Саидризо Ализода забоншиноси беҳамто





































ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНА МАХСУСИ Ӣ РЕСПУБЛИКАИ ЗБЕКИСТОН Ӯ ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ ХОРИ А Ҷ Ҷ КОРИ КУРС Ӣ АЗ ФАННИ ТАЪРИХИ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ ДАР МАВЗ И “Саидризо Ализода забоншиноси беҳамто” Ӯ
Н ақша: 1. Муқаддима 2. Фаъолияти забоншиносии Саидризо Ализода оиди забони то ик .ҷ ӣ 3. Фаъолияти р зноманигории С. ӯ Ализода дар р зномаи “ Ш ълаи ӯ ӯ инқилоб”. 4. Фаъолияти тар умонии С. ҷ Ализода. 5. Китобҳои С. Ализода оид ба забони то ик ҷ ӣ 6. Хулоса. 7. Р йхати адабиётҳо. ӯ
Муқаддима Забоншиноси соҳибистеъдод ва маъру- фи то ик Додо он То иев яке азҷ ҷ ҷ бунёдгу- зорони илми забоншиносии садаи ХХ дар То икистон аст. ҷ Профессор Д.То иев дар ҳамаи бобу бахшҳои илми забоншинос таълифоти ҷ ӣ бунёд ан ом додааст, аммо бештарин ва муҳимтарин тадқиқоти ба илми ӣ ҷ ӯ наҳв тааллуқ доранд. Ак- сар асару мақолаҳои ин олими закию хуштабъ ба наҳвиёти умлаҳои мураккаби тобеъ бахшида шудаанд: “ умлаҳои мураккаби ҷ Ҷ тобеи сертаркиба” (1966), “Воситаҳои алоқаҳои умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ дар забони адабии ҳозираи то ик” (1971), “ умлаи мураккаби тобеъ дар ҷ Ҷ забони адабии ҳозираи то ик” (1981). муаллифи китобҳои дарс ва ҷ Ӯ ӣ барномаҳои таълим ба- рои мактабҳои таҳсилоти миёнаи умум ва олии ӣ ӣ мамлакат, яке аз муаллифон ва муҳаррирони Грамматикаи илмии за- бони адабии ҳозираи то ик аст. ҷ Забони то ик яке аз забонҳои адабии қадимтарин Ватанамон ҷ ӣ мебошад.Таърихи инкишофи забони адабии то ик ба таърихи халқи то ик ба ҷ ҷ ҳаёти и тимои ва мадании он зич вобаста аст. Забон ва қонуну қоидаҳои ҷ тараққии онро танҳо дар сурате дуруст донистан мумкин аст, ки вай бо таърихи амъият, бо таърихи халқе, ки соҳиби забон ва бунёдкори он ҷ мебошад, пайваста ом хта мешавад. ӯ Дар таърихи забони адабии то ик солҳои 20-30 роли м ҳимми таърихи ҷ ӯ боздаанд. Дар ҳангоми майли забони адаб ба забони халқ басо афзуд ва дар ӣ нормаи он тағйирот идди ба амал омад. ҷ Устод С. Айн барои такмил ёфтани оммафаҳм ва беҳтар шудани қоида ва ӣ нормаи забони адабии то ик роли бағоят калон бозид. Адибони дигари мо: ҷ Лоҳут , Турсунзода, Сулаймон , М. Раҳим , С. Улуғзода, Ҳ. Карим, Р. алил, ӣ ӣ ӣ Ҷ . Икром , А. Деҳот , ва дигарон низ дар роҳи инкишоф ва такмили забони Ҷ ӣ ӣ адаби хизмати бузурге доранд. Ниҳоят, баъзе муаллифон ба муносибати омухтани хусусиятҳои забонии асархои бадеи ба мавзуи умлаҳои мураккаби тобеъ низ дахл кардаанд. ҷ Барои ошкор намудани хусусияти синтаксиси забони адабии точик асарҳое, ки ба тадқиқи синтаксиси забони форси бахшида шудаанд, низ чрлиби диққатанд. Ҳангоми тадқиқот ба анъанаю комьёбиҳои забоншиносони рус такя намуда, аз асарҳои сершумори онҳо доир ба назарияи умлаҳои ҷ мураккаби тобеъ истифода кардем. Ин асарҳо дар тахлили материали фаровони забони то ики ва дар тадқиқи крнунияти инкишофи сохти умлаҳои ҷ ҷ мураккаби тобеъ кумаки калон расонданд. Ҳамчунин дар вақти таълиф ба асарҳое, ки тадқиқи синтаксиси забонҳои дигарро фаро мегиранд, низ муро иат намудем, ҷ
Ҳануз бисьёр масъалаи синтаксиси чумлаҳои мураккаби тобеъ ва баъзе аз хелҳои умлаҳои пайрави забони адабии то ик пурра омухта нашудааст.ҷ ҷ Муайян кердани маънои асоси ва иловагии умлаҳои пайрав ва сабабҳои ҷ сермаъноии онҳо аз соҳаҳои муҳим ва тадқикнашудаи умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ мебошад. Дар ташаккули чумлаҳои мураккаби тобеъ воситаҳои гуногуни алока хизмати калон доранд ва тадқиқи ояндаи илми талаб мекунанд. Пайвандакҳо воситаи асосии алоқаи синтаксисии чузъхои чумлаи мураккаби тобеъ ҳисоб мешаванд ва дар ифодаи муносибатҳои гуногуни онҳо роли муҳим мебозанд. Пайвандакҳо на танҳо умлаи ҷ пайравро ба сар умла тобеъ мекунанд, балки дар айни ҳол тобиши маъноии он ҷ муносибатҳоро ҳам мефаҳмонанд. Ом хтани маъно ва вазифаҳои ӯ пайвандакҳои сершумори тобеъкунанда, махсусан пайвандакҳои таркиби ва доираи истеъмоли онҳо минбаъд ҳам дар мадди назари забоншиносон хоҳад буд. Калимаҳои ҳамнисбат низ воситаи муҳимми алоқаи умлаҳои ҷ мураккаби тобеъ буда, муносибатҳои сар умла ва умлаҳои пайравиро ифода ҷ ҷ мекунанд. Дар сурати ба эътибор нагирифтани калимаҳои ҳамнисбат ом хтани баъзе умлаҳои пайрав (мубтадо, хабар, миқдору ӯ ҷ дара ава ғайра) ва муайян кардани мохияти онҳо хете душвор аст.Азбаски ҷ масъалаи калимаҳои камнисбат дар забоншиносии то ик мавзўи нав аст, хусусиятхои онҳоро дар асоси афкори забони ҷ шиносии ом хтаи зарур меояд. ӯ Яке аз воситаҳри тадқиқнашудаи алоқаи тобеъ мутобиқати шаклҳои феъл хабарҳои умлаҳои пайрав ва сар умла ба шумор меравад, ки ҳамчун воситаи ҷ ҷ алоқа маъно, вазифа ва мавқеи умлаҳои пайрави муайян мекунад. Мутобиқат ҷ ҳатто воситаи ташаккули умлаҳои мураккаби тобиъ шуда метавонад ҷ (меомад , медидем, ӣ медидем, меомад ), ӣ ои умлаҳои пайрав ҳам воситаи алоқаи умлаҳри мураккиби тобеъ буда, ба Ҷ ҷ ҷ сохт ва маънои онҳо вобаста аст. Ом хтани ои умлаҳои пайрав барои сохти ӯ ҷ ҷ умлаҳои мураккаби тобеъ аҳамияти ҷ хеле бузург дорад. Ниҳоят, интонатсия ҳам, ки монанди воситаҳои дигар дар ташаккули умлаҳои мураккаби тобеъ роли калон мебозад, дар забоншиносии то ик ҷ ҷ қариб тадқиқ нашудааст. Ҳар як хели умлаи мураккаби тобеъ хусусиятҳои хос дорад. Дар он фарқияти ҷ муносибатҳои маъно, сохт ва системаи воситаҳои алоқаи тобеъ ҳаматарафа ифода мегардад. Барои ҳамин ҳам масъалан таснифоти умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ дар забони адабии то ик аҳамияти бағоят муҳимми назар ва амал ҷ ӣ ӣ дорад, Дар забоншинос чанд хели таснифи умлаҳои мураккаби тобеъ дида ӣ ҷ мешавад, Дар таснифоти анъанав умлаҳои мураккаби тобеъ қиёсан ба ӣ ҷ
умлаҳои содда ва умлаҳри пайрав қиёсан ба аъзоҳои пайрави умлаҳриҷ ҷ ҷ содда ом хта мешаванд ва истилоҳои умлаҳои пайрави муайянкунанда, ӯ Ҷ пуркунанда, мубтадо, хабар, ҳоли замону макон ва ғайра шаҳодати инанд. Ба асоси таснифоти дигари умлаҳои мураккаби тобеъ воситаҳои алоқаи ҷ тобеъро мегузоранд. Дар он асосан пайвандакҳои тобеъкунанда ва ё калимаҳои ҳамнисбат ба эътибор гирифта шудаанд. Ниҳоят, дар таснифоти охирин хусусиятҳои умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ васеътар ба назар гирифта мешавад: ба асоси он иҳатҳои сохт ва маънои ҷ умлаҳои мураккаби тобеъ гузошта шудаанд, ҷ Ҳоло дар забоншиносии то ик аз р и сохт ва маъно тасниф кардани умлаҳои ҷ ӯ ҷ мураккаби тобеъ беш аз пеш вусъат меёбад. Дар ин соҳа олимони забоншинос таснифоти нав пешниҳод карда, хусусиятҳои муҳимми чумлаҳои мураккаби тобеъро қайд кардаанд. Ба ҳар ҳол, таснифоти қатъии умлаҳои мураккаби ҷ тобеъ ҳан з ву уд надорад. Бесабаб нест, ки ин проблема ӯ ҷ ҳамеша дар конференсияҳои илмии умумииттифоқи ва конгрессҳои байналхалки муҳокима мешавад. Мо кушиш намудем, ки дар араёни кор ана ҳамин масъалаҳои муҳимми ҷ синтаксиси умлаҳои мураккаби тобеъро дар асоси материали фаровони ҷ забони адабии то ик нишон диҳем. ҷ Интихоби умлаҳои мураккаби тобеъ бо умлаҳои пайрави ҳол чун мавз и ҷ ҷ ӯ тадқиқ бесабаб нест: дар онҳо муносибатҳои маъно сохт, системаи воситаҳои алоқаи тобеъ, иҳатҳои умум ва фарқкунандаи умлаҳои мураккаби тобеъ ҷ ӣ ҷ махсусан равшан ифода мешавад. Ин рисола дар асоси материали забони асарҳои нависандагонва шоирони то ик ва қисман матбуоти давр ва тар имаҳо ҷ ҷ навишта шудааст.