logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Tovar belgilari

Tovar belgilari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

188 KB
Ko'chirib olish
Tovar belgilari REJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1. Tovar belgisi haqida tushuncha. 2. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tish va uning rivojlanishi. 3. Tovar va uning xususiyatlari. 4. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari. III.XULOSA : IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . KIRISH Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi munosabatlarning, mehnatni o’lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga kiritishning o’ziga xos usulidir. Natural xo’jalikni siqib chiqarish va tovar ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida individual xo’jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o’tish yo’li bilan boradi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv, ularni turli xil ishlab chiqaruvchilar o’rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo’yadi. Ixtisoslashuv esa mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, demak tovar ayirboshlash faqat zarurgina emas, balki foydali bo’lib boradi. Vaqtni va moddiy resurslarni tejash tovar xo’jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab chiqaruvchilar bir-biriga tobora ko’’roq bog’liq bo’lib qola boshlaydi. Dastlabki davrlarda tovar xo’jaliklari jamoalar, quldor latifundiyalari, feodal va dehqon xo’jaliklari o’rtasida aloqalar o’rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarishning va umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar ochgan. Ma’lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi 1 . Tovar xo’jaligining va umuman ayirboshlash vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari qanday? Bu, birinchidan, ijtimoiy mehnat taqsimotidir, bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o’z navbatida , qiyosiy ustunlik tamoyili bo’yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar xususiy mulk munosabatlari tufayli iqtisodiy jixatdan bir–biridan muayyan tarzda alohidalashib qoladi, bunda ular o’z mehnat natijalarini o’zlari 1 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz O’zbekiston NMIU 2017 yil. 3 tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish zarurligi va yaratilgan mahsulotlarni qaerda va kimga sotishni faqat ishlab chiqaruvchining o’zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur qilib qo’yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli tovarga, ya’ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi. 4 1. TOVAR BELGISI – MAHSULOT KO'ZGUSI Iste'molchilik, savdo-sotiq, xizmat-servis bilan bog'liq tushunchalar haqida gap ketganda, tovar belgisi, sifati darajasini anglatuvchi ma'nolar ham tilga olinadi. Sababi, xalqaro standart birligida e'tirof etiluvchi ma'lum belgi yoki timsol sifat ko'rsatkichi, xalq orasida mashhur firma yoki ishlab chiqaruvchi ekanini tasdiqlovchi, iste'molchi sog'lig'i, hayotiga xavf solmasligi, behuda mablag' sarfiga yo'l qo'ymay, aldanib qolmaslik uchun kafolatni anglatadi. Biznes tili bilan ularni “brend” yoxud “tovar belgisi” deyish mumkin. Ayni paytda eksportga chiqarilayotgan mahsulotga davlatimizga xos belgi, tovarning shtrix kodi yoki “O'zbekistonda ishlab chiqarilgan” degan so'zlar muhrlanmoqda. Endilikda yurtimizga chetdan kirib kelayotgan tovarlarda ham o'zbek tilidagi markirovka joriy etilishi belgilandi. Mamlakatimizga olib kiriladigan oziq-ovqat, shaxsiy gigiena va boshqa iste'mol mahsulotlarida ularni ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan qo'yilgan davlat tilidagi tovar markirovkasi bo'lishi shart qilib qo'yilgan. Xalqimiz nafaqat o'z tilidagi markirovka bilan tanishadi, balki mahsulotga qo'yiladigan “Uz” belgisi barchamizning qalbimizda iftixor uyg'otadi. Zotan, bu belgilar mahsulotning o'zimida ishlab chiqarilayotganini bildirib, iste'molchi uchun sifat kafolatini anglatadi 2 . Joriy etilgan ushbu tartibga ko'ra, yuk egasi tovarning nomi, miqdori, vazni, qiymati, shuningdek, tovarni tavsiflash va kodlashning uyg'unlashtirilgan tizimiga muvofiq, ularning kamida oltita belgi darajasidagi kodi haqidagi ma'lumotni taqdim etishi lozim. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan “Artel”, “Royson”, “Sino” brendi ostidagi maishiy texnikalarning zamonaviyligi, sifati jihatidan xalqaro standartga to'la mos kelishi, eng asosiysi, zarur xomashyo o'zimizdan bo'lgani bois arzonligi, sotuvi turli do'konlarda yo'lga qo'yilgani, hatto iste'mol krediti asosida xarid qilish mumkinligi iste'molchilar uchun qulaylik yaratmoqda. Shu o'rinda, tovar belgisi haqida gap ketganda, uning sifati ham e'tiborga olinadi. 2 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 5 Mutaxassislar fikricha, har bir davlat o'z milliy mahsuloti, ichki bozorini himoya qilishi tabiiy. Chetdan kirib kelayotgan tovarning barchasini ham sifatli yoki iste'molga yaroqli, deb bo'lmaydi. Ular orasida “usti yaltiroq, ichi qaltiroq” mahsulot ham borki, ayrim importchilar qanday yo'l bilan bo'lmasin, ularni o'tkazishni, faqat moddiy naf ko'rishni ko'zlaydi. Shuning uchun ham, birinchi galda, mahsulotlarning sifatiga jiddiy e'tibor berish, shu yo'l bilan aholi salomatligini muhofazalash dolzarb ahamiyatga molik. Albatta, hukumatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan bu kabi sa'y-harakat aholini yuqori sifatli mahsulot bilan ta'minlash, ichki bozorni qalbaki tovarlardan himoyalashga xizmat qiladi. Milliy brend asosida sotuvga chiqarilayotgan maishiy texnika, jumladan, televizor, muzlatkich, changyutkich, kir yuvadigan mashina, elektropech va boshqa jihozlar orasida ba'zida sifatsizi ham uchrab turadi. Bundan tashqari, xuddi shu mahsulot xorijdan ham keltirilayapti. Ularning sifatli va sifatsizini ajratish ham mushkul. Yoki tovar qalbakilashtirilgan holda belgi, brend ostida ishlab chiqarilayotgani ham bor gap. Bu muammoni bartaraf etish maqsadida mamlakatimiz hududiga tovar va qalbakilashtirilgan mahsulotlarni noqonuniy olib kirishga chek qo'yildi. Muhim jihati shundaki, tovar to'g'risida ma'lumot xorijiy tilda bo'lsa, davlat bojxona xizmati organlari ushbu hujjatni davlat tili yoki rus tiliga tarjima qilingan, yuk tashuvchi tomonidan tasdiqlangan holda taqdim etilishini talab qilish huquqiga ega. Bu har bir tovar haqida aniq ma'lumotga ega bo'lish, mamlakatimizga shubhali yoki talabga javob bermaydigan tovar kirib kelishining oldini olish imkonini beradi 3 . Ha, belgilar tovar va xizmatning shuhrat qozonishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, ularni ro'yxatdan o'tkazish hech qachon zarar qilmaydi. Masalan, tadbirkorlik bilan shug'ullanayotgan shaxs bilan bir paytda sifatsiz mahsulot ishlab chiqarayotgan raqobatchisi uning mahsuloti bilan aynan bir xil yoki o'xshash belgini qo'llay boshlasa, tabiiyki, iste'molchilar chalg'iydi. Yoki tovarni asl deb o'ylab, sotib ola boshlaydi. Bu, birinchidan, haqiqiy ishlab chiqaruvchining 3 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 6 daromadini kamaytiradi, ikkinchidan, korxona obro'siga jiddiy putur yetkazadi. Uchinchidan, iste'molchi sog'lig'i va hamyoniga zarar. Asl tovar belgisi asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning ham sifatsizi uchrab turadi, Ma'lumki, biron savdo belgisi asosida ishlab chiqarilgan mahsulotga kafolat hujjati beriladi. Ushbu hujjat ma'lum muddatga belgilangan bo'lib, sotib olingan tovar bu muddat ichida ishdan chiqib qolsa, sotuvchi xuddi shu belgi ostidagi boshqa sifatli tovarga alishtirib berishi shart. Lekin bu borada ham iste'molchi va sotuvchi o'rtasida muammo kelib chiqmoqda. Masalan, iste'molchi Bahrom Yoqubov o'zi duch kelgan muammoni shunday bayon qiladi: “Anchadan buyon yangi rusumdagi hajmi 32 dyuym bo'lgan “LCD” televizorini xarid qilishni maqsad qilgan edim. Qo'limga mukofot puli tushgach, maishiy texnika do'koniga yugurdim. Plastik kartochka orqali ushbu televizorni xarid qildim... Endi ko'ramiz deb, uni sozlab turgan edik... buyog'i “Ajoyib xayolparast” filьmidagi televizor voqeasiga ulanib ketdi. Mening boshimga O'zbekiston xalq artisti Baxtiyor Ixtiyorov talqin etgan xayolparast Hasan obrazi holi tushdi”. Albatta, biz iste'molchi sifatida kundalik hayotimizda ko'proq savdo-sotiq, umumiy ovqatlanish, sog'liqni saqlash, ta'lim, kommunal, gaz, suv, elektr energiyasi ta'minoti, jamoat transporti, pochta-aloqa va boshqa bir qator xizmatlardan bahramand bo'lamiz. Shu o'rinda, iste'molchilik borasidagi huquqlarimizni bilishimiz hamda tovar, xizmat sifatini kafolatlovchi belgilar haqida ham puxta ma'lumotga ega bo'lishimiz lozim. Mamlakatimizda iste'mol tovarlari ishlab chiqarishning o'sishi o'tgan yili 14,4 foizni tashkil etib, yalpi sanoat hajmida ularning ulushi 35,5 foizga yetdi. 2013 yilda aholining iste'mol xarajati 2000-yilga nisbatan 9,5 barobar oshgani kuzatilgan edi. O'z ehtiyojimizdan kelib chiqib, tovar va mahsulot xarid qilamiz, ish hamda xizmatdan foydalanamiz. Bu esa, avvalo, qonun bilan muhofaza qilinadigan huquqimizni amalda qo'llay olishni taqozo etadi. “Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi qonunning 1- moddasida asosiy tushunchalar e'tirof etilgan. Masalan, shartnoma - tovarni olish- sotishni amalga oshirish, ish-xizmat ko'rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va 7 boshqa shartlar to'g'risida iste'molchi bilan sotuvchi, ishlab chiqaruvchi, ijrochi o'rtasidagi og'zaki yoki yozma kelishuv; tovar, ish, xizmatning xavfsizligi – iste'mol qilish, undan foydalanish, saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish, shuningdek, ish-xizmat natijasidan foydalanishning odatdagi sharoitda iste'molchining hayoti, sog'ligi yoki mol-mulki, atrof-muhitga zarar yetkazilishi ehtimoli bilan bog'liq xavf-xatarning yo'qligi va hokazo... “Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi qonunning 18- moddasiga ko'ra, iste'molchi maqbul sifatli nooziq-ovqat tovarini xarid qilgan kunidan e'tiboran o'n kun ichida ushbu tovar sotib olingan joydagi sotuvchidan uni ayni shunday tovarga almashtirib olish, bunday tovar sotuvda bo'lmasa, pulini qaytarib olishga haqli. Iste'molchi huquqi buzilganda, moddiy va ma'naviy zararni undirib berishni so'rab fuqarolik ishlari bo'yicha sudga murojaat qilishi mumkin. Bunda iste'molchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq davlat boji to'lashdan ozod qilinadi. Zarar miqdori sud tomonidan belgilanadi. 8 2 NATURAL ISHLAB CHIQARISHDAN TOVAR ISHLAB CHIQARISHGA O’TISH VA UNING RIVOJLANISHI.. Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo’jalikni tashkil etishning ikkita umumiy iqtisodiy shakli ajralib turadi. Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan birinchisi natural ishlab chiqarish hisoblanadi. Ijtimoiy xo’jalikning bu shaklida yaratilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o’z ehtiyojlarini qondirish uchun, xo’jalik ichki ehtiyojlari uchun mo’ljallangan. Iste’mol hajmi va tarkibi ko’’incha ishlab chiqarish hajmi va tarkibiga mos kelgan, ularning bir-biri bilan bog’lanishi bir xo’jalik doirasida amalga oshganligi sababli juda oson kechgan. Bunday munosabatlar eng avvalo hamma zarur narsani o’zi uchun tayyorlagan ibtidoiy jamoada hukm surgan. ‘atriarxal dehqon xo’jaligi va feodal ‘omestyalari asosan natural xo’jalik bo’lgan. Natural ishlab chiqarish sharti ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanmaganligi oqibati sifatida vujudga kelgan, u vaqtda ijtimoiy mehnatdan uning u yoki bu turi endigina ajrala boshlagan edi. Bunday sharoitda biqiq yoki o’z ehtiyojlarini o’zi qondiradigan ishlab chiqarish organizmlari ‘aydo bo’lgan. Mehnat ularning tor doirasidagina ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan. Natural ishlab chiqarish shakli barcha iqtisodiy jarayonlarni bir xo’jalik doirasida qat’iy cheklab qo’yadi, tashqi aloqalar uchun yul ochilmaydi. Ishchi kuchi muayyan xo’jalikka juda qattiq biriktirib qo’yiladi va ko’chib yurish imkonidan muhrum bo’ladi. Natural xo’jalik shakllarining xuddi shu ko’rsatkichlari qishloq xo’jalik jamoalari ming yillar davomida barqaror yashovchi bo’lib qolganligining «siri»ni ochib beradi. Natural xo’jalik ishlab chiqarish maqsadlarini nixoyat cheklab qo’yadi, ishlab chiqarish hajm jihatidan juda oz va turi jihatidan kam xil bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga bo’ysungan. Shuning uchun ham jamiyat asta- sekinlik bilan tovar ishlab chiqarishga o’tadi. Tovar ishlab chiqarish natural xo’jalikning rivojlanishi , mahsulotlar turi va miqdorining o’sishi natijasida paydo bo’ldi. 4 4 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 9 Tovar ishlab chiqarish , ya’ni tovar xo’jaligida kishilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar buyum orqali, ular mehnati mahsulini oldi-sotdi qilish orqali namoyon bo’ladi. Tovar ishlab chiqarishning natural ishlab chiqarishdan farqi shundaki, bunda tovar yoki xizmat o’zining iste’moli uchun emas, balki bozorga sotish uchun yaratiladi. Natural va tovar xo’jaliklarini ng bir-biridan farqini 1-jadval orqali ko’rish mumkin. Asosiy jihatlar Natural xo’jalik Tovar xo’jaligi 1. Moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish maqsadi Shaxsiy ehtiyojlarni qondirishda foydalanish Boshqa tovarlarga ayirboshlash, bozorda oldi-sotdi qilish 2. Ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibining aniqlanishi Ehtiyojlar va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda oldindan aniqlanadi Bozordagi muayyan talab va ishlab chiqaruvchining xususiiy manfaati asosida aniqlanadi 3. Iste’molchini o’ziga jalb etish uchun kurash Bunday kurash mavjud emas Bunday kurash mavjud va tovar xo’jaligining rivojlanishi bilan kuchayib boradi 4. Ishlab chiqarilgan mahsulotning iste’mol qilinishi darajasi Barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar to’laligicha iste’mol qilinadi Ishlab chiqarilgan mahsulotlar ayrim turlari va qismlarining sotilmay qolishi , ya’ni iste’mol kilinmasligi 5. Ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchining ishtirok etish tamoyillari Ishlab chiqarish jarayonida faqat o’zining va oila a’zolarining ishchi kuchidan foydalaniladi Ishlab chiqarish jarayonida yollanma ishchi kuchidan ham foydalanish mumkin Natural va tovar xo’jaligining bir-biridan farqlanishi. 10 Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi munosabatlarning, mehnatni o’lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga kiritishning o’ziga xos usulidir. Natural xo’jalikni siqib chiqarish va tovar ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida individual xo’jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o’tish yo’li bilan boradi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv, ularni turli xil ishlab chiqaruvchilar o’rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo’yadi. Ixtisoslashuv esa mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, demak tovar ayirboshlash faqat zarurgina emas, balki foydali bo’lib boradi. Vaqtni va moddiy resurslarni tejash tovar xo’jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab chiqaruvchilar bir-biriga tobora ko’’roq bog’liq bo’lib qola boshlaydi. Dastlabki davrlarda tovar xo’jaliklari jamoalar, quldor latifundiyalari, feodal va dehqon xo’jaliklari o’rtasida aloqalar o’rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarishning va umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar ochgan. Ma’lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi. Tovar xo’jaligining va umuman ayirboshlash vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari qanday? Bu, birinchidan, ijtimoiy mehnat taqsimotidir, bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o’z navbatida , qiyosiy ustunlik tamoyili bo’yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar xususiy mulk munosabatlari tufayli iqtisodiy jixatdan bir–biridan muayyan tarzda alohidalashib qoladi, bunda ular o’z mehnat natijalarini o’zlari tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish zarurligi va yaratilgan mahsulotlarni qaerda va kimga sotishni faqat ishlab chiqaruvchining o’zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab 11 chiqarishni zarur qilib qo’yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli tovarga, ya’ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi 5 . Nihoyat, uchinchidan, bozor vujudga kelishining muhim shart–sharoitlaridan biri erkin ayirboshlash hisoblanadi. Chunki ijtimoiy mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va iqtisodiy alohidalik nima, qancha va kim uchun ishlab chiqarishni mustaqil aniqlash imkonini beradi. Tovar ishlab chiqarish natural ishlab chiqarishga nisbatan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga, ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga ko’’roq darajada imkon yaratadi, chunki: - tovar ishlab chiqaruvchi katta daromadga ega bo’lishi uchun mehnat unumdorligini o’stiruvchi hamda tovar ishlab chiqarish sarflarini qisqartiruvchi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini tatbiq etishi lozim; - tovar ishlab chiqaruvchilar natural xo’jalik yurituvchilarga nisbatan ishlab chiqarish natijalaridan ko’’roq manfaatdordirlar, agar ular daromad olmasalar xonavayron bo’ladilar; - tovar ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo’lmasligi va daromad olishlari uchun o’z faoliyatlarini xaridorlarga zarur bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga yo’naltira olishlari lozim, ular o’zlarining raqiblari ustidan g’alaba qozonishi uchun tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak. Natural xo’jalik yurituvchilar oldida bunday vazifa mavjud emas; - tovar ishlab chiqaruvchi uchun iste’molchini o’ziga jalb qilish , o’z tovarini sotib daromad olish imkoniga erishish vositasi bo’lib yangi, nisbatan sifatli va jozibador tovarlarni ishlab chiqarish hisoblanadi.Tovar ishlab chiqarishning mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun uning asosiy unsuri bo’lgan tovarning xususiyatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 5 Мирзиёев Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi . Toshkent”O’zbekiston 2017y. 12 3. TOVAR VA UNING XUSUSIYATLARI. Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’r if berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir». Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.V.I.Vidya’in va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat». Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki, boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste’mol qiymatga) va almashuv qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatlardir.Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan, u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u iste’mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron–bir ehtiyojini qondiradi. Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud . Masalan, marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi ‘sixologik yondoshuv bilan, ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan 6 o’rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida ob’ektiv iqtisodiy jarayon borligini, naflilik 6 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil 13 tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida, to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta, tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham naflilikka ega bo’lavermaydi. Masalan, jamiyatga 100 dona soat zarur bo’lgani holda, 120 dona soatning ishlab chiqarilishi uning 20 donasining nafsiz bo’lishiga olib keladi. Ya’ni, jamiyat uchun zarur bo’lgan 100 dona soatgina naflilikka ega bo’ladi.Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi. Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka aytiladi.Har bir tovar ma’lum bir naflilikka ega, lekin bu naflilik uni yaratuvchining o’z ehtiyojlarini emas, balki ayirboshlash orqali boshqa kishilar talabini qondiradi, ya’ni tovarning ijtimoiy nafliligi hisoblanadi. Bozor har qanday naflilikni emas, ijtimoiy naflilikni hisobga oladi. Agar bu fikrni yanada rivojlantirsak , bozor ijtimoiy zaruriy naflilikni, ya’ni jamiyat uchun (xaridorlar uchun) zarur miqdordagi naflilikni hamda shu ijtimoiy zaruriy miqdordagi naflilikni ishlab chiqarish uchun sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnatni hisobga oladi. Ijtimoiy naflilik tovarlarning boshqa tovarlarga ayirboshlanish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchungina o’zining yaratuvchisini qiziqtiradi. Tovarning ayirboshlanuvchanlik xususiyati almashuv qiymati nomini oladi. Tovarlarni sotishda ularning narx ko’rsatkichi almashuv qiymatini yaqqol ko’rsatadi. Inson mehnati bilan yaratilmagan ko’’lab ne’matlar masalan, buloq suvlari, yovvoyi daraxt mevalari ma’lum naflilikka ega bo’ladi. Lekin ular har doim ham tovar bo’lavermaydi. Masalan, bu ne’matlar o’sha joyning o’zidan olinib, iste’molchi tomonidan iste’mol qilinsa tovar hisoblanmaydi. Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan, ma’lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur.Shunga ko’ra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli uchun emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural–buyum va ijtimoiy–iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi. 14 Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv qiymati ifodalanadi .Almashuv qiymati nimaga asoslanadi? Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari hisoblaydiki, tovarlar qiymatining umumiy asosi – bu mehnat, shu sababli ular ma’lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Ularning fikricha tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi – og’irligi, hajmi, shakli va shu kabilar umumiy asos bo’la olmaydi, faqat mehnat sarflari shunday asos hisoblanadi. Almashishning zarur sharti ayirbosh-lanadigan tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi, lekin har xil tovarlarning nafliligi sifat jihatidan turlicha bo’lib, ular miqdoriy o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan baravarlashtirish esa, hamma sifat jihatidan umumiy, yagona biron-bir narsa bo’lishini taqozo etadi, bunday umumiy narsa ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.Bu o’rinda so’z mehnatning muayyan, aniq turlari to’g’risida bormaydi. Bu turlar bir-biridan sifat jihatdan farq qiladi, bu esa aniq iste’mol qiymatlarining xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi , miyasi, mushagi, asablari va hokazolari sarfning mahsulidir. Demak, umuman inson mehnati mahsuli sifatida tovarlar bir xil va o’lchovdoshdir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashqil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo’lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko’rsatilishida namoyon bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko’’incha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini qo’lashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib to’ishi mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir».Tovarning o’zi esa ikki 15 tomon - naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir.Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir. Ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risida keyingi boblarda to’xtalamiz). Tovar qiymatining miqdori , ijtimoiy - zaruriy vaqt deb ataladigan ish vaqti bilan hisoblanadi . Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko’’aytirilgan yoki darajaga ko’tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko’’ miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat deb nom olgan 7 Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyati . Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Umuman mehnat va ijtimoiy mehnat jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida mavjud bo’lgan. Ibtidoiy jamiyatda ham, ‘atriarxal xo’jalikda ham odamlar kuchlarini sarflab, biron-bir tarzda bir-birlari uchun mehnat qilganlar. Biroq bunda qiymat vujudga kelmagan, mahsulot esa tovar shaklini olmagan. Demak, qiymatda 7 Мирзиёев Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi . Toshkent”O’zbekiston 2017y. 16 oddiy ijtimoiy mehnat emas, balki alohida tarixiy sharoitdagi ijtimoiy mehnat mujassamlanadi. Xo’sh, uning o’ziga xos xususiyati nimada? Bu xususiyat shundaki, tovar ishlab chiqarish sharoitida mehnatning ijtimoiy tavsifi yashiringan bo’ladi. Mehnat faqat ayirboshlash sohasida, ya’ni o’zi amalga oshib bo’lganidan keyin ijtimoiy xususiyatni namoyon etadi. Qiymat yaratuvchi abstrakt mehnat – mehnatning faqat tovar ishlab chiqarishiga xos bo’lgan va alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar munosabatini ifodalaydigan o’ziga xos ijtimoiy shakldir. Qiymat tovarning emas , balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi. Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi. Mehnat unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o’lchanadi. Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi qiymatining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi ‘asaysa, tovar birligining qiymati oshadi. Mehnat unumdorligiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Bu omillar mehnat qurollarining rivojlanishi darajasi va samaradorligi, ishchining malaka darajasi, fan va texnikaning taraqqiyoti darajasi, fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish darajasi, ishlab chiqarishning to’’lanuv darajasi, tabiiy sharoitlardir. Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnat intensivligining oshishi amalda ish vaqtining ko’’ayganligini anglatadi. Shunday qilib , intensivlik ish vaqtining davomiyligi bilan bevosita aloqador bo’ladi. Mehnatning intensivligi deganda ish vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat 17 jadalligining darajasi tushuniladi.Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi. Individual yoki o ’ rtacha ijtimoiy mehnat intensivligi tushunchalari farqlanadi . Muayyan ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida individual intensivlik ishchining yoshi, uning mahorat darajasi, jismoniy va aqliy qobiliyatlariga bog’liq bo’ladi. Mehnatning o’rtacha intensivligi – bu umumlashma tushuncha bo’lib, alohida shaxs, alohida korxona va tarmoq, mamlakatning turli hududlarida mavjud bo’lgan individual miqdorlardan tarkib to’adi. «O’rtacha intensivlik» tushunchasi mehnat intensivligining faqat miqdor tomonini tavsiflab , u yoki bu ishlab chiqarish usuli sharoitidagi intensivlikning mohiyati va mazmunini aks ettirmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy mehnat intensivligi tushunchasi farqlanib, u har bir muayyan mamlakat uchun bir vaqtning o’zida ijtimoiy mazmunni aks ettiruvchi ma’lum o’rtacha miqdorni o’z ichiga oladi. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo ’ shilgan miqdor nafliligi nazariyalari. Iqtisodiyot nazariyasi fanida tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga javob berishda ikki xil yo’nalish mavjud hamda ular o’rtasida doimiy ravishda tortishuvlar va munozaralar bo’lib kelmoqda. Biz quyida shu ikki xil yo’nalishdagi nazariyalarning mazmunini o’quvchiga havola qilamiz. Qiymatning mehnat nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari bo’lib Uilyam ‘etti, Adam Smit, David Rikardolar hisoblanadi. U.’etti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bo’lib, u qiymatning manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati miqdorini belgilab berishini ko’rsatib o’tgan. Biroq, U.’etti tovarning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni ko’ra olmagan. U tovarning qiymati faqat qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi, deb hisoblagan. A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqotlar» (1776 y.) nomli asarida tovarning iste’mol va almashuv qiymatini 18 farqlab bergan. U tovar qiymatining yagona manbai bo’lib moddiy ishlab chiqarishning har qanday sohasida sarflangan mehnat hisoblanadi, degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga, tovar qiymatining miqdorini har qanday mehnat emas, balki jamiyat uchun zarur bo’lgan o’rtacha mehnat belgilab berishini ko’rsatib o’tgan.D.Rikardo qiymatning yagona mezoni bo’lib tovar ishlab chiqarishga sarflangan hamda ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat hisoblanishini isbotlab bergan. U tovarning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni aniq ko’rsatib, har qanday ishlab chiqarishda tovarning qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini ta’kidlagan.Demak, yuqorida ta’kidlanganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlarining fikricha, tovarlarni ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi.Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o’lchanadi.Qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra ijtimoiy zarur ish vaqti o’ziga xos ijtimoiy mehnat me’yori rolini o’ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarurdir 8 . Keragidan ortiqcha mehnat sarflari qiymat yaratmaydi, ya’ni jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi, rad etiladi. Bozorda muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq to’lamaydi.Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tushuntiradiki, tovar qiymatida oddiy mehnat ifodalanadi. Oddiy mehnat deganda maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan mehnat tushuniladi. Oddiy mehnat darajasi turli mamlakatlarda va turli davrlarda bir xil bo’lmay, turlicha va o’zgaruvchan bo’ladi. Lekin qiymat namoyon bo’ladigan har bir muayyan bozorda (u xoh ichki, xoh tashqi bozor bo’lsin) oddiy mehnat ma’lum bir darajadagi mavjud mehnatdir. U shunday boshlang’ich negizki, malakasi jihatidan unga tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab va malakali mehnat ko’’aytirilgan oddiy mehnat sifatida namoyon bo’ladi. Murakkab mehnatni oddiy mehnatga tenglashtirish bozorda individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga tenglashtirish bilan birga sodir bo’ladi. 8 I.A.Karimov “Mamlakatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilishga qaratilgan taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirish – bosh maqsadimizdir” T.: “Xalq so’zi” 2014 y. 6 dekabr. 19 Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar ishlab chiqarish sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va rag’batlantirishni tartibga soluvchi, ob’ektiv qiymat qonunini mavjud bo’lishini tan oladi. Ular fikriga ko’ra, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi.Ijtimoiy zaruriy sarflarning yuqorida keltirilgan ta’riflaridan kelib chiqsak , qiymat qonuni individual mehnat sarfi ijtimoiy zarur mehnat sarfidan ozroq bo’lgan ishlab chiqaruvchilarni, ya’ni ma’lum vaqt ichida ko’’roq miqdorda iste’mol qiymatlarini yaratuvchi yoki yuqoriroq mehnat unumdorligini ta’minlaydigan ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantiradi. Qiymat qonuni individual mehnat unumdorligi ijtimoiy me’yordagi mehnat unumdorligidan ‘ast bo’lgan ishlab chiqaruvchilarni jazolaydi. Bu bilan iqtisodiy sharoitlar tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligini oshirish yoki boshqa xil tovarlarni ishlab chiqarishga o’tishini rag’batlantiradi. Aks holda ular bozordan siqib chiqarilish, xonavayron bo’lish xavfi ostida qolishlari mumkin.Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari bilan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o’trasidagi farq tovar ishlab chiqaruvchilarni tabaqalashtiradi, mehnat va moddiy sarflarni kamaytirishni rag’batlantiradi va mehnatning ishlab chiqarish sohalari bo’yicha taqsimlanishini tartibga solib turadi. Masalan, eng yuksak mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar o’z tovarlarini ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Lekin ular ish faoliyatining muvaffaqiyati ko’’roq kafolatlangan deb bo’lmaydi. Chunki ular texnik va tashkiliy jihatdan yangiliklarni ishlab chiqarishga o’z vaqtida qo’llab turmasalar, yuqoriroq samara beradigan ishlab chiqarish usullarini qidirib to’masalar, ma’lum vaqtdan so’ng o’z ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin.Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi mexanizmi rakobat kurashi natijasida bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib turishidan, ularning ijtimoiy qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi: Talab = taklif bo’lgan holda: narx = qiymat. 20 Talab > taklif bo’lgan holda: narx > qiymat. Talab < taklif bo’lgan holda: narx < qiymat. Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab chiqaruvchilarning xoxishi bilan sodir bo’lmay, balki ob’ektiv qiymat qonunining kuchi ta’siri ostida bo’ladi.Qiymat qonuni resurslarning turli ishlab chiqarish sohalari o’trasida taqsimlanishini tartibga solib turish vazifasini bajarayotganda ham narxlar dinamikasi muhim rol uynaydi. Agar u yoki bu aniq tovar ijtimoiy ehtiyojini qondirish uchun zarur bo’lganidan kamroq ishlab chiqarilsa, bu talabning taklifdan oshib ketishiga sabab bo’ladi. Tovar narxi oshib ketadi.Narxlar, shu bilan birga daromadlar kamayadi, bu tarmoqdagi ishlab chiqarish resurslari daromad yuqori bo’lgan boshqa tarmoqlarga o’tib ketadi. Qiymatning mehnat nazariyasi modellarida qiymat qonuniga asoslangan ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga soluvchi bozor mexanizmi ana shunday tavsiflanadi. Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi. Yuqorida qarab chiqqanimizdek, qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra, mehnat sarflarining ijtimoiy zaruriy darajasi faqat bozorda, ayirboshlashda yuzaga chiqadi. Qiymat faqat bozorda almashuv qiymat ko’rinishida o’zining ifodalanish shaklini oladi. Qisqacha aytganda, qiymat ishlab chiqarishda yaratiladi, biroq bozorda, ya’ni ayirboshlash vaqtida namoyon bo’ladi. Shu erda qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyotchilari qarashlari bilan qarama-qarshilik ‘aydo bo’ladi. Uning mohiyati nimadan iborat? Agar tovar bozorda sotib olinsa, bu kimdir tovar ishlab chiqarishiga ketadigan sarflarni ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari sifatida baholashi sababli emas, balki mazkur tovar xaridor uchun naflilikka ega bo’lishi sababli ro’y beradi, xaridor ma’lum naflilikka ega bo’lgan tovarni qadrlaydi. Keyingi qo ’ shilgan miqdor nafliligi nazariyasining asoschilari bo ’ lib avstriya maktabi vakillari K . Menger (1840-1921), F . Vizer (1851-1926), E . Bem - Baverk (1851-1914) va boshqalar hisoblanadi . Hozirda bu nazariya g’oyalarini bir qator olimlar qo’llab-quvvatlab, rivojlantirib kelmoqdalar. 23 Mazkur nazariyaga ko’ra, kishilar tomonidan juda xilma-xil moddiy va ma’naviy ne’matlar (hamda xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun 21 emas, balki ushbu ne’matlar naflilikka ega bo’lishi sababli qadrlanadi. Insonlar tomonidan ma’lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. U yoki bu mehnat sarflarining ijtimoiy zarurligi kim tomonidan yoki nima bilan aniqlanadi , degan savolga oddiy tarzda bozor tomonidan, deb javob berish to’g’ri bo’ladi, biroq bu javob umumiy va to’liq emas. Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari fikrlariga ko’ra, faqat tovarning nafliligi mehnat sarflariga «ijtimoiy zaruriy» deb nomlanadigan tavsif berishi mumkin.Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi bilan qiymatning mehnat nazariyasining bir-biriga to’g’ri kelmasligi turli xil iste’mol qiymatlarini yoki nafliligini hisobga olish muammosi bilan bog’liq. Chunki, turli ko’rinishdagi ikkita tovarning nafliligini shunchaki umumiy tarzda o’zaro taqqoslash mumkin emas. E’tibor berilsa, masalaning bu tarzda qo’yilishining o’zi keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasiga zidligini ko’rish mumkin. Masalan, kitob yoki tanburdan qaysi birining nafliligi yuqori, degan savolga javob borish mumkin emas. Albatta, savol bunday aniq qo’yilganda unga javob berib bo’lmaydi 9 . Ammo har bir aniq holatda iste’molchi tomonidan ne’matlarning nafliligini taqqoslash doimo ro’y beradi. Masalan, kitobsevar inson uchun kitobning, musiqashunos uchun tanburning nafliligi yuqori bo’lishi mumkin. O’z navbatida, kitob o’qishni yoqtirmayligan inson uchun kitobning, cholg’u asboblarida o’ynashni bilmaydigan yoki musiqaga umuman qiziqmaydigan inson uchun tanburning nafliligi juda ‘ast yoki umuman nolga teng bo’lishi mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, tanbur bilan kitobni ayirboshlash zarur bo’lsa, ularni nafliligi bilan o’zaro taqqoslab bo’lmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiy hayotda ham xo’jalik qarorlari qabul qilish chog’ida umuman ehtiyojlarni taqqoslamasdan, u yoki bu moddiy va ma’naviy ne’matlarning foydali samarasiga baho bermasdan turib hech qanday iqtisodiy faoliyatni boshlash mumkin bo’lmaydi.Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari, naflilikning ikki turini ajratib ko’rsatish zarur deb hisoblaydilar: a) abstrakt yoki umumiy naflilik, ya’ni 9 I.A.Karimov “Mamlakatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilishga qaratilgan taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirish – bosh maqsadimizdir” T.: “Xalq so’zi” 2014 y. 6 dekabr. 22 ne’matlarning kishilar biron-bir ehtiyojlarini qondirish layoqati; b) aniq naflilik, bu ne’mat mazkur nusxasi foydaliligining sub’ektiv narxini bildiradi. Bu sub’ektiv narx ikki omilga bog’liq: mazkur ne’matning mavjud zahirasi va unga bo’lgan ehtiyojning to’yinganlik darajasi.Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari sub’ektiv naflilik miqdorini hisoblashda G.Gossen (nemis iqtisodchisi, 1810-1858 yy.) qonunidan foydalanadilar. Bu qonun so’nggi qo’shilgan miqdor nafliligining ‘asayib borishini ifodalab, Gossenning birinchi qonuni deb ataladi. Mazkur qonunga binoan, ehtiyoj qondirilib borilishi bilan «to’yinganlik darajasi» o’sadi, aniq qo’shilgan miqdor nafliligi esa ‘asayadi («zaruriy ehtiyoj» darajasi). Bu mazkur ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi qo’shimcha ne’mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bo’lishini bildiradi, ne’matlar zahirasi cheklangan bo’lganda esa uning «zaruriy ehtiyojni» qondiruvchi keyingi nusxasi mavjud bo’ladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, mazkur turdagi barcha ne’matlarning qiymati ularning eng so’nggi qo’shilgan miqdorining nafliligi bilan aniqlanadi. O ’ zining birinchi qonunidan kelib chiqqan holda , Gossen ikkinchi qonnuni ham ishlab chiqadi . Unga ko’ra, «iste’mol qilinayotgan turli ne’matlarning umumiy miqdori shunday tarzda aniqlanadiki , bund 10 a sotib olingan bir necha turdagi ne’matning so’nggi qo’shilgan miqdori nafliligi o’zaro bir-biriga teng bo’ladi». 24 Boshqacha aytganda, har bir iste’molchi bir vaqtning o’zida ko’’lab turdagi ne’matlarni iste’mol qilish uchun ularning shunday to’’lamini sotib oladiki, bu to’’lamdagi har bir ne’matning so’nggi qo’shilgan miqdori nafliligi o’zaro teng bo’ladi yoki iste’molchida bir xil miqdordagi qoniqish hosil qiladi. Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi muammosini o’rmonda yashovchi chol ega bo’lgan besh qo’ don misolida, uning ongida sodir bo’lgan ‘sixologik hayol orqali tasvirlab ko’rsatadilar. Bu qo’lardagi donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda joylashadi: birinchi qo’dagi don eng zarur, ya’ni cholning oziq–ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun iste’mol qilinadi, ikkinchisi – ovqatlanishni yaxshilash uchun, uchinchisi – uy ‘arrandalarini boqish, to’rtinchisi – ‘ivo tayyorlash, beshinchisi – cholning o’z uyi atrofida sayrab yurgan qushlarni boqib, 10 Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi. T.«Moliya» 2005 y. 10-45bеt. 23 ko’ngilxushlik qilishi uchun.Bundan ko’rinadiki, beshinchi qo’ning nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli emas, chunki agar bu qo’dagi dondan mahrum bo’lsa u faqatgina ko’ngilxushlik qilish imkoniyatidan voz kechadi xolos. Biroq, to’rtinchi qo’dagi donning yo’q bo’lishi cholni ‘ivosiz, uchinchisi esa ‘arrandalarsiz qoldirishi mumkin. Faqat bitta qo’dagi don qolgan taqdirda chol uchun uning nafliligi eng yuqori darajaga etadi, ya’ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan tenglashadi.Shu o’rinda turli qo’lardagi donlarning nafliligi turlicha ekan, ularning qaysi biri donlarning umumiy naflilik darajasini aniqlab beradi, degan savol tug’iladi. Xolbuki, qo’lardagi donlarning bir-biridan farqi yo’q ekan, chol uchun ularning nafliligi beshinchi, so’nggi qo’dagi donning nafliligi orqali aniqlanadi.Demak, har bir ne’matning so’nggi qo’shilgan birligi, ya’ni uncha muhim bo’lmagan ehtiyojni qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga egadir.Qiymat va narx nazariyasida yangi yo’nalishni boshlab bergan kishi mashhur ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning qiymatini aniqlashda mehnat nazariyasi ham, qo’shilgan naflilik nazariyasi ham etarli asosga ega emas, deb hisoblagan A.Marshall bir nechta nazariyalarni sintez qilish yo’li bilan aniqlik kiritishga harakat qildi. Qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir tomonliligini u qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda ko’rdi. A.Marshall keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog’lashga harakat qildi. A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda qo’shilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish (umumlashtirish) zarurligi haqidagi fikri juda mashhur. Neoklassiklarning qiymat va narxning bir negizli (monistik) nazariyasini yaratishga urinishdan chekinish xususan A.Marshall ishlari bilan bog’liq. Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona manbai, narxning yagona asosi va bozor xo’jaligida jamiyat daromadlarining yagona manbai to’ilishi zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, masalan, ingliz klassik iqtisodiy maktabi va markscha nazariyalarda mehnat , marjinalistlarda qo’shilgan miqdor nafliligi kategoriyasi hisoblanadi. A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx ham talab (qo’shilgan miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish harajatlari) 24 tomonida yotuvchi bozor kuchlari o’zaro ta’siri orqali aniqlanadi.A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Shunday qilib, A.Marshalldan boshlab iqtisodiyot nazariyasida turli nazariyalarni sintez qilishga o’tildi.Lekin A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha etkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq ko’ra olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy naflilik o’rniga qo’shilgan naflilikni, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o’rniga ishlab chiqarish xarajatlarini qo’ydi. Natijada tovarning qiymati ham, nafliligi ham to’liq hisobga olinmadi. Umuman aytganda uzoq tarixiy davrdan boshlab tortishuvga sabab bo’lgan narsa tovarda gavdalangan ijtimoiy mehnatning ikki yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bo’ladigan tovarning ikki xil xususiyatiga ega bo’lishini inobatga olmaslikdir. Mehnat nazariyachilari tovarga sarflangan mehnat miqdoriga asosiy e’tiborni qaratgan bo’lsa, marjinalistlar uning nafliligiga e’tibor berib keladilar. Ularning biri ko’’roq tovarni ishlab chiqaruvchilar manfaati nuqtai nazaridan tahlil qilgan bo’lsa, ikkinchisi iste’molchi (xaridorlar) manfaati nuqtai-nazaridan qaraydilar. Xolbuki tovarning qiymatini va binobarin narxini aniqlashda uning ikki tomoniga va sotuvchilar bilan xaridorlar manfaati to’qnashgan tugunga e’tibor qaratish zarur. 25 4. P ULNING KELIB CHIQISHI, MOHIYATI VA VAZIFALARI. Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma ’ lum . pul ning kelib chiqishi turlinazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog ’ liq holda tushuntiriladi . Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konste’stiyalari mavjud bo’lib, ular orasida rastionalistik va evolyustion konste’stiyalar muhim o’rin tutadi.Bundan ko’rinib turibdiki, yuqoridagi olimlarning fikricha, Pul kategoriyasiob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo’lmay, kishilar kelishuviga yoki davlatning xohishiga bog’liq bo’lgan yuzaki, sub’ektiv kategoriyadir. P ul kelib chiqishining evolyustion konste’stiyasiga ko’ra ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidanPul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin.Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi. Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigandek ko’rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu erda pulning dastlabki kurtagi ‘aydo bo’ladi. P ulning p aydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlari muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent rolini o’ynovchi ko’’lab tovarlar ichidan ba’zi birlari o’zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Chunki, ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi. Keyinchalik umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlar ichidan maxsus tovar – pul ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtda pul rolini o’zining qator xususiyatlariga 26 ko’ra mazkur vazifani nisbatan muvaffaqiyatli bajara oluvchi oltin va kumush metallar bajara boshladi. Bu qiymatning pul shakli vujudga kelganini anglatar edi 11 . Shunday qilib, P ul – bu hamma tovarlar va xizmatlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir. XIX asrning oxirida mamlakatlar birin - ketin oltin valyutaga , ya ’ ni monometall tizimiga o ’ ta boshladilar . Bu hol Avstriyada 1892, Ya’oniyada 1897, Rossiyada 1898, AQShda esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin pul tizimi XVII asrning oxirida , Germaniyada 1871 yilda , Gollandiyada 1877 yildayoq joriy etilgan edi . O ’ zbekiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar muomalada bo ’ lgan . Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507 yilda pul islohotini o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583-1598) zarb etgan tangalar etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va kumush) zarb qilish davlat ‘oytaxti - Buxoroda markazlashtiriladi. 1695-1709 yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oladi. 11 А.O’lmаsоv, А.Vаhоbоv Iqtisоdiyot nаzаriyasi. T.:«Mоliya» 2014 y. 60-62, 75-87, 228-245 bеtlаr. 27 XULOSA Tovarning almashuv qiymatini ifodalash, uni o’lchash uchun qo’lda naqd pulga ega bo’lish shart emas. pulning bu vazifasini ideal pul bajaradi. Tovar egasi fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi. Tovarning narxi talab va taklif muvofiq kelgan taqdirdagina tovarning qiymatiga muvofiq keladi. Agar talab va taklif muvofiq kelmasa, narx qiymatidan farq qiladi. Demak , tovalarning narxi tovarlarning qiymatiga , pulning qiymatiga , talab va taklifning nisbatiga va boshqa omillarga bog ’ liq .Tovar almashuv qiymatining pul bilan ifodalanishi uning narxini anglatadi. Tovarning almashuv qiymatini o’lchash uchun muayyan miqdordagi pul materialini birlik qilib olish zarur. Bunday birlik narxlar o’lchovi (masshtabi) deb ataladi. Bir tomondan narxlar o’lchovi har qanday o’lchov birligi kabi shartlidir. Ikkinchi tomondan esa, u muayyan mamlakatda hamma tomonidan e’tirof etilgan bo’lishi kerak. Shuning uchun davlat pul birligi huquqini qonun bilan mustahkamlaydi , bu birlik shu tariqa rasmiy tan olinadi . Dastlab pul birliklari va ularning nomlari ko ’’ incha muayyan og ’ irlikda nodir metallar bilan bog ’ liq bo ’ lgan , valyuta tizimlarining nomlar ( funt sterling ) ham shundan dalolat beradi . Lekin vaqt o’tishi bilan, «vazn» nomi pul birligidan nodir metallarning haqiqiy vaznidan tobora ko’’roq farq qila boshlagan. Buning bir qancha sabablari bor, bularning biri shu bilan bog’liqki, tarixan uncha nodir bo’lmagan, umumiy ekvivalent rolini o’ynagan metallar nodirroq , demak, qimmatroq metallar tomonidan siqib chiqarilgan; bunda pul nomlari avvaligicha qolgan. Tovar kelib chiqqan joy nomi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilmaydigan belgilar. Quyidagi belgilar tovar kelib chiqqan joy nomi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilmaydi: tovar kelib chiqqan joy xususida iste’molchini chalg‘itib qo‘yadigan jo‘g‘rofiy nom bo‘lgan belgilar; tovar kelib chiqqan haqiqiy joyni rasman ko‘rsatuvchi, lekin tovar boshqa hududda chiqarilayotganligi haqida yanglish tasavvur beruvchi belgilar; 28 tovar tayyorlangan joy nomi bilan bog‘liq bo‘lmagan jo‘g‘rofiy nomni anglatuvchi va O‘zbekiston Respublikasida muayyan turdagi tovar belgisi sifatida umum foydalanishda bo‘lgan belgilar. 29 ADABIYOTLAR 1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz O’zbekiston NMIU 2017 yil. 2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 3.Мирзиёев Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi . Toshkent”O’zbekiston 2017y. 4.O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasi 2019 yil. 5. O`zbekiston Respublikasi Fuqqarolik kodiksi 2017 yil. 6. .Karimov «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» T.: «O’zbеkiston» 2010 y., 9-10bеtlar. 7.I.A.Karimov “Mamlakatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilishga qaratilgan taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirish – bosh maqsadimizdir” T.: “Xalq so’zi” 2014 y. 6 dekabr. 8. I.A.Karimov “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish – ustuvor vazifamizdir”. T.: “Xalq so’zi” 2015 y. 17 yanvar. 9. А.O’lmаsоv, А.Vаhоbоv Iqtisоdiyot nаzаriyasi. T.:«Mоliya» 2014 y. 60-62, 75- 87, 228-245 bеtlаr. 10. .Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi. T.«Moliya» 2005 y. 10- 45bеt. 1 1. N.Bеknazov Iqtisodiyot nazariyasi. T. «TDYuI». 2005 y. 27-45bеtlar. 12. Y.Q. Yo’ldoshеv Iqtisodiyot nazariyasi T.: “Standart poligraf” 2010 y. 30

Tovar belgilari REJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1. Tovar belgisi haqida tushuncha. 2. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tish va uning rivojlanishi. 3. Tovar va uning xususiyatlari. 4. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari. III.XULOSA : IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .

KIRISH Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi munosabatlarning, mehnatni o’lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga kiritishning o’ziga xos usulidir. Natural xo’jalikni siqib chiqarish va tovar ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida individual xo’jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o’tish yo’li bilan boradi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv, ularni turli xil ishlab chiqaruvchilar o’rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo’yadi. Ixtisoslashuv esa mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, demak tovar ayirboshlash faqat zarurgina emas, balki foydali bo’lib boradi. Vaqtni va moddiy resurslarni tejash tovar xo’jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab chiqaruvchilar bir-biriga tobora ko’’roq bog’liq bo’lib qola boshlaydi. Dastlabki davrlarda tovar xo’jaliklari jamoalar, quldor latifundiyalari, feodal va dehqon xo’jaliklari o’rtasida aloqalar o’rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarishning va umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar ochgan. Ma’lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi 1 . Tovar xo’jaligining va umuman ayirboshlash vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari qanday? Bu, birinchidan, ijtimoiy mehnat taqsimotidir, bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o’z navbatida , qiyosiy ustunlik tamoyili bo’yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar xususiy mulk munosabatlari tufayli iqtisodiy jixatdan bir–biridan muayyan tarzda alohidalashib qoladi, bunda ular o’z mehnat natijalarini o’zlari 1 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz O’zbekiston NMIU 2017 yil. 3

tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish zarurligi va yaratilgan mahsulotlarni qaerda va kimga sotishni faqat ishlab chiqaruvchining o’zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur qilib qo’yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli tovarga, ya’ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi. 4

1. TOVAR BELGISI – MAHSULOT KO'ZGUSI Iste'molchilik, savdo-sotiq, xizmat-servis bilan bog'liq tushunchalar haqida gap ketganda, tovar belgisi, sifati darajasini anglatuvchi ma'nolar ham tilga olinadi. Sababi, xalqaro standart birligida e'tirof etiluvchi ma'lum belgi yoki timsol sifat ko'rsatkichi, xalq orasida mashhur firma yoki ishlab chiqaruvchi ekanini tasdiqlovchi, iste'molchi sog'lig'i, hayotiga xavf solmasligi, behuda mablag' sarfiga yo'l qo'ymay, aldanib qolmaslik uchun kafolatni anglatadi. Biznes tili bilan ularni “brend” yoxud “tovar belgisi” deyish mumkin. Ayni paytda eksportga chiqarilayotgan mahsulotga davlatimizga xos belgi, tovarning shtrix kodi yoki “O'zbekistonda ishlab chiqarilgan” degan so'zlar muhrlanmoqda. Endilikda yurtimizga chetdan kirib kelayotgan tovarlarda ham o'zbek tilidagi markirovka joriy etilishi belgilandi. Mamlakatimizga olib kiriladigan oziq-ovqat, shaxsiy gigiena va boshqa iste'mol mahsulotlarida ularni ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan qo'yilgan davlat tilidagi tovar markirovkasi bo'lishi shart qilib qo'yilgan. Xalqimiz nafaqat o'z tilidagi markirovka bilan tanishadi, balki mahsulotga qo'yiladigan “Uz” belgisi barchamizning qalbimizda iftixor uyg'otadi. Zotan, bu belgilar mahsulotning o'zimida ishlab chiqarilayotganini bildirib, iste'molchi uchun sifat kafolatini anglatadi 2 . Joriy etilgan ushbu tartibga ko'ra, yuk egasi tovarning nomi, miqdori, vazni, qiymati, shuningdek, tovarni tavsiflash va kodlashning uyg'unlashtirilgan tizimiga muvofiq, ularning kamida oltita belgi darajasidagi kodi haqidagi ma'lumotni taqdim etishi lozim. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan “Artel”, “Royson”, “Sino” brendi ostidagi maishiy texnikalarning zamonaviyligi, sifati jihatidan xalqaro standartga to'la mos kelishi, eng asosiysi, zarur xomashyo o'zimizdan bo'lgani bois arzonligi, sotuvi turli do'konlarda yo'lga qo'yilgani, hatto iste'mol krediti asosida xarid qilish mumkinligi iste'molchilar uchun qulaylik yaratmoqda. Shu o'rinda, tovar belgisi haqida gap ketganda, uning sifati ham e'tiborga olinadi. 2 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 5

Mutaxassislar fikricha, har bir davlat o'z milliy mahsuloti, ichki bozorini himoya qilishi tabiiy. Chetdan kirib kelayotgan tovarning barchasini ham sifatli yoki iste'molga yaroqli, deb bo'lmaydi. Ular orasida “usti yaltiroq, ichi qaltiroq” mahsulot ham borki, ayrim importchilar qanday yo'l bilan bo'lmasin, ularni o'tkazishni, faqat moddiy naf ko'rishni ko'zlaydi. Shuning uchun ham, birinchi galda, mahsulotlarning sifatiga jiddiy e'tibor berish, shu yo'l bilan aholi salomatligini muhofazalash dolzarb ahamiyatga molik. Albatta, hukumatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan bu kabi sa'y-harakat aholini yuqori sifatli mahsulot bilan ta'minlash, ichki bozorni qalbaki tovarlardan himoyalashga xizmat qiladi. Milliy brend asosida sotuvga chiqarilayotgan maishiy texnika, jumladan, televizor, muzlatkich, changyutkich, kir yuvadigan mashina, elektropech va boshqa jihozlar orasida ba'zida sifatsizi ham uchrab turadi. Bundan tashqari, xuddi shu mahsulot xorijdan ham keltirilayapti. Ularning sifatli va sifatsizini ajratish ham mushkul. Yoki tovar qalbakilashtirilgan holda belgi, brend ostida ishlab chiqarilayotgani ham bor gap. Bu muammoni bartaraf etish maqsadida mamlakatimiz hududiga tovar va qalbakilashtirilgan mahsulotlarni noqonuniy olib kirishga chek qo'yildi. Muhim jihati shundaki, tovar to'g'risida ma'lumot xorijiy tilda bo'lsa, davlat bojxona xizmati organlari ushbu hujjatni davlat tili yoki rus tiliga tarjima qilingan, yuk tashuvchi tomonidan tasdiqlangan holda taqdim etilishini talab qilish huquqiga ega. Bu har bir tovar haqida aniq ma'lumotga ega bo'lish, mamlakatimizga shubhali yoki talabga javob bermaydigan tovar kirib kelishining oldini olish imkonini beradi 3 . Ha, belgilar tovar va xizmatning shuhrat qozonishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, ularni ro'yxatdan o'tkazish hech qachon zarar qilmaydi. Masalan, tadbirkorlik bilan shug'ullanayotgan shaxs bilan bir paytda sifatsiz mahsulot ishlab chiqarayotgan raqobatchisi uning mahsuloti bilan aynan bir xil yoki o'xshash belgini qo'llay boshlasa, tabiiyki, iste'molchilar chalg'iydi. Yoki tovarni asl deb o'ylab, sotib ola boshlaydi. Bu, birinchidan, haqiqiy ishlab chiqaruvchining 3 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil. 6

O'xshashlar

Imlo qoidalari va tinish belgilari masalasi
Kuzgi don ekinlarining biologik xususiyatlari, botanik ta`rifi, navlarining tavsifi yetishtirish texnologiyasi, ekin maydonlari hosildorligi, umumiy xususiyatlari hamda morfologik belgilari
PUL TIZIMI EVOLYUTSIYASI VA UNING TURLARI
INTELLEKTUAL MULK OBYEKTLARIGA NISBATAN SHAXSIY VA MULKIY HUQUQLARNING O’RNATILISHI
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati.