logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Suverenitet va majburmaslik

Suverenitet va majburmaslik

Yuklangan vaqt:

09.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: Suverenitet va majburmaslik Mundarija: 1. Kirish…………………………………………………………………………….3 2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari………………………………………...5 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari……………………………………...6 4. Suverenitet va majburmaslikni chegaralash……………………………………10 5. Suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolar………………………….13 6. Xulosa…………………………………………………………………………..18 7. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...20 1 Kirish XXI asrda xalqaro huquq va siyosat sohalarida suverenitet va majburmaslik tamoyillari muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir davlat o‘z ichki ishlarini boshqarish, o‘z hududida hukmronlik qilish va tashqi siyosatni mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega bo‘lishi kerak. Suverenitetning asosi sifatida davlatlarning suveren huquqlari tan olinadi. Bu tamoyil xalqaro huquqning eng muhim poydevorlaridan biri hisoblanadi. Biroq, ba’zi holatlarda bu tamoyilga qarshi chiqqan aralashuvlar ham mavjud bo‘lishi mumkin, masalan, inson huquqlari buzilganda yoki global xavf-xatarlarga qarshi kurashishda. Majburmaslik, yoki boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili, xalqaro munosabatlar tizimida barqarorlik va tinchlikni saqlashda asosiy prinsiplardan biri hisoblanadi. Bu tamoyil, bir tomondan, davlatlarning o‘zaro hurmatini ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, har qanday davlat o‘z suverenitetini saqlash huquqiga ega bo‘lishini nazarda tutadi. Majburmaslik tamoyilining kelib chiqishi ko‘plab xalqaro shartnomalarda va xalqaro huquq amaliyotida mustahkamlanadi. Suverenitet va majburmaslik tamoyillari o‘rtasida ba’zan muvozanatni saqlash qiyin bo‘ladi. Chunki ba’zi holatlarda, masalan, insoniyatga qarshi jinoyatlar, genotsid yoki ommaviy qirg‘inlar sodir bo‘lishi mumkin, bunday holatlarda xalqaro jamoatning aralashuvi zarur bo‘ladi. BMT, xalqaro sudlar va 2 boshqa xalqaro tashkilotlar bu tamoyillarni amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi, biroq ba’zan bu tamoyillar o‘rtasida qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Suverenitet va majburmaslik - XXI asrning geosiyosiy va huquqiy jarayonlarida dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan tushunchalardir. Suverenitet, asosan, davlatlarning o‘z hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lishini, ichki va tashqi ishlariga aralashilmasligini anglatadi. Majburmaslik esa, davlatlarning bir-biriga hurmat bilan qarashlari va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikka majbur ekanliklarini bildiradi. Ushbu ikki tushuncha xalqaro huquqda, ayniqsa, davlatlararo munosabatlar va inson huquqlarini himoya qilishda asosiy tamoyillardan biridir. Shu bilan birga, suverenitet va majburmaslik tamoyillarining cheklanishi masalalari ko‘plab xalqaro munosabatlar va siyosatlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyillarni tahlil qilish, shuningdek, ularning xalqaro huquq va diplomatiya amaliyotidagi o‘rni, global tinchlikni ta’minlashda, shuningdek, davlatlararo aloqalarni rivojlantirishda qanday muhim rol o‘ynashini tushunishga yordam beradi. Asosiy maqsad:  Suverenitet va majburmaslik tamoyillarining xalqaro huquqdagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash.  Bu tamoyillarning cheklanishi, o‘zaro bog‘liqligi va amaliyotdagi misollarini ko‘rib chiqish.  Xalqaro jamiyatda ushbu tamoyillar o‘rtasidagi muvozanatni qanday saqlash mumkinligini tahlil qilish. Suverenitet va majburmaslik tamoyillarini tahlil qilish, ularning tarixiy rivojlanishi va xalqaro huquqdagi o‘rni, shuningdek, ularning bir-biriga qarshi kelishi holatlariga e'tibor qaratishdir. 3 2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari. Suverenitet - bu davlatning eng yuqori hokimiyatga ega bo‘lishi, o‘z qonunlarini o‘zi yaratishi va amalga oshirishi, o‘z hududida ichki va tashqi siyosatini o‘zi belgilashi huquqidir. Suverenitet - davlatning ichki va tashqi mustaqilligini ta’minlaydigan, uning davlat hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lish huquqidir. Suverenitetning rivojlanish tarixiga qarasak, u XVIII asrda Yevropada eng ko‘p muhokama qilina boshlandi, ayniqsa, Vestfaliya shartnomasi (1648) suverenitet tamoyilining asosiy huquqiy poydevoriga aylandi. Bu shartnoma, asosan, davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va o‘zaro hurmat qilish asosida xalqaro munosabatlar tizimini shakllantirdi. Suverenitetning bir necha turlari mavjud: 1. Ichki suverenitet - Davlatning o‘z hududidagi siyosiy hokimiyatni amalga oshirish huquqi. Ichki suverenitet davlatning ichki qonunlarini yaratish va amalga oshirishga imkon beradi. 2. Tashqi suverenitet - Davlatning xalqaro aloqalar, tashqi siyosatni yuritish va xalqaro huquq bilan belgilangan huquqlarga ega bo‘lish huquqi. Bu, 4 masalan, diplomatik aloqalar o‘rnatish yoki xalqaro shartnomalar tuzish imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi. 3. Suverenitetning amaldagi (de-fakto) shakli - Ba’zi davlatlar suverenitetga ega bo‘lsa ham, amalda uning o‘rnatilishi qiyin bo‘lgan holatlarni anglatadi. Masalan, ichki urushlar yoki mutlaq diktatorlik hukmron bo‘lgan davlatlarda suverenitetning ishlashida muammolar yuzaga kelishi mumkin. 4. Juridik suverenitet - Bu xalqaro huquq va normalar asosida davlatning o‘zligini tan olish va hurmat qilish. Suverenitetning quyidagi asosiy turlari mavjud:  Ichki suverenitet: Davlatning o‘z hududida barcha siyosiy va ijtimoiy tizimlarni boshqarish huquqi.  Tashqi suverenitet: Davlatning xalqaro aloqalar va tashqi siyosatni mustaqil ravishda yuritish huquqi.  Juridik suverenitet: Davlatning xalqaro huquq bilan mustahkamlangan huquqlari va erkinliklari.  De fakto suverenitet: Agar davlat ichki yoki tashqi siyosiy muammolar tufayli o‘z hokimiyatini amalda amalga oshirolmasa. 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari. Majburmaslik, yoki aralashmaslik tamoyili, xalqaro huquqda davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmasligi, boshqa davlatlarning suverenitetiga hurmat ko‘rsatishni anglatadi. BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti) Ustavi 5 hamda boshqa xalqaro huquqiy normativ hujjatlar majburmaslik tamoyilini mustahkamlashga qaratilgan. Majburmaslik tamoyilining asosiy mohiyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Ichki ishlarga aralashmaslik: Bir davlat boshqa davlatning ichki siyosatiga, uning konstitutsiyasiga, iqtisodiy va madaniy faoliyatiga aralashmasligi kerak. Tinchlikni saqlash: Yalpi maqsad — xalqaro tinchlikni ta’minlash va davlatlar o‘rtasida urushlar, ziddiyatlarning oldini olish. BMTning xavfsizlik kengashi bunga qarshi chora-tadbirlar ko‘rishi mumkin. Majburmaslik (Non-Intervention) xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biridir. Ushbu tamoyil davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikni, davlatlarning suvereniteti va hududiy yaxlitligini hurmat qilishni ta’minlaydi. Majburmaslik tamoyili xalqaro munosabatlarda barqarorlik va tinchlikni saqlashga, shuningdek, davlatlar o‘rtasida hurmatga asoslangan aloqalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Quyida bu tamoyilning asosiy mohiyati, uning huquqiy asoslari, muammolari va tarixiy misollarini keltiraman. Majburmaslik — bu davlatlarning boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, ularning suverenitetini va hududiy yaxlitligini hurmat qilish tamoyilidir. Bu tamoyil xalqaro huquqning markaziy prinsipi bo‘lib, davlatlar o‘rtasidagi tinchlikni, barqarorlikni va hurmatni ta’minlashga qaratilgan. Majburmaslik quyidagi asosiy nuqtalarda ifodalanadi: 1. Ichki siyosatga aralashmaslik: Har bir davlat o‘z ichki ishlarini, siyosatini va qonunlarini mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega. Xalqaro jamiyat boshqa davlatlarning ichki ishlariga, hukumat shakllariga, qonunlarga va siyosatga aralashmasligi kerak. 2. Tashqi siyosatni hurmat qilish: Davlatlar bir-birining tashqi siyosatini va xalqaro aloqalarini, shuningdek, xalqaro shartnomalar va bitimlarni hurmat qilishlari kerak. 6 3. Suverenitet va hududiy yaxlitlikni saqlash: Suverenitet va hududiy yaxlitlik tamoyilini hurmat qilish — davlatning o‘z hududida o‘z hukumati va hokimiyatini o‘rnatish huquqi. Majburmaslik tamoyili shu huquqni saqlashni ta’minlaydi. Majburmaslik tamoyilining tarixiy rivojlanishi Yevropa tarixidagi muhim voqealar bilan bog‘liq. Masalan, Vestfaliya shartnomasi (1648) davlatlarning bir- birining ichki ishlariga aralashmaslik va suverenitetga hurmat ko‘rsatish tamoyilini mustahkamladi. Ushbu shartnoma, ayniqsa, Yevropadagi urushlardan so‘ng davlatlarning o‘zaro aloqalarini tartibga solishga qaratilgan edi. XVI-XVII asrlarda davlatlararo urushlar va hududiy bahslar ko‘paygan davrda majburmaslik tamoyili muhim rol o‘ynay boshladi. Boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik va suverenitetni hurmat qilish xalqaro munosabatlarning asosiy printsipi sifatida tan olinadi. XX asrda esa Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va boshqa xalqaro tashkilotlar majburmaslik tamoyilini yanada rivojlantirishga harakat qilishdi. BMT Ustavi va boshqa xalqaro huquq hujjatlari bu tamoyilni kuchaytirib, davlatlararo munosabatlarda tinchlikni saqlashni ta’minlashga intilishdi. Xalqaro huquqda majburmaslik tamoyilining asoslari Majburmaslik tamoyili xalqaro huquqda quyidagi asosiy hujjatlarda o‘z ifodasini topadi: BMT Ustavi (1945): BMTning asosiy hujjati bo‘lgan Ustavning 2-moddasida majburmaslik tamoyili aniq ko‘rsatilgan. Ustunning 7-moddasi, 2-bandi shunday deydi: "BMTga a'zo bo‘lgan davlatlar bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va suverenitetni hurmat qilishga majburdir." Xalqaro huquq shartnomalari va bitimlar: Xalqaro huquqda davlatlarning bir- birining ichki ishlariga aralashmasligi zarurligi ko‘plab shartnomalarda mustahkamlangan. Masalan, Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro paktlar va 7 boshqa inson huquqlari himoyasi bilan bog‘liq shartnomalar majburmaslik tamoyilini asoslaydi. Xalqaro nizolarni hal qilishda majburmaslik: Xalqaro huquqdagi asosiy printsiplardan biri davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmasligi va suverenitetini hurmat qilishdir. BMT, xalqaro sudiya va boshqa tashkilotlar bu tamoyilni buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilishadi. Majburmaslik tamoyilining cheklanishi Biroq, majburmaslik tamoyili ba'zi holatlarda cheklanadi. Xalqaro huquqda ba'zi istisnolar mavjud, ularning eng asosiylari quyidagilar: 1. Insoniyatga qarshi jinoyatlar: Agar bir davlatda jiddiy inson huquqlari buzilishlari yoki genotsid, urush jinoyatlari va jinoyatlar sodir bo‘lsa, xalqaro jamiyat aralashishga majbur bo‘ladi. Misol uchun, Bosniya va Hersegovina urushi yoki Ruanda genotsidida xalqaro aralashuvlar majburiy bo‘ldi. 2. BMTning xavfsizlik kengashining qarorlari: BMTning Xavfsizlik kengashi, agar xalqaro tinchlikka va xavfsizlikka tahdid solayotgan holatlar yuzaga kelsa, davlatlarning ichki ishlariga aralashuvga ruxsat berishi mumkin. BMTning aralashuvi "tincharosti" (peacekeeping) va "xavfsizlik operatsiyalari" orqali amalga oshiriladi. 3. Harbiy aralashuvlar: Ayrim holatlarda, masalan, ba'zi davlatlarda kuchli urushlar yoki tinchlikka tahdid soluvchi vaziyatlarda, xalqaro huquq majburiy ravishda aralashishni talab qiladi. Bu, masalan, Kosovo (1999) yoki Suriya inqirozi kabi holatlarda yuzaga keldi. 4. Ekologik va ijtimoiy xavflar: Yig‘ilishlar va xalqaro jamoat ekologik va global ijtimoiy xavflarga qarshi kurashishda hamkorlik qilishga chaqirmoqda. Bu ba'zan majburmaslik tamoyilining cheklanishini talab qiladi, chunki ba'zi hollarda global xavfsizlik va barqarorlik uchun barcha davlatlar o‘rtasida hamkorlik zarur. 8 Misollar 1. Kosovo (1999): NATOning Kosovo urushida aralashuvi majburmaslik tamoyilining istisnosi sifatida ko‘riladi. NATO harbiy aralashuvini milliy suverenitetni cheklab, ehtimoliy jinoyatlardan va inson huquqlari buzilishidan himoya qilish maqsadida amalga oshirdi. 2. Yugoslaviya urushi: Yugoslaviya federatsiyasining parchalanishi davomida Xalqaro jamoat ko‘plab davlatlarning ichki ishlariga aralashdi. Xalqaro sudlar va BMT tinchlikni tiklash va urush jinoyatlariga qarshi kurashishda faol ishtirok etdi. 4. Suverenitet va majburmaslikni chegaralash Suverenitet va majburmaslik tamoyillari xalqaro huquqda mustahkam poydevor bo‘lsa-da, ba’zi holatlarda ularni cheklash yoki chegaralash zaruriyatlari yuzaga keladi. Xalqaro huquq, asosan, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikni ta’minlasa-da, ba’zi hollarda bu tamoyillarning buzilishi yoki cheklanmasi global tinchlikni saqlash, inson huquqlarini himoya qilish yoki ekologik xavf-xatarlarni bartaraf etish kabi global manfaatlarga javob berishi mumkin. Quyida suverenitet va majburmaslikni chegaralash holatlari va buning xalqaro huquqdagi asosi ko‘rib chiqiladi. 1. Suverenitetni chegaralash: Suverenitet — har bir davlatning ichki ishlariga mutlaq hukmronlik qilish huquqi bo‘lsa-da, ba’zi holatlarda suverenitet cheklanishi mumkin. Bu, odatda, xalqaro xavfsizlik, inson huquqlari, genotsid yoki urush jinoyatlari kabi global 9 masalalar yuzaga kelganida bo‘ladi. Suverenitetni chegaralashning asosiy sabablarini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Xalqaro huquqiy shartnomalar: Suverenitetni chegaralashning asosiy shakllaridan biri xalqaro shartnomalarga qo‘shilishdir. Davlatlar xalqaro huquq normalari va majburiyatlariga binoan o‘z suverenitetlarini qisqartirishi mumkin. Masalan, davlatlar xalqaro inson huquqlari shartnomalariga qo‘shilish orqali o‘z ichki qonunlarida ma'lum cheklovlarni joriy qilishi mumkin. BMT Ustavi, Xalqaro Inson Huquqlari Paktlari, ekologik shartnomalar va boshqa xalqaro kelishuvlar suverenitetni cheklashni nazarda tutadi. Insoniyatga qarshi jinoyatlar: Bir nechta davlatlar tomonidan tasdiqlangan Xalqaro Jinoyat Sudi (XJS)ning tashkil etilishi suverenitetni cheklashning yana bir misolidir. XJS urush jinoyatlari, genotsid, insoniyatga qarshi jinoyatlar kabi jiddiy jinoyatlar sodir etilgan davlatlarga qarshi huquqiy chora-tadbirlarni ko‘rish huquqiga ega. Bu, o‘z navbatida, suverenitetning cheklanishini talab qiladi, chunki davlatlarning ichki ishlariga aralashish zarurati tug‘iladi. Xalqaro xavfsizlikni ta'minlash: BMT Xavfsizlik Kengashi o‘zining 7-moddasi orqali xalqaro xavfsizlikni ta’minlash uchun davlatlarning suverenitetiga aralashish huquqini berishi mumkin. Masalan, agar davlatda katta miqdordagi qurolli mojarolar yoki urush bo‘lsa, BMT Xavfsizlik Kengashi o‘sha davlatga qarshi iqtisodiy sanksiyalar qo‘llash, harbiy aralashuvni amalga oshirish yoki tinchlikni saqlash uchun boshqa vositalarni qo‘llash imkoniyatiga ega. Bu holda, suverenitetning cheklanishi xalqaro xavfsizlikni ta'minlash maqsadida amalga oshiriladi. Ekologik va tabiiy ofatlar: 10 Global ekologik muammolar, masalan, global isish, iqlim o‘zgarishi, suv va boshqa resurslar taqchilligi kabi holatlar, ba’zan davlatlarning suverenitetiga cheklovlar kiritishga olib keladi. Davlatlar ekologik muammolarni bartaraf etish uchun xalqaro shartnomalar va tashabbuslarni amalga oshirishga majbur bo‘lishi mumkin, bu esa o‘z suverenitetlarini cheklashga sabab bo‘ladi. 2. Majburmaslikni chegaralash: Majburmaslik tamoyili (Non-intervention) har bir davlatning ichki ishlariga aralashmaslikni ta’minlasa-da, ba’zi hollarda bu tamoyilga qarshi chiqish zarur bo‘lishi mumkin. Majburmaslikni chegaralashning asosiy sabablari ham xalqaro xavfsizlik, inson huquqlari, yoki global masalalarni hal qilish bilan bog‘liqdir. Quyidagi holatlarda majburmaslik tamoyilini cheklash mumkin: Inson huquqlarining jiddiy buzilishi: Majburmaslik tamoyilining eng ko‘p cheklangan holati inson huquqlari buzilganida yuzaga keladi. Agar bir davlatda genotsid, etnik tozalash, xotin-qizlar va bolalar huquqlari kabi jiddiy huquqiy buzilishlar sodir bo‘lsa, xalqaro jamiyatning aralashuvi zarur bo‘ladi. Xalqaro huquq, ayniqsa, BMT Ustavi, shu kabi holatlarda, davlatlarning ichki ishlariga aralashishni va xalqaro xavfsizlikni ta'minlash uchun harakat qilishni imkoniyat sifatida ko‘rsatadi. Misol uchun, Kosovo urushi (1999) yoki Ruanda genotsidida xalqaro jamiyat aralashgan. BMT Xavfsizlik Kengashining qarorlari: BMT Xavfsizlik Kengashi, 7-modda orqali, xalqaro xavfsizlikni ta'minlash maqsadida davlatlarning ichki ishlariga aralashish huquqiga ega. Agar bir davlatda xalqaro xavfsizlikka tahdid soluvchi vaziyatlar yuzaga kelsa, masalan, urushlar yoki ommaviy qirg‘inlar, BMT Xavfsizlik Kengashi o‘sha davlatga aralashish huquqini tan oladi. Bu holatda, majburmaslik tamoyili cheklanadi va xalqaro jamoat davlat ichki ishlariga aralashadi. 11 Gumanitar aralashuvlar: Gumanitar yordam ko‘rsatish yoki gumanitar sabablar bilan davlatning ichki ishlariga aralashish ham majburmaslik tamoyilining istisnosidir. Agar bir davlatda tabiiy ofatlar, ommaviy ocharchilik, kasalliklar yoki boshqa gumanitar inqirozlar yuzaga kelsa, xalqaro tashkilotlar va davlatlar bu holatlarda yordam ko‘rsatishga majbur bo‘ladi. Masalan, Suriya fuqarolar urushi yoki Filippindagi tabiiy ofatlarda xalqaro yordam tashkilotlari va davlatlar gumanitar aralashuvlar amalga oshirishgan. Gibrid tahdidlar va terrorizm: Global xavfsizlikka tahdid soluvchi boshqa omillar, masalan, terrorizm, gibrid tahdidlar, transmilliy jinoyatlar (kallik, narkotik savdosi, odam savdosi) va boshqa jinoyatlar majburmaslik tamoyilining cheklanishiga olib kelishi mumkin. Bu holatlarda davlatlarning ichki ishlariga aralashish xavfsizlikni ta'minlash uchun zarur bo‘ladi. 5. Suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolar Suverenitet va majburmaslik tamoyillari xalqaro huquqning asosiy prinsiplari hisoblanadi, lekin bu ikki tamoyil o‘rtasida muammolar va qarama- qarshiliklar yuzaga kelishi mumkin. Suverenitet tamoyili davlatlarning mustaqilligi, hududiy yaxlitligi va ichki ishlariga hukmronlik qilish huquqini himoya qilsa, majburmaslik tamoyili davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikni ta’minlaydi. Shunga qaramay, ba’zan bu ikki tamoyil bir-biriga qarshi chiqadi, chunki ba’zi hollarda bir davlatning ichki ishlariga aralashish global xavfsizlik yoki inson huquqlarini himoya qilish uchun zarur bo‘lishi mumkin. Quyida 12 suverenitet va majburmaslik tamoyillari o‘rtasidagi asosiy muammolarni va ularning xalqaro huquqdagi o‘rnini ko‘rib chiqamiz. 1. Inson huquqlarini himoya qilish va suverenitet: Inson huquqlari bu XXI asrda jahon jamoatchiligi uchun eng muhim masalalardan biriga aylangan. Suverenitet tamoyili davlatlarga o‘z ichki ishlariga aralashmaslikni kafolatlaydi, lekin agar davlat ichida jiddiy inson huquqlari buzilsa (masalan, genotsid, etnik tozalash, qirg‘inlar yoki ommaviy repressiyalar), xalqaro hamjamiyat bu davlatga aralashish huquqini iddao qiladi. Misol: Ruanda genotsidi (1994): Ruandadagi etnik tozalashda yuzaga kelgan holat xalqaro jamiyatning suverenitet tamoyiliga qarshi aralashishini ko‘rsatadi. Suverenitetni hurmat qilish, albatta, Ruandaning ichki ishlariga aralashmaslikni talab qiladi, ammo genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar yuzaga kelganida xalqaro huquq majburiyatini bajarish uchun aralashish zarur bo‘ldi. Kosovo (1999): NATOning aralashuvi suverenitet tamoyilini buzgan, lekin inson huquqlarini himoya qilish va etnik tozalashni to‘xtatish maqsadida amalga oshirilgan. Muammo: Inson huquqlarini himoya qilish zarurati bilan suverenitetni hurmat qilish o‘rtasidagi muvozanatni topish juda qiyin. Suverenitetning buzilishi bir davlatning mustaqilligiga xalaqit berish, o‘z ichki ishlariga aralashishning qiyinligi va yangi xalqaro konfliktlarning boshlanishiga olib kelishi mumkin. 2. Xalqaro xavfsizlikni ta'minlash va suverenitet: Xalqaro xavfsizlikni ta’minlash jarayonida BMT Xavfsizlik Kengashining qarorlari va boshqa xalqaro tashkilotlarning aralashuvi, ba’zan, davlatlarning 13 suverenitetini cheklashga olib keladi. Agar bir davlatning ichki inqirozi xalqaro xavfsizlikka tahdid solsa yoki qo‘shni davlatlarga tahdid yuzaga kelsa, xalqaro hamjamiyat aralashishga majbur bo‘ladi. Misol: Suriya inqirozi (2011): Suriyada yuzaga kelgan fuqarolar urushi va Suriya hukumatining ommaviy huquqbuzarliklari xalqaro xavfsizlikka tahdid solgan. BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan aralashish talablari bo‘ldi, lekin suverenitetni hurmat qilish tamoyili va majburmaslik tamoyili o‘rtasida qarama- qarshilik yuzaga keldi. Xavfsizlik Kengashining qarorlarida harbiy aralashuvlar va iqtisodiy sanksiyalar kiritildi. Muammo: Suverenitet va xalqaro xavfsizlikni ta’minlash o‘rtasidagi muammo, ba’zan, davlatlarning ichki inqirozlariga xalqaro jamiyatning aralashishini talab qiladi. Ammo, bu holatda, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash uchun harakat qilish va suverenitetni hurmat qilish o‘rtasidagi balansni topish zarur. 3. BMT va xalqaro aralashuv: BMT Ustavi 2-moddasiga binoan, barcha davlatlar o‘z suverenitetini hurmat qilishlari kerak va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmasliklari lozim. Ammo, BMT Xavfsizlik Kengashining qarorlari ba’zan davlatlar ichki ishlariga aralashishni talab qiladi. Suverenitetni cheklashning istisnolari, odatda, xavfsizlikka tahdid soladigan vaziyatlar, genotsidlar yoki boshqa jiddiy inson huquqlari buzilishlarida yuzaga keladi. Misol: Bosniya va Hersegovina urushi (1992-1995): BMTning xavfsizlikni ta’minlashdagi harbiy operatsiyalari va diplomatik aralashuvlari suverenitet tamoyilini chekladi. Biroq, bu aralashuvlar insoniyatga qarshi jinoyatlar va etnik tozalashni to‘xtatishga qaratilgan edi. 14 Muammo: BMT Xavfsizlik Kengashining qarorlari ko‘pincha xalqaro xavfsizlikni ta’minlash uchun zarur bo‘lsa-da, ularning amalga oshirilishi suverenitetni cheklaydi va ba’zi davlatlar uchun bu qarorlar notinchlikka olib kelishi mumkin. Buning natijasida xalqaro aralashuvlarning o‘rnini aniqlash va bu aralashuvlarning qonuniyligini ta’minlash muammolari yuzaga keladi. 4. Gumanitar aralashuv va suverenitet: Gumanitar yordam ko‘rsatish yoki gumanitar sabablar bilan davlatlarning ichki ishlariga aralashish ham majburmaslik tamoyilining cheklanishiga olib keladi. Agar bir davlatda tabiiy ofatlar, ocharchilik, ommaviy kasalliklar yoki boshqa gumanitar inqirozlar yuzaga kelsa, xalqaro tashkilotlar yoki boshqa davlatlar bu holatlarda yordam ko‘rsatishga majbur bo‘ladi. Misol: Filippindagi tabiiy ofatlar: 2013-yilda Filippin orollarida yuzaga kelgan Haiyan do‘lati (yoki Yolanda) kuchli qasht va yomg‘irlar tufayli ommaviy falokatga olib keldi. Xalqaro jamoat gumanitar yordamni etkazib berish uchun Filippinning suverenitetini chekladi. Muammo: Gumanitar aralashuvlar ba’zida suverenitetni cheklashga olib keladi, lekin bunday yordam faqatgina insoniyatning yordami sifatida amalga oshiriladi. Biroq, har qanday davlat bu aralashuvni qabul qilmasligi mumkin, bu esa diplomatik ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. 5. Suverenitet va global ekologik masalalar: Global ekologik masalalar, masalan, iqlim o‘zgarishi, suv resurslari taqchilligi va ekologik xavf-xatarlar global hamkorlikni talab qiladi. Bu holatlarda ba'zi davlatlar o‘z suverenitetini cheklashga majbur bo‘ladi, chunki ekologik muammolar dunyo bo‘yicha harakat qilishni talab qiladi. 15 Misol: Parij shartnomasi (2015): Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishda davlatlar o‘z xalqaro shartnomalariga binoan suverenitetni cheklab, global ekologik xavfsizlikni ta’minlashga majbur bo‘ladi. Bu suverenitetni cheklashning misolidir, chunki ba’zi davlatlar iqlim o‘zgarishiga qarshi chora-tadbirlar qo‘llashga majbur bo‘ladi. Muammo: Ekologik xavf-xatarlar global miqyosda yechim talab qilganda, ba’zi davlatlar o‘z iqtisodiy va ekologik siyosatlarini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi, bu esa suverenitetni cheklashga olib keladi. 16 Xulosa Suverenitet va majburmaslik tamoyillari xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini tashkil etadi. Ularning har biri davlatlarning mustaqilligini, hududiy yaxlitligini va ichki ishlariga hukmronlik qilish huquqini himoya qilishga qaratilgan bo‘lsa-da, ba’zi holatlarda bu tamoyillar o‘rtasida qarama-qarshiliklar va muammolar yuzaga keladi. Suverenitet tamoyili davlatlarga ichki ishlariga aralashmaslikni kafolatlaydi, lekin inson huquqlarining jiddiy buzilishi, genotsid, urush jinoyatlari yoki ekologik xavf-xatarlar kabi holatlarda xalqaro jamiyatning aralashishi zarur bo‘ladi. Bu holatlarda suverenitetning cheklanishi xalqaro xavfsizlik, inson huquqlari va global manfaatlarni himoya qilish uchun talab qilinadi. Xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, inson huquqlarini himoya qilish, tabiiy ofatlar va global ekologik muammolar kabi masalalarda davlatlar o‘z suverenitetlarini cheklashga majbur bo‘ladi. Biroq, suverenitetni cheklashning ko‘plab qiyinchiliklari va noaniqliklari mavjud. Masalan, bir davlatning ichki ishlariga xalqaro aralashuvning qabul qilinishi, odatda, davlatning mustaqilligiga tahdid soladi. Shu bilan birga, bu holatlar ko‘pincha diplomatik ziddiyatlarga va global mojaro xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, majburmaslik tamoyilining cheklanishi ba’zan xalqaro gumanitar yordam, xavfsizlikni ta'minlash yoki inson huquqlarini himoya 17 qilish uchun zarur bo‘ladi, lekin bu ham davlatlarning suverenitetiga tahdid solishi mumkin. Shunday qilib, suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolar xalqaro huquqning rivojlanishida, xalqaro diplomatiya va xalqaro munosabatlarning samarali ishlashida muhim rol o‘ynaydi. Bu ikki tamoyil o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, dunyo bo‘ylab tinchlik, xavfsizlik va adolatni ta'minlashda jiddiy ahamiyatga ega. Davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik va global masalalarni hal qilish uchun bu tamoyillarga asoslangan aniq va samarali qoidalar ishlab chiqish zarurati davom etmoqda. Xalqaro huquq, shuningdek, davlatlarning o‘z suverenitetini qanday saqlab qolishi, shu bilan birga, global xavfsizlik va inson huquqlarini ta'minlashga qanday hissa qo‘shishlari kerakligini aniqlashda muhim vazifani bajaradi. Suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolarni hal qilish, xalqaro jamiyatning birlashgan va hamjihatligini ta’minlashga xizmat qiladi. 18 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Bohm, D. (1996). On Dialogue. Routledge. Ushbu asarda muallif konsensual qadriyatlar va aqlli jamiyat haqida mulohazalar keltiradi. Davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik va gumanitar yondashuvlar bo‘yicha fikrlar mavjud. 2. Finnis, J. (1980). Natural Law and Natural Rights. Clarendon Press. Suverenitet va xalqaro huquqning asoslari haqida ilmiy yondashuvni taqdim etadi, shuningdek majburmaslik tamoyilini tushuntiradi. 3. Klabbers, J. (2008). International Law. Oxford University Press. Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari, suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi ziddiyatlar haqida keng ma'lumotlar keltirilgan. 4. Crawford, J. (2006). The Creation of States in International Law. Clarendon Press. Suverenitet tamoyili va davlatlarning xalqaro huquqdagi holati haqida keng tahlillar mavjud. 5. UN General Assembly Resolution 2625 (XXV) (1970). Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Cooperation among States. BMTning bu rezolyutsiyasi suverenitet, ichki ishlariga aralashmaslik va xalqaro hamkorlik prinsiplari haqida muhim huquqiy asoslarni taqdim etadi. 19 6. Henkin, L. (1995). International Law: Politics and Values. Routledge. Suverenitet va majburmaslik tamoyillarining xalqaro huquqdagi o‘rni, ularning qarama-qarshiliklari va xalqaro qonunlar bilan bog‘liq holatlar haqida batafsil tahlil. 7. International Court of Justice (1986). Case concerning military and paramilitary activities in and against Nicaragua. ICJ Reports 1986. Bu qaror xalqaro huquqda suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi qarama- qarshiliklarni o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. 8. Tams, C. (2005). The War on Terror and International Law. Cambridge University Press. Xalqaro huquqda suverenitet va majburmaslikning zamonaviy sharoitda qanday ishlashini, xususan, global xavfsizlik va inson huquqlari kontekstida tahlil etadi. 9. Brownlie, I. (2008). Principles of Public International Law. Oxford University Press. Xalqaro huquqning asosiy prinsiplari va suverenitetning amaliy misollarini ko‘rib chiqadi. 10. UN High Commissioner for Human Rights (2006). Report on Human Rights and the Protection of Humanitarian Law. Inson huquqlarini himoya qilish va davlat suvereniteti o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar haqida tavsiyalar beradi. 11. Mowbray, J. (2014). International Human Rights Law. Oxford University Press. Inson huquqlari bilan bog‘liq xalqaro huquq va suverenitet masalalari haqida asosli va chuqur tahlilni taklif etadi. 12. Schachter, O. (1991). International Law in Theory and Practice. Springer. 20 Suverenitet va xalqaro huquqdagi amaliy tamoyillarni o‘rganadi, shu jumladan majburmaslik tamoyili bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqadi. 21

MAVZU: Suverenitet va majburmaslik Mundarija: 1. Kirish…………………………………………………………………………….3 2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari………………………………………...5 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari……………………………………...6 4. Suverenitet va majburmaslikni chegaralash……………………………………10 5. Suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolar………………………….13 6. Xulosa…………………………………………………………………………..18 7. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...20 1

Kirish XXI asrda xalqaro huquq va siyosat sohalarida suverenitet va majburmaslik tamoyillari muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir davlat o‘z ichki ishlarini boshqarish, o‘z hududida hukmronlik qilish va tashqi siyosatni mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega bo‘lishi kerak. Suverenitetning asosi sifatida davlatlarning suveren huquqlari tan olinadi. Bu tamoyil xalqaro huquqning eng muhim poydevorlaridan biri hisoblanadi. Biroq, ba’zi holatlarda bu tamoyilga qarshi chiqqan aralashuvlar ham mavjud bo‘lishi mumkin, masalan, inson huquqlari buzilganda yoki global xavf-xatarlarga qarshi kurashishda. Majburmaslik, yoki boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili, xalqaro munosabatlar tizimida barqarorlik va tinchlikni saqlashda asosiy prinsiplardan biri hisoblanadi. Bu tamoyil, bir tomondan, davlatlarning o‘zaro hurmatini ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, har qanday davlat o‘z suverenitetini saqlash huquqiga ega bo‘lishini nazarda tutadi. Majburmaslik tamoyilining kelib chiqishi ko‘plab xalqaro shartnomalarda va xalqaro huquq amaliyotida mustahkamlanadi. Suverenitet va majburmaslik tamoyillari o‘rtasida ba’zan muvozanatni saqlash qiyin bo‘ladi. Chunki ba’zi holatlarda, masalan, insoniyatga qarshi jinoyatlar, genotsid yoki ommaviy qirg‘inlar sodir bo‘lishi mumkin, bunday holatlarda xalqaro jamoatning aralashuvi zarur bo‘ladi. BMT, xalqaro sudlar va 2

boshqa xalqaro tashkilotlar bu tamoyillarni amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi, biroq ba’zan bu tamoyillar o‘rtasida qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Suverenitet va majburmaslik - XXI asrning geosiyosiy va huquqiy jarayonlarida dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan tushunchalardir. Suverenitet, asosan, davlatlarning o‘z hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lishini, ichki va tashqi ishlariga aralashilmasligini anglatadi. Majburmaslik esa, davlatlarning bir-biriga hurmat bilan qarashlari va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikka majbur ekanliklarini bildiradi. Ushbu ikki tushuncha xalqaro huquqda, ayniqsa, davlatlararo munosabatlar va inson huquqlarini himoya qilishda asosiy tamoyillardan biridir. Shu bilan birga, suverenitet va majburmaslik tamoyillarining cheklanishi masalalari ko‘plab xalqaro munosabatlar va siyosatlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyillarni tahlil qilish, shuningdek, ularning xalqaro huquq va diplomatiya amaliyotidagi o‘rni, global tinchlikni ta’minlashda, shuningdek, davlatlararo aloqalarni rivojlantirishda qanday muhim rol o‘ynashini tushunishga yordam beradi. Asosiy maqsad:  Suverenitet va majburmaslik tamoyillarining xalqaro huquqdagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash.  Bu tamoyillarning cheklanishi, o‘zaro bog‘liqligi va amaliyotdagi misollarini ko‘rib chiqish.  Xalqaro jamiyatda ushbu tamoyillar o‘rtasidagi muvozanatni qanday saqlash mumkinligini tahlil qilish. Suverenitet va majburmaslik tamoyillarini tahlil qilish, ularning tarixiy rivojlanishi va xalqaro huquqdagi o‘rni, shuningdek, ularning bir-biriga qarshi kelishi holatlariga e'tibor qaratishdir. 3

2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari. Suverenitet - bu davlatning eng yuqori hokimiyatga ega bo‘lishi, o‘z qonunlarini o‘zi yaratishi va amalga oshirishi, o‘z hududida ichki va tashqi siyosatini o‘zi belgilashi huquqidir. Suverenitet - davlatning ichki va tashqi mustaqilligini ta’minlaydigan, uning davlat hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lish huquqidir. Suverenitetning rivojlanish tarixiga qarasak, u XVIII asrda Yevropada eng ko‘p muhokama qilina boshlandi, ayniqsa, Vestfaliya shartnomasi (1648) suverenitet tamoyilining asosiy huquqiy poydevoriga aylandi. Bu shartnoma, asosan, davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va o‘zaro hurmat qilish asosida xalqaro munosabatlar tizimini shakllantirdi. Suverenitetning bir necha turlari mavjud: 1. Ichki suverenitet - Davlatning o‘z hududidagi siyosiy hokimiyatni amalga oshirish huquqi. Ichki suverenitet davlatning ichki qonunlarini yaratish va amalga oshirishga imkon beradi. 2. Tashqi suverenitet - Davlatning xalqaro aloqalar, tashqi siyosatni yuritish va xalqaro huquq bilan belgilangan huquqlarga ega bo‘lish huquqi. Bu, 4

masalan, diplomatik aloqalar o‘rnatish yoki xalqaro shartnomalar tuzish imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi. 3. Suverenitetning amaldagi (de-fakto) shakli - Ba’zi davlatlar suverenitetga ega bo‘lsa ham, amalda uning o‘rnatilishi qiyin bo‘lgan holatlarni anglatadi. Masalan, ichki urushlar yoki mutlaq diktatorlik hukmron bo‘lgan davlatlarda suverenitetning ishlashida muammolar yuzaga kelishi mumkin. 4. Juridik suverenitet - Bu xalqaro huquq va normalar asosida davlatning o‘zligini tan olish va hurmat qilish. Suverenitetning quyidagi asosiy turlari mavjud:  Ichki suverenitet: Davlatning o‘z hududida barcha siyosiy va ijtimoiy tizimlarni boshqarish huquqi.  Tashqi suverenitet: Davlatning xalqaro aloqalar va tashqi siyosatni mustaqil ravishda yuritish huquqi.  Juridik suverenitet: Davlatning xalqaro huquq bilan mustahkamlangan huquqlari va erkinliklari.  De fakto suverenitet: Agar davlat ichki yoki tashqi siyosiy muammolar tufayli o‘z hokimiyatini amalda amalga oshirolmasa. 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari. Majburmaslik, yoki aralashmaslik tamoyili, xalqaro huquqda davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmasligi, boshqa davlatlarning suverenitetiga hurmat ko‘rsatishni anglatadi. BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti) Ustavi 5

O'xshashlar

Dunyo bo’yicha iqtisodiyot. Globallashuv va milliy suverenitet
O'RTA ASRLARDA YEVROPADA RITSARLIKNING DINIY ORDENLARI
BURGUNDIYA QUROLLIGI
M. Qaddafiy haqida kurs ishi
Rasmiy uslub haqida