logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Tanlash operatorlaridan foydalanib misol va masalalar yechish

Tanlash operatorlaridan foydalanib misol va masalalar yechish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.9296875 KB
Ko'chirib olish
Tanlash operatorlaridan foydalanib misol va masalalar yechish MUNDARIJA KIRISH..............................................................................................................01 I BOB. TANLASH OPERATORLARI HAMDA ULARNING MUHIM FUNKSIYALARI 1.1. Tanlash operatorlari haqida ......................................................................06 1.2. If-else iborasi va uning ishlash prinsplari.................................................16 II BOB. C++ TILIDA SWITCH TANLASH OPERATORI VA UNING ISHLASH PRINSPI 2.1. Switch bayonoti hamda uning sintakssisi.................................................21 2.2. Switch operatorida case,deafult,break tushunchalari...............................28 2.3. Break va cuntune operatorlari...................................................................31 XULOSA............................................................................................................38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..........................................................40 1 KIRISH C++ tilida tanlash operatorlari, bir shartni tekshirish va mos kelgan ifodalarni bajarish uchun ishlatiladigan operatorlardir. Quyidagi xulosalar tanlash operatorlari haqida asosiy ma'lumotlarni beradi: Tanlash operatori sintaksisi: Tanlash operatori ’?’: belgisi bilan ifodalangan. U quyidagi sintaksisga ega: (shart) ? ifoda1 : ifoda2 Bu yerda ‘shart’ shartni ifodalaydigan bo'lish, ‘ifoda1’ shart rost bo'lsa bajariladigan ifoda, va ‘ifoda2’ shart yolg'on bo'lsa bajariladigan ifoda sifatida ko'rsatiladi. Qisqa ifoda bajarish: Tanlash operatori if-else iborasiga nisbatan qisqa va oddiy sintaksisga ega bo'lib, kodni o'qimaslik va yozmaslik xatolarini kamaytiradi va kodni qisqartiradi. Shartlarni tekshirish: Tanlash operatori bir shartni tekshirish uchun ishlatiladi. Shart rost bo'lsa ‘ifoda1’ bajariladi, aks holda esa ‘ifoda2’ bajariladi. Qiymat qaytarish: Tanlash operatori tanlov holatida bajarilgan ifoda natijasini qiymat sifatida qaytaradi. Bu esa o'zgaruvchilarga qiymat berish va o'zgaruvchi qiymatini boshqarishda qulaylik yaratadi. Ichki ifodalar: Tanlash operatori ichida ifodalar yozishga imkon beradi. Bu ifodalar, bir nechta amalni biriktirish, funksiyalar chaqirish, matematik amallar va boshqa amaliyotlarni o'z ichiga olishga imkon beradi. 2 Tanlash operatori, kodni o'rganishni osonlashtiradi, qisqa va to'g'ridan- to'g'ri natijalarga olib keladi va if-else iborasidan farkli ravishda ishlatiladi. Shartlarni tekshirish va mos kelgan ifodalarni bajarish uchun qulay va qisqa bir vosita sifatida foydalanishga imkon beradi. Umuman olganda, tanlash operatori C++ tilida ob'ektlar bilan ishlash uchun bir qancha qulayliklarni ta'minlovchi kuchli vositadir. Bu ob'ektga yo'naltirilgan dasturlashda muhim tushuncha bo'lib, C++ tilida mustahkam va samarali kod yaratish uchun keng qo'llaniladi. 3 I BOB. TANLASH OPERATORLARI HAMDA ULARNING MUHIM FUNKSIYALARI Tanlash operatorlari, dasturlash tillarida turli maqsadlar uchun ishlatiladigan operatorlar. Ular dastur o'zgaruvchilarini belgilash, qiymat berish,obyektlarni yaratish, turli toifalarga qarab ko'p qismlarni to'grilash va boshqa ko'p yo'nalishlarda foydalanilishi mumkin. Tanlash operatorlari hamda ularning muhim funksiyalari va ulardan foydalanish, dastur tuzishda amaliy muhim bandligi ko'rsatadi. Tanlash operatorlari dasturlashda muayyan shartlar asosida qaror qabul qilish uchun ishlatiladi. Mana bir nechta muhim tanlash operatorlari va ularning vazifalari: 1. If bayonoti: Agar ma'lum bir shart rost bo'lsa, kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 2. Else operatori: if operatoridagi shart noto'g'ri bo'lsa, u kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 3. Else if operatori: if operatoridagi birinchi shart noto'g'ri, lekin boshqa shart rost bo'lsa, u kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 4. Switch operatori: U o zgaruvchining turli mumkin bo lgan qiymatlari ʻ ʻ asosida turli kod bloklarini bajarish uchun ishlatiladi. Ushbu tanlov operatorlari muhim ahamiyatga ega, chunki ular dasturchilarga turli shartlar asosida qarorlar qabul qila oladigan kod yozish imkonini beradi va dasturlarni ko p qirrali va foydali qiladi. ʻ 4 Qiymat qaytarish: Tanlash operatori, tanlov holatida bajarilgan ifoda natijasini qiymat sifatida qaytaradi. Shart rost bo'lsa, bir ifoda bajariladi va u natija tanlash operatori tomonidan qaytariladi. Bunda qiymat sifatida foydalanish, o'zgaruvchilarni qiymat bilan to'ldirish va natijalarni qaytarish uchun qulaylik yaratadi. Kodni qisqartirish: Tanlash operatori, if-else iborasiga nisbatan qisqa va oddiy sintaksisga ega. Uning qisqa sintaksi va bir qatorda ishlatilishi kodni qisqartiradi va o'qimaslik xatolarini kamaytiradi. Bu esa kodning osonlashishi va yorqinlashishi uchun muhimdir. Ichki ifodalarni bajarish: Tanlash operatori ichida ifoda yozish imkonini beradi. Bu, bir nechta amalni biriktirish, funksiyalar chaqirish, matematik amallar va boshqa amaliyotlarni o'z ichiga olishga imkon beradi. Ichki ifodalar orqali kodni qisqartirish va osonlashtirish mumkin. Tanlash operatorlarining bu funktsiyalari, shartlarni tekshirish, qiymat qaytarish, kodni qisqartirish va osonlashitirishning muhim aspektlarini ta'minlayadi. Ularning yordami bilan kodning aniqligi, osonligi va boshqarishining muhim qismlari yengillashtiriladi. Tanlash operatorini to'g'ri va samarali foydalanish, kodning qisqartirilishi va o'qimaslik xatolarining kamaytirilishi uchun muhimdir. 1.1. Tanlash operatorlari haqida Shart operatorining yana bir ko rinishi switch tarmoqlanishʻ operatori bo lib, uning sintaksisi quyidagicha: ʻ switch (<ifoda>) { case <o zgarmas ifoda1> : <operatorlar guruhi1>; break; ʻ 5 case <o zgarmas ifoda2> : <operatorlar guruhi2>; break;ʻ case <o zgarmas ifodan> : <operatorlar guruhin>; break; ʻ default : <operatorlar guruhin+1>; } Birinchi navbatda switch kalit so zini va undan keyin tekshiriluvchi ʻ ifodani yozamiz. Odatda bu ifoda faqat bitta o zgaruvchini aks ettiradi, ʻ lekin u murakkabroq bo lishi mumkin, masalan, nX + 2 yoki nX – nY ʻ ko rinishida. Ushbu ifodaning yagona cheklovi shundaki, u bir turdagi ʻ ma’lumotlar turi bo lishi kerak (ya’ni, char, short, int, long, long long). ʻ Haqiqiy sonlardan yoki bir turda bo lmagan ma’lumot turidagi ʻ o zgaruvchilaridan foydalanish mumkin emas. ʻ Switch bayonotidan keyin blok e'lon qilamiz. Blok ichida ifoda bo yicha ʻ tekshirmoqchi bo lgan barcha qiymatlarni aniqlash uchun nishonlardan ʻ foydalanamiz. Birinchi turdagi nishon bu case kalit so zi yordamida e'lon qilingan va ʻ doimiy ifodaga ega bo lgan case (yoki shunchaki "keys"). ʻ Case kalit so zidan keyingi doimiy ifoda switch kalit so zi yonidagi ifoda ʻ ʻ bilan tengligi tekshiriladi. Agar ular mos keladigan bo lsa, unda tegishli ʻ holatdagi kod bajariladi. 6 Shunisi e'tiborga loyiqki, barcha ifodalar noyob qiymatlarni qabul qilishi kerak. Ya’ni quyidagicha kod yoz olmaymiz: switch(a) { case 1: cout<<a; case 1: cout<<a+1; //1 qiymati allaqachon tekshirilgan } Nishonning ikkinchi turi default kalit so z yordamida e'lon qilinganʻ jimlik bo yicha yorliq („default case" deb nomlanadi). Ushbu nishon ʻ ostidagi kod bajarilgan bo lsa, agar biron-bir holat switch ifodasiga mos kelmasa ʻ bundagi operatorlar bajariladi. Bitta kalitda bitta default bo lishi mumkin. ʻ Odatda bu kalit blokida eng oxirgisi deb e'lon qilinadi. Umuman olganda, switch operatorida break va default kalit so zlarini ʻ ishlatish majburiy emas. Lekin bu holatda operator mazmuni buzilishi mumkin. Masalan, default qismi bo lmagan holda, agar <ifoda> birorta ʻ <o zgarmas ifodai> bilan ustma-ust tushmasa, operator hech qanday amal ʻ bajarmasdan boshqaruv switch operatordan keyingi operatorga o tadi. ʻ Agar break bo lmasa, <ifoda> birorta <o zgarmas ifodai> bilan ustma-ust ʻ ʻ tushgan holda, unga mos keluvchi operatorlar guruhini bajaradi va 7 «to xtamasdan» keyingi qatordagi operatorlar guruhini ham bajarishdaʻ davom etadi. case nishonlari tarkibida bir nechta operatorlar guruhini bir vaqtda bajarish mumkin. #include <iostream> using namespace std; int main() { int a; a=1; switch(a) { case 1: cout<<a<<endl; cout<<2*a<<endl; cout<<3*a<<endl; break; case 2: cout<<a<<endl; 8 cout<<a+2<<endl; cout<<a+3<<endl; break; default : cout<<"Boshqa son"; } return 0; } case tarkibida o zgaruvchini e’lon qilish va uniʻ initsializatsiyalash. case nishoni tarkibida o zgaruvchini e’lon qilish ʻ mumkin, lekin o zgaruvchiga boshlang ich qiymat berish ʻ ʻ (initsializatsiyalash) mumkin emas. Bunday qiymat berish taqiqlanadi. #include <iostream> 9 using namespace std; int main() { int a; a=1; switch(x) { case 1: int z; //Mumkin z=5; //Mumkin break; case 2: z=6; //z tepada e'lon qilingan break; case 3: int c=4; //Mumkin emas break; default: cout<<"default case"<<endl; 10 break; } return 0; } Misol. Uchburchakning uch xil holati berilgan. 1-holat: uchta tomon. 2-holat: ikkita tomon va ular orasidagi burchak. 3-holat: asos va balandlik. Foydalanuvchi kiritgan holatga qarab uchburchak yuzini topish dasturini tuzing. #include <iostream> using namespace std; int main() { float a, b, c, h, alfa; float p; float S; int k; cout << "Holatni kiriting: "; cin >> k; switch (k) 11 { case 1: { cout << "Uchburchakning uchta tomonini kiriting:" << endl; cout << "===============================" << endl; cout << "a="; cin >> a; cout << "b="; cin >> b; cout << "c="; cin >> c; if ((a + b > c) && (a + c > b) && (b + c > a)) { p = (a + b + c) / 2; S = sqrt(p * (p - a) * (p - b) * (p - c)); cout << "Uchburchak yuzasi: S=" << S; } else cout << "Bunday tomonli uchburchak mavjud emas!" << endl; } 12 break; case 2: { cout << "Uchburchakning ikki tomoni va ular orasidagi burchakni kiriting:" << endl; cout << "===============================" << endl; cout << "a="; cin >> a; cout << "b="; cin >> b; cout << "alfa="; cin >> alfa; if ((a > 0) && (b > 0) && (alfa != 0)) { S = a * b * sin(alfa * 3.14 / 180) / 2; cout << "Uchburchak yuzasi: S=" << S; } else cout << "Uchburchak tomonlari va ular orasidagi burchak bunday qiymatga ega bo lmaydi";ʻ } break; 13 case 3: { cout << "Uchburchakning asosi va balandligini kiriting:" << endl; cout << "===============================" << endl; cout << "a="; cin >> a; cout << "h="; cin >> h; if ((a > 0) && (h > 0)) { S = a * h / 2; cout << "Uchburchak yuzasi: S=" << S; } else cout << "Uchburchak asosi va balandligi bunday qiymatga ega bo lmaydi!";ʻ } break; default: { 14 cout << "Siz boshqa raqam kiritdingiz. 1,2,3- raqamlarini kiriting"; } break; } return 0; } 1.2. If-else iborasi va uning ishlash prinsplari If else operatori C++ tilidagi eng keng tarqalgan tanlash operatoridir. Agar shart rost bo'lsa, bitta kod blokini, agar shart noto'g'ri bo'lsa, boshqa blokni bajarishga imkon beradi. Bu bitta shart asosida qaror qabul qilishingiz kerak bo‘lganda foydalidir . If-else operatori, C++ dasturlash tilida shartlarni tekshirish uchun ishlatiladigan bir kontrol strukturasi hisoblanadi. Bu operator yordamida shart rost bo'lsa bir bo'lim (if bo'limi) bajariladi, aks holda esa boshqa bir bo'lim (else bo'limi) bajariladi . If-else operatori quyidagicha ko'rinishga ega: 15 "shart" ifodasida bir shartni belgilash uchun shart operatorlari (masalan, ==, >, <, >=, <=, !=) yoki boshqa booleanskiruvchi ifodalardan foydalaniladi. Shart rost bo'lsa if bo'limi bajariladi, aks holda else bo'limi bajariladi. If-else operatorining ishlash tartibi quyidagicha: 1.Shartni tekshirish. 2.Shart rost bo'lsa ifoda bajariladi, keyin if-else operatoridan tashqari kod bajariladi. 3.Shart yolg'on bo'lsa else bo'limidagi ifoda bajariladi, keyin if-else operatoridan tashqari kod bajariladi. If-else operatori, boshqa if-else operatorlari bilan ham birlashtirilishi mumkin, bu esa nested (ichki if-else operatorlari) if-else strukturasi hisoblanadi. Misol uchun: int x = 10; if (x > 0) { cout << "x musbat son"; } else if (x < 0) { cout << "x manfiy son"; } else { cout << "x nolga teng"; 16 } Yuqoridagi misolda, x ning qiymati tekshiriladi va natijada mos bo'lgan yoki mos bo'lmagan xabar chiqariladi. int x; std::cout << "Sonni kiriting: "; std::cin >> x; if (x > 0) { std::cout << "Musbat" << std::endl; } else if (x < 0) { std::cout << "Manfiy" << std::endl; } else { std::cout << "Nol" << std::endl; } Ushbu misolda, agar x musbat bo'lsa "Musbat", manfiy bo'lsa "Manfiy", aks holda esa "Nol" chiqadi. 3.If-else operatorini ichki if-else iboralari bilan ham birlashtirish mumkin (nesting). Bu, turli shartlar va belgilangan amallarga asoslangan bir nechta variantlarni tekshirishda foydali bo'ladi. Quyidagi misol nesting (ichki if-else iboralari) orqali if-else operatorini qo'llab-quvvatlayadi: #include<iostream> 17 #include<math.h> using namespace std; int main(){ int x,y; cout<<"x="; cin>>x; cout<<"y="; cin>>y; if (x > y) { if (x > 0) { std::cout << "x musbat va y dan katta.\n"; } else { std::cout << "x manfiy va y dan katta.\n"; } } else { std::cout << "x y dan kichik yoki teng.\n"; } return 0; 18 } Yuqoridagi misolda, ikkita nesting if-else iborasi bor. Birinchi if-else iborasi x ni y dan katta bo'lishini tekshiradi, ikkinchi if-else iborasi esa x ni musbat yoki manfiyligini tekshiradi. If-else operatori, dasturchilarga shartlarni tekshirish va belgilangan amallarni bajarish imkonini beradi. If-else operatori, dasturlarda shartlarni tekshirish va qaror qabul qilishni imkon qiladi va bunga asoslangan boshqa ko'p qatorli algoritmalarni amalga oshirishda keng ishlatiladi. II BOB. C++ TILIDA SWITCH TANLASH OPERATORI VA UNING ISHLASH PRINSPI C++ tilida switch tanlash operatori shartlar bo'yicha tanlangan bloklarni bajarishda ishlatiladi. Bunday operator quyidagi prinsip asosida ishlaydi: 19 switch kalit so'zi bilan boshlanadi, keyin qavs ichida bir qiymatni olish uchun ifoda yoziladi. Tanlangan qiymatning taqqoslashi case kalit so'zi bilan belgilanadi. Har bir casening qiymati tanlangan qiymat bilan solishtiriladi. Agar qiymatlar mos kelishsa, shu case dagi ishlar bajariladi. casening ichida yozilgan kodlar bajarilgandan so'ng avvalgi caselarni o'tkazib ketadi. Shuning uchun har bir casening oxiriga break; kalit so'zi yozilishi tavsiya etiladi. break; kalit so'zi bajarilganda switch operatori to'xtaydi. Tanlangan qiymatga mos keluvchi hech qanday case topilmagan holda, default blok ishga tushadi (agar mavjud bo'lsa). default blok tanlanmagan qiymat uchun standart holatni aniqlashda ishlatiladi. 2.1. Switch bayonoti hamda uning sintakssisi Swichga Switch operatori o'zgaruvchining qiymatiga qarab turli xil kod bloklarini bajarishga imkon beradi. Bu, ayniqsa, ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan bir nechta holatlar mavjud bo'lganda foydalidir.Switch kalit bo’yicha tanlash operatori hisoblanib. Tanlash operatoridan foydalanishimiz uchun switch kalit so'zidan foydalanamiz. Ushbu operatorni qo'llamasdan shart operatoridan foydalansangiz ham bo'ladi, ammo switch ancha ishingiz yengillashadi. Switch tanlash operatorining sintaksis ko'rinishi. #include <iostream> using namespace std; 20 int main() { switch(qiymat) { case x: // code block break; case y: // code block break; default: // code block } return 0; } C++ tilida bu operator quyidagicha amal qiladi: birinchi navbatda qiymati hisoblanadi, keyin bu qiymat case kalit so‘zi bilan ajratilgan bilan solishtiriladi. Agar ular ustma-ust tushsa, shu qatordagi ‘:’ belgisidan boshlab, toki break kalit so‘zigacha bo‘lgan bajariladi va boshqaruv tarmoqlanuvchi operatordan keyingi joylashgan operatorga O‘tadi. Agar birorta ham bilan mos kelmasa, qurilmaning default qismidagi bajariladi. Shuni qayd etish kerakki, qurilmada default kalit so‘zi faqat bir marta uchrashi mumkin. 21 Tanlash operatorini qo‘llashga doir misolni qarab chiqaylik. Klaviaturadan kiritilgan “Jarayon davom etilsinmi?” so‘roviga foydalanuvchi tomonidan javob olinadi. Agar ijobiy javob olinsa, ekranga “Jarayon davom etadi!” xabari chop etiladi va dastur O‘z ishini tarmoqlanuvchi operatordan keyingi operatorlarni bajarish bilan davom ettiradi, aks holda “Jarayon tugadi!” javobi beriladi va dastur O‘z ishini tugatsin. Bu masala uchun tuziladigan dastur foydalanuvchining ‘y’ yoki ‘Y’ javoblari jarayonni davom ettirishni bildiradi, boshqa belgilar esa tugatishni anglatadi. #include <iostream.h> int main() { char javob=’ ‘; cout<<”jarayon davom etsinmi?(‘y’,’Y’):”; cin>>javob; switch(javob) { case ‘y’: case ‘Y’: cout<< “”jarayon davom etadi!\n”; break; default: cout<< ’’jarayon tugadi!\n‘’; 22 return 0; } //jarayon return 0; } Tanlash operatorining C++ tilidagi ko‘rinishida break va default kalit so‘zlarini ishlatmasa ham bo’ladi. Ammo bu holda operatorning mazmuni buzilishi mumkin. Masalan, default qismi bo‘lmagan holda, agar< ifoda> birorta <o’zgarmas ifoda> bilan ustma-ust tushmasa, operator hech qanday amal bajarmasdan boshqaruv tanlash operatordan keyingi operatorga O‘tadi. Agar break bo‘lmasa, <ifoda> birorta <o’zgarmas ifoda> bilan ustma-ust tushgan holda, unga mos keluvchi operatorlar guruhini bajaradi va «to‘xtamasdan» keyingi qatordagi operatorlar guruhini bajarishga O‘tib ketadi. Masalan, yuqoridagi misolda break operatori bo‘lmasa va jarayonni davom ettirishni tasdiqlovchi (‘Y’) javob bo‘lgan taqdirda ekranga Jarayon davom etadi! Jarayon tugadi! xabarlari chiqadi va dastur O‘z ishini tugatadi (return operatorining bajarilishi natijasida). Tanlash operatori sanab O‘tiluvchi turdagi O‘zgarmaslar bilan birgalikda ishlatilganda samara beradi. Quyidagi dasturda ranglar gammasini toifalash masalasi yechilgan. #include<iostream> int main() 23 { enum Ranglar{qizil, tuq_sariq,sariq,yashil,kuk,zangori,binafsha}; Ranglar rang; //... switch(rang) { case qizil: case tuq_sariq: case sariq; cout<<”issiq gamma tanlanadi.\n”; break; default: cout<<”kamalak bunday ranga ega emas.\n; } return 0; } Dastur bajarilishida boshqaruv tanlash operatorga kelganda, rang qiymati qizil yoki tuq_sariq yoki sariq bo‘lsa, “Issiq gamma tanlandi’’ xabari, agar rang qiymati yashil yoki kuk yoki zangori yoki binafsha bo‘lsa, ekranga “Sovuq gamma tanlandi” xabari, agar rang qiymati sanab O‘tilgan qiymatlardan farqli bo‘lsa, ekranga “Kamalak bunday rangga ega emas “ xabari chop etiladi va dastur O‘z ishini tugatadi. 24 C++ tilidagi tanlash operatorida e’lon operatorlari ham uchrashi mumkin. Lekin switch operatori bajarilishida «Sakrab O‘tish» holatlari bo‘lishi hisobiga blok ichidagi ayrim e’lonlar bajarilmasligi va buning oqibatida dastur ishida xatolik ro‘y berishi mumkin: int k=0,n=0; cin>>n; switch (n) { int=10; //xato,bu operator hech qachon bajarilmaydi case 1: int j=20; //agar n=2 bo‘lsa,bu e’lon bajarilmaydi case 2: k+=i+j; //xato, chunki i,j O‘zgaruvchilar noma’lum } cout<<k; Tanlash operatorini qo‘llashga doir yana bir masalani qarab chiqamiz. Masala. Quyida, sanab O‘tiluvchi turlar va shu turdagi O‘zgaruvchilar e’lon qilingan: enum Birlik{detsimetr, kilometr, metr, millimetr, santimetr} float y; Birlik r; Birlikda berilgan x O‘zgaruvchisining qiymat metrlarda chop qilinsin. 25 #include <iostream.h> int main() { enum Birlik {detsimetr, kilometr, metr, millimetr, santimetr}; float x,y; Birlik r; cout<<’’uzunlikni kiriting: x=’’; cin>>x; cout<<’’ uzunlik birliklari\n’’; cout<<’’ 0-detsimetr\n’’; cout<<’’1-kilometr\n’’; cout<<’’2-metr\n’’; cout<<’’3-millimetr\n’’; cout<<’’4-santimetr\n’’; cout<<’’uzunlikni birligini tanlang; r=’’; cin>>r; switch(r) { case detsimetr:y=x/10; break; 26 case kilometr: y=x*1000; break; case metr: y=x; break; case millimetr: y=x/1000; break; case santimetr: y=x/100; break; default: cout<<’’uzunlik birligi noto’g’ri kiritildi!’’; return 0; } cout<<y<<’’metr’’; return 0; } 2.2. Switch operatorida case,deafult,break tushunchalari Switch operatorida "case", "default" va "break" tushunchalari dastur yozishda foydalaniladigan belgilardir. Bu belgilar bir to'plamdagi ifodalarni boshqarish uchun ishlatiladi. Quyidagi tushunchalarni taqqoslash va ulardan foydalanish usullari haqida bilib oling: 1."case": Switch operatorida berilgan qiymatni tekshirish uchun ishlatiladi. Qiymat switch operatori ichidagi biror "case" ifodasiga teng bo'lishi kerak, agar teng bo'lsa, ushbu "case" ifodasi ichidagi kod qatordan boshlab ishga tushadi. Misol uchun: int day = 2; 27 switch (day) { case 1: printf("Dushanba"); break; case 2: printf("Seshanba"); break; case 3: printf("Chorshanba"); break; default: printf("Hafta kunlari"); } Natija: Seshanba . 2."default": Agar switch operatorida birorta ham "case" ifodasi berilmagan bo'lsa, u holda "default" tushunchasi ishga tushadi. "default" ifodasi o'rtacha holatni ifodalash uchun ishlatiladi. Misol uchun: int day = 7; switch (day) { 28 case 1: printf("Dushanba"); break; case 2: printf("Seshanba"); break; case 3: printf("Chorshanba"); break; default: printf("Hafta kunlari"); } Natija:Hafta kunlari 3."break": Har bir "case" ifodasining ohiriga "break" operatorini qo'yish tavsiya etiladi. "break" operatori, switch operatorining bajarilishini to'xtatadi va boshqa "case" ifodalariga o'tishni oldini olib tashlaydi. "break" tushunchasini ishlatmasangiz, switch operatori bajarilishini to'xtatmaydi va keyingi "case" ifodalarini ham tekshirib o'tiradi. Misol uchun: int day = 2; switch (day) { case 1: 29 printf("Dushanba"); case 2: printf("Seshanba"); case 3: printf("Chorshanba"); default: printf("Hafta kunlari"); } Natija: Seshanba Chorshanba Hafta kunlari Yuqoridagi misolda, "day" ning qiymati 2 bo'lganligi sababli, switch operatori boshqaruvining har bir qismi ifodalarni tekshiradi va bir-birini kuzatib chiqaradi, chunki "break" operatori foydalanilmagan. 2.3. Break va cuntinu operatorlari Takrorlash operatorlarining bajarilishida shunday holatlar yuzaga kelishi mumkinki, unda qaysidir qadamda, takrorlashni yakuniga yetkazmasdan takrorlashdan chiqish zarurati bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda takrorlashni «uzish» kerak bo‘lishi mumkin. Bunda break operatoridan 54 foydalaniladi. Break operatorini takrorlash operatori tanasining ixtiyoriy (zarur) joylariga qo‘yish orqali shu joylardan takrorlashdan chiqishni amalga oshirish 30 mumkin. E’tibor beradigan bo’lsak switch-case operatorining tub mohiyatiga ham break operatorini qo’llash orqali erishilgan. Ichma – ich joylashgan takrorlash va switch operatorlarida break operatori faqat O‘zi joylashgan blokdan chiqish imkoniyatini beradi. Quyidagi dasturda ikkita ichma-ich joylashgan takrorlash operatoridan foydalangan holda foydalanuvchi tomonidan kiritilgan qandaydir sonni 3 va 7 sonlariga nisbatan qanday oraliqqa tushishi aniqlanadi .Tashqi takrorlashda ‘’son kiriting (0-to’xtash):_’’ so‘rovi beriladi va javob javob_son O‘zgaruvchisiga O‘qiladi. Agar son noldan farqli bo‘lsa, ichki takrorlash operatorida bu sonning qandaydir tushishi aniqlanib, shu haqida xabar beriladi va ichki operatoridan chiqiladi. Tashqi takrorlashdagi so‘rovga javob tariqasida 0 kiritilsa, dastur O‘z ishini tugatadi. #include <iostream.h> int main(){ int javob_son=0; do{ while (javob_son){ if (javob_son<3){ cout<<’’3 kichik !’’; break; } if(3<=javob_son&& javob_son<=7){ cout<<’’3 va 7 oralig’da !’’; break; 31 } if (javob_son>7){ cout<<”7 dan katta !”; 55 break; } } cout<<”\nSon kiriting (0-to’xtash):_”; cin>>javob_son; } while(javob_son !=0) return 0 } Amaliyotda break operatoridan cheksiz takrorlashdan chiqishda Foydalaniladi For (;;){ // 1-shart if (…){ break ; } 32 if (…) { // 2- shart break; } } Bu misolda cheksiz for takrorlashidan 1 yoki 2- shart bajarilganda chiqiladi, Masala. Ishorasiz butun sonlar ketma-ketligi 0 qiymati bilan tugaydi. Bu yerda 0 ketma-ketlik hadi hisoblanmaydi. Ketma-ketlikni kamaymaydigan holda tartiblangan yoki yo‘qdigi aniqlansin. #include <iostream.h> int main(){ unsigned int Ai_1=0,Ai; cout<<’’ sonlar ketma-ketligini kiriting’’ cout<<(0-tugash alomati):\n’’; cin>>Ai; // ketma-ketlikning birinchi hadi while(Ai){ Ai_1>Ai; cin>>Ai; // navbatdagi had 33 if (Ai_1>Ai) break; } if (Ai_1) { cout<<’’ketma-ketlik kamaymaydigan holda tartiblangan’’; if(!Ai)cout<<’’emas!’’; else cout<<’’!’’; } } else cout<<’’ketma-ketlik bo’sh!’’; return 0; } Dastur ishga tushganda, boshida ketma-ketlikning birinchi hadi alohida o‘qib olinadi (Ai O‘zgaruvchisiga). Keyin Ai qiymati nolga teng bo’lmaguncha takrorlash operatori amal qiladi. Takrorlash tanasida Ai qiymati oldingi qiymat sifatida Ai_1 O‘zgaruvchisida eslab qolinadi va navbatdagi had Ai O‘zgaruvchisiga o‘qiladi. Agar oldingi had navbatdagi haddan katta bo‘lsa, break operatori yordamida takrorlash jarayoni uziladi va boshqaruv takrorlashdan keyingi shart 34 operatoriga O‘tadi. Bu yerdagi shart operatorlari mazmuni quyidagicha agar Ai_1 noldan farqli bo‘lsa, ketma-ketlikning kamida bitta hadi kiritilgan bo’ladi (ketma-ketlik mavjud) va oxirgi kiritilgan had tekshiriladi. O’z navbatida agar Ai 57 noldan farqli bo‘lsa, bu holat had1ar o’rtasida kamaymaslik sharti bajarilmaganligi sababli hadlarni kiritish jarayoni uzilganligini bildiradi va bu haqda xabar chop etiladi. Aks holda ketma-ketlikni kamaymaydigan holda tartiblangan bo’ladi. Continue operatori xuddi break operatoridek takrorlash operatori tanasini bajarishni to‘xtatadi, lekin takrorlashdan chiqib ketmasdan keyingi qadamiga «sakrab» O‘tishini ta’minlaydi. Continue operatorini qo‘llanishiga misol tariqasida 2 va 50 sonlar oralig‘idagi tub sonlarni topadigan dastur matnini keltiramiz. #include <iostream.h> int main(){ bool bulinadi=false; for (int i=2; i<50; i++){ for (int j=2; j<i/2; j++){ 35 if (i%j) continue; else { bulinadi=true; break; } } // break bajarilganda boshqaruv o’tadigan joy if (!bulinadi ) cout <<i<<” “; bulinadi=false; } return 0; } Keltirilgan dasturda qo‘yilgan masala ichma-ich joylashgan ikkita takrorlash operatorlari yordamida yechilgan. Birinchi takrorlash operatori 2 dan 50 gacha sonlarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ichki takrorlash esa har bir hosil qilinayotgan sonni 2 sonidan toki shu sonning yarmigacha bo‘lgan sonlarga bo‘lib, qoldig‘ini tekshiradi, agar qoldiq 0 sonidan farqli bo‘lsa, navbatdagi songa bo‘lish davom etadi, aks holda bo‘linadi O‘zgaruvchisiga true qiymat berib, ichki takrorlash uziladi (son O‘zining yarmigacha bo‘lgan qandaydir songa bo‘linar 36 ekan, demak u tub emas va keyingi sonlarga bo‘lib tekshirishga hojat yo‘q). Ichki takrorlashdan chiqqandan keyin bo‘linadi qiymati false bo‘lsa (bo`linadi), son tub bo’ladi va u chop qilinadi. XULOSA C++ tilida tanlash operatorlari, bir shartni tekshirish va mos kelgan ifodalarni bajarish uchun ishlatiladigan operatorlardir. Quyidagi xulosalar tanlash operatorlari haqida asosiy ma'lumotlarni beradi: Tanlash operatori sintaksisi: Tanlash operatori ?: belgisi bilan ifodalangan. U quyidagi sintaksisga ega: (shart) ? ifoda1 : ifoda2 Bu yerda shart shartni ifodalaydigan bo'lish, ifoda1 shart rost bo'lsa bajariladigan ifoda, va ifoda2 shart yolg'on bo'lsa bajariladigan ifoda sifatida ko'rsatiladi. Qisqa ifoda bajarish: Tanlash operatori if-else iborasiga nisbatan qisqa va oddiy sintaksisga ega bo'lib, kodni o'qimaslik va yozmaslik xatolarini kamaytiradi va kodni qisqartiradi. 37 Shartlarni tekshirish: Tanlash operatori bir shartni tekshirish uchun ishlatiladi. Shart rost bo'lsa ifoda1 bajariladi, aks holda esa ifoda2 bajariladi. Qiymat qaytarish: Tanlash operatori tanlov holatida bajarilgan ifoda natijasini qiymat sifatida qaytaradi. Bu esa o'zgaruvchilarga qiymat berish va o'zgaruvchi qiymatini boshqarishda qulaylik yaratadi. Ichki ifodalar: Tanlash operatori ichida ifodalar yozishga imkon beradi. Bu ifodalar, bir nechta amalni biriktirish, funksiyalar chaqirish, matematik amallar va boshqa amaliyotlarni o'z ichiga olishga imkon beradi. Tanlash operatori, kodni o'rganishni osonlashtiradi, qisqa va to'g'ridan-to'g'ri natijalarga olib keladi va if-else iborasidan farkli ravishda ishlatiladi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.S.Eshtemirov, F.M.Nazarov “ ALGORITMLASH VA DASTURLASH ASOSLARI” Samarqand Davlat Unversiteti. 2018 2.O. R. Yusupov, F. F. Meliyev, E. Sh. Eshonqulov “ DASTURLASH ASOSLARI” Samarqand Davlat Unversiteti .2021 3. Aripov M.M. Programmalashga kirish. – T.: 0 ‘zMU, 2008. 4. Aripov M.M. C++ tiliga kirish. – T.: 0 ‘zMU, 2007. -172-b. 5. Aripov M.M. Otaxanov N.A. Dasturlash asoslari bo‘yicha masalalar to‘plami. – Namangan: “Ibrat”, 2014. -168-b. 6. Eondapee B.M. IlporpaMMHpoBaHHe Ha C++. -XapbKOB: “KoMnaHHH Cmht”, 2005. -284 c. 7. Madrahimov Sh.F., G’aynazarov S.M. C++ tilida programmalash asoslari. – T.: O’zMU, 2009. -196-b. ww.dasturchi.uz . 39

Tanlash operatorlaridan foydalanib misol va masalalar yechish MUNDARIJA KIRISH..............................................................................................................01 I BOB. TANLASH OPERATORLARI HAMDA ULARNING MUHIM FUNKSIYALARI 1.1. Tanlash operatorlari haqida ......................................................................06 1.2. If-else iborasi va uning ishlash prinsplari.................................................16 II BOB. C++ TILIDA SWITCH TANLASH OPERATORI VA UNING ISHLASH PRINSPI 2.1. Switch bayonoti hamda uning sintakssisi.................................................21 2.2. Switch operatorida case,deafult,break tushunchalari...............................28 2.3. Break va cuntune operatorlari...................................................................31 XULOSA............................................................................................................38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..........................................................40 1

KIRISH C++ tilida tanlash operatorlari, bir shartni tekshirish va mos kelgan ifodalarni bajarish uchun ishlatiladigan operatorlardir. Quyidagi xulosalar tanlash operatorlari haqida asosiy ma'lumotlarni beradi: Tanlash operatori sintaksisi: Tanlash operatori ’?’: belgisi bilan ifodalangan. U quyidagi sintaksisga ega: (shart) ? ifoda1 : ifoda2 Bu yerda ‘shart’ shartni ifodalaydigan bo'lish, ‘ifoda1’ shart rost bo'lsa bajariladigan ifoda, va ‘ifoda2’ shart yolg'on bo'lsa bajariladigan ifoda sifatida ko'rsatiladi. Qisqa ifoda bajarish: Tanlash operatori if-else iborasiga nisbatan qisqa va oddiy sintaksisga ega bo'lib, kodni o'qimaslik va yozmaslik xatolarini kamaytiradi va kodni qisqartiradi. Shartlarni tekshirish: Tanlash operatori bir shartni tekshirish uchun ishlatiladi. Shart rost bo'lsa ‘ifoda1’ bajariladi, aks holda esa ‘ifoda2’ bajariladi. Qiymat qaytarish: Tanlash operatori tanlov holatida bajarilgan ifoda natijasini qiymat sifatida qaytaradi. Bu esa o'zgaruvchilarga qiymat berish va o'zgaruvchi qiymatini boshqarishda qulaylik yaratadi. Ichki ifodalar: Tanlash operatori ichida ifodalar yozishga imkon beradi. Bu ifodalar, bir nechta amalni biriktirish, funksiyalar chaqirish, matematik amallar va boshqa amaliyotlarni o'z ichiga olishga imkon beradi. 2

Tanlash operatori, kodni o'rganishni osonlashtiradi, qisqa va to'g'ridan- to'g'ri natijalarga olib keladi va if-else iborasidan farkli ravishda ishlatiladi. Shartlarni tekshirish va mos kelgan ifodalarni bajarish uchun qulay va qisqa bir vosita sifatida foydalanishga imkon beradi. Umuman olganda, tanlash operatori C++ tilida ob'ektlar bilan ishlash uchun bir qancha qulayliklarni ta'minlovchi kuchli vositadir. Bu ob'ektga yo'naltirilgan dasturlashda muhim tushuncha bo'lib, C++ tilida mustahkam va samarali kod yaratish uchun keng qo'llaniladi. 3

I BOB. TANLASH OPERATORLARI HAMDA ULARNING MUHIM FUNKSIYALARI Tanlash operatorlari, dasturlash tillarida turli maqsadlar uchun ishlatiladigan operatorlar. Ular dastur o'zgaruvchilarini belgilash, qiymat berish,obyektlarni yaratish, turli toifalarga qarab ko'p qismlarni to'grilash va boshqa ko'p yo'nalishlarda foydalanilishi mumkin. Tanlash operatorlari hamda ularning muhim funksiyalari va ulardan foydalanish, dastur tuzishda amaliy muhim bandligi ko'rsatadi. Tanlash operatorlari dasturlashda muayyan shartlar asosida qaror qabul qilish uchun ishlatiladi. Mana bir nechta muhim tanlash operatorlari va ularning vazifalari: 1. If bayonoti: Agar ma'lum bir shart rost bo'lsa, kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 2. Else operatori: if operatoridagi shart noto'g'ri bo'lsa, u kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 3. Else if operatori: if operatoridagi birinchi shart noto'g'ri, lekin boshqa shart rost bo'lsa, u kod blokini bajarish uchun ishlatiladi. 4. Switch operatori: U o zgaruvchining turli mumkin bo lgan qiymatlari ʻ ʻ asosida turli kod bloklarini bajarish uchun ishlatiladi. Ushbu tanlov operatorlari muhim ahamiyatga ega, chunki ular dasturchilarga turli shartlar asosida qarorlar qabul qila oladigan kod yozish imkonini beradi va dasturlarni ko p qirrali va foydali qiladi. ʻ 4

Qiymat qaytarish: Tanlash operatori, tanlov holatida bajarilgan ifoda natijasini qiymat sifatida qaytaradi. Shart rost bo'lsa, bir ifoda bajariladi va u natija tanlash operatori tomonidan qaytariladi. Bunda qiymat sifatida foydalanish, o'zgaruvchilarni qiymat bilan to'ldirish va natijalarni qaytarish uchun qulaylik yaratadi. Kodni qisqartirish: Tanlash operatori, if-else iborasiga nisbatan qisqa va oddiy sintaksisga ega. Uning qisqa sintaksi va bir qatorda ishlatilishi kodni qisqartiradi va o'qimaslik xatolarini kamaytiradi. Bu esa kodning osonlashishi va yorqinlashishi uchun muhimdir. Ichki ifodalarni bajarish: Tanlash operatori ichida ifoda yozish imkonini beradi. Bu, bir nechta amalni biriktirish, funksiyalar chaqirish, matematik amallar va boshqa amaliyotlarni o'z ichiga olishga imkon beradi. Ichki ifodalar orqali kodni qisqartirish va osonlashtirish mumkin. Tanlash operatorlarining bu funktsiyalari, shartlarni tekshirish, qiymat qaytarish, kodni qisqartirish va osonlashitirishning muhim aspektlarini ta'minlayadi. Ularning yordami bilan kodning aniqligi, osonligi va boshqarishining muhim qismlari yengillashtiriladi. Tanlash operatorini to'g'ri va samarali foydalanish, kodning qisqartirilishi va o'qimaslik xatolarining kamaytirilishi uchun muhimdir. 1.1. Tanlash operatorlari haqida Shart operatorining yana bir ko rinishi switch tarmoqlanishʻ operatori bo lib, uning sintaksisi quyidagicha: ʻ switch (<ifoda>) { case <o zgarmas ifoda1> : <operatorlar guruhi1>; break; ʻ 5

O'xshashlar

Fanlararo integratsiyadan foydalangan holda matnli masalalar yechish metodlari (moliyaviy misol va masalalar yechimi misolida)
O’xshashlikka doir masalalar va ularni yechish metodlari
Tanlash operatori va unga doir dastular tuzish
Pythonda Matplotlib kutubxonasidan foydalanib diagrammalar va uch o’lchovli grafiklar chizish
sodda masalalar bilan ishlash metodikasi