   мураккаби	
ҷ
тобеъ ҳан з ву уд надорад. Бесабаб нест, ки ин проблема	
ӯ ҷ
ҳамеша   дар   конференсияҳои   илмии   умумииттифоқи   ва   конгрессҳои
байналхалки муҳокима мешавад.
Мо   кушиш   намудем,   ки   дар   араёни   кор   ана   ҳамин   масъалаҳои   муҳимми	
ҷ
синтаксиси   умлаҳои   мураккаби   тобеъро   дар   асоси   материали   фаровони	
ҷ
забони адабии то ик нишон диҳем.	
ҷ
Интихоби   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   бо   умлаҳои   пайрави   ҳол   чун   мавз и	
ҷ ҷ ӯ
тадқиқ  бесабаб нест: дар онҳо муносибатҳои маъно сохт, системаи воситаҳои
алоқаи   тобеъ,   иҳатҳои   умум   ва   фарқкунандаи     умлаҳои   мураккаби   тобеъ	
ҷ ӣ ҷ
махсусан равшан ифода мешавад.
Ин   рисола   дар   асоси   материали   забони   асарҳои   нависандагонва   шоирони
то ик ва қисман матбуоти давр ва тар имаҳо	
ҷ ҷ
навишта шудааст. БОБИ 1
МАСЪАЛАҲОИ НАЗАРИЯИ  УМЛАИҶ
МУРАККАБИ ТОБЕЪ
Забон   бо   тафаккур   зич   алоқаманд   аст.   Мубодилаи   афкор   дар   байни
одамон ба воситаи  умла ба амал меояд.  умла воҳиди асоссии забон аст, зеро	
ҷ Ҷ
бо ёрии он фикр ифода меёбад.
Вобастагии   ҳодиса  ва  воқеаҳо  дар муносибати   умлаҳо  дида  мешавад.  Барои	
ҷ
алоқаманд   ифода   ёфтани   фикр   забони   то ик   имкониятҳои   зиёд   дорад.	
ҷ ӣ
Чумлаҳои мураккаби тобеъ 1 яке аз он воситаҳо ба шумор мераванд.
Агар   ҳар   як   умлаи   содда   фикри   алоҳидаро   ифода   кунад,   умлаҳои   соддаи	
ҷ ҷ
алоқаманд ба ҳамдигар муносибати синтаксисие пайдо мекунанд ва аз  иҳати	
ҷ
сохт, интонатсия ва маънои умумиашон
ба   якдигар   вобаста   гашта,   барои   ифодаи   фикри   мураккаб   хизмат   мекунанд.
Дар ин маврид одатан як  умла мазмуни  умлаи дигарро инкишоф медиҳад ва	
ҷ ҷ
аз   мазмуни   умумии   онҳо   умлаҳои   мураккаб   ташкил   меёбанд.   Дар   дохили	
ҷ
умлаҳои мураккаби тобеъ  умлаҳои аз  иҳати сохт (структура) хеле гуногун	
ҷ ҷ ҷ
мушоҳида   мешаванд,   ки   ба   воситаи   онҳо   муносибатҳои   узъҳо   ва   ё   умлаҳр	
ҷ ҷ
муқаррар мегардад.
умлаҳри   соддаи   алоҳида   (хоҳ   сар умла,   хоҳ   пайрав)   дар   таркиби   умлаҳои	
Ҷ ҷ ҷ
мураккаб   мустақилияти   маъно   ва   интонатсионни   худро   аз   даст   дода,   ба   як
ирода табдил меёбанд.
умлаҳои соддаи дохили  умлаи мураккаб дорои ду хусусиятанд:  аз як	
Ҷ ҷ
тараф, аз  умлаҳои содда чандон фарқ намекунанд: онҳо ҳам мисли  умлаҳои	
ҷ ҷ
содда дутаркиба ё яктаркиба, хуллас ё тафсили мешаванд, сараъзо ва аъзоҳои
пайрав доранд, аз тарафи дигар,   умлаҳои соддаи таркиби  умлаи мураккаби	
ҷ ҷ
тобеъ   мустақил   ( иҳати   коммуникатив )   ва   хусусиятҳои   хоси   худро   пурра	
ӣ ҷ ӣ
нигоҳ   намедоранд   ва   фикри   нисбатан   тамомшударо   ифода   карда
наметавонанд,   зеро   ки   интонатсияи   хоси   худро   гум   карда,   ба   ягонагии
интонатсияи   тобеъ   ва   маънои   умумии   умлаи   мураккаб   вобаста   мешаванд.	
ҷ
Дар   таркиби   умлаи   мураккаби   тобеъ   оҳанги   пурсиш   пурра   нигоҳ,   дошта	
ҷ
намешавад.
Аз ин  ост, ки дар ом хтани сохти синтаксиси забони адабии то ик масъалаи	
ҷ ӯ ҷ
шарҳи   грамматикии   умлаҳои   мураккаб,   хел   ва   гур ҳҳои   онҳо   муносибати	
ҷ ӯ
сохту   маънои   узъҳояшон   ва   тарзҳои   ифодаи   он   яке   аз   проблемаҳои   хеле	
ҷ
муҳимми забоншинос  ҳисоб мешавад.	
ӣ Бо инкишофи тафаккур, тараққии истехсолот, илм, санъат, адабиёт ва умуман
пешрафти   амъият   сохти   умлаҳои   мураккаб   дар   довоми   тамоми   таърихиҷ ҷ
забони адабии то ик такмил ёфт. Дар нати а маъною вазифаҳои грамматикии	
ҷ ҷ
воситаҳои синтаксис  возеҳтар, ҳудуди алоқаҳои пайваст ва тобеъ равшантар	
ӣ
гардид, системаи восита-
ҳои   тобеъкунандаи   умлаҳои   пайрав   ва   сар умла   боз   ҳам   муайян   доираи
ҷ ҷ
истеъмоли пайвандакҳо васеътар шуд.
умлаҳои мураккаби тобеъ  дар давоми инкишофи забони адабии то ик	
Ҷ ҷ
ба шакл даромада, дорои ягонагии маъно, сохт ва интонация гардидаанд.
Дар процесси инкишофи таърихии забон, пеш аз ҳама, системаи пайвандакҳои
обеъкунандаи   забони   точики   такмил   меёбад   ва   воситаи   муҳимми   ифодаи
муносибатҳои   умлаҳо,   маъно   ва   тобишҳои   нихоятдара а   гуногуни   замон,	
ҷ ҷ
нати а, сабаб, мақсад, шарт ва ғайра мегардад.	
ҷ
Барои   инкишофи   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дар   таркиби   сар умла   омадани	
ҷ ҷ
ишора онишин,   зарф   ва   таркибҳои   зарф   низ   муҳим   аст,   зеро   ин   воситаҳо	
ҷ ӣ
барои   боз   ҳам   зичтар   алоқаманд   шудани   умлаҳои   пайрав   ба   сар умла   роли	
ҷ ҷ
калон   мебозанд,   ки   мо   дар   ин   бора   дар   мавқеаш   муфассалтар   таваққуф
менамоем.
умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дар   забонамон   ҳодисаи   қадим   буда,	
Ҷ
истифодаи онҳо дар забонҳои қадими форс  2 ва Авесто 3 вомех рад,	
ӣ ӯ
Дар он замон барои ифодаи алоқаи тобеъ якчанд пайвандаки тобеъкунанда 
низ буданд, ки бо  онишини нисб  ё нисбий-ишорат  ва суффиксҳои	
ҷ ӣ ӣ
зарф   кор   фармуда   мешуданд.   Бояд   қайд   кард,   ки   баъзе   аз   пайвандакҳои	
ӣ
тобеъкунанда   вобаста   ба   сиғаи     феъл   сермаъно   буданд.   Масалан,   як
пайвандаки   тобеъкунандаи   забони   Авесто   (йат)   маъноҳри   замон,   сабаб,
мақсад, нати а ва ғайраро ифода карда метавонист.	
ҷ
Дар   забони   форсии   миёна   паивандакҳо   аз   пурсиш онишин   ва   суффиксҳо	
ҷ
инкишоф   меёбанд.   Маълум   аст,   ки   дар   давраи   инкишофи   забони   форс	
ӣ
калимаи   ки   ҳамчун   пайвандаки   муайянкунанда,   ҳамчун   пайвандаки   замон   ва
ку   ҳамчун   пайвандаки   пуркунанда   кор   фармуда   мешуданд.   Дар   забони
ҳозираи то ик онҳо шакли ягонаи “ки"-ро гирифтаанд.	
ҷ
Дар забони ҳозираи адабии то ик пайвандаки "ки" вазифаҳои	
ҷ
худро васеъ карда, ҳамаи  умлаҳои пайравро ба сар умла тобеъ мекунад.	
ҷ ҷ
Адабиёти   лингвист   шаҳодат   медиҳад,   ки   бандаки   изофии   имр ъза   аз	
ӣ ӯ
онишини   нисбии   забони   қадим   ба   ву уд   омада,   дар   худи   ҳамон   забони	
ҷ ҷ
форсии   қадим   ва   дар   забони   форсии   миёна   вазифаи   пайвандакиро   ҳам   адо
мекард.
Ғайр   аз   он,   дар   забони   форсии   миёна   пайвандакҳои   тобеъкунандаи   то,
агар,   чун   низ   ву уд   доштанд.   Онҳо   бевосита   ё   бо   морфемаҳои   дигари   забон	
ҷ пайвандакҳои   таркибии   зиёде   сохтаанд   ва   дар   забони   имр заи   то ик   васеъӯ ҷ
истеъмол мешаванд.
Инкишофи минбаъдаи забони адабии то ик нишон медиҳад, ки пайвандакҳои	
ҷ
соддаи   микдоран   маҳдуд   асоси   калимасозии   пайвандакҳо   гардида,   боиси   ба
амал омадани пайвандакҳои таркибии сершуморе шудаанд.
Дар забони адабии то ик аз исм,  онишин, зарф, пайвандак ва ё пешояндҳо бо	
ҷ ҷ
пайвандакҳои   содда,   хусусан   бо   пайвандаки   қи,   пайвандакҳои   таркиб   ё	
ӣ
мураккаби хеле зиёд сохта мешаванд (вақте ки, агарчи, то ки, хамчунон ки, аз
барои он ки).
Чузъҳои   номии   пайвандакҳои   таркиб   каму   беш   маънои   луғав   худро   нигоҳ	
ӣ
медоранд   ва   ба   туфайли   ин   муносибатҳои   умлаҳои   пайрав   ба   сар умла	
ҷ ҷ
равшантар ифода мегарданд.
Аксари пайвандакҳои содда сермаъно буда, барои ифодаи алоқаи хелҳои
гуногуни   умлаҳои   пайраву   сар умла   меоянд.   Пайвандакҳои   таркиби   одатан	
ҷ ҷ
барои   ифодаи   муносибати   ягон   навъи   муайяни   умлаи   пайрав   кор   фармуда	
ҷ
мешаванд.   Дар   забони   то ики   барои   ифодаи   тобеияти   умлаи   пайрав   ба	
ҷ ҷ
сар умла   дар   як   вақт   ҳам   пайвандаки   содда   ва   ҳам   пайвандаки   таркиб   кор	
ҷ ӣ
фармуда мешуд, ки ин анъана то ҳол давом дорад, вале пайвандаки таркиб  ба	
ӣ
сабаби   равшании   маънои   луғави   махсусан   дар   наср   серистеъмол   шуда
меравад.
Агар   дар   давраҳои   аввал   пайвандакҳои   содда   хеле   серистеъмол   ва,
баръакс,   пайвандакҳои   таркиб ,   хам   аз   иҳати   миқдор   ва   ҳам   аз   бобати	
ӣ ҷ
дара аи   истифода   хеле   маҳдуд   бошанд,   ҳоло   миқдор   ва   таъдоди   истеъмоли	
ҷ
пайвандакҳои таркиб  зиёд гардида, доираи истеъмоли пайвандакҳои содда то	
ӣ
як андоза маҳдуд шудааст. Азбаски
"ки”   вазифаи   синтаксисиро   адо   мекунад,   барои   равшан   кардани   маънои   он
пайвандакҳои таркибии зиёд ба ву уд омадаанд.	
ҷ
К.Г.Залеман   ва   В.А.Жуковский   фақат   пайвандакҳои   таркибии   зеринро   қайд
карда буданд: ҳарчанд ки, то он ки, бо ву уди он ки, зеро ки, чаро ки, з-он ки,	
ҷ
то ки.
Пайвандакхои   таркиб   аз   р и   маъно   ва   вазифашон   хоси   умлаҳои	
ӣ ӯ ҷ
пайрави   муайян   мегарданд   (баъд   аз   он   ки   замон,   аз   сабаби   ин   ки   сабаб,   бо
максади он ки – мақсад, бо ву уди он ки хилоф  ва ғайра). Бояд қайд кард, ки	
ҷ ӣ
баъзе   аз   пайвандакхои   таркиб   ҳам   бештар   хусусияти   грамматик   зоҳир	
ӣ ӣ
намуда,   дар   забони   ҳозира   c ермаъно   шудаанд   (барои   он   ки   сабаб   ва   мақсад,
модоме ки – сабабу шарт ва ғайра).
Дар  системаи   умлаҳои  мураккаби   тобеи  забони   адабии  имр заи  то ик	
ҷ ӯ ҷ
пайвандакҳои тобеъкунандаи таркибии зерин истеъмол мешаванд: ҳангоме ки,
модоме, ки, зеро ки, аз барои он ки аз он ки, бо максади он ки, ба шарти он ки, катъи назар  аз он ки, сарфи назар аз он ки, бо ву уди он ки, аз хусуси он киҷ
дар   бораи   он   ки,   барои   ин   ки,   хам   ин   ки,   бинобар   он   ки,   то   ки,   то   ин   ки,
гарчанде   ки,   ҳарчанд   ки,   пеш   аз   он   ки,   баъд   аз   он   ки,   чаро   ки,   г ё   ки,   дар	
ӯ
ҳолате ки, мисли он ки, монанди он ки, аз сабаби он ки, ба шарте ки, аз бозе
ки, пас аз он ки, гаҳе ки, даме ки, замоне ки, вақте ки, баро-бари ин ки, чунон
ки, ҳамчунон ки, чи қадар ки, г ё ин ки, ба тарзе ки, ба тавре ки, ба қадре ки,	
ӯ
ба ҳадде ки, ҳар қадар ки, ба дар ае ки, ба андозае ки ва ғайра.
ҷ
Дар   бобати   ба   амал   омадани   пайвандакҳои   таркибии   сершумомри   забони
адабии точик роли 
ишора онишинҳо ҳам хеле бузург аст.	
ҷ
Онҳо хатто маъно ва вазифаҳои пайвандакҳоро таъкид мекунанд.
Ишора онишинҳо   дар   таркиби   баъзе   пайвандакҳо   узъи   удоно   пазир	
ҷ ҷ ҷ
бошанд (барои он ки, барои ҳамин ки, пеш аз он ки), дар дохили пайвандакҳои
дигар маҳз барои таъкид ҳамроҳ карда мешаванд (ба шарте ки — ба шарти он
ки, бинобар ки - бинобар он ки, аз сабабе ки аз сабаби ин ки ...).
Дар   умлаҳри   мураккаби   тобеъ   муносибати   умлаҳои   яктаркиба   ва	
ҷ ҷ
дутаркибаеро   мушоҳида   мекунем,   ки   яке   аз   умлаҳо   ба   дигаре   тобеъ   аст.	
ҷ
умлаи   тобеъшаванда   "   умлаи   пайрав   буда,   умлаи   тобеъкунанда   сар умла	
Ҷ ҷ ҷ ҷ
номида мешавад. Сар умла аз  иҳати сохт пояи асос  ба шумор рафта, пайрав	
ҷ ҷ ӣ
ба эзоҳи он меояд.
Назар   ба   умлаҳои   мураккаби   пайваст   дар   байни   умлаҳои   соддаи   умлаҳои	
ҷ ҷ ҷ
мураккаби тобеъ алоқаи боз ҳам қавитари синтаксис  мушоҳида мешавад.	
ӣ
умлаҳои пайрав одатан ба яке аз аъзоҳои сар умла ё ба гур ҳи аъзоҳои он ва	
Ҷ ҷ ӯ
ё ба тамоми сар умла тобеъ шуда меоянд,  умлаҳои пайрави мубтадо, хабар,	
ҷ Ҷ
муайянкунанда,   пуркунанда   эзоҳдиҳандагони   ягон   аъзо   е   гур ҳи   аъзоҳои	
ӯ
сар умла мебошанд,	
ҷ
1) Ба ягон аъзои сар умла: Онҳо ҳайрон шуда, ба ин  авони ношинос, ки дар	
ҷ ҷ
болои   аспи   зебои   бозингар   нишаста   буд,   нигоҳ   мекарданд.   (Улуғзода,
Навобод).   Ман   ҳе   гоҳ   фаромуш   намекунам,   ки   коллективи   мо   д стона   ва	
ҷ ӯ
рафиқона маро нигаҳдор  ва ғамхор  кард (Икром ). Аввалин кори   ин шуд,	
ӣ ӣ ӣ ӯ
ки дар зери сардории додари худ
як даста босмачиёни яроқдорро ба ҳавлии акаи ман фиристод (Айн , Куллиёт)	
ӣ
2)   Ба   гур ҳи   аъзоҳои   сар умла:   Сабза   ва  с	
ӯ ҷ e баргаҳое,   ки   мо   онҳоро  ҳамқадди
ин оби нозукхиром шумурдем, аз вазиши бод ва 
равиши об  унбиши бисёр нозуке пайдо карда... болои об ғел мезаданд (Айн ,	
ҷ ӣ
Одина).Сузании   пайпоқи   шутур,   с зании   калони   шоҳии   сабз   ва     кашидаи	
ӯ
сурхма x мали   йўрмад з ,   ки   ба   деворҳо   зада   шудаанд,   ба   ин   хона   ҳақиқатан	
ӯ ӣ
ҳам шакли туйхонаро медоданд (Ҳ.Карим,  Ҳикояҳо).   Ба   р и   дастурхон   лаъли   лаъ   кулчаҳои   равғанин   ва   аззадор,ӯ ӣ ҷ
карбузахри   л бёг   ва   шакарпораи   коса   карда   шудаг ,   табақ-табақ,   ангурури	
ӯ ӣ ӣ
ҳусайни, шибиғон  шафтолуҳои донакширин ва   миёнсол  ва дар тақсимчаҳо	
ӣ ӣ
ҳар гуна қанду кандалот, дар пиёла ва косаҳо мураббо ва киёмҳое, ки гузошта
шуда   буданд,   зебу   зинати   хонаро   боз   афзунтар   менамуданд   (Ҳ.Карим,
Ҳикояҳо).
3) Ба тамоми сар умла. Дар ин вазифа  умлаҳри пайрави замон, сабаб,мақсад,
ҷ ҷ
нати а,   шарт,   хилоф   ва   ғайра   истифода   мешаванд.   умлаҳои   пайрав   дар	
ҷ Ҷ
ифодаи маънои муқоиса низ ба эзоҳи тамоми сар умла меоянд: Вақте ки бача	
ҷ
шармида  ва  хусида  ба  Соро  наздик  шуд,    рўихуш народ  (Айн ,  Ятим). Ман	
ӯ ӣ
бисёр хурсанд шудам,зеро 
абчадхон   бисьёр   ба   дилам   зада   буд   (Айн ,   Мактаби   к ҳуна).   Агар   тамоман	
ӣ ӣ ӯ
одами   бадкинаи   ислох,   намешудаг   набошад,   хафагиро   дилаш   барорад   ҳам	
ӣ
мумкин (Улуғзода, Навобод). Шавхари он занак ду сол аз ин пеш мурда бошад
ҳам, рафтуомади Мария бо он занак ҳан з давом мекард (Айн , Ятим). П лоду	
ӯ ӣ ӯ
Гулр   ба   вагон   баромаданд,   ки   то   равона   шудани   он   бо   ҳам   гуфтуг   кунанд	
ӯ ӯ
(Р. алил,   Одамони   овид).   Холи   бечораро,   аз   афташ,   дар   бандихона   хеле	
Ҷ ҷ
заданд,   ки   сару   р яш   кафидаю   варам   карда   буд   (Р.Чалил,   Ш роб).   Г ё	
ӯ ӯ ӯ
дарахтони сада ва бед бача бор оварда бошанд, шохҳои онҳо
вазни бачагони ба худашон часпидаистода ба тарафи замин хам хурда буданд
(Айн ,  ашни таърих ).	
ӣ Ҷ ӣ
Саруумла нисбат ба  умлаи пайрав аз  иҳати сохт мустақил бошад ҳам,	
ҷ ҷ
баъзан   бе   умлаи   пайрав   маънои   пурра   дода   наметавонад.   Ин   ҳодиса   ҳам	
ҷ
вобастагии   сар умла   ва   умлаҳои   пайрав   нишон   медиҳад.   Масалан,   дар	
ҷ ҷ
умлаи зерин сар умла нопурра буда,   мубтадои он дар  умлаи пайрав ифода	
ҷ ҷ ҷ
мешавад:
Маълум   шуд,   ки   ҳавлии     нисбат   ба   ҳавлии   ман   аз   т йҳона   дуртар   будааст	
ӯ ӯ
(Айн , Марги судх р).	
ӣ ӯ
Агар   дар   мисоли   зерин   умлаи   пайрави   пуркунанда   набошид,   мазмуни	
ҷ
умла   ноқис   мебарояд:   Аз   ин   мебарояд,   ки   дара аи   вобастагии   сар умла   ва	
ҷ ҷ ҷ
умлаҳои пайрав гуногун аст. Байни сар умла ва  умлаҳои пайрав, ки
ҷ ҷ ҷ
ягон   аъзои   сар умларо   эзоъҳ   медиҳанд,   назар   ба   он   умлаҳои   пайраве,   ки	
ҷ ҷ
тамоми   сар умларо   эзоҳ     медиҳанд,   вобастаги   бешт	
ҷ a р   мушоҳида   мешавад,
чунки   онҳо   бо   як   аъзои   сар умла   алоқаманд   буда,   аксари   чунин   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрав   ба   ибораҳо   бармегарданд   ва   ягон   аъзои   умлаи     содда   шуда	
ҷ
метавонанд.
Баъзан   байни   сарчумла   ва   умлаи   пайрави   умлаи     мураккаби   тобеъ	
ҷ ҷ
тобеият   суст   гардида,   дар   онҳо   фақат   маънои   муқоисаи   амалкунандаҳо   ё
аломатҳо  дида мешавад:  .. дар  он чр   a гар гунаҳкорро  ба болои одам  хобонда зананд,   .дар   ин   о   дар   болои   зикаи   сарбози   хобонда   мезаданд   (Айни,ҷ
Еддоштхо). Дар вакте ки баққолон ва дукондорон ба ман дар хар сад танга кар
моҳе   дуним   фоиз   фоида   медиҳанд,   вай   дар   соле   пан   фоиз   медиҳад   (Айнй,	
ҷ
Марги судх р).	
ӯ
Ҳатто   дар   чунин   умлаҳи   мураккаб   алоқаи   тобеияти   умлаи   пайрав   бо	
ҷ ҷ
сар умла суст гардида, муносибати онҳо қариб баро бар	
ҷ
мешавад:   Чунон   ки   оташ   обро   дуст   намедорад,   инчунии   об   ҳам   оташро   д ст	
ӯ
намедорад .
Агар   байни   сар умла   ва   умлаи   пайрави   баъзе   умлаҳои   мураккаби   тобеъ	
ҷ ҷ ҷ
( умлаи   пайрави   хилоф)   пайвандакҳои   пайваст   пайдо   шаванд,   тобеият   хеле	
ҷ
суст   мешавад   ва   маънои   хилоф   равшан   мегардад:   Дар   кор   фармудан   агарчи
ро   аз   одамони   калон   фарқ   намекарданд,   аммо   дар   музд   додан   ба   қатори
ӯ
бачагонаш мешумурданд (Айян , Асартри мунтахаб). 	
ӣ
Чунин   умлаҳо   хусусияти   ҳам   тобеъ   ва   ҳам   пайвастро   зоҳир   намуда,	
ҷ
характери   мобайн   мегиранд.   Ба   ҳамин   муносибат   як   фикри   хеле   муҳимми	
ӣ
В.А.Богородитскийро   бояд   хотиррасон   кард,   ки   ҳамаи   умлаҳои   мураккабро	
ҷ
ба мураккаби пайваст ва мураккаби тобеъ тақсим намудан то дара ае сунъист.	
ҷ
Фактҳои забони зиндаро ба ин ду гур ҳ ҳатман дохил кардан мушкил аст.	
ӯ
Чи тавре ки қайд кардем, таснифоти  умлаҳои мураккаби тобеи забони	
ҷ
адабии то ик яке аз масъалаҳои ниҳоят муҳимми назари ва амалии синтаксиси	
ҷ
умлаҳои   мураккаб   ба   шумор   меравад,   Ҳангоми   классификатсияи   онҳо	
ҷ
ҳамеша   бояд   дар   хотир   дошт,   ки   умлаи   пайрав   як   узъи   сохти   синтаксисии	
ҷ ҷ
умлаи мураккаб аст ва он воситаҳои гуногун саруумларо эзоҳ медиҳад ва ба	
ҷ
ин   васила   умлаи   мураккаби   тобеъ   ба   амал   меояд.   умлаҳои   пайрав	
ҷ Ҷ
хусусиятҳои ба забони миллии то ик хос доранд, ки дар мавқеаш муфассалтар	
ҷ
меом зем,	
ӯ
Маълум   аст,   ки   доир   ба   таснифоти   умлаҳои   пайрав   дар   забон   шинос	
ҷ ӣ
фикрҳои   мухталиф   мав уданд.   Дар   таснифоти   анъанав   умлаи   мураккаб   ба	
ҷ ӣ ҷ
умлаи   содда   ва   умлаҳои   пайрав   ба   аъзоҳои   пайрави   умлаи   содда   қиёсан	
ҷ ҷ ҷ
ом хта   мешавад.   Китобҳои   дарсий   синтаксиси   забони   то ик   ҳам   одатан   аз	
ӯ ҷ ӣ
р и хамин классификация тартиб дода мешуданд.
ӯ
Дар   забони   то ики   аксари   умлаҳои   пайрав   аз   р и   маъно   вазифа   ба   аъзоҳои	
ҷ ҷ ӯ
чумлаи   содда   наздиканд.   Бештарини   чумлаҳои   пайрав   бо   аъзоҳои   тафсилии
умлаҳои   содда   ҳаммаъно   зоҳир   менамоянд.   Барои   ҳамин   ҳам   таснифи	
ҷ ӣ
умлаҳои   пайрав   аъзоҳои   умлаҳои   соддаро   ба   хотир   меоварад;   умлаҳои
ҷ ҷ ҷ
пайрави   муайянкунанда,   пуркунанда,   мубтадо,   хабар,   ҳолҳои   замон,   сабаб,
тарзи амал, шарт ва ғайра. УМЛАҲОИ МУРАККАБИ ТОБЕИ БЕПАЙВАНДАКҶ
умлаҳои мураккаби тобеи бепайвандак навъи алоҳидаи  умлаҳои мураккабро	
Ҷ ҷ
ташкил надода, ба ҳамон навъи муқаррарии чумлаҳои мураккаби тобеи забон
дохил   мешаванд.   Фарқ   дар   он   аст,   ки   узъҳои   чунин   умлаҳо   бе   иштироки	
ҷ ҷ
пайвандакҳои тобеъкунанда алоқаманд
мешаванд.
Дар забони  адабии  то ик  умлаҳои мураккаби тобеи  бепайвандак  алоҳида ва	
ҷ ҷ
мукаммал  ом хта   нашудаанд,  вале   дар  хусуси  онҳо  аз   ҳамаи  китобҳои   дарс	
ӯ ӣ
ва асарҳои дигари доир ба синтаксиси забони то ик  маълумот пайдо кардан	
ҷ ӣ
мумкин   аст.   Дар   аксари   китобҳои   забони   то ик     умлаҳои   мураккаби
ҷ ӣ ҷ
бепайвандак ба ду мураккаби пайваст ва тобеъ тақсим шудаанд, вале дар баъзе
асарҳоонҳоро ба мураккаби пайваст ва тобеъ  удо намекунанд.	
ҷ
Дар   забоншинос   масъалаи   умлаи   мураккаби   бепайвандак   ва   мавқеи   он	
ӣ ҷ
баҳсталаб   аст   ва   дар   ин   бора   фикрҳои   гуногун   мав уданд.   Фактҳои   зиёд	
ҷ
нишон   медиҳанд,   ки   дар   забони   адабии   то ик   умлаҳои   мураккаби   тобеи	
ҷ ҷ
бепайвандак   ву уд   доранд   ва   онҳо   як   намуди   умлаҳои   мураккаби   тобеъ	
ҷ ҷ
мебошанд.   Дар   дохили   онҳо   баъзе   хелҳои   умлаҳои   пайрав   низ   муқаррар	
ҷ
мешавад.
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   муносибатҳои   маъно   ва   сохти	
ҷ
узъҳр   ба   назар   гирифта   мешаванд   ва   дар   онҳо   алоқаи   умлаҳои   пайрав   ба	
ҷ ҷ
сар умла бе иштироки пайвандакҳо, бо ёрии воситаҳои дигари тобеъкунандаи	
ҷ
забон, ифода мегардад. Албатта дар  умлаҳои мураккаби тобеи пайвандакдор	
ҷ
ин муносибатҳо равшантар ифода мешаванд.
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   муносибатҳои   маъно   ва   сохти	
ҷ
узъҳо   ба   назар   гирифта   мешаванд   ва   дар   онҳо   алоқаи   умлаҳои   пайрав   ба	
ҷ ҷ
сар умла бе иштироки пайвандакҳо, бо ёрии воситаҳои дигари тобеъкунандаи	
ҷ
забон, ифода мегардад. Албатта дар  умлаҳои мураккаби тобеи пайвандакдор	
ҷ
ин муносибатҳо равшантар ифода мешаванд.
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   махсусан   роли   калон   аст.   Ин	
ҷ
масъала дар ҳамаи асарҳои зикршуда таъкид ёфтааст. А.М.Пешковский ақидае
дорад, ки интонатсияи тобеъ дар
забони   рус   якчанд   хел   дошта,   онҳо   вобаста   ба   хелҳои   умлаҳои  пайрав   кор	
ӣ ҷ
фармуда   мешаванд.   У   тавсия   мекунад,   ки   агар   дар   умла   ба   ои   интонатсия	
ҷ ҷ
пайвандаки  тобеъкунандаи   мувофиқ гузоштан   мумкин бошад,   умлаи  пайрав	
ҷ
хисоб карда шавад.
Аломатхои   асосии   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандакро   ба   тарзи   зер	
ҷ
метавон нишон дод. 1)   Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   интонация   воситаиҷ
муҳимтарини алоқаи тобеъ ҳисоб мешавад. Бо ёрии интонатсияи
тобеъ  умлаҳои пайрав ба сар умла алоқаманд мегарданд,	
ҷ ҷ
Хусусияти интонатсионии  умлаҳои мураккаби тобеи бепайвандак ҳамин аст,	
ҷ
ки  умлаи аввал бо оҳанги баланд талаффуз мешавад.	
ҷ
3)  Дар  умлаи мураккаби тобеи бепайвандак   онишинҳои нисби дар таркиби	
ҷ ҷ
баъзе   умлаҳои   пайрав   даромада,   алоқаи   тобеъро   қувват   медиханд.   Онҳо
ҷ
одатан   задаи   мантиқ   мегиранд   ва   аъзои   чумлаҳои   пайрав   мебошанд.   Гап   аз	
ӣ
ч  сар шуда ба ку о мерафт, ҳоло касе аҳамият намедод (Р.Чалил). Надонам,	
ӣ ҷ
чаро   наомад?   (Шукуҳ ).   Ўро   дар   ку о   дидаам,   ба   ёд   оварда   натавонистам	
ӣ ҷ
(Ҳ.Карим. Ҳикояҳр).
онишинҳои нисби ҳаргиз пайвандак нестанд, зеро дар вақти пас аз сар умла	
Ҷ ҷ
омадани  умлаҳои пайрав пайвандаки "ки" дар  ояш омада метавонад,	
ҷ ҷ
олиби диққат аст, ки  умлаҳои пайрав пеш аз сар умла омада бошанд, чунин	
Ҷ ҷ ҷ
онишинхо алокаи тобеъро боз ҳам қувват медиҳанд.
ҷ
4.   Воситаи   дигари   тобеъкунанда   дар   ташаккули   умлаи   мураккаби   тобеи	
ҷ
бепайвандаи мутобиқати шаклхои феъл -хабарҳри  умлаи	
ӣ ҷ
пайрав ва сар умла мебошад: - Аз гун ишк тарс , арзан макор (Зарбулмасал).	
ҷ ҷ ӣ
Ароба мебуд, боз хубтар мешуд (Р. алил).	
Ҷ
Системаи хеле бои шаклҳри феъли забони адабии точик имконият медиҳад, ки
мутобиқати хати он шаклхо ба вазифаи воситаи муҳими
синтаксисии   тобеъкунанда   истифода   гардад.   Дар   мисоли   боло   ба   ин   восита
тобеияти  умлаи пайрави шарт бо сар умла равшан ифода шудааст.	
ҷ ҷ
5. Дар ифодаи алоқаи  умлаҳри пайрав ба сар умла  ои  умлаҳо низ аҳамияти	
ҷ ҷ ҷ ҷ
калон   дорад.   Мисолҳо   нишон   медиҳанд,   ки   дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи	
ҷ
бепайвандак  умлаҳои пайрав аз р и хусусиятҳои  синтаксисиашон пеш ё пас	
ҷ ӯ
аз сар умла омадаанд.	
ҷ
Дар   китобҳои   дарс   бештар   бе   пайвандак   омадани   умлаҳои   пайрави   шарт,	
ӣ ҷ
сабаб, нати а ва мубтадоро қайд кардаанд.	
ҷ
Аммо   фактҳои   забони   адабии   то ик   нишон   медиҳанд,   ки   умлаҳои   пайрави	
ҷ ҷ
дохили   чумлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   аз   р и   маъно   ва   вазифаашон	
ӯ
хеле гуногунанд.
Дар   байни   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак,   пеш   аз   ҳамма,   умлаеро	
ҷ ҷ
мушоҳида мекунем, ки и рои амалу ҳолати  умлаи тобеъкунандаро  ба шарте	
ҷ ҷ
вобаста   мекунад.   Дар   чунин   умлаҳри   бепайвандак   мутобиқати   шаклҳои	
ҷ
феъл   хабарҳои   умла   ва   ои   умлаҳо   воситаҳои   хеле   муҳим   мебошанд.	
ӣ ҷ ҷ ҷ
олиби диққат аст, ки ба ин  умлаи пайвандакҳои тобеъкунандаи шартиро ба	
Ҷ ҷ
осон  дохил кардан мумкин аст.	
ӣ Дар   ин   умлаҳои   мураккаб   умлаи   пайрав   ҳамеша   дар   аввал   ой   мегирад   ваҷ ҷ ҷ
хабари   он   бештар   бо   шаклҳои   сиғаи   шарти-хоҳишманд   ифода   мешавад.	
ӣ
Мисолҳо:
Хоҳиш бошад, хама кор буд мешавад (Улуғзода, Навобод), Аз гун ишк тарси,	
ҷ
арзан макор (Зарбулмасал).Китобу газетаҳои нав дошта бошад, дар он  о одам	
ҷ
бисьёр мешавад (Р. алил. Одамони  овид). Хуб, шумо намех рда бошед, ман	
Ҷ ҷ ӯ
мех рам   (   Айн ,   Ятим).   Андак   аз     кору   бор   дастам   хол   шавад,   дар	
ӯ ӣ ӣ
зимистонҳо албатта ба Вахш рафта, аз кораш ва аҳволаш хабар гирифта меоям
(Ҳ.Карим, Ҳикояҳо).
Хабари   умлаҳои   пайрави   шарти   бепайвандак   бо   замони   гузаштаи   ҳикояг	
ҷ ӣ
ифода   шавад,   амали   имконнопазирро   мефаҳмонад:   Ароба   мебуд,   боз   хубтар
мешуд   (Р. алил.   Одамони   швид).   Муродчон   мешуд,   нағз   ашула   мехонд	
Ҷ
(Икром , Тори анкабут). 	
ӣ
умлаи   пайрави   шарт   дар   ин   қолиб   маънои   муқоисаро   ҳам   ифода   мекунад:	
Ҷ
Якта   ё   дутаашон   ба   қаровули   истанд,   дигарҳояшон   хоб   мекунанд   (Ҳ.   Карим,
Ҳикояҳо, ).
умлаи   эзоҳдиҳанда   инчунин   сабаби   амалу   ҳолати   дигарро   шарҳ   медиҳад   ва
Ҷ
пас   аз   сар умла   меояд.   Дар   ин   умлаҳо   ҳам   пайвандаки   умлаи   пайрави	
ҷ ҷ ҷ
сабабро гузоштан мумкин аст: қобилият дорад, шароит ҳаст, аммо вай ҳаракат
намекунад, ба қобилияти худ боварии калон дорад ( .Икром , Муҳаббат). Дар	
Ҷ ӣ
кушода нашуд, аз берун
бастаг   буд   (Айн ).   Шодигул   рақсро   бо   шавқу   завқ,   тамошо   мекард:   вай	
ӣ ӣ
рақсҳои   европагиро   кам   дида   буд   (Улуғзода,   Навобод).   Аз   ҳаммин   шаш
нафарон фақат ба ду нафар ба Умар ва Сулаймон даст
намерасонем: онҳо гуноҳ надоранд (Ҳ.Карим, Ҳикояҳо).
Дар   таркиби   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   умлаҳои   пайрави	
ҷ ҷ
мубтадо низ вомех ранд: Ку о рафтаанд, ба онҳо ч  шудааст, аз ғор ва гирду	
ӯ ҷ ӣ
пеши   он   берун   ч   корҳо   шуда   ва   ч   воқеаҳо   р й   дода   истодаанд,   ба
ӣ ӣ ӯ
бошандагони   ин   ғор,   ба   Аҳмад,   ба   як   нафар   ca ис   ва   ба   се   нафар   ярадорон
маълум набуд (Ҳ.Карим).
Дар   баъзе   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   умлаи   пайрави	
ҷ ҷ
муайянкунандаеро  мушоҳида мекунем, ки ба эзоҳи аъзои  сар умла омадааст:	
ҷ
Барои гап зада додани онҳо шабе даркор, субҳ надошта бошад, ё р зе даркор	
ӯ
аст, офтобаш фур  наравад (Айн ). Вақти	
ӯ ӣ
аст, эй қалам, буррандатар гард  зи теғ Вақти  он аст , эй сухан, буррандатар	
ӣ
гард   зи   барқ   (Ҳ.Юсуф ,   Шеърҳо).   Бегоҳии   дер   пинҳон   ба   он   о   рафта   бо	
ӣ ӣ ӣ ҷ
теша   ва   корди   ош   дар   таги   сафедори   калон   ду   чун   қури   кофтем,   яктааш хурдакак,   дигараш   калонтар   ва   чуқуртар   (Улуғзода,   Субҳи   авонии   мо).   Азҷ
дур  авоне меомад, вай қадбаланд, хушрўй буд (Ҳ.Карим, Хикояҳо).	
ҷ
олиби   диққат   аст,   ки   дар   чунин   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак	
Ҷ ҷ
умлаи пайрави пуркунанда барои таъкид пеш аз сар умла меояд.
ҷ ҷ
Гап   аз   ч   сар   шуда   ба   ку о   мерафт,   ҳоло   касе   ба   ин   аҳамият   намедод   (Р.	
ӣ ҷ
алил,   Шуроб).   Дар   ку о   бо   ч   кор   мегаштед,   ман   он   вакт   намедонистам	
Ҷ ҷ ӣ
(Ҳ.Карим,   Ҳикояҳр).   Роҳат   ва   лаззати   дунё   чист,   надонистам   ва   начашидам
(Ҳ.Карим, Ҳикояҳо).
умлаҳои пайрави максад хам бе ҳе  пайвандак ба сар умла тобеъ шудаанд: ...
Ҷ ҷ ҷ
ба Фазилатхола ҳам як банд ним банд барг занда оварда диҳед, кирмакҳояш аз
гушнаг   намуранд   (Ҳ.Карим).   Пулхоро   ба   китобхонаи   қишлок   додан   даркор,	
ӣ
китобҳои нав харида биёранд (Ҳ.Карим).
Ниҳоят,   дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   ба   эзоҳи   сар умла	
ҷ ҷ
умлаи пайрави хилоф ҳам меояд: Сад азму аҳд куни, таги ин делаҳо баромада	
ҷ
наметавон  (Ф.Ниёз , Вафо).	
ӣ ӣ
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   назар   ба   умлаҳри   мураккаби   пайваст	
ҷ ҷ
муносибатҳои   ниҳоят   дара а   мураккаб   ва   гуногун   мушоҳида   шаванд   ҳам,	
ҷ
забон   имконият   дорад,   ки   онҳоро   бе   пайвандак   ифода   намояд.   Дигар   ин,   ки
муносибати   маъно   ва   грамматикии   сар умла   ва   умлаи   пайрав   чандон	
ӣ ҷ ҷ
мураккаб намешавад, дар онҳо сермаъной нест.
олиби диққат аст, ки  умлаҳои мураккаби тобеи бепайвандак бештар	
Ҷ ҷ
дар забони гуфтуг  кор фармуда мешаванд. Дар онҳо пайвандак набошад ҳам,	
ӯ
фикр кутоҳ ва равшан ифода мешавад.
Маълум   аст,   ки   дар   умлаҳри   мураккаби   тобеъ   на   фақат   як   умлаи   пайрав,	
ҷ ҷ
балки якчанд  умлаи пайрав ҳам меояд, ки онҳоро одатан  умлаҳои мураккаби	
ҷ ҷ
тобеи сертаркиба меноманд.
умлаҳои   мураккаби   тобеи   сертаркиба   хели   алоҳидаи   умлаҳои   мураккаб	
Ҷ ҷ
набуда,   балки   ба   ҳамон   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дохил   мешаванд   ва   дар	
ҷ
доираи онҳо ом хта мешаванд.	
ӯ
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   бо   якчанд   хумлаи   пайрав   ҳамаи   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрав   е   бар   азоҳои   сарҳумла   меоянд,   ё   ин   ки   баъзе   аз   умлаҳои   пайрав   ба	
ҷ
сар умла тобеъ бошад, баъзеи дигар  умлаи  пай	
ҷ ҷ pa вро эзоҳ медиҳад. Аз ин р ,	ӯ
мо бояд ҳамин ду вазифаи синтаксисии  умлаҳои пайравро қайд намоем:	
ҷ
а)   ҳамаи   умлаҳои   пайрав   сар умларо   эзоҳ   медиҳанд   азбаски   ин   деҳа   дар	
ҷ ҷ
наздикии   дарёи   Зарафшон   воқеъ   шудааст   ва   аз   байни   деҳа   ҳам   бо   номи Марангон як  и калон мегузарад, сероб ва обод буда, бештарини ҳавлиҳояшҷӯ
р идаричадор, чорбоғнок ва пурмева аст (Айн , Ёддоштҳо).	
ӯ ӣ
Дар ин чумлаи мураккаби тобеъ  ду  умлаи ҳампайрави сабаб  ба як сар умла	
ҷ ҷ
тобеанд. 
Вақте   ки   мо   ба   аввалин.   қишлоқи   ин   води   дохил   шудем,   мо   як   деҳқони
камбагали серғайрат, ки аз босмачиён гуреза будан
аст,   вохурд   (Ф.Ниёз ,   Вафо).   Дар   ин   умлаи   мураккаби   тобеъ   як   умлаи	
ӣ ҷ ҷ
пайрави   замон   ва   як   умлаи   пайрави   муайянкунанда   ба   эзоҳи   як   сар умла
ҷ ҷ
омадаанд.
б)   Як   умлаи   пайрав   ба   умлаи   пайрави   дигар   тобеъ   шуда   метавонад:	
ҷ ҷ
Мег янд, ки занаш бо р и п шида дар ин  о азоб мекашад, чунки дар атрофи	
ӯ ӯ ӯ ҷ
хонаи   мо   аз   пагоҳ   то   бегоҳ   коргарони   мардина   даробаро   мекардаанд
(Улуғзода, Субҳи  авонии мо).	
ҷ
Дар   ин  умлаи   мураккаб   умлаи   пайрави  пуркунанда   ба   сар умла   тобеъ   аст,	
ҷ ҷ ҷ
вале  умлаи пайрави сабаб фақат чумлаи пайрави пуркунандаро эзоҳ медиҳад.	
ҷ
Мо  умлаҳои мураккаби тобеи сертаркибаро дар яке аз бобҳои оянда алоҳида
ҷ
ва муфассал меом зем.	
ӯ
умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дар   давоми   инкишофи   таърихии   дуру   дарози	
Ҷ
забони   адабии   то ик   такмил   ёфтаанд.   Бояд   ҳамеша   дар   хотир   дошт,   ки	
ҷ
умлаҳои мураккаби тобеи забони адабии то ик дар	
ҷ ҷ
хар   як   давраи   инкишоф   ва   такомули   худ   мавқеъ   ва   истеъмоли   хосдошт.   Аз
тарафи   дигар,   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   ба   услуби   забон   зич   вобаста   буда,	
ҷ
дар  асарҳои  удогонаи  адибон  хусусиятҳои  хос  зоҳир  менамоянд.  Гуногунии	
ҷ
сохту   қолибҳои   умлаҳои   мураккаб   имкон   ниятҳои   услубии   забонро   зиёд   ва	
ҷ
баёни фикрро осон мекунад.
Масъалаҳои   такомули   умлаҳои   мураккаби   тобеи   забони   адабии   то ик	
ҷ ҷ
вобаста ба хусусиятҳои услубии нависандагони алоҳида дар давраҳои гуногун
тадқиқоти махсусеро талаб мекунанд. БОБИ  II
                     ВОСИТАҲОИ АЛОҚА ДАР  УМЛАҲОИҶ
                            МУРАККАБИ ТОБЕЪ
Дар   забони   адабии   то ик   воситаҳои   алоқаи   тобеи   умлаҳои   пайрав   ба	
ҷ ҷ
сар умла   хеле   гуногунанд.   Пайвандакҳои   сершумор,   калимаҳои   ба	
ҷ
пайвандакҳо   ҳамнисбат,   мутобиқати   шаклҳои   феъли   хабарҳои   сар умла   ва	
ҷ
умлаҳои   пайрав,   ои   умлаҳои   пайрав   дар   умлаи   мураккаби   тобеъ   ва	
ҷ ҷ ҷ ҷ
интонатсия   воситаҳои   тобеъкунандаи   умлаҳои   пайрав   ба   сар умла	
ҷ ҷ
мебошанд, ки мо онҳоро алоҳида ва батафсил меом зем.	
ӯ
Воситаҳои алоқаи  умлаҳои мураккаби тобеъро одатан ба ду	
ҷ
тақсим   мекунанд:   пайвандакҳо,   калимаҳои   ҳамнисбат,   мутобиқати   шаклҳои
феъл  ва  ои  умлаҳои пайрав гур ҳи аввалро ташкил медиҳанд, интонатсияи	
ӣ ҷ ҷ ӯ
тобеъ ба гур ҳи дуввум дохил мешавад.	
ӯ
Ҳамаи ин воситаҳо хеле муҳим ва аз ҳамдигар  удонопазиранд.	
ҷ
ПАЙВАНДАКҲО
Пайвандакҳо   асоситарин   воситаи   алоқаи   синтаксисии   узъҳои   умлаи	
ҷ ҷ
мураккаби   тобеъ   ҳисоб   мешаванд   ва   муносибатҳои   гуногуни   онҳоро   ифода
менамоянд. Пайвандакҳо на фақат муносибати тобеиро ифода мекунанд, балки
тобиши маъноии онҳоро хам мефаҳмонанд.
Пайвандакхои   тобеъкунанда,   ки   одатан   барои   ифодаи   маъно   ,   вазифа   ва
тобишҳои алоҳидаи ҳар як хели  умлаи пайрав хизмат мекунанд, бевосита ба	
ҷ
таркиби  умлаҳои пайрав медароянд.	
ҷ
Дар забони адабии то ик пайвандакҳои тобеъкунанда ниҳоят зиёданд ва онҳо	
ҷ
навъҳои   сершумори   умлаҳои   мураккаби   тобеъро   ба   сар умла   вобаста
ҷ ҷ
мекунанд,   Пайвандакҳои   тобеъкунандаи   замон,   манкон,   сабаб,   максад,   шарт,
хилоф,   тарзи   амал,   микдору   дара а,   монаннди   ва   пуркунанда   дар   хелҳои	
ҷ алоҳидаи   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   фарқияти   маъно,   сохт   ва   ё   хосиятиҷ
услубии онхоро нишон медиҳанд.
Аксари пайвандакҳои тобеъкунандаи забони адабии то ик ба китобҳои дарсии	
ҷ
синтаксиси   мактабҳои   ол ,   рисолаҳои   ба   хелҳои   умлаҳои   пайрав	
ӣ ҷ
бахшидашуда ва асару мақолаҳои илмии алоҳида дохил шудаанд.
Бояд   гуфт,   ки   пайвандакҳои   забони   адабии   точик   ҳоло   мукаммал   ом хта	
ӯ
нашудаанд. Махсусан, бисьёр таркибҳое, ки вазифаи паввандакҳои таркибиро
адо   мекунанд,   аз   назари   ахли   тадқиқот   берун   мондаанд.   Масалан,
пайвандакҳри   таркибии   "дар   бораи   ин   (он)   ки”,   дар   хусуси   ин   (ан)   ки",   "аз
хусуси ин (он) ки” дар чумлаи пайрави пуркунандаи амсоли поён: Аз хусуси
он ки ҳозир ҳам ақлу ҳуши онҳо аз ақлу ҳуши мо, падаронашон, расотар аст,
ман ба шумо гап зада намешинам, чунки худатон дида истодаед, ки онҳо дар
осмони   ҳафтум   ҳам   парвоз   мекунанд   (Ҳ.Карим).   Дар   бораи   он   ки   ба   сари
болини кампири бенаво ва бекас рафтан, аз ҳоли   хабар гирифтан лозим аст,	
ӯ
оқс a ққол хаёле ҳам надорад (Икром , Духтари оташ). Дар хусуси ин ки баъзе	
ӣ
латифаҳои то ик  дар забони халқҳои дигар ҳам ҳастанд, ҳаминро бояд гуфт,	
ҷ ӣ
ки   ин   хислати   муштарак   ё   умумият   аз   дигар   жанрҳои   фолклор   дида   ба	
ӣ
латифаҳо   хос   аст   (Латифаҳои   то ик )...   дар   бораи   ин   ки   домҳои   сайёдон   ва	
ҷ ӣ
камандҳо аз решаи канаб сохта мешаванд, огох кард (Ҳикояҳо).
Дар   ифодаи   алоқаи   умлаҳои   пайрав   ба   сар умла   пайвандакҳои	
ҷ ҷ
тобеъкунандаи   таркиб   роли   бузург   мебозанд.   Онҳо   ба   равияи   инкишофи	
ӣ
ҳозираи   забони   адабии   то ик   махсусан   мувофиканд.   Барои   пайвандакҳои	
ҷ
таркиби   сермаъной   чандон   хос   нест   ва   онҳо   одатан   бо   ягон   навъи   умлаи	
ҷ
пайрав маҳдуд мешаванд.
Азбаски   пайвандакҳои   тобеъкунандаи   таркиб   аз   ҳиссаҳои   мустақили   нутқ,	
ӣ
дар давраҳои гуногуни инкишофи забон ба воситаи пайвандакҳои содда сохта
шудаанд ва доираи истеъмоли муайян доранд, хусусияти грамматикии онҳо як
хел   нест.   Баъзе   аз   онҳо   бештар   характери   грамматик   гирифтаанд:   вақте   ки,	
ӣ
модоме   ки,   барои   ин   ки,   пеш   аз   он   ки,   аз   барои   ин   ки   ва   ғайра   .Дар   гур ҳи	
ӯ
дигар ин  иҳат	
ҷ
нисбатан   суст   аст.   Чунин   пайвандакҳо   бештар   махсуси   услуби   китобианд:
ҳангоме   ки,   бо   ву уди   ин   ки,   даме   ки,   ба   тарзе   ки,   ба   андозае   ки   ва   ғайра,	
ҷ
Ниҳоят, пайвандакҳои таркибие низ мав уданд,	
ҷ
ҳамчун   синонимҳои   пайвандакҳои   маъмул   ба   ву уд   омадаанд   ва   доираи	
ҷ
истеъмоли онҳо хеле маҳдуд аст. Чунончи: аз баҳри он ки, бо нияти он ки ва
ғайра.
КАЛИМАҲОИ ҲАМНИСБАТ Калимаҳои   ҳамнисбат   низ   воситаи   муҳими   алоқаи   синтаксисии   умлаҳоиҷ
пайрав бо сар умла буда, дар ифодаи муносибатҳои гуногуни онҳо роли калон	
ҷ
мебозанд.
Дар   умлаҳои   мураккаби   тобеи   забони   адабии   то ик   калимҳо   ё   таркибҳое	
ҷ ҷ
мав уданд,   ки   ягон   вазифаи   аъзои   сар умларо   адокарда,   дар   айни   замон   бо
ҷ ҷ
пайвандаки "ки" ҳамнисбат мешаванд ва
маъною вазифаҳои якдигарро равшан мекунанд.
Агар   дар   таркиби   сар умла   калимаҳои   ҳам   нисбат   мав уд   бошанд,   байни	
ҷ ҷ
сар умла   ва   умлаҳои   пайрав   муносибати   хеле   наздик   мушоҳида   мешавад,	
ҷ ҷ
зеро   сар умла   мустақилияти   худро   қисман   гум   карда   ба   эзоҳи   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрав   эҳтиё   пайдо   мекунад.   Калимаҳои   ҳамнисбат   узъҳои   умлаҳои	
ҷ ҷ ҷ
мураккаби тобеъ сар умла ва  умлаҳои пайравро бо ҳам муттаҳид карда, ба як	
ҷ ҷ
умлаи том табдил медиҳанд.	
ҷ
Калимаҳои ҳамнисбат гарчи ба вазифаи ягон аъзои сар умла оянд ҳам, маънои	
ҷ
онҳо   умум   ва   як   дара а   ноқис   аст.   Одатан   маънои   конкретии   калимаҳои	
ӣ ҷ
ҳамнисбат дар  умлаи дигаре дар  умлаи пайрав равшан мегардад.  умлаҳои	
ҷ ҷ Ҷ
пайрав,   пеш   аз   ҳама,   бо   калимаҳои   ҳамнисбат   алоқаманд   гардида,   баъд   ба
воситаи   онҳо   сар умларо   эзоҳ   медиҳанд.   Маъною   вазифаҳои   синтаксисии	
ҷ
умлаи пайрав ва калимаи ҳамнисбат як аст.	
ҷ
Калимаҳон хамнисбат дар сар умла ба вазифаҳои сераъзо (мубтадо ва хабар)	
ҷ
ва аъзоҳои пайрав (муайянкунанда, пуркунанда, ҳол) меоянд ва бар эзоҳи онхо
ҳамон тип  умлаҳои пайрави ҳаммаъною ҳам вазифа кор фармуда мешаванд.	
ҷ
Баъзан воситаҳои алоқа (калимаҳои ҳамнисбат ва пайвандак) аз р и маъно ва	
ӯ
вазифа   баробар   намеоянд.   Дар   он   сурат   умлаи   пайрав   ду   маъноро   ифода	
ҷ
мекунад.
Калимахои   ҳамнисбат   дар   таркиби   сар умла   фақат   аз   руи   вазифаи
ҷ
синтаксисиашон   мавқеи   муайянро   ишғол   мекунанд   ва   бе умлаи   пайрави	
ҷ
эзоҳдиҳанда кор фармуда намешаванд. Бинобар ин калимаҳои ҳамнисбат сохт,
маъно ва вазифаи  умлаҳои пайравро таъин мекунанд. Хулоса, калимаҳои ҳам	
ҷ
нисбат   аксар   барои   муайян   кардани   хелҳои   умлаҳои   пайрав   ҳамчун   калид	
ҷ
хизмат   мекунанд.   Камлимаҳои   ҳамнисбат   фарқи   сар умла   ва   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайравро   низ   равшан   нишон   медиҳанд   ва   барои   муқаррар   намудани   хелҳои
гуногуни   умлаҳои   пайрав   к мак   мерасонанд.   Бесабаб   нест,   ки   забоншиноси	
ҷ ӯ
рус А.Б.Шапиро ҳатто таклиф карда буд, ки дар забони рус   умлаҳои пайрав	
ӣ ҷ
дар асоси калимаҳои ҳам нисбат тасниф карда шаванд.
Калимаҳои   ҳамнисбат   одатан   задаи   мантиқи   мегиранд   ва   бо   ин   васила
алоқамандии   умлаҳои   пайравро   ба   сар умла   зич   ва   мустаҳкамтар	
ҷ ҷ
мегардонанд. Дар айни замон калимаҳои ҳамнисбат  г ё шунавандаро  пешак	
ӯ ӣ огоҳ мекунанд, ки пас аз сар умла ҳатман бар эзоҳи он  умлахои пайрав корҷ ҷ
фармуда мешаванд.
Маълум аст, ки калимаҳои ҳамнисбат дар синтаксиси забони то ик  мукаммал	
ҷ ӣ
ом хта нашудаанд. Дар баъзе бобҳои китобиҳои дарсии гуногуни синтаксиси	
ӯ
мактабҳои   миёна   ва   ол   ба   калимаҳои   ҳам   нисбати   ба   воситаи   ишора   ишора	
ӣ
онишинҳо ифодаёфта мисолҳо оварда шудаанд.	
ҷ
МУТОБИКАТИ ШАКЛҲОИ ФЕЪЛИ
Мутобиқати   хабарҳои   сар умла   бо   хабари   аксари   умлаҳои   пайрав   яке   аз	
ҷ ҷ
воситаҳои алоқаи тобеъкунандаи  умлаҳои пайрав	
ҷ
ва   сар умла   мебошад.   Дар   ин   бобат   замон   ва   сиғаи   феъл   аҳамияти   калон	
ҷ
доранд.
Дар байни хабари сар умла ва  умлаҳои  пайрав аз руи шакли феля мутобиқат	
ҷ ҷ
ба   амал   меояд,   ки   он   ба   умла   тобишҳои   гуногуни   маъной   дода,   байни	
ҷ
шаклҳои феъли хабарҳои сар умла ва як гуруҳ  умлаҳои пайрав як вобастагие
ҷ ҷ
ба ву уд меорад.	
ҷ
Одатан   байни   шаклҳои   феъл   хабарҳои   сар умла   ва   чумлаҳои   пайраве,   ки	
ӣ ҷ
аъзоҳои   чудогонаи   сар умларо   эзох   медиҳанд,   мутобиқат   мушоҳида   карда	
ҷ
намешавад,   вале   хабарҳои   аксари   умлаҳои   пайраве,   ки   тамоми   сар умларо	
ҷ ҷ
эзоҳ медиҳанд, бо хабари сар умла мутобиқати муайян доранд.	
ҷ
Мо   мутобиқати   хабари   сар умла   ва   чумлаи   пайрави   максадро   мушоҳида
ҷ
мекунем: хабари сар умла талаб мекунад, ки хабари чумлаи пайрав бо шакли	
ҷ
замони   ҳозира   ояндаи   сиғаи   шарти   хохиш   манди   (аорист)   ифода   гардад:
Мухтор пиджаки худро ба китфи Зайнаб партофт, то ки нозукниҳоли вай тар
нашавад ( .Икроми, Ман гунахгорам).	
Ҷ
Дар ин маврид шакли феълии сар умла озод буда, хабари  умлаи пайрав ба он	
ҷ ҷ
вобаста аст.
Хабари сар умла бо кадом шакли феъли ифода шавад, хабари чумлаи пайрави	
ҷ
натича ҳам бештар ба хамон шакл меояд: Замона захми  онкоҳе ба чигаргоҳи	
ҷ
ў   зад,   ки   дигар   тобу   тавон   дар   пай   караш   ва   ақлу   ҳуш   дар   сараш   намонд
(Айни, Марги судхур). Дар ин мутобиқат шаклҳои феълии хабари сарчумла ва
чумлаи пайрав ба ҳамдигар вобастаанд.
Агар хабари ҳамин  умлаи пайрави нати аро ба шакли аорист баргардонем, ба	
ҷ ҷ
ои   умлаи   пайрави   натича   чумлаи   пайрави   мақсад   ба   амал   меояд:   Замона	
ҷ ҷ
захми  онкоҳе ба  игаргоҳи у зад, ки	
ҷ ҷ
дигар тобу тавон дар пайкараш ва аклу ҳуш дар сараш намонад.
Мутобикати шаклҳои феъл  хабарҳои сар умла ва  умлаҳои пайравро боз дар	
ӣ ҷ ҷ
чунин чумлаҳои мураккаб нишон додан мумкин аст, ки чумлаҳои пайрав бо як
пайвандаки   "то"   ба   сарчумла   алоқаманд   шудаанд   ва   пеш   аз   сарчумла
омадаанд. Агар хабари ҳамин  умлаи пайрав бо шакли инкории аорист ифода	
ҷ шуда бошад,  умлаи пайрав замону шартист ва агар бо шаклҳои сигаи хабариҷ
омада бошад чумлаи пайрави замон мешавад:
То ту аз модари захмат зоди,
Дод Октябрь туро озоди (Лохути) - замон;
Баъзе аз пайвандакҳои тобеъкунанда факат бо шаклхои алоҳидаи феъл омада,
чумлаи пайравро ба сарчумла тобеъ мекунанд.
Агар   чумлаи   пайрави   хилоф   ба   сар умла   бо   пайвандаки   "ҳам"   тобеъ   шуда	
ҷ
бошад, хабараш ҳатман бо шаклҳои сигаи шарти хоҳишманди ифода мешавад:
равам хам, рафта бошад хам, мерафта бошам ҳам, рафта истода бошам хам.
ИНТОНАЦИЯ
Интонация яке аз воситаҳои муҳимми алокаи тобеъкунандаи  умлаҳои пайрав	
ҷ
ба   сар умла   ва   ифодакунандаи   муносибатҳои   онҳо   мебошад.   Интонация	
ҷ
монанди   пайвандакҳо   ва   дигар   воситаҳои   алоқа   дар   ташаккули   чумлаҳои
мураккаби тобеъ роли калон мебозад. Фақат ба туфайли ягонагии интонатсия
ва   маъно   умлаҳои   содда   хусусияти   худро   гум   карда,   байни   ҳамдигар	
ҷ
алокаманд мешаванд ва чумлаи мураккаб ба амал меоранд.
Муаллифони   китоби   грамматика   ва   асару   мақолаҳои   алохида   бо   интонатсия
ифода   шудани   аъзоҳои   чида   ва   ё   чумлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандакро
кайд   мекунанд,   вале   ҳоло   дар   забони   точики   ин   воситаи   мухими   синтаксиси
ом хта нашудааст.	
ӯ
Дар  умлаҳои мураккаби тобеъ  интонатсияи  тобеъ  ва эзохдиҳанда  мушоҳида	
ҷ
мешавад.
Бояд дар хотир дошт, ки интонатсия,аз як чихат, нотамом ва алокаманд будани
чумлаҳои соддаи  дохили  чумлаи мураккабро  ифода  намояд,  аз  тарафи  дигар,
муносибатҳои   гуногуни   маъно   ва   структураи   онҳоро   инъикос   мекунад   ва
баъзе типҳои  умлаҳои пайравро нишон медиҳад.	
ҷ
Тадқиқи имлии интонатсия усулҳои эксперименталиро талаб мекунад.
Баъзан   барои   сохти   чумлаҳои   мураккаби   тобеъ   ва   ифодаи   алоқаи   умлаи	
ҷ
пайрав   бо   сар умла   калимаҳои   алоҳидаи   модали   кам   аҳамият   доранд   ва   аз	
ҷ
структураи   умла   чудонопазиранд:   Бояд   Шоди   ҳам   аз   ин   корҳои     модари	
ҷ
меҳрубонаш   завқ,   мегирифта   бошад,     ки     какарросзанон   механдид   (Айни,	
ӯ
Ятим).   Эҳтимол   ба   ягон   сайру   сабкати   калон   рафта   бошад,   ки   занашро   хам даъват   карда   будааст   (Р.Чалил,   Шуроб).   Магар   дилаш   танг   шуд,   ки   ба
ғазалхони даромад ( .Икром ).Ҷ ӣ
Агар калимаҳои "бояд, "эҳтимол", "магар" набошанд,  умлаи мураккаб ифода	
ҷ
намешаванд.
БОБИ  III
УМЛАҲОИ МУРАККАБИ ТОБЕЪ БО	
Ҷ
УМЛАҲОИ ПАЙРАВИ ҲОЛ
Ҷ
Маълум   аст,   ки   чумлаҳои   пайрави   ҳол   аз   руи   маъно   ва   вазифаҳои
синтаксисиашон гуруҳи алохида ва хеле калони чумлахои
пайравро ташкил медиханд. Дар онхо с
истеман   воситахои   алокаи   тобеъ,   чиҳатҳои   умум   ва   фарқкунандаи   онхо	
ӣ
махсусан равшан пурра ифода гардидаанд.
 Агар пайвандакҳо дар чумлахон пайрави сабаб ва хилоф роли асосиро бозанд,
дар чумлаи пайрави шарт мутобиқати шаклҳои
феъли кабарҳои сар умла ва  умлан пайрав аҳамияти калон дорад. Калимаҳои	
ҷ ҷ
ҳамнисбатр   зиёдеро   дар   чумлаҳои   пайрави   микдору   дара а   мушоҳида	
ҷ
мекунем,   вале   умлаҳои   пайрави   натича   ва   хилоф   калимаҳои   ҳам   нисбат	
ҷ
надоранд.   Дар   чумлаҳои   пайрави   замон   востаҳои   алокаи   тобеъкунанда
зиёданд.   Дар   он   пайвандакҳо     тобеъкунанда,   калимаҳои   ҳамнисбат   ва
мутобикати шаклҳон феъл  ба кор бурда мешаванд. Дар  умлаҳои мураккаби	
ӣ ҷ
тобеи   бепайвандак   махсусан   интонатсия   аҳамияти   калон   дорад.   Нихоят,   ои	
ҷ
ҳар  умлаи пайрави ҳол дар чумлаҳон мураккаби тобеъ барои ифодаи	
ҷ
муносибатҳои сар умла ва  умлаҳои пайрав роли муҳим мебозад.	
ҷ ҷ
Материалҳои забон нишон медиханд, ки чумлаҳон пайрави ҳоли замон, шарт,
хилоф   бештар   пеш   аз   сарчумла   ой   мегиранд,   вале   барои   чумлаҳои   пайрави	
ҷ
сабаб,максад,натича пас аз сар умла	
ҷ
омадани   онҳо   характернок   аст.   Маълум   аст,   ки   чон   аксари   умлаҳои   пайрав	
ҷ
дар   чумлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   муайян   аст.   Аммо   дар   чумлаҳои
мураккаби   тобеи   пайвандакдор   чои   бештари   онҳо   тағир   меёбад.   Фактҳо
нишон   медиҳанд,   ки   вобаста   ба   инкишофи   системаи   пайвандакҳои
тобеъкунандаи   забони   адабин   то ик,   махсусан   пайвандакҳои   сершумори	
ҷ
таркибин он,  ои чумлаҳои пайрав боз хам озодтар мегардад.	
ҷ
олиби   диккат   аст,   ки   дар   аксари   чумлаҳои   пайрав   натича,   шарт   ва   муқоиса	
Ҷ
ҳамчун маънохои иловаги ифода шудаанд.
Мо   дар   ин   боб   хусусиятҳои   ҳар   як   навъи   умлаи   пайрави   ҳолро   омухта,	
ҷ
муносибатҳои   маъной   ва   грамматикии   чумлаҳои   пайраву   сарчумларо   муайян
мекунем, воситаҳои синтаксисии тобеъ кунанда   ва   мавкеи   сар умла   ва   чумлаҳои   пайрави   ҳолро   муқаррар   сохта,ҷ
дара аи омухта шудани онҳоро нишон медиҳем.	
ҷ
умлаҳои   пайрави   тарзи   амал   тарзу   тариқи   воқеъ   гардида   сар умларо
Ҷ ҷ
шарҳ   медиҳанд:   Паша   бисьёр   изо   мекашид.   ки   ҳатто   гўшҳояш   ҳам   суп   сурх
мешуданд (С.Улутзода, Субҳи  авонии мо). Дар ин гуна мавридҳо  , бе он ки	
ҷ ӯ
дасти   росташро   аз   р и   табак   бардорад,   бо   дасти   чапаш   косаи   обро   қадре	
ӯ
нушида,   оши   дар   гулуяш   бандшударо   дарун   мефиристод   (Айни,   Куллиëт).
Асадро озод кунеду чунон вонамуд кунед, ки саҳви шумо нею саҳви ягон каси
дигар (Икром , Дувоздаҳ дарвозаи Бухоро).	
ӣ
умлаи   пайрави   тарзи   амал   одатан   хабар   ва   ё   таркиби   хабари   сарчумларо	
Ҷ
шарҳ медиҳад. Аммо ин вумлаи пайрав ба ҳоли
  тарзи   амали   сар умла   кам   тобеъ   шуда,   онро   эзоҳ   дода   метавонад.   Дар   ин	
ҷ
сурат  умлаи пайрави тарзи амал ба ҳоли тарзи амал ва  калимаҳои ҳамнисбат,	
ҷ
ки дар сар умла вазифаи ҳоли тарзи амалро адо мекунанд, тобеъ шуда меояд:	
ҷ
Халтаи   хатчубро   дар   бағал   чунон   чой   мекарданд,   ки   қисми   номи   карздор
навишташудаи
чубҳо аз бағал берун ва намоён шуда меистод (Айни, Куллиёт)....... ба якдигар
ба   тарзе   нигоҳ   мекарданд,   ки   маънии   он   ба   ҳар   ду   фаҳмо   буд   (Р. алил,	
Ҷ
Одамони  овид).	
ҷ
умлаи   пайрави   тарзи   амал   ба   ҳамаи   китобҳои   дарсии   мактабии   забони	
Ҷ
адабии то ик дохил шудааст ва ба ин хели  умлаи	
ҷ ҷ
пайрав   ғайр   аз   шарҳи   тарзу   тариқи   вуқуи   амали   сар умла   боз   вазифаҳои   ба	
ҷ
воситаи монандкуни ва аз  иҳати миқдору дара а	
ҷ ҷ
эзоҳ додани амали сар умла низ қайд карда мешавад. Илова бар ин, дар чунин	
ҷ
умлаҳои пайрав аксар ифодаи тобишҳои маънои нати а, мақсад, муқоиса ва	
ҷ ҷ
ғайра низ мушоҳида мешаван
  БОБИ  IV       УМЛАҲОИ МУРАККАБИ ТОБЕИ    СЕРТАРКИБА	
Ҷ
Дар  умлаҳои мураккаби тобее, ки дорои як сарчумла ва як чумлаи пайраванд,	
ҷ
алокаи   синтаксисии   сарчумла   ва   чумлаҳои   пайрав,   воситаҳои   ифодаи   алоқаи
онҳо,   хелҳои   чумлаҳои   пайрав,   сохти   онҳо   ва   инчунин   вазифаҳои   нисбат   ба
сарчумла доштаи чумлаҳои пайрав тадкик мешаванд.
Вале дар доираи ҳамон навъи  умлаҳои мураккаби тобеи забони то ик  чунин	
ҷ ҷ ӣ
умлаҳои   мураккаби   сертаркибае   низ   мав уданд,   ки   дорои   якчанд   умлаи	
ҷ ҷ ҷ
пайрав мебошанд: Писарон ва духтарони точик, ки аз гушаю канорҳои Осиёи Миёна чамъ омада
буданд,   бо   саъю   кушиши   тамом   мехонданд,   то   ки   ба   қишлоқу   районхояшон
маълумотнок   ва   мадани   шуда   баргашта,   ба   халқи   худ   хизмат   кунанд
(Улуғзода,   Субҳи   авонии   мо).   Дар   ин   мисол   ба   сар умла   ду   чумлаиҷ ҷ
ҳампайрав пайравҳои муайянкунанда
ва максад тобеанд.
Азбаски   ба   ма лис   дер   омада   будам,   надониста   мондам,   ки   ин   зан   чи   ном	
ҷ
дорад,   чи   кор   мекунад   (Ҳаким   Карим,   Ҳикояҳо).Дар   ин   о   умлаҳои	
ҷ ҷ
хампайрави сабаб ва пуркунанда сар умларо эзоҳ	
ҷ
додаанд.
Вақте ки поезд ба роҳ даромаду тафси вагон андак паст шуд, дили аз беҳузури
тапида   истодаи   Давлат   ором   гардид   (Р.Чалил,Шуроб).   Дар   ин   умлаи	
ҷ
мураккаб ду  умлаи ҳампайрави замон сар умларо шарҳ медиҳанд.	
ҷ ҷ
Вакте  ки  бой бо  шунидани, таваллуди  бача   як  бузи  серширро, ки  он ҳам  дар
ҳамон рузҳо бачадор шуда буд, ба хонаи Мурод фиристод, дилпурии Мурод ба
ростқавл   будани   бой   боз   ҳам   пурз ртар   шуд(Айн .Ятим).   Дар   ин   мисол	
ӯ ӣ
умлаи   пайрави   замон   ба   сар умла   тобеъ   буда,   пайрави   муайнкунанда   ба	
ҷ ҷ
эзоҳи  умлаи пайрави замон омадааст.	
ҷ
Аз ту илтимос дорам, ки ҳамин хел одамони беинсофро расвои   олам кун, то
ки ба дигарон ибрат шавад (Хорпуштак). Аммо дар ин мисол  умлаи пайрави	
ҷ
пуркунанда ба сар умла тобеъ буда,	
ҷ
умлаи пайрави мақсад пайрави пуркунандаро шарҳ, медихад.	
ҷ
умлаҳри   пайрав   дар   таркиби   чунин   умлаҳри   мураккаби   тобеъ   аз   навъҳри
Ҷ ҷ
муқаррарии худ фарк намекунанд, воситаҳои ифодаи алоқаи синтаксисии онҳо
низ барқарор мемонанд, барои ҳамин бори дигар омухтанашон зарур нест.
Дар   умлаҳои  мураккаби  тобеъ  бо   якчанд   умлаи  пайрав  муносибати  гур ҳи	
ҷ ҷ ӯ
умлаҳри пайрав байни ҳамдигар ва роҳҳои алоқаи онҳр бо сар умла ё  умлаи	
ҷ ҷ ҷ
дигари тобеъкунанда ҳодисаи алоҳидаи
синтаксиси мебошад.
умлаҳои мураккаби тобеъ, ки бо якчанд  умлаи пайрав омадаанд, аз руи сохт
Ҷ ҷ
умлаҳои соддаеро ба хотир меоранд, ки дар таркиби онҳо на факат як аъзои
ҷ
пайрав   ягон   сараъзоро   эзоҳ   медихад,   балки   якчанд   аъзои   пайрав   яке   аз
сараъзоҳоро   эзох   додааст,   ё   ки   аъзои   пайрави   чумла   аъзои   пайрави   дигари
онро таъин мекунад ва ё аъзоҳои пайрави  умлаи содда чида мешаванд.	
ҷ
Дар   асоси   таҳлили   муфассали   сохти   синтаксисии   навъҳои   гуногуни   умлаи	
ҷ
мураккаби   тобеъ   бо  якчанд   умлаи  пайрав  дар   ин  боб  сар умла   ва  умлаҳои	
ҷ ҷ ҷ
пайрави  он,  муносибатҳои   маъной  грамматики,  воситаҳои  алоқаи  синтаксиси
ва инчунин мавқеи сар умла ва  умлаҳои пайрав муайян карда мешаванд.	
ҷ ҷ умлаҳои мураккаби тобеъ бо якчанд  умлаи пайрав ду хел мешаванд:Ҷ ҷ
А)   умлаҳои   мураккаби   тобее,   ки   ҳамаи   умлаҳои   пайрави   онҳо   фақат   ба	
ҷ ҷ
сар умла тобеанд. Онҳо чумлаҳои ҳампайрав ҳисоб мешаванд.
ҷ
Б)   умлаҳои   мураккаби   тобее,   ки   як   ё   якчанд   чумлаи   пайрави   онҳо   тобеи
Ҷ
сарчумла   буда,   умлаҳои   пайрави   дигарашон   ба   чумлаҳои   пайрави   гуногун	
ҷ
тобеъ мешаванд. Дар ин сурат чумлаҳои
пайрави   паëпай   ё   дарачаги   ба   ву уд   меоянд,   доир   ба   умлаҳои   мураккаби	
ҷ ҷ
тобеъ, ки бо якчанд  умлаи пайрав омадаанд, дар китобҳои дарсии мактабҳои	
ҷ
миёна   ва   ол ,   инчунин   дар   дигар   асарҳои   забоншиноси   маълумоти   удогона	
ӣ ҷ
зикр ёфтааст.
Дар   синтаксиси   мактабии   соли   1936   бо   сарлавҳаи   " умлаҳои   тобеи   пай   дар	
Ҷ
пай   ва   соли   1948   бо   номи   " умлаҳои   мураккаби   тобеъ   бо   якчанд   умлаҳои	
Ҷ ҷ
пайрав" дар ин бора мухтасар баҳс  кардаанд.
Дар   ин   китобҳо   умлаҳои   мураккаби   мазкурро   вобаста   ба   муносибати   ба	
ҷ
сар умла   доштаи   умлаҳои   пайрав   ба   ду   тақсим   карда   буданд.   Ҳатто   дар	
ҷ ҷ
нашри соли 1948 гур ҳи якуми  умлахои мураккаби тобеъ  бо якчанд  умлаи	
ӯ ҷ ҷ
пайрав   ба   пайравхри   ғайричида   ва   чида   удо   карда   шуда,   умлаҳои   пайрави	
ҷ ҷ
ин гуруҳ бо истилохи  умлаҳои ҳампайрав зикр ёфтаанд.	
ҷ
Дар   нашршои   ояндаи   китобҳои   дарсии   мактабхои   миёна   ва   чунин   умлаҳои	
ҷ
мураккаби тобеъро ба ду гуруҳи калон тақсим карда, гуруҳи якумро  умлаҳои
ҷ
пайрави чида ва гурухи дуввумро  умлаҳои пайрави дарача номидаанд ва ҳол	
ҷ
он   ки   чумлахои   пайра   чида   яке   аз   хелхои   умлахри   ҳампайрав   хисоб	
ҷ
мешаванд .
Маълум нест, ки чаро дар "Забони адабии ҳозираи точик  умлаҳои мураккаби	
ҷ
тобеи   сертаркиба   ба   се   чудо   шудаанд:   умлаҳои   пайрави   ччида,   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрави дара а ва  умлаҳри пайрави ҳархела .	
ҷ ҷ
УМЛАҲОИ ҲАМПАЙРАВ	
Ҷ
Агар мисолҳои гуруҳи якуми  умлаҳои мураккаби тобеи сертаркибаро таҳлил	
ҷ
намоем, холатҳои зеринро мушоҳида мекунем:
Якчанд мисол:
Шокир бо тафсиши офтоби нимрузаи тобистони тарки арак шуда аз хоб бедор
шуда   дид,   ки   Кулмурод   бо   Рузи   ва   Сафар   Ғулом   дар   сояи   хонаи   сиёҳ
нишастаанд ва Қулмурод ба онҳо мубоҳисаҳои
байни   худаш   ва   Шокир   гузаштаро   бо   як   оҳанги   мазоккорона   хикоя   карда
хандида истодааст (Айни, Ғуломон).
Дар ин  умлаи мураккаб ду чумлаи ҳампайрави пуркунандаи   бевоситаи чида	
ҷ
ба хабари сар умла бо пайвандаки "ки" тобеъ шуда омадаанд.	
ҷ Вақте   ки   Петухов   аз   хонаи   вай   берун   меомад,   шахтерон   тозон   омаданд,   ки
духтурро тезтар ба ёрии шахси осебдида бароранд (Р.Чалил, Шуроб).
Аммо дар ин  умлаи мураккаб сар умларо  умлаҳои ҳампайрави ғайричидаиҷ ҷ ҷ
замон ва мақсад эзоҳ додаанд.
Чун   амакам   онҳоро   бо   корд   пора   кард,   ман   дидам,   ки   онҳо   харбуза   набуда,
балки нон  будаанд  ва  ин нонро  ба  руси "хлеб"  мегуфтаанд  (Улуғзода,   Субҳи
авонии мо).	
ҷ
Дар ин  умлаи мураккаб ба сар умла як чумлаи пайрави замон ва ду  умлаи	
ҷ ҷ ҷ
ҳампайрави чидаи пуркунанда тобеъ шудаанд.
умлаҳои хампайрав ба ду тақсим мешаванд:	
Ҷ
1.  умлаҳои ҳампайрави чида.	
Ҷ
2. Чумлаҳои ҳампайрави ғайричида.
умлаҳои   мураккаби   тобеи   бо   якчанд   умлаи   пайрав   бештар   дар   навъҳри	
Ҷ ҷ
услуби   китоби:   илми,   бадей,   публицисти   ва   расми   кор   фармуда   мешаванд.
Чунин   умлаҳои   мураккаб   дар   баёни   фикр   воситаи   хеле   муҳимми   забон   ба	
ҷ
шумор   мераванд,   зеро   дар   дохили   онҳо   муносибатҳои   маъноии   хеле   гуногун
ифода мегарданд.
Яке   аз   шартҳои   муҳими   истифодаи   умлаҳри   мураккаби   тобеъ   бо   якчанд	
ҷ
умлаи   пайрав   ин   аст,   ки   мураккабии   сохти   онхо   ба   фаҳмиши   мундари аи	
ҷ ҷ
умумиашон   бояд   мамониат   накунад,   ба   равонии   тарзи   ифода   ва   равшании
фикр халале нарасонад. Баъзан дучори мисолхое мешавем, ки дар онҳо чунин
умлаҳои   мураккаб   бо   умлаҳои   пайрави   паёпай   ё   дара аг   тафсил   ёфта,   аз
ҷ ҷ ҷ ӣ
иҳати сохт хеле мураккаб ва нихоятдара а душворфахм вокеъ мешаванд. Дар
ҷ ҷ
ин   мавридҳо   нормаи   забон   ба   ин   гуна   умлаҳои   мураккаби   душворфаҳм   аз	
ҷ
чиҳати   таркиб   ҳадде   бояд   гузорад,   то   ки   ба   хонандагон   фаҳмо   бошанд   ва   аз
доираи  умлаҳри мураккаби тобеъ берун набароянд.	
ҷ
Хулоса
Тадқиқи   умлаҳои  мураккаби   тобеъ   яке   аз   масъалаҳои   муҳимми     синтаксиси
ҷ
забони адабии то ик ба шумор меравад.	
ҷ
Доир   ба   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   дар   китобҳои   дарс ,   очеркҳо   ва   асару	
ҷ ӣ
мақолаҳои ба хелҳои гуногуни  умлаҳои пайрав бахшидашуда маълумот дода	
ҷ
шудааст. Вале бисьёр  иҳатҳои 	
ҷ
синтаксиси   умлаҳои   мураккаби   тобеи   забони   адабиито ик   ҳоло   ҳам   пурра	
ҷ ҷ
тадқиқ нашудаанд.
Омухтани   сохт   ва   маънои   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   ниҳоят   зарур   аст.	
ҷ
Маъноҳои   асос   ва   иловагии   умлаҳои   пайрав   ва   сабабҳои   сермеънони   онҳо	
ӣ ҷ барои   муайян   кардани   муҳимтарин   хусусиятҳои     синтаксиси   умлаҳоиҷ
мураккаби тобеъ аҳамияти калон дорад.
Дар ин аср фактҳои хеле зиёди сермаъноии  умлаҳои пайрав қайд шудаанд.	
ҷ
Воситаҳои  алоқа   дар  ташаккули  сохти  умлаҳои  мураккаби  тобеъ   роли хеле	
ҷ
калон   мебозанд.   Онҳо   ба   ду   тақсим   шудаанд:пайвандакҳо,   калимаҳои
ҳамнисбат,   мутобиқати   шаклҳои   феъл   ва   ои   умлаҳои   пайрав   ба   гур ҳи
ӣ ҷ ҷ ӯ
аввал, интонатсия ба гур ҳи дуюми воситаҳои алоқа  дохил мешавад.	
ӯ
Серистеъмолии   пайвандаки   'ки”   яке   аз   хусусиятхои   бар астаи   умлаҳои	
ҷ ҷ
мураккаби   тобеи   забони   адабии   то ик   мебошад.   Инкишофи   забони   адабии	
ҷ
то ик нишон медиҳад, ки пайвандакҳои содда асоси калимасозии пайвандакҳо	
ҷ
гардида,   боиси   ба   амал   омадани   пайвандакҳои   сершумори   таркиб	
ӣ
гардидаанд. Дар ин бобат пайвандаки "ки" махсусан роли калон мебозад.
Пайвандакҳои   таркиб   аз   руи   сохт   ба   17   гуруҳ   тақсим   шудаанд.   Барои   онҳо	
ӣ
сермаъно  чандон характернок набуда, одатан ба ягон хели  умлаи пайрав хос	
ӣ ҷ
аст. 
Аз     иҳати   маъно   ва   вазифа   пайвандакхои   тобеъкунанда   ба   ду   гуруҳ   тақсим	
ҷ
мешаванд:
1. Пайвандакҳои семантик	
ӣ
2. Пайвандакхои синтаксис
ӣ
Пайвандакхои 'семантик  маънои муайян доранд ва муносибатҳои мухталифи	
ӣ
маъноии  узъҳои  умлаи мураккаби тобеъро нишон медиҳанд.	
ҷ ҷ
Пайвандакҳои   синтаксиси   танҳо   вазифаи   тобеъкуниро   адо   намуда,   умлаҳои	
ҷ
пайрави   гуногунро   ба   сар умла   мепайванданд.   Пайвандаки   "ки“   аз   ҳамин	
ҷ
қабил аст. Баъзе пайвандакҳри семантики хусусияти синтаксиси ҳам мегиранд
(пайвандакҳои то, то ки, то ин ки).
Пайвандаки “ки" одатан дар аввали  умлаи пайрав меояд, аммо дар мо байни	
Ҷ
умлаҳои   пайрави   замон,   сабаб   ва   шарте,   ки   пеш   аз   сар умла   омадаанд,   низ	
ҷ ҷ
ой   мегирад.   Дар   ин   ҳол   пайвандаки   'ки”   озодона   ой   иваз   карда,   роли
ҷ ҷ
ҳиссачаи  таъкидиро   ҳам   адо  мекунад.  Гоҳо  пайвандаки  "ки” дар  охири  баъзе
умлаҳои пайрав воқеъ мешавад.
ҷ
Ниҳоят,   баъзе   пайвандакҳо   барои   таъкид   дар   таркиби   ҳар   яке   аз   умлаҳои	
ҷ
пайрави чида ё хабарҳои чидаи  умлаи пайрав такроран омада метавонанд.	
ҷ
Як қисм  умлаҳои пайрав ба сар умла бо ду восита тобеъ шудаанд ва аз руи	
ҷ ҷ
вазифа   дар   як   умлаи   пайрав   ду   муносибат   ифода   шудааст.   Баъзан   бо   як	
ҷ
восита якчанд маъно ва вазифа ифода мегардад.
Агар   умлаи   пайрави   хилоф   пеш   аз   сар умла   омада   бошад,   дар   аввали	
ҷ ҷ
сар умла   пайвандакҳои   аммо,   вале,   лекин   кор   фармуда   мешаванд   ва   маънои	
ҷ
хилофро қувват медиҳанд. Дар   синтаксиси   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   пайвандакхо   барои   информацияиҷ
иловаг  ҳам истеъмол мешаванд.	
ӣ
Калимаҳои ҳамнисбат воситаи дигари алоқаи тобеъ ба шумор мераванд. Онҳо
дар синтаксиси забони адабии то ик мукаммал омухта нашудаанд.	
ҷ
Дар   забони   адабии   то ик   калимаҳои   ҳамнисбат   барои   ом хтани   сохти	
ҷ ӯ
умлаҳои   мураккаби   тобеъ   аҳамияти   калон   доранд,   Вазифа   ва   доираи	
ҷ
истеъмоли   онҳо   хеле   васеъ   буда,   дар   ташкили   алоқаи   қариб   ҳамаи   умлаҳои	
ҷ
пайрав кор фармуда мешаванд. Фақат
Чумлаҳои пайрави нати а ва хилоф калимаҳои ҳамнисбат надоранд.	
ҷ
Ифодаи калимаҳои ҳамнисбат ҳам  олиби диққат аст. Ба вазифаи онҳо бештар	
ҷ
ишорат онишинҳо   кор   фармуда   мешаванд   (ин,   он,   ҳамин,   ҳамон,   чунин,	
ҷ
чунон, ончунин, ҳамчунон, ҳамин тавр, ҳамин
қадар, он қадар ва ғайра), ки характери грамматик  гирифтаанд.	
ӣ
Таркиби пешоянду ишорат онишинҳо дар ин вазифа низ серистеъмол	
ҷ
аст (барои ин, аз барои он, бинобар ин, бо он, аз он, аз сабаби он ва ғайра).
Ба   вазифаи   калимаҳои   ҳамнисбат   калима   ва   таркибҳое,   ки   морфемаи   -е
доранд, низ истифода мешаванд (вақте, ба шарте,
тарзе, ба ҳадде, ба қадре ва ғайра). Дар баъзе мисолҳо, ҳам калимаи ҳамнисбат
ва   ҳам   морфемаи   -е   дучор   мешавад,   ки   онҳо   як оя   муносибати   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрав ва сар умларо пурқувват менамоянд.	
ҷ
Худи   морфемаи   -е   низ,   ҳамчун   ифодакунандаи   муайяни,   вазифаи   калимаи
ҳамнисбатро адо карда метавонад.
Калимаҳои ҳамнисбат се вазифа доранд:
а)   Роли   ишораи   исмҳоеро,   ки   бо   умлаи   пайрави   муайян   кунанда   эзоҳ	
ҷ
мешаванд. и ро мекунанд.	
ҷ
б) Ҳамчун эквиваленти исмҳо ба вазифаҳои мубтадо, пуркунанда ва хабарҳои
ном  меоянд.	
ӣ
в) Ҳамчун эквиваленти зарфҳо вазифаҳои ҳолро адо мекунанд.
Мутобиқати   шаклҳои   феъли-хабарҳои   сар умла   ва   умлаҳои   пайрав   воситаи	
ҷ ҷ
хеле   муҳим   ва   ом хтанашудаи   алоқаи   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   аст.   Дар	
ӯ ҷ
байни хабарҳои сар умла ва  умлаҳои
ҷ ҷ
пайраве, ки ягон аъзои сар умларо эзоҳ медиҳанд, одатан мутобикат кам дида	
ҷ
мешавад,   вале   хабархои   умлаҳои   пайраве,   ки   тамоми   сар умларо   шарҳ
ҷ ҷ
медиҳанд, бо хабарҳои сар умла мутобиқати муайян доранд.
ҷ
Дар ин маврид ду ҳодисаро мушоҳида мекунем:
1. Хабари сар умла озод буда, хабари  умлаи пайрав он вобаста аст.	
ҷ ҷ
2. Хабарҳои сар умла ва  умлаҳои пайрав ба ҳамдигар мутобиқат менамоянд.	
ҷ ҷ
Шаклҳои феъл  навъи  умлаҳои пайравро муайян мекунанд.
ӣ ҷ Як   умлаи   пайрави   бо   пайвандаки   “то“   алоқаманд   гардида   ба   туфайлиҷ
шаклҳои феъл  ё пайрави замон, ё пайрави шарт мешавад.	
ӣ
Баъзе пайвандакҳо фақат бо шаклхои муайяни феъл  кор фармуда, мешаванд	
ӣ
(пайвандаки   ҳам).   Ниҳоят,   мутобиқати   шаклҳои   феъл   муносибатҳои	
ӣ
ҳамзамон  ва пайҳамзамонии хабарҳои сар умла ва	
ӣ ҷ
умлаҳои пайравро ифода мекунад.	
ҷ
ои   умлаҳои   пайрав   яке   аз   воситаҳои   қадимтарини   алоқаи   тобеъ   буда,   ба
Ҷ ҷ
сохт ва семантикаи  умлаҳои мураккаб вобаста аст.	
ҷ
Мавқеи   умлаҳои   пайраве,   ки   бар   эзоҳи   аъзоҳои   алоҳидаи   сар умла   меоянд,	
ҷ ҷ
муайян аст.  ои  умлаҳои пайраве, ки тамоми сар умларо шарҳ медиҳанд, ба	
Ҷ ҷ ҷ
характери муносибати  узъҳои	
ҷ
умлаҳри мураккаби тобеъ вобаста буда, нисбатан озод мебошад.	
ҷ
Гоҳо  ои  умлаҳри пайравро пайвандакҳо муайян мекунанд (чунки, зеро, зеро	
ҷ ҷ
ки, чаро ки, ҳам ва ғайра).
ои   умлаҳои   пайрав   ба   муносибатҳои   маъноии   сар умла   ва   умлаи   пайрав	
Ҷ ҷ ҷ ҷ
ҳам вобаста аст. Бинобар он  умлаҳои пайрав	
ҷ
бо   ифода   и   маънои   иловагии   шарт,   нати а,   муқоиса   дар   таркиби   умлаҳои	
ҷ ҷ
мураккаби тобеъ як хел  ойгир мешаванд.	
ҷ
Ниҳоят, интонатсия воситаи алоҳида и алоқаи тобеъ ба шумор меравад. Фақат,
ба туфайли ягонагии интонатсия ва маъно
аз  умлаҳои содда  умлаи мураккаб ба амал меояд. : Интонатсия махсусан дар	
ҷ ҷ
умлаҳои   мураккаби   тобеи   бепайвандак   аҳамияти   калон   дорад.   Ба   оҳанги	
ҷ
баланд  сар   шудани  умлаи  аввал  яке   аз  аломатҳои  асосии   умлаи  мураккаби	
ҷ ҷ
тобеъ аст.
Интонатсия   ҳоло   ом хта   нашудааст   ва   тадқиқоти   он   методҳои	
ӯ
эксперименталиро талаб мекунад.
Таснифоти   умлаҳои   мураккаби   тобеи   забони   адабии   то ик   яке   аз	
ҷ ҷ
проблемаҳои   назариявии   синтаксиси   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   ба   шумор	
ҷ
меравад.
Дар забоншинос  якчанд таснифоти  умлаҳри мураккаби тобеъ мав уд аст.	
ӣ ҷ ҷ
Дар   классификатсия   и   анъанав   умлаҳои   мураккаби   тобеъро   қиёсан   ба	
ӣ ҷ
умлаи содда ва  умлаҳои пайравро қиёсан ба аъзоҳои пайрави  умлаи содда	
ҷ ҷ ҷ
меомузанд.   Ба   асоси   классификатсияи   дигар   воситаҳои   алоқаи   тобеъро
мегузаронд,   Дар   классификатсияи   саввум   иҳатхои   структура   ва   семантикаи	
ҷ
умлаҳри   мураккаби   тобеъ   ба   эътибор   гирифта   мешавад.   Ҳоло   дар	
ҷ
забоншиносии   то ик   аз   руи   принсипи   маъно   ва   сохти   умла   тасниф   кардани	
ҷ ҷ
умлаҳои	
ҷ мураккаби тобеъ вусъат меёбад. Мо тадқиқоти худро аз руи классификатсияи
мав уда сурат дода, ба масъалаҳои зерини  умлаҳои мураккаби тобеи забониҷ ҷ
адабии   то ик   махсусан   эътибор   додаем:   роли   пайвандакҳо,   калимахои	
ҷ
ҳамнисбат,   мутобиқати   шаклҳои   феъл ,   ои   умлаҳои   пайрав,   хусусиятҳои	
ӣ ҷ ҷ
интонатсия, муносибатҳои маъноҳои асос  ва иловаги, сермаъноии  умлаҳои	
ӣ ҷ
пайрав,
ба   ягон   аъзо,   гуруҳи   аъзоҳо   ва   ба   тамоми   сар умла   тобеъ   будани   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрав ва ғайра.
умлаҳои   пайрави   ҳол   аз   р и   маъно   ва   вазифа   гур ҳи   махсуси   умлаҳои	
Ҷ ӯ ӯ ҷ
пайравро   ташкил   мекунанд.   Пайвандакҳо   дар   умлаҳои   пайрави   сабаб   ва	
ҷ
хилоф   роли   асосиро   мебозанд.   Дар   умлаҳои   пайрави   шарт   мутобиқати	
ҷ
шаклҳои   феъли   бештар   аҳамият   дорад.   Калимаҳои   ҳамнисбати   зиёдеро   дар
умлаҳои пайрави миқдору 	
ҷ
  дара а   мушоҳида   мекунем,   вале   умлаҳои   пайрави   нати а   ва   хилоф	
ҷ ҷ ҷ
калимаҳри   ҳамнисбат   надоранд.   Дар   умлаҳои   пайрави   замон   воситахои	
ҷ
гуногуни алокаи тобеъро мебинем, Онҳо пайвандакҳои  сершумор, калимаҳои
ҳамнисбати зиёд доранд. Мутобиқати шаклхои феъл  барои  умлаҳои пайрави	
ӣ ҷ
замон низ характернок аст.
умлахои   пайрави   холи   замон,   макон,   шарт,   хилоф,   тарзи   амал,   миқдору	
Ҷ
дара а,   монанди   аксар   пеш  аз   сар умла   ой   мегиранд,   вале    барои   умлаҳои	
ҷ ҷ ҷ ҷ
пайрави сабаб, мақсад, нати а пас аз сар умла омадани онҳо воқеъ мегарданд.	
ҷ ҷ
Дар   умлаҳои   пайрави   ҳол   муносибати   маъноҳаи   асос   ва   иловаг   мавқеи	
ҷ ӣ ӣ
муҳим   доранд.   Маъноҳои   нати а,   шарт   ва   муқоиса   дар   аксари   умлаҳои	
ҷ ҷ
пайрави   ҳоли   забони   то ик   ҳамчун   маънои   иловаги   воқеъ   мегарданд   ва	
ҷ ӣ
сермаънои ба аксари онҳо расм аст.
Дар забони то ик   умлаҳри мураккаби тобеи сертаркибае  низ мав уданд, ки	
ҷ ӣ ҷ ҷ
онҳо   аз   навъҳои   муқаррар   ҳе   фарқ   накунанд   ҳам,   муносибати   гуруҳи	
ӣ ҷ
умлаҳои пайрав ба ҳамдигар ва роҳҳои алоқаи онхо бо сар умла ва ё чумлаи	
ҷ ҷ
пайрави тобеъкунанда ҳодисаи махсуси синтаксис  мебошад.	
ӣ
умлаҳои мураккаби тобеи сертаркиба ду хел мешаванд:	
Ҷ
1.   умлахри   мураккаби   тобеи   сертаркибае,   ки   дар   онҳо   ҳамаи   умлаҳои	
Ҷ ҷ
пайрав фақат ба сар умла тобеанд. Онҳо  умлаҳои	
ҷ ҷ
ҳампайрав мебошанд,
2.   умлаҳои   мураккаби   тобеи   сертаркибае,   ки   дар   онҳо   як   ё   якчанд   умлаи	
Ҷ ҷ
пайрав   ба   сарчумла   тобеъ   буда,   умлаҳои   пайрави   дигар   бар   эзоҳи   ҳамдигар	
ҷ
омадаанд. Онҳо  умлаҳри пайрави паёпа й ном гирифтаанд.	
ҷ
умлаҳои   ҳампайрав   аз   руи   муносибати   ба   сар умла   доштаашон   боз   ба   ду	
Ҷ ҷ
тақсим мешаванд: а)  умлаҳои ҳам пайрави чида.Ҷ
б)  умлаҳои қампайрави ғайричида.
Ҷ
Дар   умлаҳри   мураккаби   тобеи   сертаркибае,   ки   умлаҳои   пайрави   паёпай   ё	
ҷ ҷ
дара аг   доранд,   умлаи   пайрав   ду   вазифаро   адо   мекунад:   баъзе   умлаҳои
ҷ ӣ ҷ ҷ
пайрав   сар умларо   эзоҳ   медиҳанд,   умлаҳои   пайрави   дигар   бар   эзоҳли	
ҷ ҷ
умлаҳои пайрави аввал меоянд.	
ҷ
Дар ин сурат  умлаи пайрави тобеъкунанда хусусияти сар умларо	
ҷ ҷ
мегирад.
Бояд   ҳамеша   дар   хотир   дошт,   ки   умлаҳои   мураккаби   тобеи   забони   адабии	
ҷ
то ик   дар   ҳар  як   давраи   инкишоф   ва   такомули  худ   мавқеъ   ва   истеъмоли  хос	
ҷ
дошт.   Аз   тарафи   дигар,   умлаҳои   мураккаби   тобеъ   ба   услуби   забон   зич	
ҷ
вобаста буда, дар
асарҳои  удогонаи нависандагон ва шоирони давраи классики ва	
ҷ
имрўза хусусиятҳои алоҳида низ зоҳир намудаанд. Гуногунии сохту колибҳои
умлаҳои мураккаб имкониятҳои услубии забонро зиёд ва баёни фикрро осон	
ҷ
мекунад.
                         Хулоса:
С.Ализода забоншиноси беҳамто .Ин сухан бекор гуфта нашудааст. Барои он , 
ки Ализода шахсе мебошад , ки дар ҳар нуқтаи забоншинос   ойи махсуси 	
ӣ ҷ
худро дорад.   яке аз шахсиятҳои бузург буда , дар роҳи забоншиносии то ик 	
Ӯ ҷ
ҳатто  они худро ба хатар гузошта халқи худро барои босавод кардан 	
ҷ
ҳаракатҳои зиёд кардааст. Аз навишта отҳо болой хулоса карда гуфтан 	
ҷ
мумкин аст , ки дар як давраи нотин и хамон ин шахси бузург аз уҳдаи ба пеш	
ҷ
бурдани илм фан баромадааст.
Аз ҳама муҳимаш ин буд , ки С.Ализода як - ду китоб навишта барои 
ш ҳратманд шудан нею баръакс барои ҳақиқати замонаашро равшанона 	
ӯ
кушода додан  иддан ҳаракат кардааст. 	
ҷ
Аввалан барои халқи худ , миллати худ , барои тарақиёти илму маъориф 
хизматҳои шоиста ба о овардани  ро мо наинки се - чор бор такрор намоем , 	
ҷ ӯ
балки ҳар лаҳза г ему ба ёд орем кам аст .Зеро  асорати С.Ализодаро ба ягон 	
ӯ ҷ
чизи ноапзанда қиёс бурда наметавонем. Суханони тезу тунди ба хақиқат 
ошнои   ҳаргиз аз ёд фаром ш накард. Ҳатто намунаҳо оварда шуд , ки аз 	
ӯ ӯ
ҳамон навиштаҳо ин чиқадар одами бузургу беҳамто будани  ро дарк кардан 	
ӯ
душвор набуд.
" С.Ализода таъсискунанда ва муҳаррири доимии нахустин журнали то икии 	
ҷ
"Ш ълаи Инқилоб " , муаллифи аввалин грамматикаи забони то ик  , яке аз 	
ӯ ҷ ӣ
тар умонҳо бехтарин аз русси ба то ик  , журналист ва публитсисти 
ҷ ҷ ӣ бомаҳорат , муборизи  асури сохти сотсиалист  мебошад " чунин суханони ҷ ӣ
болойро С.Атобуллаев дар китоби худ гуфта гузаштааст. 
Имр з замонаи мо тин у осоиштааст . Барои илму маърифат хизмати ҳар кас 	
ӯ ҷ
ёрии худро расонидааст қадр карда мешавад. Ҳе гоҳ ба замин зада намешавад 	
ҷ
ёин ки ба ҳабс ҳукм кардан ҳам мумкин нест. Аммо дар давраи С .Ализода 
баръакси он буд. Шахсоне , ки дар ҳамон давр ҳаёт ба сар мебурдан  г ё дар 	
ӯ
шаби зулмат буданд .Пушту пане ҳам набуд .Одамони сарватманд бошад дар 
ғами симу зар қимматбаҳо будан .Вале онҳое , ки илмро беқадр карда буданд 
аз ҳамма чизи қимматбаҳои худро аз даст доданашонро ҳатто тасаввур ҳам 
накардаанд. Зеро бесавод  р  ба таназзули давлат , миллат , халқ буд .	
ӣ ӯ
Ба  анг афсарон ба даст аслиҳаҳои  ангии худоро гирифта ба ҳарбу зарб 	
ҷ ҷ
рафтанашро ҳар якеи мо медонем ва шунидаем. Аммо аслиҳаи ҳақиқатпарвари
С .Ализода ин қалами   буд. Ба ғайр аз ин аслиҳа дигар ягон чизе истифода 	
ӯ
накард  .Аммо ба теззии он забонҳо лолу ҳайрон буд.  
"Оё мо ба қадри ҳайвоноти  бешуур Ватани худро д ст надорем , чун ба хонаи 	
ӯ
онҳо як ҳайвони бегона дохил шудан хоҳад , барои дафъи он бо дандонҳо ва 
лагатҳо , пан аҳо ва шохҳо ху умовар мешаванд ? Оё мо ба як хонаводаи 	
ҷ ҷ
к чак ғайрати ватан  надорем , ки ҳангоми ху уми дуздон ва ғоратгарон дар 	
ӯ ӣ ҷ
дафъи он мек шанд ?!" .Ин суханони болои ба қалами С .Ализода таълуқдор 	
ӯ
аст .
С.Ализода мударриси хеле хуб буд .  дар Донишгоҳи Давлатии Самарқанд аз 	
Ӯ
забонҳои араб  ва форс  дарс гуфтааст. Дар айни ҳамин к шишҳои илмий 	
ӣ ӣ ӯ
С.Ализода ба ҳабс гирифта шуд. Ин хеле аламовар буд. Наҳақии замонаро 
читавр шарҳу эзоҳ доданро ҳе  кас намедонист. Чандин солҳо дар 	
ҷ
ҳабсхонаҳои дурдасти Россия ва Тошкент , дар то икистону зимистон азобҳои	
ҷ
бениҳоят дидааст. Вақте , ки ҳаёт ва фаъолияти ин шахси бузургро мутолиа 
метамоем ва охири ҳаёташ чиқадар даҳшатовар ва ҳузангез буданашро ҳар 
якеи мо ҳис менамоем.
Айнан дар ҳабсхона аз касалии "сил " вафот карданаш  инсонро хеле ғамгин 
менамояд. Наҳод Забоншиноси забардаст дар чунин ҳол афтода бошад. Баъд 
аз  ба истиқлолият расидан номи    сафед карда шуд. Вале дар замони худ ин 	
ӯ
илми бебаҳои   қадр карда нашуд.	
ӯ
Устод муаллифи аввалин китоби алифбо ба ҳисоб мерафт. Худи ҳамин 
маълумот ҳам нишон медиҳад , ки намойандаи илм - фанни забон аст. Ба ғайр 
аз ин китоби "Сарфу наҳв "-и   тарақиёти бемислро нишон дод. Зеро то ба ин 	
ӯ
шахс хевкас ба пурраг  сарфу наҳви то икиро тадқиқ накарда буд. Дуруст 	
ӣ ҷ
аст , ки ҳаракатҳо буд вале ба пурраг  не.	
ӣ
Мо дар боло ба ҳар гуна масъалаҳои сиёсиву фарҳанг  муро иат кардам 	
ӣ ҷ
С .Ализодаро дида баромадем , забоншиноси забардаст будани  ро борҳо 	
ӯ
такрор намудем .Барои халқу миллати то ик ҳамин қадар бо с зу гудоз 	
ҷ ӯ ҳаракат кардани   беҳуда намуд. Мана имр з орзуҳои устод амалий ӯ ӯ
гашт .Халқи то ик бо забони софи то ики  озодона сухан меронад.	
ҷ ҷ ӣ
Мисли   С.Ализода   боз   чандин   намояндагони   забони   то икиро   дарёфт	
ҷ
менамояд .
       
                      
                                                          АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
Арзуманов С Д, Бузургзода Л, Каримов Ҳ, Несторенко С. Грамматики 
забони то ик , Сталинобод-1940.	
ҷ ӣ
Аҳадов Ҳ. “Фарҳанги Рашид ” Ҳамчун асари лексикограф . “Дониш” 	
ӣ ӣ
Душанбе-1981.
“Библиографичиский указатель о жизын и теорчести Саидаризо 
Ализаде”-Самарқанд-1986; Убайд Қодир, Фарҳод Ализода «Ассалом, аҳли
замона!» Зарафшон нашриёти, Самарқанд-2002.
Бақозода Ҳ, Каримов Ҳ. Забони то ик  барои мактабҳои  чаласаводон,-	
ҷ ӣ
Сталинобод-1937.
Бақозода Ҳ, китоби дарсии забони то ик . Грамматика ва имло, барои 	
ҷ ӣ
синфҳои 111-1V,-Сталинобод-1938.
Бузургзода Л, Ниёзмухаммадов Б. Забони то ик  қ.1. фонетика ва 	
ҷ ӣ
морфология барои синфҳои V-VII, Сталинобод.1947.
Бақозода Ҳ, Каримов Ҳ. Забони то ик  барои мактабҳои  чаласаводон,-	
ҷ ӣ
Сталинобод-1937. Бақозода Ҳ, китоби дарсии забони то ик . Грамматика ва имло, барои ҷ ӣ
синфҳои 111-1V,-Сталинобод-1938.
Бузургзода Л, Ниёзмухаммадов Б. Забони то ик  қ.1. фонетика ва 	
ҷ ӣ
морфология барои синфҳои V-VII, Сталинобод.1947.
Белинский ва Ҳо изода. Наҳви забони то ик  барои синфҳои VI-VIII.-	
ҷ ҷ ӣ
Душанбе, 1986.
Вадуд Маҳмуд . Сарфи амал . Самарқанд-Тошкент, 1928.	
ӣ ӣ
Воҳидов   А.   Забоншиносии   то ик   дар   асрҳои   Х-Х\/1.-Самарқанд, 	
ҷ
2007, 50 саҳ.
Саидризо Ализодаи Самарқанд . Сарфу наҳви то ик . -
ӣ ҷ ӣ
Душанбе, 2006.
 Саъдиев. С.Самарқанд адабий муҳити таърих кузгусида.  Тошкент «Фан»
нашриёти, 2009
Саидризо Ализодаи Самарқанд . “Сарфу наҳви  забони   
ӣ
то ик ”барои мактабҳои миёна ва ибтидо . Самарқанд-  Тошкент,1926.	
ҷ ӣ ӣ
Саидризо Ализода. Энсиклопедияи адабиёт ва санъат,  .1 Душанбе-1989.	
ҷ
аъфаров. . “Сарнавишти  онс зи Ализода” Нашриёти “Инқилоб”- 2014	
Ҷ Ҷ ҷ ӯ
Шарофиддин Рустамов  “Забон ва замон” - Душанбе. Нашриёти  “Ирфон.”
1981. 
Шарофиддин Рустамов. “Забони адабии ҳозираи то ик”  .1. фонетика 	
ҷ Ҷ
морфология - Душанбе.  Нашриёти “Маориф” 1982
Шарофиддин Рустамов. “Забони адабии ҳозираи то ик”  .2. Синтаксис. 
ҷ ҷ
Душанбе. Нашриёти “Маориф” – 1992
«Лингвистика». www. tg/vikipedia.org/viki
lingvistika.tarena.tj/
omuzgor.my1.ru›load…tochiki/adabiyoti_tochik…pdf…
http://ijod.uz/?p=3513
www.ZiyoNet.uz 
www.wekopedia.tj  http://www.foxitsoftware.com
www.persianacademy.ir/UserFiles/Image/naame09.pdf
www.persianacademy.ir/UserFiles/Image/naame05.pdf
www.ziyouz.com kutubxonasi
                                    ЛОИ ҲАИ КОРИ  КУРС Ӣ  
 Дониш и курси 2ҷӯ - и гур ҳи	ӯ  – 209   равияи Филология ва ом зиши забонҳо 	ӯ
забони то ик  Хушбақова Гулбаҳор  	
ҷ ӣ
_________________________________________________________  
1. Аз фанни  «Таърихи забоншиносии точик».
СУПОРИШ
Номи мавз ъ: _________________________________________________ 
ӯ
_________________________________________________________________
2. Маълумоти асос : ___________________________________________	
ӣ
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Адабиёт:____________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________ _________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Сохтори парванда: _______________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
5. Супориш ва дастурҳои иловаг : ___________________________________ӣ
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Нақшаи кори курс ва нақшаи дифоъ: 
1. Аз фанни «Таърихи забоншиносии точик»
аз _______________________________________________________
___________________________________________________________
Баррас  ва баҳодиҳии кори курсие, ки аз р и мавз ъ навишта шудааст, аз 	
ӣ ӯ ӯ
ониби роҳбар 	
ҷ
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
____________________________________________________
Аз руи графики му қ арраршуда ва сифат мувофи қ и талаб и ҷ ро карда мешавад  Хол барои бақайдгир              _______             хол (максимал - 40 хол) ӣ
Хол барои гузориши дифоъ       _______          хол (максимал - 30 хол) 
Хол барои  авобҳо ба саволҳо     ______          хол (максимал - 30 хол) 	
ҷ
Ҳамаг    _______             хол (максимал - 100 хол) 	
ӣ
Ин кори курс  баҳои   “_______”  дода шуд. 	
ӣ
                ТАФТИШКУНАНДА :  _______      Г.  АДАШУЛЛОЕВА

ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНА МАХСУСИ Ӣ РЕСПУБЛИКАИ ЗБЕКИСТОН Ӯ ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ ХОРИ А Ҷ Ҷ КОРИ КУРС Ӣ АЗ ФАННИ ТАЪРИХИ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ ДАР МАВЗ И “Саидризо Ализода забоншиноси беҳамто” Ӯ

Н ақша: 1. Муқаддима 2. Фаъолияти забоншиносии Саидризо Ализода оиди забони то ик .ҷ ӣ 3. Фаъолияти р зноманигории С. ӯ Ализода дар р зномаи “ Ш ълаи ӯ ӯ инқилоб”. 4. Фаъолияти тар умонии С. ҷ Ализода. 5. Китобҳои С. Ализода оид ба забони то ик ҷ ӣ 6. Хулоса. 7. Р йхати адабиётҳо. ӯ

Муқаддима Забоншиноси соҳибистеъдод ва маъру- фи то ик Додо он То иев яке азҷ ҷ ҷ бунёдгу- зорони илми забоншиносии садаи ХХ дар То икистон аст. ҷ Профессор Д.То иев дар ҳамаи бобу бахшҳои илми забоншинос таълифоти ҷ ӣ бунёд ан ом додааст, аммо бештарин ва муҳимтарин тадқиқоти ба илми ӣ ҷ ӯ наҳв тааллуқ доранд. Ак- сар асару мақолаҳои ин олими закию хуштабъ ба наҳвиёти умлаҳои мураккаби тобеъ бахшида шудаанд: “ умлаҳои мураккаби ҷ Ҷ тобеи сертаркиба” (1966), “Воситаҳои алоқаҳои умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ дар забони адабии ҳозираи то ик” (1971), “ умлаи мураккаби тобеъ дар ҷ Ҷ забони адабии ҳозираи то ик” (1981). муаллифи китобҳои дарс ва ҷ Ӯ ӣ барномаҳои таълим ба- рои мактабҳои таҳсилоти миёнаи умум ва олии ӣ ӣ мамлакат, яке аз муаллифон ва муҳаррирони Грамматикаи илмии за- бони адабии ҳозираи то ик аст. ҷ Забони то ик яке аз забонҳои адабии қадимтарин Ватанамон ҷ ӣ мебошад.Таърихи инкишофи забони адабии то ик ба таърихи халқи то ик ба ҷ ҷ ҳаёти и тимои ва мадании он зич вобаста аст. Забон ва қонуну қоидаҳои ҷ тараққии онро танҳо дар сурате дуруст донистан мумкин аст, ки вай бо таърихи амъият, бо таърихи халқе, ки соҳиби забон ва бунёдкори он ҷ мебошад, пайваста ом хта мешавад. ӯ Дар таърихи забони адабии то ик солҳои 20-30 роли м ҳимми таърихи ҷ ӯ боздаанд. Дар ҳангоми майли забони адаб ба забони халқ басо афзуд ва дар ӣ нормаи он тағйирот идди ба амал омад. ҷ Устод С. Айн барои такмил ёфтани оммафаҳм ва беҳтар шудани қоида ва ӣ нормаи забони адабии то ик роли бағоят калон бозид. Адибони дигари мо: ҷ Лоҳут , Турсунзода, Сулаймон , М. Раҳим , С. Улуғзода, Ҳ. Карим, Р. алил, ӣ ӣ ӣ Ҷ . Икром , А. Деҳот , ва дигарон низ дар роҳи инкишоф ва такмили забони Ҷ ӣ ӣ адаби хизмати бузурге доранд. Ниҳоят, баъзе муаллифон ба муносибати омухтани хусусиятҳои забонии асархои бадеи ба мавзуи умлаҳои мураккаби тобеъ низ дахл кардаанд. ҷ Барои ошкор намудани хусусияти синтаксиси забони адабии точик асарҳое, ки ба тадқиқи синтаксиси забони форси бахшида шудаанд, низ чрлиби диққатанд. Ҳангоми тадқиқот ба анъанаю комьёбиҳои забоншиносони рус такя намуда, аз асарҳои сершумори онҳо доир ба назарияи умлаҳои ҷ мураккаби тобеъ истифода кардем. Ин асарҳо дар тахлили материали фаровони забони то ики ва дар тадқиқи крнунияти инкишофи сохти умлаҳои ҷ ҷ мураккаби тобеъ кумаки калон расонданд. Ҳамчунин дар вақти таълиф ба асарҳое, ки тадқиқи синтаксиси забонҳои дигарро фаро мегиранд, низ муро иат намудем, ҷ

Ҳануз бисьёр масъалаи синтаксиси чумлаҳои мураккаби тобеъ ва баъзе аз хелҳои умлаҳои пайрави забони адабии то ик пурра омухта нашудааст.ҷ ҷ Муайян кердани маънои асоси ва иловагии умлаҳои пайрав ва сабабҳои ҷ сермаъноии онҳо аз соҳаҳои муҳим ва тадқикнашудаи умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ мебошад. Дар ташаккули чумлаҳои мураккаби тобеъ воситаҳои гуногуни алока хизмати калон доранд ва тадқиқи ояндаи илми талаб мекунанд. Пайвандакҳо воситаи асосии алоқаи синтаксисии чузъхои чумлаи мураккаби тобеъ ҳисоб мешаванд ва дар ифодаи муносибатҳои гуногуни онҳо роли муҳим мебозанд. Пайвандакҳо на танҳо умлаи ҷ пайравро ба сар умла тобеъ мекунанд, балки дар айни ҳол тобиши маъноии он ҷ муносибатҳоро ҳам мефаҳмонанд. Ом хтани маъно ва вазифаҳои ӯ пайвандакҳои сершумори тобеъкунанда, махсусан пайвандакҳои таркиби ва доираи истеъмоли онҳо минбаъд ҳам дар мадди назари забоншиносон хоҳад буд. Калимаҳои ҳамнисбат низ воситаи муҳимми алоқаи умлаҳои ҷ мураккаби тобеъ буда, муносибатҳои сар умла ва умлаҳои пайравиро ифода ҷ ҷ мекунанд. Дар сурати ба эътибор нагирифтани калимаҳои ҳамнисбат ом хтани баъзе умлаҳои пайрав (мубтадо, хабар, миқдору ӯ ҷ дара ава ғайра) ва муайян кардани мохияти онҳо хете душвор аст.Азбаски ҷ масъалаи калимаҳои камнисбат дар забоншиносии то ик мавзўи нав аст, хусусиятхои онҳоро дар асоси афкори забони ҷ шиносии ом хтаи зарур меояд. ӯ Яке аз воситаҳри тадқиқнашудаи алоқаи тобеъ мутобиқати шаклҳои феъл хабарҳои умлаҳои пайрав ва сар умла ба шумор меравад, ки ҳамчун воситаи ҷ ҷ алоқа маъно, вазифа ва мавқеи умлаҳои пайрави муайян мекунад. Мутобиқат ҷ ҳатто воситаи ташаккули умлаҳои мураккаби тобиъ шуда метавонад ҷ (меомад , медидем, ӣ медидем, меомад ), ӣ ои умлаҳои пайрав ҳам воситаи алоқаи умлаҳри мураккиби тобеъ буда, ба Ҷ ҷ ҷ сохт ва маънои онҳо вобаста аст. Ом хтани ои умлаҳои пайрав барои сохти ӯ ҷ ҷ умлаҳои мураккаби тобеъ аҳамияти ҷ хеле бузург дорад. Ниҳоят, интонатсия ҳам, ки монанди воситаҳои дигар дар ташаккули умлаҳои мураккаби тобеъ роли калон мебозад, дар забоншиносии то ик ҷ ҷ қариб тадқиқ нашудааст. Ҳар як хели умлаи мураккаби тобеъ хусусиятҳои хос дорад. Дар он фарқияти ҷ муносибатҳои маъно, сохт ва системаи воситаҳои алоқаи тобеъ ҳаматарафа ифода мегардад. Барои ҳамин ҳам масъалан таснифоти умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ дар забони адабии то ик аҳамияти бағоят муҳимми назар ва амал ҷ ӣ ӣ дорад, Дар забоншинос чанд хели таснифи умлаҳои мураккаби тобеъ дида ӣ ҷ мешавад, Дар таснифоти анъанав умлаҳои мураккаби тобеъ қиёсан ба ӣ ҷ

умлаҳои содда ва умлаҳри пайрав қиёсан ба аъзоҳои пайрави умлаҳриҷ ҷ ҷ содда ом хта мешаванд ва истилоҳои умлаҳои пайрави муайянкунанда, ӯ Ҷ пуркунанда, мубтадо, хабар, ҳоли замону макон ва ғайра шаҳодати инанд. Ба асоси таснифоти дигари умлаҳои мураккаби тобеъ воситаҳои алоқаи ҷ тобеъро мегузоранд. Дар он асосан пайвандакҳои тобеъкунанда ва ё калимаҳои ҳамнисбат ба эътибор гирифта шудаанд. Ниҳоят, дар таснифоти охирин хусусиятҳои умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ васеътар ба назар гирифта мешавад: ба асоси он иҳатҳои сохт ва маънои ҷ умлаҳои мураккаби тобеъ гузошта шудаанд, ҷ Ҳоло дар забоншиносии то ик аз р и сохт ва маъно тасниф кардани умлаҳои ҷ ӯ ҷ мураккаби тобеъ беш аз пеш вусъат меёбад. Дар ин соҳа олимони забоншинос таснифоти нав пешниҳод карда, хусусиятҳои муҳимми чумлаҳои мураккаби тобеъро қайд кардаанд. Ба ҳар ҳол, таснифоти қатъии умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ ҳан з ву уд надорад. Бесабаб нест, ки ин проблема ӯ ҷ ҳамеша дар конференсияҳои илмии умумииттифоқи ва конгрессҳои байналхалки муҳокима мешавад. Мо кушиш намудем, ки дар араёни кор ана ҳамин масъалаҳои муҳимми ҷ синтаксиси умлаҳои мураккаби тобеъро дар асоси материали фаровони ҷ забони адабии то ик нишон диҳем. ҷ Интихоби умлаҳои мураккаби тобеъ бо умлаҳои пайрави ҳол чун мавз и ҷ ҷ ӯ тадқиқ бесабаб нест: дар онҳо муносибатҳои маъно сохт, системаи воситаҳои алоқаи тобеъ, иҳатҳои умум ва фарқкунандаи умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ ӣ ҷ махсусан равшан ифода мешавад. Ин рисола дар асоси материали забони асарҳои нависандагонва шоирони то ик ва қисман матбуоти давр ва тар имаҳо ҷ ҷ навишта шудааст.