SAMARQAND VILOYATI MEVALI BOG ` LARI TUPROQLARIDA YASHOVCHI YOMG ` IR CHUVALCHANGLARI (LUMBISIDAE OILASI) NING BIOEKOLOGIYASI VA AHAMIYATI M U N D A R I J A KIRISH .................................................................................................... 3 1.Adabiyotlar sharhi ............................................................................... 6 1.1.Yomg`ir chuvalchanglarining antomorfologik tavsifi ........................ . 9 1.2. Zarafshon vodiys ining tabiiy geografik tasnifi .......................... ....... 14 2. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari………………………… …… 2 1 2.1 Tadqiqot sharoitlari……………………………………………………….2 1 2.2. Tadqiqot obyektlari………………………………………………………25 2.3 Tadqiqot uslublari…………………………………………………………2 5 3. Tadqiqot natijalari..................................................................................... . 2 7 3.1.Samarqand viloyati yomg`ir chuvalchanglarining faunasi, tashqi tuzilishi va ichki morfologiyasi ................................................ ..27 3.2.Faunistik tarkibi ................................................................................... ..28 3.3.Yomg`ir chuvalchangining ekologik xususiyatlari.................................37 3.3.1.Suv muhitining yomg`ir chuvalchanglariga ta`siri ........................... ..39 3.3.2.Yomg`ir chuvalchanglarining regeneratsiyasi va tuproqda vertikal tarqalishi ................................................................................ ..40 3.4.Yomg`ir chuvalchanglarining ahamiyati .............................................. ..44 4.Xalqali chuvalchanglar mavzusi bo`yicha laboratoriya darsining yangi metodik uslub bo`yicha o`qitish ................................... ..46 Xulosalar………………………………………………………………………5 2 Tavsiyalar …………………………………………………………………… . 5 3 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………… .. 5 4

Kirish Mavzuning dolzarbligi Yоmg`ir chuvalchanglari tuproq jonivorlari biomassasining asosiy qismini tashkil etadi. Uning 1 m 2 maydondagi soni ayrim ekosistemalarda 500 tagacha etadi (Rahmatullaev, 2004). Yomg`ir chuvalchanglari tuproq hosil bo`lishidagi va uning tabiiy hosildorligini saqlab qolishdagi ahamiyati ekologiya, zoologiya, tuproqshunoslik va dehqonchilikga doir ko`pchilik manbalarda keng yoritilgan. Ch. Darvin “Omoch inson ixtiro qilgan eng qadimgi va eng muhim ahamiyatga ega bo`lgan mehnat qurollaridan biridir, ammo ungacha yomg`ir chuvalchanglari tuproqqa ishlv berib kelgan va hamma vaqt ishlov berib kelishaveradi” deb yozgan edi. Chuvalchanglarning faoliyati natijasida o`simlik qoldiqlari tuproqning chuqur qatlamlariga o`tib qoladi, tuproq yumshab, unga suv va havo o`tishi yaxshilanadi. Tuproq aeratsiyasining yaxshilanishi tufayli, organik moddalarning aerob parchalanish jarayoni tezlashadi. Bundan tashqari yomg`ir chuvalchanglari ichagidagi polimerizatsiya jarayonida organik moddalarning parchalanishidan gumin kislotalar hosil bo`ladi. Bu kislotalar mineral komponentlar bilan birga kompleks birikma gumusni hosil qiladi. Chuvalchanglar jig`ildonida joylashgan bezlar ajratib chiqaradigan mahsus moddalar, tuproqning kislotalik reaksiyasini neytrallash xususiyatiga ega. Chuvalchanglar tuproqni ichagi orqali o`tkazib, uni 10-15 foiz gumusli mayda donador koprolitlar holida chiqaradi. Bunday koprolitlar ichida mikroorganizmlar yaxshi rivojlanadi. Ular ichagida yashaydigan ammonifikatsiya bakteriyalari esa azotli organik moddalarni ammiakgacha minerallashtiradi.

Adabiyotlardan ma`lumki paxta yakkaxonligi davrida, ya`ni 1970-1990 yillarda maydonlarda kimyoviy moddalarni haddan tashqari ko`p qo`llash natijasida zaharlandi. Buning natijasida tuproqdagi ming-minglab umurtqali hayvonlar va shu jumladan yomg`ir chuvalchanglari ham kamayib ketdi. Mutaxassislarning ma`lumotlariga ko`ra zaharlangan 1 gektar yerdagi chuvalchanglarning soni 3-4 millionga yetadi. Ular tuproqning ona jinsini va undagi barg, organik qoldiqlarni qayta ishlab beradi. Toza ekologik muhitli tuproqda chuvalchanglar har yili ovqat hazm qilish a`zolari orqali 300-400 tonna miqdordagi tuproqni o`tkazib, 8-10 yilda esa butun haydaladigan qatlamni qayta ishlab beradi va yangilaydi. Yerni gumus miqdorini boyitadi. Afsuski, hozirgi paytda viloyatimizning aksariyat tuproqlarida chuvalchanglar soni kamayib ketgan. Hozirgi paytda tekshirishlar shuni ko`rsatadiki eng avval sug`oriladigan yerlarning hosildorligi keskin oshishi uchun dastlab yerlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilash lozim. Yomg`ir chuvalchanglarining qishloq xo`jaligiga ulkan foyda keltirish bilan birga, ularning ayrim turlari O`zbekiston hududida umurtqali hayvonlarning gelmintlarini (askarida, nematudalar) tarqalishida ishtirok etadi. Ular tuproq mezofaunasining asosiy komprolitlari bo`lib, gelmintlarning oraliq va rezervuar xo`jayinlari sifatida yovvoyi va uy hayvonlarining gelmintoz kasalliklarini tarqalishida muhim rol o`ynaydi. Yuqoridagilardan ma`lum bo`ldiki, yomg`ir chuvalchanglarini ham nazariy ham amaliy jihatdan o`rganish dolzarb hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi: Samarqand viloyati мевали боғлар maydonlarida tarqalgan yomg`ir chuvalchanglari ekologiyasini tadqiq etish va shu asosda ularning tuproq unumdorligini oshirishdagi rolini o`rganish. Tadqiqotning vazifalari: 1. Halqali chuvalchanglar tipini tasniflash, yomg`ir chuvalchanglarining anoto-morfologik tuzilishini ta`riflash. 3

2. Samarqand viloyati мевали боғлар hududida tarqalgan yomg`ir chuvalchanglarining turlar tarkibini aniqlash, anoto-morfologik tavsifini berish, morfologiyasi, tarqalishi va xo`jalikdagi ahamiyatini o`rganish, xulosalar chiqarish, tavsiyalar va takliflar berish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Malakaviy bitiruv ishi natijasida olingan faunistik va ekologik ma`lumotlar nazariy va amaliy, zoologiya, ekologik fanlari sohasidagi bilimlarga qo`shimcha materiallar bo`lib hisoblanadi. Chuvalchanglar tur tarkibini tahlil qilish natijalari Samarqand viloyati hududida inson ta`siri ostida sodir bo`layotgan o`zgarishlarning hudud yomg`ir chuvalchanglari faunasiga ta`sirini o`rganishda qo`shimcha manbaa bo`lib xizmat qiladi. Ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv 3 bo`lim 11 band, xulosalar, tavsiya va takliflardan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati tashkil etadi. Hajmi 54 bet. Ishda 2 ta jadval va 8 ta rasm mavjud.

1. Adabiyotlar sharhi Samarqand viloyati yomg`ir chuvalchanglari shu davrgacha ma h sus o`rganilmagan edi. Shu sababli biz umuman O`zbekistonda ularga bag`ishlangan adabiyotlarni quyida qisqacha tahlil etamiz. O`zbekiston hududida yomg`ir chuvalchanglarning hayotini o`rganishda dastlabki tadqiqotlar XX asrning 30-yillarida A.L.Bradskiy [5] tomonidan o`tkazilgan. 1940-yillardan so`ng R.A.Alimdjanov [1] Shimoliy O`zbekistonda sug`oriladigan bedapoyalar tuproq faunasini o`rganishda chuvalchanglarni ham ta`riflagan. Yer yuzida mavjud barcha ekosistemalarda yomg`ir chuvalchanglari ustida ish olib borgan ( Michaelsen, 1900, 1910). Hozirda O`rta Osiyo mintaqasida yomg`ir chuvalchanglarining 31 turi tarqalganligi ma`lum . Mazkur mintaqada yomg`ir chuvalchanglari turlarining kamligi ularning deyarlik o`rganilmaganligi bilan bog`liqdir. Janubiy Qozog`iston hududlarida tarqalgan 13 turdan 9 tasi endemik 13 turdan 9 tasi endemik va 4 tasi kosmopolit hisoblanadi . O`zbekiston hududlarida aniqlangan 21 turdan 10 tasi endemi k , 11 tasi kosmopolitdir. R.A. Alimdjanov S.G. Bronshteyn [2] Zarafshon vodiysi umurtqasiz hayvonlarini o`rganish jarayonida bu hayvonlarga katta urg`u bergan. Bizlar bu ishda keltirilgan yomg`ir chuvalchanglari turlari T.S.Perel [16] tomonidan o`rganilgan. Ularning sistematik o`rni qaytadan tiklangan. X.A. Dimo [10] O`zbekiston sharoitida yomg`ir chuvalchanglarining faoliyatini o`rganib 1 m 2 maydondagi tuproqda o`rtacha 150 ta chuvalchang bo`lishini hisoblab chiqqan. Uning ko`rsatishicha chuvalchanglar yil davomida tuproq yuzasiga 20 т koprolitlar ishlab chiqaradi. O.M. Mavlonov, G.X. Axmedov [11] tuproq zoologiyasiga bag`ishlangan o`quv qo`llanmasida yomg`ir chuvalchanglari xususida xususan, ularning tuzilishi, biologik xususiyati, foydasi haqida ma`lumotlar mavjud. 5