XI- XII asrlarda Samarqanda islomiy ilmlarning rivojlanish tarixi
![XI- XII asrlarda Samarqanda islomiy ilmlarning rivojlanish tarixi
Reja:
1.bob- Arab xalifaligining Markaziy Osiyoni bosib olishi va islom dinini
tarqalishi
1.1 Arab xalifalifining tashkil topishi va islom dinining shakllanishi.....................
1.2 Markaziy Osiyo va Samarqandni zabt etilishi .................................................
1.3 Samarqandda ............................................................
2 bob – Samarqandda islom dinining keng tarqalishi va islom tasiri .
1.1 Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o’zgarishlar.............................................
1.2 Samarqand madrasalarb paydo bo’lishi va ularning ta’limdagi ro’li.................
1.3 Ta’lim tizimidagi o’zgarishlar ...........................................................
3 .bob Samarqandda islomiy ilmlar taroqqiyoti .
1.1 Fiqh.............................................................................................................
1.2 Hadis...........................................................................................................
1.3 Tasavvuf.......................................................................................................](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_1.png)
![Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi: Tadqiqotchi-
olimlarning fikricha, Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV-
XV asrlarda bamisoli po‘rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy-madaniy
yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans
jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan Sharq uyg‘onish davri – Sharq Renessansi
sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan.
Shu bilan birga, ko‘plab tadqiqotchilar qayd etganidek, agar Yevropa Uyg‘onish
davrining natijalari sifatida adabiyot va san’at asarlari, arxitektura durdonalari,
tibbiyot va insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan bo‘lsa,
Sharq Uyg‘onish davrining o‘ziga xos xususiyati, avvalo, matematika,
astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy
fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon
bo‘ldi.
O‘rta asrlarning ilk davrida Sharqda amalga oshirilgan buyuk ilmiy kashfiyotlar
haqida gapirar ekanmiz, zamonaviy matematika, trigonometriya va geografiya
fanlari taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
nomini birinchilar qatorida tilga olamiz. U o‘nlik pozitsion hisoblash tizimini, nol
belgisi va qutblar koordinatalarini birinchilardan bo‘lib asoslab berdi va
amaliyotga tatbiq etdi. Bu esa matematika va astronomiya fanlari rivojida keskin
burilish yasadi.
Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma’lumot va traktatlarni bayon
etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim
nazariyasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunyo ilm-fani
rivojidagi xizmatlari umume’tirof etilgan bo‘lib, Sharq olimlari orasida
faqat uning nomi va asarlari «algoritm» va «algebra» kabi zamonaviy ilmiy
atamalarda abadiylashtirildi .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_2.png)
![Ahmad Farg‘oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari”
fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o‘lchovi haqidagi dastlabki
ma’lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko‘rinishga ega ekani xususidagi dalillar
mavjud bo‘lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida
astronomiya bo‘yicha asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan hamda Buyuk
geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning
kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ahmad Farg‘oniyning amaliy
yutuqlaridan biri uning o‘rta asrlardagi asosiy astronomik asbob – usturlob
nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida “nilomer” degan, ko‘p
asrlar davomida suv sathini o‘lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan
mashhur inshootni yaratgani bo‘ldi 1
.
‘ Eng mu h imi, islo h otlarimiz samarasini yurtimizda yashayotgan h ar bir inson, h ar
bir oila bugun o‘z h ayotida h is etishi kerak. Buning uchun barcha bo‘ g‘ indagi
ra h barlar foizlar, ra q amlar, q o g‘ ozning ortidan q uvmasdan, h ar bir fu q aro uchun,
uning h ayotiy manfaatlarini ta’minlash uchun ishlashi shart. Shunda nuroniy
keksalarimiz, mu h taram otaxon va onaxonlarimiz, h urmatli ayollarimiz, aziz
farzandlarimiz, jajji nabiralarimiz, ko‘pmillatli butun xal q imiz bizdan rozi
bo‘ladi” 2
.
IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda
Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib
olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot
Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga
kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham
1
Prezident Islom Karimovning “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning
zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi
nutqi – 16.05.2014
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezmidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi (2020 yil 25 yanvar)
.uz.u](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_3.png)
![joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning
mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish
kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat
vaqtlarida qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy
zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z
siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab
tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movaraunnahrda
xatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvi o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo
bo‘ldi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi va metodologik asosi. IX-XII asrlarda
islomiy ilmlar musulmon sharqida tezlik bilan rivojlangan bunga sabab esa buyuk
allomalarni yetishib chiqqanligini aytib o’tish mumkin. Bular : Imom al-Buxoriy,
Imom at-Termiziy , Imom al-Moturidiy,Abu Lays Samarqandiy , Imom ad-
Dorimiy kabi mutafakkirlar o’z hissalarini qo’shgan.
Arablar o’rta osiyoni egglagandan so’ng islom dini tarqaldi va rivojlandi.
Tadqiqot ish i ning ob’ektini : Allomalarni islomiy ilmlar rivojiga qo’shgan
hissasi
Tadqiqot ish i ning predmeti : Islomiy ilmlarni Samarqand misolida o’rganish va
tahlil qilish.
Tadqiqot ishining maqsadi. Islom ta’limoti (ilohiyoti va amaliyoti)da oila
munosabatlarining etikasi hamda hozirgi davrdagi turmush ma’naviyatini
yuksaltirish kontekstida tizimli, ilmiy – falsafiy tahlil orqali, oila munosabatlari
tizimiga dunyoviy va diniy madaniyat elementlarini singdirish qonuniyatlari va
mexanizmlarini ilmiy asoslashdan iborat.
Tadqiqot ishining vazifalari :
- islom ta’limotida oila munosabatlarining vujudga kelishi va takomillashuvi
jarayonini falsafiy-nazariy tahlil etish;
- Sharq va G‘arbdagi oila etikasining qiyosiy tahlili orqali islomiy qadriyatlarning
roli ko‘rsatib berish;](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_4.png)
![- oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda islom ta’limotidagi aqidaviy, huquqiy
va diniy-falsafiy asoslarini o‘rganib, ulardan ijodiy foydalanish imkoniyatlarini
aniqlash;
- globallashuv jarayonida oilada ma’naviy barkamol, jismoniy sog‘lom avlodni
tarbiyalashda diniy meros va milliy qadriyatlardan oqilona foylanish yo‘llari va
usullarini ilmiy asoslash;
Tadqiqotning ilmiy yangiluigi: “ IX-XII asrlarda Samarqannda islomiy ilmlar
rivojlanishi” mavzusini yoritishda qo„yilgan maqsad va vazifalar
quyidagilardan iborat.
- Bu davrdagi allomalar ilmiy merosini o’rganish
- Samarqandlik muhaddislarni ilmiy bayon qilish
-](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_5.png)
![1.bob- Arab xalifaligining Markaziy Osiyoni bosib olishi va islom dinini
tarqalishi
1.1 Arab xalifalifining tashkil topishi va islom dinining shakllanishi.....................
Kirish. Islom dinining paydo bo‘lishi va uning g`oyasi
Islom-dunyoda nisbatan keng tarqalgan jahon dinlaridan biridir. Osiyo
qit`asidagi Arabiston yarimoroli, Iordaniya, Suriya, Iroq, Eron, Turkiya,
Afg`oniston, Pokiston, Afrika qit`asidagi Marokash, Jazoir, Tunis, Liviya, Misr
Respublikasi, Somali singari mamlakatlar xalqlari, Efiopiya, G`arbiy Sudanda
yashovchilarning bir qismi, Malayziya, Indoneziya xalqlari, Livan, Hindiston,
Xitoy hamda Filippin aholisining ma`lum bir qismi. Yevropa qit`asida esa Bolqon
yarimorolida yashovchi xalqlarning bir bo`lagi islomga e`tiqod qiladi. Islom
Markaziy Osiyo, Kavkazorti va Shimoliy Kavkaz, Volgabo`yi, G`arbiy Sibir va
boshqa ayrim xalqlarning turmush tarziga o`z ta`sirini ko`rsatib kelmoqda. Yer
yuzida islomga e`tiqod qiluvchilar, ya`ni musulmonlar bir milliard 200 mln.dan
oshdi. Yevropa, Amerika va Rossiyada islom, uning tarixi va manbalarini
o`rganish XIX asrning 2-yarmidan boshlangan. Lekin islom tarixi, ta`limoti,
muqaddas yozuvlarini tahlil, tadqiq qilish Rossiyada ayniqsa O`zbekiston,
Qozog`iston, Tojikiston, Shimoliy Kavkazda keng ko`lamda ancha oldin amalga
oshirilgan. Bu ish endi yanada kengroq miqyoslarda olib borilmoqda.
Yevropalik olimlar islomshunoslik fanini yaratish, islom tarixi va manbalarini
O`rganish yo`lida ko`p xizmat qilganlar. Jumladan, M.Myuller, E.Taylor, K.Tile,
Sh. dela Sosse, J.Freyzer va boshqalar. Ularning xulosalarida ayrim cheklanishlar
bo`lishiga qaramay, ular bu fanning rivojlanishiga muhim hissa qo`shganlar.
Rus sharqshunosligida ham islom tarixi, diniy manbalarni tadqiq qilish
sohasida barakali ishlar olib borilgan V.R.Rozen asos solgan mashhur “Rus
akademik sharqshunosligi”ning vakillari N.A.Mednikov, L.E.Shmidt,
A.YE.Krimskiy, V.V.Bartold, I.Y.Krachkovskiy, YE.E.Bertels, A.A.Semenov va
boshqalar islomshunoslik sohasida qimmatli asarlar yaratganlar. Bu asarlar hozir
ham islomshunos olimlar uchun boy manba bo`lib xizmat qilmoqda.
Islomning paydo bo`lishi va uning ta`limotini ilmiy nuqtai nazardan o`rganish
masalasi o`tgan asrning 30-yillariga kelib jiddiy ravishda o`rtaga qo`yildi.
Islomning paydo bo`lishi va ta`limoti yuzasidan ham juda ko`p fikr va mulohazalar
o`rtaga tashlangan hamda muhokama qilinib, muayyan yechimini topgan.
Arabiston yarimoroli iqlim sharoiti noqulay qumli sahrolar va tog`lardan
iborat bo`lib, ko`chmanchi aholisi badavlat V-VII asrlarda chorvachilik bilan](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_6.png)
![shug`ullanar edi. Yarimorolning nisbatan yaxshi iqlim sharoitiga ega bo`lgan
qismida joylashgan Yaman nomli kichik bir viloyat, qadimdan rivojlangan qishloq
xo`jalik va madaniyat markazlaridan biri bo`lgan. U yerda quldorlik tuzumi
taraqqiy etgan, so`nggi quldorlik davlati bo`lgan Lekin yarimorolning boshqa
hududlari suvsiz sahrolardan iborat bo`lganligi sababli o`troq dehqonchilik faqat
va ayrim joylarda sahrolar o`rtasidagi onda-sonda uchraydigan kichik
vohalardagina birmuncha taraqqiy etgan edi. Bu yerlarda dehqonchilik ham
noqulay iqlim sharoiti tufayli har tomonlama cheklangan edi, asosan xurmo va
arpa yetishtirilardi.
Yarimorolning cheksiz sahrolarida yashovchi, chorvachilik bilan
shug`ullanuvchi arab qabilalari-badaviylar bundan ham og`ir sharoitda yashar
edilar. Ular ijtimoiy taraqqiyot jihatidan ancha orqada qolgan, taraqqiyotning
urug`-qabilachilik bosqichida edilar. VI asr oxiri-VII asr boshlarida, ya`ni islom
vujudga kelishi arafasida turli arab qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
darajasi bir xil emas edi.
Og`ir iqlim sharoiti va ishlab chiqaruvchi kuchlar zaif rivojlanganligi sababli
Arabiston yarimorolida yashagan ko`pchilik qabilalar taraqqiyot jihatidan Misr,
Vizantiya, Eron, Mesopotomiya kabi qadimiy madaniyat markazlari aholisiga
nisbatan ancha orqada qolib ketgan edi. Yarimorolning g`arbiy qismida Qizil
dengiz qirg`oqlari bo`ylab cho`zilgan va Hijoz deb nom olgan hudud bu davrda
iqtisodiy jihatdan birmuncha rivojlangandi. Buning sababi suvli vohalarda
dehqonchilik bilan shug`ullanish imkoniyati mavjud bo`lganligidan va janubdan
shimolga tomon qadimiy karvon yo`li o`tganligida edi.
Makka savdo markazi sifatida katta ahamiyatga ega bo`lib, atrofdagi
qabilalarga boshqalarga nisbatan kuchliroq ta`sir ko`rsatar edi. Makkada Ukaz
nomli katta bozor joylashgan edi. Arab qabilalari o`rtasida Makkaning diniy
markaz sifatida roli ham ancha oshgan edi. Makkada Ka`batilloh ibodatxonasi turli
arab qabilalarining 360 o` xudosining sanam, ya`ni butchalari mavjud bo`lgani
tufayli bu shaharz atrofida yashovchi ko`p qabilalar uchun e`tiqod markazi -
ziyoratgohga aylangan edi. Arablarda ham tijorat, ham ziyorat deb bejiz
aytmaganlar. V-VII asrlarda Makkada arablarning quraysh qabilasi hukmron
bo`lib, bularning yuqori tabaqalari savdo-sotiq avj olishi natijasida ancha boyib
ketgan; pul muomalasi, sudxo`rlik rivojlangan, shuningdek, qul savdosi va
qullarning mehnatidan foydalanish ham ancha kengaygan. Qadimiy Yamanni
istisno qilganda, Arabiston yarimorolida yashovchi qabilalar uchun V-VI asrlarni
iqtisodiy urug`-qabilachilik tuzumi yemirila boshlagan va quldorlik munosabatlari
vujudga kela boshlagan davr, deb tavsiflash mumkin va lozim. O`sha davrda](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_7.png)
![kuchli imperiyalar bo`lgan Vizantiya va Eron O`rtasida Yamanni qo`lga kiritish va
karvon yo`llarida o`z hukmronligini o`rnatish uchun kurash davom etgan.
Qabilalarning yuqori tabaqalari, ayniqsa, Makka zodagonlari qo`shni
mamlakatlarni bosib olib katta boylik, o`ljani qo`lga kiritish va shu orqali
hokimiyatni mustahkamlash, iqtisodiy inqirozdan qutilish haqida tez-tez o`ylay
boshlaganlar. Ammo tarqoqlik va kelishmovchiliklarga barham berish, barcha arab
qabilalarini, ularning iqtisodiy va harbiy imkoniyatlarini yagona davlatga
birlashtirish zarur edi.
Arab xalqi hayotni VI asr oxiri VII asr boshlarida yuz bergan jiddiy tarixiy
voqelar arab qabilalarining ijtimoiy hayot taqozasi bilan vujudga kelgan
markazlashishga intilishga undagan. Islom ayni shu intilishni o`zida aks ettirgan
g`oya, mafkura sifatida yuzaga kelgan, markazlashgan arab davlatining vujudga
kelishi, qo`shni malakatlarning bosib olinishi, arab xalifaligining kengayishi
jarayonida kuchli g`oyaviy qurol sifatida xizmat qilgan. Markaziy va Sharqiy
Arabiston yarim oroli sahrolarida yashagan arab badaviylari o`rtasida ibtidoiy
tuzumga xos bo`lgan politeistik ma`jusiylik diniy tasavvurlari hukmron edi. V-VI
asrlarda bu qabilalarning diniy e`tiqodlari totemizm, fetishizm va animizm kabi
diniy tasavvurlarning qorishig`idan iborat edi.
Har bir qabila o`z xudosining sanamiga sig`inar, topinar edi. Bu hol
dinshunoslikda ko`p xudolilikning arablarga xos ko`rinishi, deb tavsiflangan.
Qur`onda bunday e`tiqod shirk deb nom olgan. Bundan tashqari arab qabilalari
o`rtasida Quyosh va Oyga topinish ham mavjud edi. V-VI asrlarda arab qabilalari
urug`-qabilachilik tuzumi yemirila boshlagan, ibtidoiy diniy tasavvurlar tanazzulga
yuz tutgan edi.
Islomning paydo bo`lishi arab qabilalari o`rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning muayyan bosqichi bilan bog`liq bo`lgan. Hijozda “xaniflar” deb
atalgan yagona xudoga e`tiqodning bir necha tarafdorlari Muhammad
payg`ambargacha ham bo`lgan va ular xristian yoki yahudiy bo`lmaganlari holda
yakka xudoga va oxirat kuniga ishonganlar. Ulardan Musaylima, Sajjoh, Tulayx,
Asvod kabilarning nomlari rivoyatlarda saqlanib qolgan.
Muhammad Ibn Abdulloh (SAV)-islom dini da`vatchi va davlat arbobi.
Islomda payg`ambar sifatida e`tirof etilgan, quraysh qabilasining hoshimiylar
xonadonidan bo`lgan Muhammad (SAV)ibn Abdullo islom da`vatida tarqalishida
va ta`limotini shakllantirishda yetakchi rol o`ynagan. Payg`ambar forscha so`z
bo`lib, xabarchi, darakchi demakdir. Arabcha nabiy deyiladi. Rasul so`zi arabcha
bo`lib, ma`nosi elchidir. Payg`ambarlar ilohiy ta`limot va din aqidalarini o`z](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_8.png)
![ummatlariga yetkazuvchi xabarchidir, Ollohning elchisidir. Payg`ambarlarning
adadi Qur`on, Hadis va boshqa manbalarda qat`iy belgilanmagan. Ba`zi
manbalarda ularning soni 124 ming deyiladi. Qur`oni Karimda 25 nafar
payg`ambarning nomi tilga olingan. Ular Odam, Idris, Nuh, Xut, Solih, Ibrohim,
Ismoil, Ishoq, Yaqub, Yusuf, Lut, Ayyub, Zi-l-Kifl, Yunus, Muso, Xorun, Shuayb,
Ilyos, al-Yasa`, Dovud, Sulaymon, Zakariyo, Yahyo, Iso va Muhammaddir (SAV).
Islom ta`limotiga ko`ra barcha payg`ambarlarga barobar iymon keltiriladi.
Tarixiy manbalardagi va Qur`on oyatlaridagi ayrim ishoralarga ko`ra,
Muhammad(SAV) payg`ambar 570(71 yilda Makkada tug`ilgan, yoshligida yetim
qolgan, avval bobosi qo`lida, u vafot etgach, amakisi qo`lida tarbiyalangan,
balog`atga yetgach, savdogarlar qo`lida xizmat qilgan. 25 yoshida beva boy xotin
Xadichaga uylangan va uning mablag`lari bilan mustaqil savdogarlik qila
boshlagan. Savdo karvonlari bilan Suriya, Falastin va Mesopotamiyaning ayrim
shaharlarida bo`lgan; u yerlardagi diniy e`tiqodlar bilan tanishgan, ruhoniylar bilan
suhbat qilgan. U taxminan 40 yoshlarga kirganda Makkada yakka xudo - Ollohga
e`tiqod qilish to`g`risidagi targ`ibotni boshlagan. Diniy nazariyada islom Olloh
yuborgan so`nggi mukammal din ekanligi, Qur`on Ollohning mo`jiza kalomi
bo`lib, Muhammad(SAV) payg`ambarga vahiy tarzida tushgan, tilovati ibodat
hisoblanuvchi kitob deb talqin qilingan. Ilk vahiy-diniy ta`limotga ko`ra ramazon
oyining yigirma yettinchi kuniga o`tar kechasi, milodiy hisob bilan 610 yilning 31
iyulidan 1 avgustiga o`tar kechasi boshlangan va 23 yil davom etgan. Vahiy tusha
boshlagan tun “Laylatul qadr” deb atala boshlagan. Bu hodisa Qur`onning 97- “al-
Qadr” surasida ifodalangan. Muhammad(SAV) payg`ambar targ`iboti boshlangan
dastlabki yillarda juda oz kishi uning izidan borgan. Shu bilan birga
qurayshiylarning ummaviylar xonadoniga mansub bo`lgan va Makkada siyosiy
hokimiyat tepasida turgan zodagonlar o`sha davrdayoq uning targ`ibotiga qarshilik
ko`rsata boshlaganlar. Badaviylar ham uni avval boshqa qo`llab-quvvatlamaganlar.
Makkada ahvoli jiddiylashgach, Muhammad(SAV) Makka hukmdorlari bilan
raqobatlashib kelgan qabilalarning vakillari bilan muzokaralar olib borgan va 622
yili ularning yordamida Madinaga hijrat qilgan, keyin butunlay ko`chib ketgan.
Musulmonlarning hijriy yili hisobi shu ko`chish arabcha “hijra” dan
boshlangan. Makkadan ko`chib borganlar islom tarixida “muhojir” (ko`chib
kelgan)lar, madinalik qabilalardan islomni qabul qilganlar esa “ansor”
(yordamchi)lar deb nom olganlar. Oradan 2 yil o`tgach uning o`zi ham Makkaga
kelgan. Bu haqda “Muhammadning(SAV) nutqi” degan ma`lumot saqlangan.
Makka zodagonlari manfaatiga zid targ`ibot olib borgan Muhammadni(SAV)
ta`qib etish kuchaygan. Ayniqsa, o`zi ma`jusiy bo`lsa-da, unga homiylik qilgan
amakisi Abu Tolibning vafotidan keyin Muhammad(SAV) payg`ambarning hayoti](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_9.png)
![xavf ostida qolgan. U o`ziga sodiq barcha kishilar bilan Hijozning shimolida
joylashgan, uning davrida “Madina”, ya`ni shahar deb qayta nomlangan Yasrib
shahriga ko`chib ketishga majbur bo`lgan. Qur`on oyatlarining mazmuniga
qaraganda, bu ko`chish ancha vaqt davom etgan. Muhammad orqasidan odamlar
birmuncha vaqt davomida guruh-guruh bo`lib kelib turganlar. Makkadan ko`chib
kelganlarning ko`pchiligi-muhojirlar deb tavsiflangan kambag`allar va nochor
kishilar edi. Shuning uchun ham dastlabki davrlarda ansorlar ularga yordam
ko`rsatganlar.
Madina shahrida Muhammad targ`ibotini qo`llab-quvvatlagan va unga
ergashgan muhojir va ansorlardan iborat musulmonlar jamoasi (umma) vujudga
kelgan. Bu jamoaga Madina arablarining a`zo bo`lib kirishi hijriydan keyingi
yillarda davom etgan. Muhammad(SAV) katta kuchga aylangan jamoaga rahbarlik
qilar ekan, O`z tarafdorlariga rasul-Ollohning elchisi, odamlarga ilohiy yo`l-yo`riq
va qonunlarni yetkazuvchi payg`ambar bo`lib tanila boshlagan. Muhammad(SAV)
boshchiligidagi Madina shahri arablari makkaliklarni ham islomga
bo`ysundirishni, bu ikki shahar o`rtasidagi kelishmovchilikka chek qo`yishni
asosiy maqsadlaridan biri qilib qo`ygan edilar. Shu munosabat bilan 624 yilda
Badr quduqlari oldida, 625 yilda Uxud tog`i etagida janglar bo`lgan. 626 yilda
makkaliklar madinaliklarga uzil-kesil zarba berish maqsadida Madina jamoasiga
qarshi yirik safarga otlanishgan. Muhammad Madinani uzoq qamal sharoitiga
tayyorlagan, shahar atrofiga chuqur handaqlar qazilgan va u yerlarga kamonchi
o`qchilar joylashtirilgan. Ammo Madinani qamal qilish uzoqqa bormagan, chunki
bosqinchilarning ko`pgina otlari handaqlarga tushib ketgan, qishning sovug`i,
izg`irin shamoliga qamalchilar bardosh berolmadilar, aksincha, ularning o`zlari
o`rtasida nizolar chiqa boshlagan. Madina qamalining bekor qilinishi, Madina
jamoasini yanada jipslashtirgan, unga yangidan-yangi badavlat qabilalar kelib
qo`shilgan. Natijada musulmonlar jamoasi tez kengayib va kuchayib borgan, u
yerda qabilalar birin-ketin islom dinini qabul qila boshlaganlar. Madinadagi
musulmonlar jamoasi qisqa vaqt ichida kichik, lekin kuchli davlatga aylana
borgan. Muhojir va ansorlar orasidan bir guruhi Muhammad payg`ambarga yaqin
turar, uning maslahatchilari hisoblanar edi. Bular islom tarixida “sahobalar” yoki
“as`hoblar” deb nom olgan.
628 yili musulmonlar jamoasi uchun ayniqsa muhim bo`lgan bir voqea yuz
bergan. Muhammad(SAV) hali ham Ka`bani muqaddas deb e`tirof etishini
namoyish qilish maqsadida bir guruh musulmonlar bilan birga, barcha qabilalar
hajga boradigan mavsumda Makkaga jo`nagan. Ammo uning kelishidan shubhaga
tushgan ummaviylar Makkadan ancha narida-Xudaybiya vodiysida uni
to`xtatganlar. Muzokaralar boshlanib, o`rtada shartnoma tuzilgan. Shartnomaga](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_10.png)
![asosan madinaliklarga kelasi yildan boshlab hajga kelishga ijozat berilgan.
Shartnoma tuzilgan vaqtda Muhamad va uning hamrohlari orqaga qaytib ketishni,
makkaliklar esa, o`z navbatida, kelasi yildan boshlab madinaliklarnin hajga kelishi
uchun sharoit yaratib berishni o`z zimmalariga olganlar. Shunday qilib,
“Xudaybiya sulhi” deb nom olgan bu hujjatda Makka zodagonlari Madina
musulmonlar jamoasini mustaqil davlat sifatida birinchi marta e`tirof etishga
majbur bo`lganlar. Bundan keyingi davr mobaynida Madina davlati yanada
kuchaygan, atrofdagi arab qabilalariga qarshi yurishlar qilinib, ularning ko`pchiligi
bo`ysundirilgan. Bu davlatning mavqei Makkaga nisbatan jiddiy ravishda kuchaya
borgan. Natijada Makka zodagonlari Muhammad(SAV) payg`ambar bilan
kelishish yo`llarini izlay boshlaganlar.
629 yil oxirlarida makkaliklar rahbari Abu Sufyon maxfiy ravishda Madinaga
kelgan va Muhammad(SAV) payg`ambar bilan muzokara olib borib, agar u
Makkaning diniy markaz bo`lib qolishiga rozi bo`lsa, shaharni musulmonlarga
jangsiz topshirishga rozi ekanligini bildirgan. Muhammad payg`ambar bunga rozi
bo`lgan va o`rtada hufyona shartnoma tuzilgan. 630 yil bahorida Madina
qo`shinlari Makkaga yaqinlashganlar va hech qanday qarshiliksiz shaharga kirib
borganlar. Zodagonlar Muhammad(SAV) payg`ambarni peshvoz chiqib kutib
olganlar. Shu vaqtdan boshlab u bilan Makka hukmronlari o`rtasidagi raqobat va
qarama-qarshiliklar tugagan. Ular Muhammad(SAV) payg`ambarning yaqin
yordamchilariga aylanib, musulmonlar davlatida yuksak lavozimlarni egallay
boshlaganlar.
Markazlashgan xalifalik davlati vujudga kelgach, xalifalik tarkibiga kirgan
yuzlab xalqlar va elatlarga arab tili va o`rta asr arab madaniyatini, islom
qadriyatlarini yoyishga samarali harakat qilingan. Islom muxlislaridan eng avvalo,
din asoslari-“arkon-ad-din” hisoblanuvchi besh asosiy amaliy va marosimchilik
rukn talablarini bajarishni talab etgan. Bular, birinchidan, kalimai shahodatni
bilish; ikkinchidan, har kuni besh vaqt namoz o`qish, uchinchidan, har yili
ramazon oyida bir oy ro`za tutish; to`rtinchidan, yiliga bir marta shaxsiy molidan
zakot berish; beshinchidan, imkon bo`lsa, umrida bir marta haj qilishdan iborat.
Islomga xos marosimlar va odatlar mana shu besh rukn bilan chambarchas
bog`liqdir. Islomning bu amaliy va marosimchilik talablari xalqlar turmush tarziga
kiritilib, an`anaga aylantirilgan.
Islomning ruknlaridan biri-tashahhudni-kalimai toyyibani bilish, ya`ni
Ollohning birligi va Muhammad uning elchisi ekanligiga chin dildan iqror bo`lib,
bu kalimani doim takrorlab yurish zarur deb hisoblanadi. Islom o`z muxlislaridan
kunda besh vaqt namoz o`qishni talab qiladi. Bular-bomdod, peshin, asr, shom,](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_11.png)
![xufton namozlaridir. Namoz O`qishga kirishishdan oldin tahorat qilish buyurilgan.
Yana islom dinidagi kishi har yili ramazon oyida bir oy ro`za tutishi kerak.
Qurbonlik qilish sunnatga kiritilgan.
Diniy qadriyatlar, marosimlar diniy tasavvur, e`tiqodlar yuzaga kelishi bilan
paydo bo`la boshlaydi. Sunniylik-bu islomda izchil, sobitqadam yo`nalish
hisoblandi. Musulmonlarning juda ko`pchilik qismi-92,5 foizi sunniylikka e`tiqod
qiladi. Qolgan 7,5 foizi shialikka e`tiqod qiluvchilardir. Sunna arabcha odat,
an`ana, xatti-harakat tarzi degan ma`nolarni bildiradi. Sunniylik degan so`z
arabcha “Sunna”-“muqaddas rivoyat”, ya`ni Muhammad(SAV) to`g`risidagi
rivoyatlar va uning hadislari to`plami degan tushunchadan olingan. Yana Sunna
farzdan farqli ravishda bajarilishi ixtiyoriy bo`lgan ko`rsatmalar, amallardir.
Sunniylar ummaviylar sulolasidan bo`lgan xalifalarning oliy hokimiyatga bo`lgan
huquqini tan olganlar. Sunniylikda Sunna Qur`ondan keyingi asosiy muqaddas
manba, hadislar to`plami deb qaraladi. U VII asr o`rtalarida shakllana boshlagan.
Unda xalifalikdagi sinfiy munosabatlar, ijtimoiy ziddiyatlar, islom mafkurasi
atrofidagi kurash o`z ifodasini topgan. Uni to`plash, sharhlash va nashr qilishda
vatandoshlarimiz Ismoil Buxoriy, Imom Termiziy asosiy rol o`ynaganlar.
Sunniylik qisman Eron, Janubiy Iroq, Yaman, Markaziy Osiyo, Kavkaz,
Volga bo`yi, Sibir, O`rol, Kichik Osiyo, Misr va Shimoliy Afrika, Indoneziya,
Malayziyada keng tarqalgan. Uning muqaddas shaharlari Makka va Madinadir.
Unda to`rtta shariat maktabi - hanifiylar, malikiylar, shofi`iylar, xanbaliylar
mazhablari bor.
Shialik. Guruh, partiya, tarafdorlar degan ma`nolarni beradigan arabcha
“shia” so`zidan kelib chiqqan. Shialik o`z ahamiyati va tarafdorlari soniga ko`ra
islomdagi ikkinchi yo`nalishdir. U VII asrning ikkinchi yarmida musulmonlarning
maxsus va siyosiy guruhi sifatida yuzaga kelgan. U choryorlarning to`rtinchisi Ali
tarafdorlarini birlashtirgan. U juda ko`p sektalarga bo`linib ketgan. Bular orasida
ismoiliylar hozir 35 millionga yaqin tarafdorga ega bo`lib, agaxonlar boshchiligida
hozir ham islom doirasida katta rol o`ynamoqda. Shialar Arabistonda paydo
bo`lgan teokratik davlat-xalifalikdagi oliy hokimiyat uchun olib borilgan keskin
kurash jarayonida kelib chiqqan. Xalifalikning barcha bosh lavozimlari 644 yildan
boshlab quraysh qabilasiga mansub bo`lgan xalifa Usmon boshliq makkalik
oqsuyaklar-muhojirlar qo`liga o`tgan. Garchi islomda jabr-zulm qoralansa-da,
baribir, ular islomga bo`ysundirilgan boshqa xalqlardan tashqari musulmon
arablarning o`zlarini ham qattiq ekspluatatsiya qilishaveradi. Bundan norozi
bo`lgan arablar Usmonga qarshi qo`zg`olon ko`tarib, uni Madinada o`ldirishgan.
Xalifalik lavozimiga Ali ko`tarilgan. Biroq, u o`z hokimiyatini quraysh](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_12.png)
![oqsuyaklaridan himoya qilishga majbur edi. Ali tarafdorlari u payg`ambarning
amakivachchasi va kuyovi bo`lganligi uchun musulmonlarning boshlig`i bo`lishi
kerak, uning vafotidan keyin esa bu lavozim uning avlodlariga meros bo`lib o`tishi
kerak, deb chiqishgan. Biroq taxt uchun kurashda Suriya hokimi Muoviya boshliq
quraysh zodagonlari g`olib chiqqan. Ali tiriklik chog`idayoq Muoviya xalifa deb
e`lon qilingan.
Shialar Alidan boshqa barcha sunniy xalifalarni uzurpatorlar, ya`ni siyosiy
hokimiyatni zo`ravonlik bilan qo`lga olgan kishilar deb hisoblaydilar. Bular
Alining avlodi bo`lgan 12 imomdan iborat o`z sulolalarini ularga qarshi
qo`yganlar. Ular Alini, uning O`g`illari - Hasan va Husaynni hamda ularning
avlodlarini shahid, deb hisoblashgan.
Islom o`zining yetti aqidasini Allohning irodasi hisoblab, ularni qonunlar
majmuasining asosiy manbai deb biladi. Bu majmuasni inson faoliyatiga daxldor
etish shirkka yo`l qo`yish, odamni xudoga tenglashtirish kabi gunohi azim
hisoblangan. Qur`onning 12-sura, 40-oyatida quyidagi dastur bor; “Hukm-
hokimiyat faqat Ollohnikidir. U zot sizlarga faqat O`zigagina ibodat qilishga
buyurgandir. Eng to`g`ri din mana shudir”.
Islom ta`limotida shariat va islom huquq-qoidalarini musulmonlar Olloh
yaratgan, muqaddas deb hisoblaydilar. Ilgari davrlarda islom keng tarqalgan
hududlarda shariat musulmonlar hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Hozirgi
vaqtda islom davlat dini bo`lgan mamlakatlarda shariatning huquqiy, axloqiy
normalariga murojaat etish davom etmoqda.
Har bir xalq o`ziga xos muayyan sharoitiga qarab qonunlarni amalda tatbiq
etgan. Shariat dasturlari, fiqh qonunlari hamma mamlkat sharoiti, tarixida turli
oqim va mazhab, muayyan sinf manfaatlariga moslangan holda umumiy qonunlar,
juz`iy omillar tarzida tahlil etib, bir qator ziddiyatlarni keltirib chiqargan.
Bularning zuhur etilishi, yuzaga chiqishi oqibatida sunniylik doirasida bir qancha
diniy-huquqiy maktablar paydo bo`lgan.
Muhammad payg`ambar hijriy 11-yilning rabi-al-avval (632 yil iyun) oyida
Madinada 63 yoshida vafot etgan. Bu davrda anchagina mustahkam musulmon
davlati vujudga kelgan. U Yamandan Sino yarimoroligacha, Qizildengiz
sohillaridan markaziy qum sahrolari-Sahroi Kabirgacha cho`zilgan katta hududni
o`z ichiga olgan edi. Muhammad (S.A.V.) vafotidan keyin uning o`rinbosarlari-
xalifalar davlatni boshqara boshlaganlar. Shu munosabat bilan musulmonlar
davlati o`zining bundan keyingi tarixida “Arab xalifaligi” deb nom olgan. Abu
Bakr hukmronligining (632-634 yillar) dastlabki yillaridanoq bir qator arab](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_13.png)
![qabilalari o`rtasida Madina hukmronligiga qarshi o`z mustaqilligi uchun harakat
boshlangan. Bundan tashqari ayrim joylarda O`zini payg`ambar deb e`lon qilgan
mahalliy targ`ibotchilar rahbarligi ostida islomga qarshi diniy-g`oyaviy mustaqillik
uchun kurash boshlangan. Vizantiyaning kuchsiz qo`shinlari jiddiy qarshilik
ko`rsatishga ojizlik qilganlar. Xalifa Umar zamonida istilolar yanada kchaygan;
634 yili Basra, 640 yili Quddusi Sharif olingan va Falastin, Suriya yerlari to`la
ravishda xalifalik qo`liga o`tgan. Shu vaqtning o`zida Mesopotamiya va Eronga
ham yurishlar boshlangan. 637 yili arab qo`shinlari sosoniylar poytaxti Ktesifonga
bostirib kirganlar, 644-645 yillarda Hindiston chegaralariga yaqinlashganlar. 639
yilda Misrga qarshi hujum boshlangan, shimoliy va shimoli-sharqiy tomonga
yurish boshlagan arab qo`shinlari 640 yilda Armanistonni bosib olganlar, 647
yilgacha arablar Shimoliy Afrika qirg`oqlarini Tunisgacha bosib olganlar.
Ulardan keyingi xalifalar-Usmon (644-656) va Ali (656-661) zamonlarida
ham istilolar davom etgan. Kavkaz va Markaziy Osiyo tomoniga harbiy yurishlar
kuchaygan. Qisqa vaqt ichida Gruziya, Ozarbayjon, Eronning shimoliy qismi,
Xuroson, Marv yerlari arablar qo`l ostiga o`tgan va xalifalik qo`shinlari Amudaryo
sohillariga chiqqan. Shunday qilib, 30 yildan ozroq muddat ichida arab xalifaligi
o`sha zamondagi eng katta imperiya bo`lgan Vizantiyaga qarashli katta
territoriyani ham bosib olgan, sosoniylar imperiyasini tamomila yiqitgan. Natijada
Amudaryo sohillaridan Shimoliy Afrikagacha, Tbilisi va Darbanddan Yaman
hamda Ummongacha cho`zilgan yangi imperiya vujudga kelgan. Arab qo`shinlari
badaviylar va boshqa har xil qabilalardan yollab olib tuzilgan bo`lib, o`z
zamonining harbiy san`at va texnika darajasidan ham ancha orqada edi. Osonlik
bilan erishilgan g`alabalarning asosiy sababi ularga jiddiy qarshilik ko`rsatadigan
kuchning yo`qligida, borlarining ham tarqoqligida edi. Qadimiy imperiyalar-
Vizantiya va Eron o`zaro urushlar tufayli holdan toygan, ularning qudrati so`nib,
chiriy boshlagan edi. Shimoliy Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkazda ham yirik
davlatlar yo`q edi. Mayda feodal davlatlar o`zaro urushlar natijasida kuchsizlangan
va tarqoq holda edi. Shuning uchun ham arab qo`shinlari nisbatan qisqa davr
ichida ana shunday katta hududlarni bosib olishga muvaffaq bo`lgan edilar.
750-yilda xalifalikning sharqiy qismida Umaviylar sulolasi ag'darildi. Xalifalar -
Abbosiylar, Muhammad payg'ambarning amakilari - Abbosning avlodlari. Ular
davlat poytaxtini Bag‘dodga ko‘chirdilar.
Xalifalikning g arbiy qismida Ispaniyada Abbosiylarni tan olmagan Umaviylarʻ
hukmronligini davom ettirdilar va poytaxti Kordova shahri bo lgan Kordova
ʻ
xalifaligiga asos soldilar.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_14.png)
![Arab xalifaligining ikkiga bo linishi kichikroq arab davlatlarining vujudgaʻ
kelishining boshlanishi bo lib, ularning boshliqlari viloyatlar hukmdorlari edi.
ʻ
Abbosiylar xalifaligi Vizantiya bilan doimiy urushlar olib borgan. 1258-yilda
mo g ullar arab qo shinini mag lub etib Bag dodni egallagach, Abbosiylar davlati
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o z faoliyatini to xtatdi.
ʻ ʻ
Pireney yarim orolidagi oxirgi arab davlati - Granada amirligi 1492 yilgacha
mavjud bo'lgan.Uning qulashi bilan Arab xalifaligining davlat sifatidagi tarixi
tugadi.
Xalifalik arablarning barcha musulmonlar tomonidan ma naviy yetakchiligi
ʼ
instituti sifatida 1517-yilgacha mavjud bo lib, bu funksiya barcha
ʻ
musulmonlarning ruhiy boshlig i bo lgan oxirgi xalifalik yashagan Misrni bosib
ʻ ʻ
olgan turk sultoniga o tgan.
ʻ
Arab xalifaligining bor-yo g i olti asrlik tarixi murakkab, noaniq bo lgan va shu
ʻ ʻ ʻ
bilan birga sayyoramizdagi insoniyat jamiyati evolyutsiyasida sezilarli iz
qoldirgan.
Arab xalifaligi davrida ilm-fan ham ravnaq topdi, islomning oltin davri edi.
“To‘g‘ri yo‘l”dan borgan dastlabki 4 xalifaning davrini ko‘rib chiqaylik. Arab
xalifaligi tarkibiga quyidagi hukmdorlar kirdi: Abu Bakr (uning hukmronligi 632-
634 yillar davom etgan), Umar (634-644), keyingi 12 yil hukmronlik qilgan
Usmon (656-yilgacha), Ali (656-661) va keyingi hukmronlik. 661 yildan 750
yilgacha davom etgan Umaviylar sulolasi.
Birinchi Umaviy Muoviya I (661-680) davrida arablar Amudaryo (Oksus) orqali
Moverannahrga, Paykend, Buxoro va Samarqandga, Hindistonda esa Panjobga
yetib borishdi; Kichik Osiyo ular tomonidan qo'lga olindi, ular hatto
Konstantinopolga yaqinlashdilar, Afrikada Jazoirga etib borishdi.
Islomning shar’iy ma’nosi - bu Alloh yagona deb e’tiqod qilib, unga
bo’ysunmoqlik va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_15.png)
![e’tiqodga imon keltirmoqlik demakdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan
payg’ambarlarga ergashgan kishi musulmon deyiladi.
Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat deb e’tirof etilgan. Imon
talablari Allohning borligi va yagonaligi, farishtalar, muqaddas kitoblar va
payg’ambarlarning mavjudligi, oxirat kunining kelishi, taqdiri azalning haqligi va
inson jismining o’lgandan keyin tirilishiga ishonchdan iboratdir.
Islom dini ta’limotiga ko’ra, har bir musulmon ushbu beshta asosiy ruknni
bajarishi shart: Birinchisi, “La ilaaha illalloh va Muhammadur-rasululloh” deb
Ollohning borligi, yagonaligi va uning qudratiga, shuningdek, Muhammad
Allayhis-salomning Tangrining yerdagi elchisi, rasuli ekanligiga shahodatlik
berish; ikkinchisi, namoz o’qish; uchinchisi, zakot berish; to’rtinchisi, ramazon
oyida ro’za tutish; beshinchisi; imkoniyat darajasidan kelib chiqqan holda haj
safarini o’tash.
Aslini olganda, islomda ilohiy va dunyoviy hodisalar alohida-alohida olib
qaralmaydi. Islom ta’limotida insonning ruhiy va jismoniy kamolotiga ham birdek
e’tibor beriladi.
Islomiy g’oyalar odamlarni yaxshilikka da’vat etadi, ularni yomonlikdan
qaytaradi. Insonparvarlikni targ’ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-
ma’naviy poklik, mehnat qilish hamda yer yuzini obod va go’zal etishga undaydi.
U adolat, tenglik, tinchlik, erkni targ’ib etadi.
Buni biz “Qur’on”ning inson kamolotga erishishidagi ahamiyati, uning
insonga va butun borliqqa nisbatan munosabati mazmunidan ham bilsak bo’ladi.
Sura va oyatlar vositasida zohir etilgan musulmon olami, xususan, islom diniga
e’tiqod qiluvchi xalqlarning madaniyati, ma’naviyati va ma’rifatiga oid qarashlar
axloqiy me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, inson kamoloti avvalo uning bilim va tafakkur darajasi bilan
belgilanadi. Islom dini asrlar davomida insonlarni chuqur bilim olish, ilm-fan
sirlarini puxta egallash, o’zlashtirilgan bilimlar asosida ijtimoiy faoliyatni tashkil
etishga undab kelgan. Ilm-fan, ma’rifat taraqqiy etgan jamiyatgina ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. “Qur’on”ning “Zumar” surasi 9-oyatida
kishilarni ilm o’rganishga da’vat etuvchi shunday fikrlar bayon etiladi: “Ayting:
Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo’lurmi? Darhaqiqat, faqat
aql egalarigina pand-nasihat qila olurlar”.
Islomda insonning aqliy kamoloti va tafakkurini rivojlantirishga katta e’tibor
beriladi: bular ilm va haqiqatni dalillar yordamida isbotlash; so’zlaganda va amaliy](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_16.png)
![harakatni tashkil etganda aniqlikka e’tibor berish, fikr yuritishda va muayyan
faoliyatni yo’lga qo’yishda o’zgalarga taqlid qilishdan saqlanish maqsadga
muvofiq ekanligi qayta-qayta uqtiriladi.
1.2 Markaziy Osiyo va Samarqandni zabt etilishi .................................................
Arablarning mamlakatimiz hududiga uyushtirgan harbiy yurishlarini ikki
davrga bo'lish mumkin. Birinchi davr 650-705-yillarni o'z ichiga olsa, ikkinchi
davr 705-yildan keyingi davrdir. Arablar birinchi davrda O'rta Osiyo hududlarini
zabt etishni eraas, balki bunday maqsaddagi harbiy yurishlar uchun tayyorgarlik
ko'rish, mahalliy hukmdorlarning kuch-qudratlarini sinovdan o'tkazish, o'lkaning
geografik joylanish hududiy sharoitlarini o'rganish va kichik-kichik harbiy
yurishlar qilib, o'lkaning boylik va o'ljalarini tashib olib ketishni o'z oldilariga
vazifa qilib qo'ygan edilar. Birinchi yurish 651-yilda noib Abdulloh ibn Amir
hukmronligi davrida bo'lgan. 651-652-yillarda arablar Xurosondagi bir qator
shaharlarni egallab, Balx va Chag'oniyonni bosib oladilar. 666 (46)-yilda Ziyod bin
Abu Sufyon Amudaryo bo'ylariga keladi, Marvni qayta talaydi. 670-yilda Xuroson
noibi Ubaydulloh ibn Ziyod Buxoroga qo'shin tortib keladi, Romiton va
Boykandni egallaydi. Buxoroda bu davrda taxtni malika Xotun boshqarar edi. 676
(56)-yilda Buxoroga Sa'id ibn Usmon qo'shin tortib kelgan. So'g'diyona, Kesh,
Nasaf qo'shinlarini tor-mor qilgan. Ana shu yurishlar davrida arablar O'rta
Osiyodan juda ko'plab zeb-ziynat, boyliklar va asirlarni o'z yurtlariga olib
ketadilar.
685-705-yillarda xalifalik taxtini Abdumalik ibn Marvon boshqardi. U
Qutayba ibn Muslimni Xurosonga o'zining noibi (704-705) etib tayinladi. Ana shu
davrdan boshlab arablar tomonidan Movarounnahrni zabt etishning ikkinchi davri
boshlandi. Endi ular O'rta Osiyoni batamom bosib olishni o'z oldilariga asosiy
maqsad qilib qo'ydilar. 705-yilda boshlangan hujum natijasida Qutayba ibn
Muslim Balx, Chag'oniyon, Shumanni egallab, O'rta Osiyo janubidagi kichik
viloyatlarni o'ziga bo'ysundiradi. U 706-yilda Boykandni, 708-709-yillarda Buxoro](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_17.png)
![va uning atrofidagi yerlarni egallaydi. 710—712-yillarcia Xorazmshoh Chag'on
Qutayba bilan tinchlik bitimi tuzadi va 10 ming qoramol miqdorida boj to'laydi.
Qutayba endi o'z nigohini Samarqandga qaratadi. Unga Xorazmshoh va
Buxorxudot qp'shinlari yordam berdilar. Bu paytda Samarqandda norozilik
qo'zg'oloni bo'lib, Tarxun taxtdan ag'darilgan edi. Samarqand taxtiga Tarxunning
ukasi G'urak (710-737) o'tirgan edi. U arablarga qattiq qarshilik ko'rsatsa-da,
yengildi. Ikki o'rtada sulh tuzildi. Shartnomaga ko'ra, G'urak So'g'd, Kesh, Nasaf
hokimi sifatida tan olindi. G'urak Qutaybaga 3000 ta qo'y, 50.000 misqol oltin, 2
mln. dirham pul, 2000 boiak gazmol to'lash majburiyatini oldi. Qutayba
Samarqanddan ketish paytida bu erda o'z ukasi Abdurahmon ibn Muslimni
saralangan qo'shin bilan qoldiradi. Ammo 712-yilda shaharda arablarga qarshi
qo'zg'olon ko'tarildi. Qo'zg'olon faqat 713-yil bahoridagina Qutayba tomonidan
shafqatsizlarcha bostirildi. Biroq arablarga qarshi kurash lo'xtamadi. Bu gal arab
istilochilariga qarshi So'g'd, Choch, Farg'ona ittifoq tuzadi. Ittifoqqa Panjikent
hokimi Divashtich ham qo'shiladi. Qutayba faqat 715-yil boshidagina Buxoro,
Kesh, Nasaf va Xorazmdan 20 ming askar yordam olgach, raqiblarini tor-mor
keltira oldi, xolos. U o'sha yili Qashqargacha bo'lgan yerlarni bosib oldi va hamma
viloyatlarda arab amirlarini noiblikka qo'ydi. Xuddi shu yili arab xalifasi Volid
vafot etadi. Uning o'rniga taxtga Sulaymon ibn Abdumalik o'tiradi. Qutayba unga
bo'ysunmay qo'zg'olon ko'tardi. Biroq Qutaybaning o'zi 715-yilda Farg'onada
askarlar tomonidan o'ldirildi.
Arablar Movarounnahrga datlab uni bosib olish emas, balki harbiy jihatdan
tayyorgar ko`rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladi.
Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg` va 667-yilda
Chag`aniyondan boshlanadi.
Narshaxiyning yozigacha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680)
farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o`tib, Buxoro
muzofotiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro sharifini](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_18.png)
![qamalga oladi. Yordamga kelgan turklar va buxoroliklarning birlashgan qo`shinlari
jangda arablardan yengiladi, bir lak (yuz ming) dirham hajmda boj to`laydi. Bojdan
tashqari arablar to`rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan
iborat ko`p o`ljalar bilan Marvga qaytadilar.
Oradan uch yil o`tgach, Xuroson noibi Said ibn Usmon boshliq arab
qo`shinlari yana Buxoroga bostirib kiradilar. Sug`d, Kesh va Nasaf viloyatlaridan
yordamga kelgan bir yuz yigirma mingli harbiy kuchga suyanib Buxoro malikasi
dushman bilan jang qilish uchun o`z qo`shinini safga tortadi. Biroq, sug`dliklar
vahimaga tushib Buxoroni o`z taqdiriga tashlab, jang maydonidan chiqib ketadilar.
Natijada malika katta boj to`lab, malikazoda va dehqon aslzodalardan 80 nafarini
garovga berib, yana sulh tuzishga majbur bo`ladi. Said ibn Usmon Buxorodan
Samarqand sari qo`shin tortadi. Bir oydan oshiqroq davom etgan jangda
sug`dliklar qahramonona qarshilik ko`rsatadilar. Said ular bilan sulh tuzib,
kelishishga majbur bo`ladi. Samarqanddan u o`ljalar bilan bir qatorda 30 ming
nafar asir olib qaytadi. Yo`l-yo`lakay u Termiz shahrini egallaydi.
Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan dastlabki yurishlari
aslida ayrim sarkardalarning boylik orttirish maqsadida o`zboshimchalik bilan
amalga oshirgan talonchigidan iborat edi. Natijada, Movarounnahrning bir qator
viloyatlari talanib , vayron etiladi.
Shubhasiz, arablarning talonchilik yurishlariga qarshi kurashish maqsadida
Movarounnahrning mahalliy hukmdori o`rtasida harbiy ittifoq tuzish uchun
urinishlar bo`lgan. VII asrning 80-yillari boshlarida ular hatto Sirdaryo etagida
Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida bir necha bor to`planadi. Biroq, o`zaro
siyosiy nizolarni to`xtatish, xalifalikka qarshi birlashib kurashish to`g`risidagi
ularning sa`yi harakatlari amalga oshmadi. Chunki Movarounnahrning siyosiy
tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o`rtasida nizolar bunga halaqit beradi. Bunday
vaziyatdan esa arab lashkarboshilari ustalik bilan foydalanadilar.
VII asr oxirlarida butun xalifaliklarda tartib o`rnatilgach, arablar
Movarounnahrni uzul-kesil bosib olishga kirishadilar. 704-yilda Qutayba ibn](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_19.png)
![Muslim Xurosonga noib qilib tayinlanadi. Unga Movarounnahrdan to Xitoy
hududlarigacha bo`lgan viloyatlarni xalifalikka bo`ysundirish vazifasi yuklandi.
Bu, shubhasiz, jiddiy va nihoyatda og`ir vazifa edi. Harbiy yurishni Qutayba 705-
yilda Balx viloyati atrofini zabt etishdan boshlaydi. Tez orada Chag`niyon hokimi
jangsiz taslim bo`ladi. Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon
yurishlarining ikkinchi davri boshlanadi.
707-yilda Qutayba katta qo`shin bilan Amudaryodan o`tib, Buxoro vohasiga
kiradi. Uning bu yurishida sotqin Balx dehqoni va chag`on-xodotlarning harbiy
kuchlari ishtirok etadi. Poykandni qamalga oladi. Sug`d va boshqa viloyatlardan
kelgan kuchlar bilan poykandliklar qattiq turib, arablarga qarshilik ko`rsatadilar.
Qamal ellik kun davom etadi. Arablar shahar devoir ostidan lahim qazib, unga
ruhna uradilar va ichkariga bostirib kiradilar. Poykand egallanib qo`lida qurol
tutishga qodir barcha erkak zoti qirib tashlanadi. Xotin-xalaj va yosh bolalar asirga
olinib, shahar vayron etiladi. Poykand uzoq yillar davomida xarobazor bo`lib
yotadi.
Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu havfli dushmanga
zarba berib, uni dafn qilish maqsadida Sug`d podshosi Tarxun, Buxoro hukmdori
Xunukxudot va Shopurkom hokimi Vardonxudot boshliq katta harbiy kuch hamda
qirq ming lashkar bilan yordamga kelgan turklar Tarob va Romitan oralig`ida
to`planadilar. Ittifoqchilar Qutayba qo`shinini qurshovga oladilar. Uning ahvoli
nihoyatda tanglashadi. Undan halos bo`lish uchun Qutayba o`ta makkorliok bilan
hiyla ishlatib, Movarounnahrning viloyat hokimlari ustidan birin-ketin g`alaba
qozona boshlaydi.
707-709-yillar mobaynida u Buxoro va uning atroflariga bir necha hujumlar
qiladi, ko`pdan-ko`p qal`alar va obod yerlarni bosib oladi. Buxoro viloyatiga
hokim qilib u buxorxudot Tug`shadani va unga amir qilib o`z yaqinlaridan birini
tayin etadi. Amir buxurxudot ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan
harbiy qismga askarboshi, aholidan soliq undirish va uni o`z vaqtida xalifalikka
yetkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh shartnomasiga binoan](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_20.png)
![buxoroliklar har yili xalifalikka ma`lum miqdorda boj to`lash, uylarning yarmini
arablarga bo`shatib berishga majbur edilar. Qutayba Buxoro shahrining
ibodatxonasini jome masjidga aylantirib, sug`diy tili va xadita bitilgan
“otashparastlikka” oid asarlarni yoqotadi. Ibodat qilish uchun masjidga qatnagan
mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdan pul hadya qilib, ularni islom diniga
tortishga harakat qildi. Manbalarda ta`kidlanishicha, ikki dirham olish uchun
ko`proq kambag`allargina qiziqar edilar. Ammo boylar pulga ham qiziqmas va
masjidga ham bormasdilar.
710-yilda Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga hujum
boshlash uchun tayyorgarlik ko`rardi. Biroq, Xorazmda boshlangan ichki
ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelagan qulay fursat Qutaybani Sug`d yurishini
kechiktirib, Xorazmga qo`shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi Chag`on va
Hurzod boshliq xalq qo`zg`alonidan qo`rqib, 711-yilda yordam sorab Qutaybaga
murojaat qiladi. Garchi dushman qo`li bilan Hurzod tor-mor qilinib, o`ldirilsa-da,
ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o`z mustaqillgini
yo`qotib, xalifalikni bojdoriga aylanadi. Uning qo`shini esa Qutaybaning harbiy
yurishlarida ishtirok etishga majbur edilar.
Sug`d yurishi. 712-yilda Qutayba arablardan tashqari Buxoro va Xorazm
qo`shinlari bilan Samarqandga tashlanadi. Bu davrda ishxid Tarxun taxtdan
tushirilib, unung o`rniga Gurak (709-738) Sug`dga podsho qilib ko`rsatilgan edi.
Bu, shubhasiz sug`diylarning arablarga qarshi olib borgan kurashi tarixida muhim
voqea bo`ldi. Chunki u zamonasining vatanparvar siyosatdon arbobi bo`lib,
hukmronligi davrida imkoni boricha, arablarga qarshi g`ayrat bilan kurash olib
bordi. Gurak Qutaybaga qarshi chiqadi. Kattqo`rg`on bilan Karmana oralig`ida
Arbinjon mavzeida shiddatli jang bo`ladi. Ammo Gurakning kuchi ojizlik qilib,
Samarqandga chekinishga majbur bo`ladi. Sug`diylar Shosh podshohi, turklar
hoqoni va Fag`ona ixshidiga (hokimiga) elchilar yuborib, yordam so`raydilar. Turk
xoqoni saralangan qo`shin yuboradi. Ammo Qutayba yordamga kelayotgan
kuchlarni birlashmaslikka harakat qiladi. Ularning yo`lini to`sib, qo`qqisdan hujum](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_21.png)
![qiladi va tor-mor keltiradi. Bu g`alabadan so`ng Qutayba Samarqandga hujumni
kuchaytiradi. Samarqand qamalga olinadi. Arablar shahar devori qarshisiga 300
manjaniqlar (tosh otish moslamasi) o`rnatib, unga rahna urish uchun kecha-yu
kunduz devorni teshishga kirishadilar. Sug`diylar bir oy davomida shaharni
qahramonona mudofaa qiladilar. Kamonda o`q uzib, tashqariga chiqib, shiddatli
janglar qilib dushmanga katta talofat yetkazadilar. Shunday bo`lsa-da, Samarqand
taslim bo`ladi. Gurak bilan Qutayba o`rtasida sulh tuziladi.Sulh shartnomasiga
muvofiq Gurakning arablarga bir yo`la 2 ming, yiliga esa 200 ming dirham
hisobida boj to`lash, 30 ming nafar odam berish, shaharda birorta ham askar
saqlamaslik, ichki shaharni bo`shatib, unda minbari bilan masjid bino qilish,
otashparastlik ibodatxonasini buzib, butlarini topshirish kabi shartlarni bajarishi
lozim bo`ladi. Bularning evaziga Qutayba Gurakni Samarqand, Kesh va
Naqshabga hokim qilib tayin etadi. Shunday qilib, u arablarga mute noib bo`lib
qoladi. Garchi Samarqand bosib olinsa-da, ammo Sug`dning katta qismi arablarga
bo`ysunmaydi. Sug`dliklar esa o`zlarini mag`lub his etmaydilar. Shuning uchun
ulardan hayiqqan Qutayba Samarqandda ma`lum miqdorda harbiy kuch qoldirib,
o`zi yurishni davo, ettiradi.
Choch, Farg`ona va Xo`jandning arablar tomonidan zabt etilishi. Mug`
tog`idan topilgan hujjatlardan ma`lum bo`lishicha, Qutayba o`zining keyingi
yurishlarida Choch, Farg`ona va Turk xoqonligidan iborat yana bir harbiy
ittifoqning qarshiligiga duch keladi.
Tabariyning yozishicha, 713-yilda Qutayba qo`shin saflarini butlash
maqsadida Buxoro, Kesh, Nasaf va Xorazm aholisidan 20 ming askar to`plab
berishni talab qiladi. Yig`ilgan katta qo`shin ikkiga ajraladi. Uning Buxoro, Kesh,
Nasaf va Xorazm qo`shinlarining birlashmasidan iborat birinchi safi Choch
viloyatiga, o`zi boshliq asosiy kuch esa Ustrushona va Xo`jand oralig`i Farg`ona
vodiysi tomon yo`l oladi. Choch vohasi bosib olinib, Chochning poytaxti Madinat
as-Shosh, juda ko`plab qal`a va qo`rg`onlar hamda qishlog`larga o`t qo`yilib,
vayron etiladi. Qutayba Usturshona va uning soylik va adirlarida janglar qilib,](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_22.png)
![Xo`jand va Kosonni zabt etadi. 714-yilda u Choch va Turk xoqonligi kuchlarini
ajratib, ittifoqchilarning birlashuviga yo`l qo`ymaslik maqsadida Isfijobga yurish
qiladi. 715-yilning boshida esa Farg`ona vodiysi uzil-kesil egallb, Qoshqarga kirib
boradi. Hamma viloyatlarga arablardan amirlar tayinlaydi. Osha yili xalifa Vohid
vafot etadi. Uning o`rniga Qutaybaning g`animi Sulaymon xalifalik taxtiga
o`tiradi. Bundat qismatdan norozi bo`lgan Qutayba yangi xalifaga qarshi isyon
ko`taradi. Lekin u 715-yilda Farg`onada askarlar tomonidan o`ldiriladi.
Shunday qilib, o`n yil davomida muttasil olib borilgan qonli jang-u jadallar
oqibatida Movarounnahr Arab xalifaligiga bo`ysundirilgan bo`lsa-da, ammo uning
mag`rur aholisi o`zini butkul tobe etilgan deb hisoblamaydi. Shu boisdan bu
erksevar mamlakat xalqidan xavfsiragan Qutayba har yili kuzda Jayhundan qayta
kechib, Sug`d va Chochdan uzoqda, Xuroson diyorida xotirjam qishlar va bahor
kirishi bilan yangi kuch top`lab, yana Movarounnahrga hujum boshlar edi.
Movarounnahrni arablar tomonidan osonlik bilan zabt etilishining sabablari.
Avvalombor, mamlakatda hukm surgan siyosiy parokandalik va viloyat
hukmdorlari o`rtasida o`zaro ziddiyatlar bosqinchilarga juda qo`l kelgan. Bunday
vaziyatdan ular ustalik bilan foydalana oladilar. Movarounnahrga bostirib kirilgan
kundayoq arablar viloyat kuchlarini birlashuviga yo`l qo`ymaslik choralarini
ko`rdilar va buni uddasidan chiqa oldilar. O`zaro olishayotgan hukmdorlarning
biriga ikkinchisini yengishi uchun yordan ko`rsatib, har ikkisini birin-ketin
bo`ysundirdilar. So`ngra ular kuchidan boshqa viloyatlarni ishg’ol qilishda
foydalandilar. Sug`dni zabt etishda Qutayba arab qo`shini bilan bir qatorda
Xorazm, Buxoro va Nasafning harbiy kuchlaridan foydalangan edi. O`n yil davom
etgan jang-u jadallarda saflari siyraklashib qolgan qo`shinga muttasil yangi-yangi
harbiy kuchlar xalifalikning ichki viloyatlaridan safarbar etilib turildi. Nihoyat
arabistonlik fotihlarga keskin qarshilik ko`ratib, ular bilan shiddatli janglar olib
borgan Movarounnahrning mehnatkash xalqi o`z hukmdorlari tomonidan bir necha
bor xoinona sotqinlikka uchradi. Xalq ommasining mustaqillik yo`lida dushmanga
qarshi olib borgan kurashida bosqinchilik qilish o`rniga ularning aksariyat](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_23.png)
![bosqinchilarning tagi puch va`dalariga uchib, arablarga taslim bo`lishni afzal
ko`rdilar. Shu sababli ham vatanparvar xalqimizning arabistonlik fotihlarga qarshi
qahramonona kurashlariga qaramay, xalifalik Movarounnahrni bosib olishga
muvoffaq bo`ldi.
Movarounnahrda islom uzil-kesil VIII asr boshida qaror topdi.
Islom dinining O’rta Osiyoga kirib kelishi va tarqalishi bevosita arab istilolari
va arablar ko’p asrlik hukmronligining o’rnatilishi bilan bog’liq. O’rta Osiyoga
arab yurishlari qariyb 643-644 yil atroflarida boshlangan bo’lsa ham, o’lkani uzil-
kesil bosib olishga uzoq davrli kurashdan so’ng faqat arab qo’mondoni Qutayba
ibn Muslim al-Bohiliy (704-715) erishdi. Mintaqada yangi siyosiy kuchning paydo
bo’lishi oqibatida O’rta Osiyo ikki qismga bo’lindi: 1) Movarounnahr («Ikki daryo
oralig’i») va 2) Arodi at-turk («Turklar yerlari», ya’ni arablarga bo’ysunmagan
hukmdorlar yerlari). Mazkur ikki hududda islomlashuv jarayonlari turli xilda kecha
boshladi.
Movarounnahrning islomlashuviga quyidagi ikki omil bevosita o’z ta’sirini
o’tkazdi. Abu Muslim (747-755) qo’zg’oloni davrigacha O’rta Osiyo islomdan
oldingi davr hukmdorlari (ixshid, buxor-xudot va boshqalar) o’z mavqelarini
saqlab turdilar. Jumladan, ular mahalliy aholini boshqarish va ulardan arablar
uchun soliq yig’ish vazifalarini bajardilar. Umaviy hukmdorlari mamlakat ichki
ishlariga bevosita aralashmasdan, mahalliy sulolalardan o’lpon olish bilan
cheklanardilar. Ba’zida bu o’lpon mahalliy aholidan yig’ilgan jizya (boshqa din
vakillaridan yig’iladigan soliq) sifatida qabul qilinar edi. Bu esa keyinchalik islom
dinini qabul qilgan aholidan oddiy soliq yoki jizya yig’ish masalasida chigallikning
kelib chiqishiga sabab bo’ldi.
Ikkinchi omil Umaviylar davrida (661-750) arablarning mahalliy aholi
tarafidan islom dinini qabul qilishga monelik qilishlari bilan bog’liqdir. Chunki
arablar ilk davrda talay imtiyozlarga ega edilar. Bu davr qoidalariga ko’ra, islom](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_24.png)
![dinini qabul qilgan kishi «arab»ga aylanar, ya’ni jamiyatda arablar kabi
imtiyozlarga ega bo’lardilar.
Bu holda mahalliy musulmonlardan jizya olmaslik, arab va arab bo’lmagan
musulmonlarning teng huquqliligi uchun kurash olib borgan islom dini ichidagi
murji’iylar diniy-siyosiy harakat g’oyalari Movarounnahrda keng tarqalish
imkoniyatlariga ega bo’ldi. Chunki o’lkada arab bo’lmagan musulmonlarning haq-
huquqlari arablar tomonidan poymol etilardi. Murji’iylarning faol harakatlari VII
asrning 20-40 yillariga to’g’ri keladi. Murji’iy al-Horis ibn Surayj qo’zg’oloni
(734-746) Movarounnahr aholisi tarafidan qizg’in qo’llab-quvvatlandi. I/VII asrda
shakllana boshlagan murji’iylarning aynan imon va amalning ayri-ayri ekanligi
haqidagi qarashlari bu hududda yerli aholining hech bir qiyinchiliksiz islomni
qabul qilishlariga, shuning barobarida, yangi shakllanayotgan islom jamiyatida
teng huquqlilikka erishishlariga qulay sharoit yaratib berdi; keyinchalik esa – ular
garchi arab tilini, qiyin diniy amallarni, o’zlariga butkul yot muhitni to’la anglab
yetmasalar-da, ijtimoiy mavqelari va milliy-madaniy qadriyatlarini saqlab qolishga
muvaffaq bo’ldilar. Abu Muslim (749 yil) harakati g’alabasi oqibatida arab
bo’lmagan musulmonlarning arablar bilan teng huquqlilikka erishishi natijasida
murji’iylik g’oyalari siyosiy-ijtimoiy sohadan ilohiyot fani jabhasiga ko’cha
boshladi.
G’arbda Shom va Misrning Sharqda Eron va Markaziy Osiyo
mamlakatlarining islom ta'siriga o’tishi Yangi tamaddun shakllanishini tezlashtirdi.
Zero, bu mamlakatlarda ma'naviy madaniyat, ayniqsa, ilm-fan, adabiyot va san'at
hamda iqtisodiyot , savdo-sotiq, hunarmandchilik va siyosiy institutlar Xijozga
nisbatan ancha rivojlangan va qadim an'analarga ega edi. Arab xalifaligi bu borada
o’z tarkibiga kirgan mamlakatlarda ilgari erishilgan yutuqlarning ko’pchiligiga
voris bo’ldi. Ular islom mafkurasiga moslashtirilib Yangi tamadduning asosiga
qo’ydi.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_25.png)
![Islom bizga yetib kelib, bir ikki avlod davomida xalq ongida mahkam
o’rnashgunga qadar, Qur'onga tartib berilgan fiqh maktablari (mazxablar),
shariatning ko’pchilik me'yorlari belgilangan va jadal sur'atlarda rivojlanishi,
boyishi, takomillashuvi davom etmoqda edi. Bu davrda islom olimlarining asosiy
e'tibori payg’ambar hadislarini to’plab, ular negizida ibodat, axloq va huquq, ya'ni
shariat masalalarini yoritishga qaratilgan edi.
Yuksak madaniy, ilmiy-intellektual salohiyatga ega bo’lgan Markaziy Osiyo
xalqlari islomni qabul qilgach, ular orasidan yetishib chiqqan olimlarning bir qismi
islom ilmini rivojlantirish bilan shug’ullana boshladi va ulardan eng buyuklari o’z
sohalarida yetakchi o’rinlarga chiqib oldi.
Xadis ilmida tan olingan 6 ta buyuk muhaddisning to’rttasi Markaziy
Osiyodandir. Ular orasidan uchtasi Muxammad ibn Ismoil al-Buxoriy (824-898),
Abu Abduraxmon an Nasaiy (830-915) aynan hozirgi O’zbekiston hududidan
yetishib chiqqan.
Fiqh (islom huquqi) ilmini rivojlantirishda katta xizmat qilgan Burxoniddin
Marg’iloniy (1197 y vafot etgan), Abu Lays Samarqandiy, Abdul Hasan Xorazmiy,
Najmiddin an-Nasafiy va boshqalar nomi mashhur. Ayniqsa, Burxoniddin
Marg’iloniyning «Hidoya-fil-furuz» asari xanafiya mazxabi bo’yicha islom
huquqshunosligining eng teran asarlaridan biri sifatida nafakat islom olamida
balki, G’arbda ham mashhur.
Islom ilohiyot ilmi (islom diniy-falsafiy ilmi) kalom – yakka xudolik, tavhid,
olam, borliq, inson ularning yaratilishi, mohiyati, mavjudligi, e'tiqod mazmuni,
olamning, insonning o’zgarishi, taqdiri va h.k. masalalarni qamrab oladi. Shu bois
«At –tafsir al-Qur'on» ilmi dastlab kalomning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Kalom ilmini rivojlantirishda ajdodlarimiz munosib hissa qo’shdilar.
Muhaddislik va fiqh sohalari kabi kalom ilmi borasida atoqli va daho olimlarni](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_26.png)
![mutakallimlari yetishtirdi. Bu daho olimlardan Abu Mansur al-Moturidiy va Abul
Mu'in an-Nasafiy nomlarini eslash kifoyadir.
Milliy manfaatlar va mahalliy ulamolar . Islom madaniyati alohida olingan
muayyan jamiyatlarda rivojlandi va buning natijasida ma’lum mintaqaviy
shakllarga ega bo’ldi. Konkret islom faqat mintaqaviy shakllardan tashkil topgan.
Mintaqaviy islom asosida milliy madaniyat, mafkura va manfaatlar yotadi. Uzoq
asrlar rivojlanish natijasida O’rta Osiyoda ham islom dini milliy madaniyat bilan
chambarchas bog’lanib ketdi. Natijada O’rta Osiyo sivilizatsiyasi doirasida
islomning to’la qonli, o’z-o’ziga yetarli, har taraflama boy shakli vujudga keldi.
Unda umumislomiy unsurlar bilan birgalikda regional milliy xususiyatlar ham
mavjuddir. Asrlar osha mazkur nazariy va amaliy bilimlar xazinasi saqlovchisi va
uni o’zgargan davrga moslab turuvchi – yuksak darajada tayyorgarlik ko’rgan
mahalliy ulamolar bo’lib kelgan. Bu ulamolar muhiti – mintaqaviy islomning
muhim tashkil etuvchi qismidir. Keyingi ikki asr davomida bu muhitning surunkali
zaiflashib borishii oqibatida mintaqamizga islom dunyosining boshqa qismlaridan
begona milliy manfaatlar vakillari , ifodachilari bo’lgan yot ulamolarning kirib
kelib, faoliyatlarini boshlab yuborishiga sabab bo’ldi. Milliy tiklanish, rivojlanish
shartlari diniy hayotda normal holatni shakllantirishni talab etadi.
2 bob – Samarqandda islom dinining keng tarqalishi va islom tasiri .
1.4 Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o’zgarishlar.............................................
Arablarning mamlakatimiz hududiga uyushtirgan harbiy yurishlarini ikki
davrga bo'lish mumkin. Birinchi davr 650-705-yillarni o'z ichiga olsa, ikkinchi
davr 705-yildan keyingi davrdir. Arablar birinchi davrda O'rta Osiyo hududlarini
zabt etishni emas, balki bunday maqsaddagi harbiy yurishlar uchun tayyorgarlik
ko'rish, mahalliy hukmdorlarning kuch-qudratlarini sinovdan o'tkazish, o'lkaning
geografik joylanish hududiy sharoitlarini o'rganish va kichik-kichik harbiy
yurishlar qilib, o'lkaning boylik va o'ljalarini tashib olib ketishni o'z oldilariga](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_27.png)
![vazifa qilib qo'ygan edilar. Birinchi yurish 651-yilda noib Abdulloh ibn Amir
hukmronligi davrida bo'lgan.
685-705-yillarda xalifalik taxtini Abdumalik ibn Marvon boshqardi. U
Qutayba ibn Muslimni Xurosonga o'zining noibi (704-705) etib tayinladi. Ana shu
davrdan boshlab arablar tomonidan Movarounnahrni zabt etishning ikkinchi davri
boshlandi. Endi ular O'rta Osiyoni batamom bosib olishni o'z oldilariga asosiy
maqsad qilib qo'ydilar. 705-yilda boshlangan hujum natijasida Qutayba ibn
Muslim Balx, Chag'oniyon, Shumanni egallab, O'rta Osiyo janubidagi kichik
viloyatlarni o'ziga bo'ysundiradi. U 706-yilda Boykandni, 708-709-yillarda Buxoro
va uning atrofidagi yerlarni egallaydi. 710—712-yillarcia Xorazmshoh Chag'on
Qutayba bilan tinchlik bitimi tuzadi va 10 ming qoramol miqdorida boj to'laydi.
Shunday qilib, arablar O'rta Osiyoni bosib olish uchun o'n yil jang qildilar va
uni o'z mustamlakalariga aylantirdilar. Buning eng asosiy va bosh sababi o'lka
xalqlari o'rtasida birlik va ahillikning bo'lmaganligi, aholining har xil diniy
g'oyalarga sig'inganligidir.
Arablar Movarounnahrni istilo qilganidan so'ng, bu hududning yer-mulklari
xalifaga qarashli bo'lib qoldi. Ilgarigi yerlar, masalan, Buxoroda yirik zodagon
qatlam - buxorxudotlarning xususiy mulki sanalsa, endilikda ular xalifalik
mulklariga aylandi. Yirik yer egalari - dehqonlar arab xalifaligi davrida ham o'z
yerlarining egalari bo'lib qoldilar, biroq ular endilikda ijaradorga aylanib,
daromadning ma'lum qismini xalifalik xazinasiga jo'natish majburiyatini olgan
edilar. Ko'p xudolilikka sig'inuvchi xalqlarning hududlari arablar tasarrufiga
o'tganidan so'ng, bu aholining katta qismi, asosan islomni qabul qilmaganlar soliq
to'lovchilar sanalar va ular zimmiylar deb atalar edi.
Movarounnahrdagi qishloqlarda yerlar mayda xo'jaliklar tomonidan ishlov
berilgan. Yirik yer egalari - dehqonlar yerlarini mayda bo'laklarga taqsimlab
ziroatkorlarga ijara tarzida bo'lib berishgan. Mehnatkashlar tarkibiga yarim ozod
kadivaiiar, ozodlikka chiqqan qullar va qaram qullar kirar edi. Dehqonlarning
arablar bilan yaqinlashuvi, ularni istilochilar uchun ishonchli xizmatkorligini
ta'minlash bilan bir qatorda, yer-mulklari va boshqa boyliklarini muhofaza](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_28.png)
![qilinishiga imkoniyat yaratdi. So'gdiylarning asosiy qismi jiz'ya va xiroj to'lashgan
(jiz'ya jon solig'i bo'lsa, xiroj yer solig'i hisoblanar edi). Xiroj hosilning ma'lum
miqdorida, ko'pincha u yalpi mahsulotning uchdan bir qismi hisobida olingan.
Soliqning bunday turi «muqassama» degan nomda ham aytilgan.
Movarounnahrning xiroj to'lovchi mehnatkashlar guruhi «harros» atamasi
bilan nomlangan. Xo'janddagi aholining qo'zg'oloni 723-yilda bostirilgandan so'ng
arablar jamoatchilarni xiroj va jiz'ya solig'i to'lashga majburlab, ularning
bo'yinlariga qo'rg'oshindan qilingan muhrlar - xavatim osib yurishni talab
qilganlar. Bunday muhrlarda ma'lum joyning norfii bilan bir qatorda to'lanadigan
soliq miqdori qayd etilgan. Arab manbalarida ijarachilar akkor, sharik, munasif,
fors manbalarida barzikor yoki kadivar deyilgan.
Movarounnahr va unga qo'shni hududlarda jamoachilar soliqlar, uzluksiz
urushlar, talon-tarojlardan qiynalib yirik yer egalaridan panoh izlashga intilishgan.
Bu jarayonda jamoachilar yerni ishlash huquqini saqlab qolgan holda yirik
zamindorga soliq to'lash asosida o'zaro kelishib olganlar. Zamindorlarning
jamoachilar bilan bunday munosabati «ilja'», «at-talji'a», «al-malaja» atamalari
bilan izohlangan.
Soliq yig'uvchilar «amil» degan nom bilan yuritilardi. Bag'doddan Buxoroga
maxsus soliq yig'uvchi kelib, soliqlarni o'zi jamlab olib ketardi. Soliqlar pul yoki
mahsulot shaklida olingan.
Soliq Movarounnahrda boshqa viloyatlardagi singari uch xil shaklda
yig'ilgan: 1. Qavonin yoki muqati'a - mayda viloyatlar va tumanlardan xazinaga
tushib turgan yig'in. 2. Maqosima - hosilning ma'lum ulushi miqdorida to'langan.
Uning hajmi sug'orishga bog'liq holda belgilangan. 3. Misoxa - yer hajmiga qarab
miqdori belgilanadigan soliq bo'lib, unda ekin ekilishi yoki ekilmasligiga e'tibor
berilmagan. Shunday qilib, xiroj xalifalikning mulki va xazinaga tushadigan
daromadning asosini tashkil etar edi. Yer solig'ining bir qismi sug'orish inshootlari
barpo etishga sarflangan, boshqa qismi esa xalifa xazinasini to'ldirar edi.
Oziq-ovqat narxi oshgan taqdirda, soliq to'lovchilardan ortib qolgan mahsulot
ham yig'ilgan. Oziq-ovqat mahsulotlari qimmatlashgan taqdirda soliq](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_29.png)
![to'lovchilardan faqat mahsulot olinar edi. Mabodo soliq to'lashga qurbi yetmasa, u
holda sotib olib bo'lsa ham to'lashga majbur edi.
Soliq yig'uvchilarning o'zboshimchaliklari, talon-tarojliklar, urushlar,
hosilsizliklardan zarar ko'rgan oddiy ijaradorlar tobora xonavayron bo'lib bordilar.
Movarounnahrda bu jarayon ijtimoiy toifalar orasidagi farqni keskin o'zgartirdi.
Ozod va erkin jamoachilar orasidan ko'pchiligi yer-mulkni ijaraga olib soliq to'lar
va umuman zodagon kishi - dehqonga qaram edi. Soliq yig'ish va xalifalik
xazinasini to`ldirishning boshqa bir usuli - bu islomni qabul qilmaganlardan jon
solig'i va xiroj olinishi bo'lgan. Isyon ko'targan va qo'zg'olonlarda qatnashgan
aholining mulklari. tortib olinar, o'zlari qatl qilinar, ular joylashgan joylar iqta
tarzida harbiylar va amaldorlarga bo'lib berilar edi. Shu tarzda xalifalik iqtisodiy
hayoti Movarounnahrdagi xo'jalikka, aholi turmushiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Arab xalifaligi hukmronligi davrida Movarounnahrning davlat tuzumi
O'zbekiston hududi arablar tomonidan bosib olinganidan so'ng Arab xalifaligi
tarkibiga kirgan. Arab xalifaligi feodal teokratik davlat bo'lib, uning tepasida xalifa
turgan. Xalifaga davlatdagi barcha dunyoviy hamda diniy hokimiyat tegishli
bo'lgan. Arab xalifaligi tomonidan bosib olingan viloyatlar tepasida xalifa
tomonidan tayinlanadigan amirlar turgan. O'zbekiston hududini xalifaning Xuroson
va Movarounnahr bo'yicha noibi idora etgan.
Noib alohida shaharlar va aholi punktlarining hokimlarini, shayxlarini
tayinlagan. Ular mahalliy aholidan o'lponlar yig'ish hamda jamoat tartibni saqlab
turish kabi vazifalarni bajarib turgan. Ba'zi shaharlarning hokimlari ma'muriy-
moliyaviy ishlardan tashqari, hatto harbiy kuchlarni ham boshqarganlar. Ko'p
joylarga arablar o'z harbiy qismlarini joylashtirgan edilar. Ular mahalliy aholini
tutqunlikda ushlab turganlar. Arablarning ma'muriy apparati va mirshablari
bo'lgan, hokimlarning esa shaxsiy qo'riqchilari mavjud edi.
VIII asr o'rtalariga kelib Movarounnahr hududida siyosiy boshqaruv arab
xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. So'g'diyonada buxorxudotlar va
boshqa hukmdorlarning qo'li ostidagi ma'muriy idora usuli o'z shaklini saqlab
qolgan bo'lishiga qaramay, hokimlarning xalifa noibiga itoat etishlari shart edi.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_30.png)
![Mahalliy davlat boshliqlarining ko'pchiligi o'z huquqlari va imtiyozlarini saqlab
qolish maqsadida islom dinini qabul qilgan edilar. Islomni qabul qilmagan
zodagonlar o'z yerlaridan mahrum etilar yoki tovon to'lar edilar.
Arablar Movarounnahrni istilo qilganlaridan so'ng, bu hududning yer-
mulklari xalifaga qarashli bo'lib qoldi. Ilgari yerlar Buxoroda yirik zodagon -
buxorxudotlarning xususiy mulki sanalsa, endilikda ular xalifalik mulklariga
aylandi.
Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulug' vazir)ga tayangan. Harbiy
ishlar, harbiy qo'shinlar amir ul-umaro qo'li ostida edi. Xalifa turli masalalarni
devon ad-dar, ya'ni kengashda ko'rib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy
devonga bo'lingan: ular devon al-mashriq, devon al-mag'rib va devon al-harajdan
iborat bo'lgan. Movarounnahrga tegishli masalalar devon al-mashriqda hal etilar
edi.
Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash yoki bo'shata olish huquqiga
ega edi. Xalifalikning huquqiy masalalari Qur'oni Karim va Rasululloh (s.a.v.)
ko'rsatmalari, nasihatlariga asoslangan holda ko'rib chiqilgan.
Shunday qilib, VIII asr o'rtalariga kelib Movarounnahr hududida siyosiy
boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. So'g'diyonada
buxorxudotlar va boshqa hukmdorlarning qo'li ostidagi ma'muriy-idora usuli o'z
shaklini saqlab qolgan bo'lishiga qaramay, hokimlarning xalifa noibiga itoat
etishlari shart edi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko'pchiligi o'z huquqlari va
imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida islom dinini qabul qilgan edilar. Islomni
qabul qilmagan zodagonlar o'z yerlaridan mahrum etilar yoki tovon to'lar edilar.
Shu tarzda arablar Movarounnahr siyosiy tizimi va diniy e'tiqodiga o'z ta'sirini
o'tkaza oldilar.
VII-VIII asrlarda shakllangan arab xalifaligi yirik davlat bo’lib, Pireneydan
Hind daryosigacha cho’zilgan edi. O’z tarkibiga turli xil madaniyatlarga ega
bo’lgan ko’plab xalqlarni birlashtirgan edi. Yagona davlat, yagona din, arab
tilining muloqot tili sifatida joriy qilinishi va yoyilishi, xalifalikning turli hududlari
orasidagi iqtisodiy aloqalar ning o’sishi Bag’doddan Farg’onagacha bo’lgan](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_31.png)
![madaniyatlarni unifikasiyasini tezlashtirdi 3
. Xalifalikda yangi markazlashgan
siyosiy tizim ishlab chiqilgan edi. Bu tizim O’rta Osiyo ikkidaryo oralig’idagi
vohalarga ham tarqalib, hududning keyingi siyosiy hayotiga ta’sir ko’rsatdi 4
.
Ilk Islom davrida Samarqand xalifalik shaharlaridan biri bo’lib, musulmon
dunyosida qog’oz ishlab chiqarish markazi, Muhammad payg’ambar ning (s.a.v.)
amakivachchasi – Qusam ibn Abbos dafn etilgan joy sifatida tanilgan edi.
Arab xalifaligi bosqini va sug’diylarning ko’pmartali qo’zg’olon laridan so’ng
shahardagi nisbiy tinchlik va normal hayot sharoitlarini tiklash imkoni kelib
chiqishi jihatidan mahalliy bo’lgan Somoniylar sulolasi davrida ro’y berdi. Ular
o’z boshqaruviga O’rta Osiyo, Shimoliy va Sharqiy Eron, Shimoliy Afg’onistonni
birlashtirgan edi. Somoniylar bu hududlarga abbosiy xalifalar taqdim etgan «amir»
unvonini saqlab qoldi.
819-820 yillarda mahalliy zodagonlar vakili Somonning nabiralari (Asadning
o’g’illari) xalifa Ma’mun (813-833) oldidagi xizmatlari uchun qator O’rta Osiyo
viloyatlari boshqaruvini qo’lga kiritdi. Katta nabira – Nuh ibn Asad (vafoti
841/842) Samarqand viloyatini oldi. U 820-821 yillardan Samarqandda mis
tangalar chiqargan 5
. U somoniylarning yuksa lishi uchun ko’p ishlar qilgan. Uning
vafotidan so’ng Samarqandni Xuroson noibi toxiriy Abdulloh ko’rsatmasiga ko’ra
uning ukalari Ahmad va Yahyo ibn Asadlar birgalikda boshqargan. Keyin esa
boshqaruv Ahmadning o’g’li Nasrning qo’liga o’tdi. U 875 yilda oila boshlig’i
sifatida xalifa Mutamiddan (870-892) butun Movarounnahr boshqaruvi haqida
yorliq oldi 6
.
Nasr ibn A h mad (865-892) davrida somoniylarning poytaxti Samarqand edi.
Lekin 892 yildan Ismoil Somoniy (892-907) davrida poytaxt Buxoroga
ko’chirilgan. Biroq Samarqand poytaxt shahar maqomini yo’qotsa ham,
3
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Ленинград : Наука ,
1973. С . 133
4
А zim М alikov, Senior researcher at Department of Asian Studies, Faculty of Arts, Palacky University, Olomouc.
The work was supported from European Regional Development Fund – Project "Sinophone Borderlands:
Interaction at the Edges" CZ.02.1.01/0.0/0.0/16_019/0000791
5
Атаходжаев А.Х. К ранней истории Саманидского монетного чекана Шаша // Столице Узбекистана
Ташкенту 2200 лет. Материалы международной научной конференции, посвященной 2200-летнему юбилею
города Ташкента. Ташкент: Фан, 2009 . С.152
6
Негматов Н.Н. Государство Саманидов. Душанбе: Дониш, 1977. С. 23-24](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_32.png)
![Movarounnahrning yirik iqtisodiy va madaniy markazi bo’lib qolaverdi. Ismoil
Somoniy mis tangalari – fulslarni Buxoroda emas, Samarqandda chiqargan 7
. Nasr
II ibn Axmad (914-943) boshqaruvining boshida, 914 yilda uning Samarqanddagi
vakili, amakisi Is’hoq ibn Ahmad ibn Asad qo’zg’olon ko’targan. Hatto o’z
nomidan mis tangalar ham chiqargan 8
, lekin mag’lubiyatga uchragan 9
.
Ayrim somoniy amirlar, masalan, «Somoniylar sulolasi shodasidagi marjon»
deya ta’riflangan Nasr II ibn Axmad yozni Samarqandda o’tkazgan 10
.
Somoniylar davlatida markazlashgan boshqaruv tizimi joriy etilgan edi. Uni
davlat rahbari «amir» boshqargan. Markaziy davlat hokimiyati ikkiga bo’lingan:
dargoh (haram) va 10 devon . Vazir o’rinbosarlari – vazir lar navbati bilan uchta
mashhur oiladan (Jayhoniy, Bal’amiy va Utbiy) tayinlangan. Mamlakat
viloyat larga bo’lingan bo’lib, ularni hokim lar boshqargan. Somoniylar davrida
shahar hokimi rais deb yuritilgan. Uni hokim mahalliy shahar zodagonlari,
ko’pincha musulmon ruhoniylari vakillari orasidan tayinlagan 11
. Manbalar
Somoniylarga xizmat qilgan ko’pchilik amaldorlarni turkiy kelib chiqishi haqida
guvohlik beradi 12
. X asrda yirik somoniy amaldorlar – viloyat hokimlari orasida
asosan kelib chiqishi turkiy bo’lgan kishilar ko’rsatilgan 13
.
Samarqandning Arab xalifaligi va somoniylar tarkibiga kirishi din,
qonunchilik va davlat tizimini o’zgarishiga olib keldi. Bu davrda Sug’dning
alohida ajralib turadigan shahar-davlatlari yirik viloyatlarning markaziga aylandi 14
.
Bu davrda Samarqand atrofida tumanlar bo’lib, ular rustoq lar deb nomlangan.
Samarqanddan janubda 7 rustoq joylashgan: Panjikent, Varaq sar, Maymurg’,
7
Атаходжаев А.Х. Центральноазиатские медные монеты VIII - X вв. как исторический источник. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Самарканд, 1998. С. 16
8
Атаходжаев А.Х. Центральноазиатские медные монеты VIII - X вв. как исторический источник. … С. 16
9
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории / Перевод с арабского П.Г.Булгакова и Ш.С.
Камолиддинова. Ташкент: Узбекистан, 2006. С. 91-92
10
Низами Арузи Самарканди. Собрание редкостей или четыре беседы. Перевод с персидского С.И.Баевского
и З.Н. Ворожейкиной. Москва: Восточная литература, 1963. С. 61
11
Негматов Н.Н. Государство Саманидов. Душанбе: Дониш, 1977. С. 29
12
Абу Саид Гардизи. «Зайн ал-ахбар» (Украшение известий). Раздел об истории Хорасана. Перевод с
персидского А. Арендса. Введение, комментарии и указатели Л. Епифановой. Ташкент: Фан, 1991. С. 76-81.
13
Атаходжаев А.Х. Центральноазиатские медные монеты VIII - X вв. как исторический источник. … С. 18
14
Распопова В.И. Жилище Пенджикента (опыт историко-социальной интерпретации). Ленинград: Наука,
1990. С. 198.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_33.png)
![Sanjarfag’n, Darg’om, Abgor, Shovdor. Shimolda esa 6 ta: Yor kat, Burnamad,
Buzmajon, Kabudanjakent, Vador, Marzbon ibn Turkesh 15
.
Belgilangan shahar qoidalari mavjud bo’lgan, jumladan, sanitariyaga oid
qoidalarning bajarilishini maxsus amaldor – muxtasib nazorat qilgan 16
.
Shuningdek, shaharning suv ta’minotini boshqaruvchi amaldor ham bo’lgan 17
.
999 yilda Samarqand turkiy qabilalar chigil , yag’mo , qorluq lar asos solgan
Qoraxoniylar xoqonligi (840-1209) tarkibiga kirdi. Tadqiqotchi larning fikricha,
Qoraxoniylar xoqonligi qadimgi turkiy davlatchilik ning rivojlanishiga tabiiy sabab
bo’ldi 18
. Biroq u islomga e’tiqod qiluvchi turkiy sulola tomonidan boshqarilgan.
Qoraxoniylarning asos chisi qorluqlarning oldingi yabg’usi Bilga Kul Qodir-xoqon
edi 19
. Qoraxoniylar eng rivojlangan vaqtda o’z hokimiyatini Sharqiy Turkiston,
Yettisuv, Toshkent vohasi, Farg’ona va Zarafshon vodiylari, Qashqadaryo va
Surxondaryoda yoygan. Qoraxoniylar o’zlarini Turonning afsonaviy podshosi –
Afrosiyob avlodlariga mansub deb hisoblagan. O’z sulolasini «al-Afrosiyob» –
Afrosiyob urug’i deb nomlagan. Qo’lyozma manbalarda esa ular Xoniylar yoki
Xoqoniylar deb nomlangan 20
. Afrosiyobning o’zi o’rta asrlar manbalarida turkiy
sifatida talqin qilingan 21
. Qoraxoniylar boshqa turkiy sulolalarga nisbatan o’z
tangalaridagi yozuvlarni turkiy unvonlar bilan boyitganligi diqqatga sazovor 22
. Bu
ularni turkiy aholiga sodiqli gidan guvohlik beradi. X asr o’rtalarida Qoraxoniylar
Islom dinini davlat dini deb e’lon qildilar. Somoniylardan farqli o’laroq
Qoraxoniy lar davrida davlatni boshqarishda ulus tizimi amal qilgan.
15
Бартольд В.В. Работы по исторической географии. Москва: Восточная литература, 2002. С. 187-188, 192
16
Большаков О.Г. Город в конце VIII - начале XIII в. // Беленицкий А. М., Бентович И. Б. , Большаков О. Г.
Средневековый город Средней Азии. Л., 1973. С. 303
17
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. - Труды Среднеазиатского
государственного университета им. В. И. Ленина. Ташкент, 1957, вып. IV . Пер. Е.К.Бетгера, комментарии
Д.Ю.Арапова. Материалы по истории СССР. Выпуск 1. М., 1985. С. 140.
18
Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии.
Санкт-Петербург: Наука, 2006. С. 491.
19
Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. Санкт Петербург: филологический
факультет СПбГУ, 2005. С. 123
20
Кочнев Б.Д. Караханидский каганат // Очерки по истории государственности Узбекистана. Ташкент: Шарк,
2001. С. 65-66
21
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. … С. 242
22
Кочнев Б.Д. Караханидские монеты: источниковедческое и историческое исследование. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени доктра исторических наук. Москва, 1993, С. 11.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_34.png)
![Hojib Begtuzun kabi ayrim somoniy amaldorlari Qoraxoniylar xizmatiga
o’tdi. Unga 1016 yilda Samarqandni boshqarish taqdim qilingan 23
. XI asr
o’rtalaridan Samarqand g’arbiy Qoraxoniylarning poytaxti edi. G’arbiy
Qoraxoniylar davlatining asoschisi Ibrohim Tamg’achxon (1040-1068) bo’lib,
uning qarorgohi Samarqandda joylashgan. U markazlashtirish siyosatini olib
borgan va mintaqada madaniyat rivojlanishini qo’llab quvvatlagan. Avfiyning
yozishicha, «uning davrida ulug’ tinchlik hukm surgan, fuqarolari tinch-totuv
yashagan» 24
. Ibrohim Tamg’achxon mamlakatda jinoyat chilikka qarshi keskin
kurash olib borgan va go’sht narxini tartibga solishni joriy qilgan 25
. Ibrohim
Tamg’achxon davrida uluslar soni kamaygan. Uning yaqin vorislari davrida
uluslarda tanga zarbi bo’lgani ma’lum emas 26
. Ko’p yillar davomida mamlakatdagi
tinch barqaror vaziyat uning farovonligini oshirdi va aholining keng qatlamlari
ahvolini yaxshiladi. Avfiy Ibrohim Tamg’achxonni adolatli podshoh deb
hisoblagan. V.V.Bartold uni «misli ko’rilmagan hukmdor» deb atagan 27
.
G’arbiy Qoraxoniylar xoqonligining keyingi markazlashuvi Ibrohim
Tamg’achxonning o’g’li – Shams ul-mulk (1068-1080) davrida sodir bo’ldi.
Undan so’ng Xizr (1080-1087), so’ng esa Xizrning o’g’li – Ahmad (1087-1089,
1092-1095) hukmronlik qilgan 28
.
1089 yillarda Samarqand saljuqiy Malikshoh tomonidan bosib olina di.
Shundan so’ng Qoraxoniylar Saljuqiylarga qaram bo’lib qoladi 29
. Ahmadxon
Isfaxonga jo’natiladi. Keyinroq u Samarqandga qaytarilgan, lekin 1095 yilda uni
dahriylikda va zindik lar guruhiga a’zolikda ayblanib, o’ldirilgan 30
.
23
Кочнев Б.Д. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209). Часть 1. Источниковедческое
исследование. М.: София, 2006. С. 259.
24
Садид ад-дин Мухаммад ал-Ауфи. Джами ал-хикайат ва лавами ар-ривайат (Собрание рассказов и
блестящие истории). Подготовка издания, предисловие, перевод с персидского, комментарии, приложения
и указатель Т.К.Бейсембиева. Алма-ата, 2005. С. 83.
25
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Академик В.В. Бартольд. Сочинения. Том I .
Москва: Наука, 1963. С. 373.
26
Кочнев Б.Д. Караханидские монеты:. … С. 35.
27
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Академик В.В. Бартольд. Сочинения. Том I .
Москва: Наука, 1963. С. 374.
28
Кочнев Б.Д. Нумизматическая история Караханидского каганата. (991-1209). Часть 1. Источниковедческое
исследование. М.: София, 2006. С. 211-212, 215.
29
Кочнев Б.Д. Нумизматическая история Караханидского каганата. … С. 213.
30
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. … С. 222, 227](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_35.png)
![1102 yilda saljuqiy sulton Sanjar Samarqandga qoraxoniy Muhammad
Arslan-xon ibn Sulaymonni hokim qilib tayinlagan 31
. 1130 yilda Sulton Sanjar
shaharni bosib olgan va hokim etib Muhammad Arslanxonning o’g’li
Mahmudxonni tayinlagan 32
. Saljuqiylar davrida rais sulton hokimiyati ning
shahardagi vakili edi. U o’zining kanselyariya (devonxona)siga ega bo’lib,
o’zining vazifalarini shaharning boshqa mansabdor shaxslari (muxtasib, shixna,
qozi va boshqalar) faoliyati bilan muvofiqlashtirgan 33
.
1141 yilda saljuqiylar va qoraxoniylarning birlashgan qo’shini Qatvon
dashtida (Bulung’ur yaqinida) qoraxitoylarning hukmdori Yelyu Dashi (1087-
1143) qo’shinlaridan mag’lubiyatga uchragan. Shundan so’ng Samarqand
voqyealari qoraxitoylarga bog’liq bo’lgan. Qoraxitoylar davlati g’arbda
Amudaryodan shimolda Oltoygacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan. Yelyu
Dashi Samarqandda 90 kunni o’tkazadi va shahar hokimi etib qoraxoniy Ibrohim
ibn Muhammadni tayinlaydi. Bu davrda Qoraxitoylar davlati ning markazi
Bolosog’un bo’lib, ayrim manbalarda Samarqand uning g’arbiy poytaxti bo’lgan
deya keltiriladi 34
.
Somoniylar davrida barcha tayinlovlar davlat nomidan somoniy amirlar orqali
chiqqan. Qoraxoniylar davrida viloyatlarni odatda qilgan xizmatlari uchun emas,
hukmron urug’ga mansubligi uchun boshqargan. Shahar boshlig’idan keyingi
boshqaruvdagi ikkinchi shaxs sudya-qozi yoki qozi bo’lgan. Uning mansabi
nasldan naslga o’tgan 35
. Shahar boshqaruvidagi boshqa mansablarga amir , sadr ,
mustavfiy – moliya mahkamasi amaldori kirgan 36
. Boshqa taxminga ko’ra amir-
sipohsolor shahar boshlig’i hisoblangan 37
.
1040 yilda tashkil etilgan, markazlashgan G’arbiy xoqonlikda mulklar 1072
yilgacha saqlangan, keyin yo’qolgan. Mamalakatda har doim markaziy
31
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. … С. 236
32
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. … С. 239-240
33
Курпалидис Г.М. Институт городских раисов при Сельджукидах (по «Атабат ал-катаба») // Товарно-
денежные отношения на Ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. Москва : Наука ., 1979. С . 155,
157.
34
Biran Michal. The empire of the Qara Khitay in Eurasian history. Between China and the Islamic world. Cambridge
university press, 2005. P. 44, 107.
35
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. Душанбе: Дониш, 1992. С. 93
36
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. … С. 93
37
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. … С. 95](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_36.png)
![hokimiyatga intiluvchi va undan qochuvchi kuchlar o’rtasida kurash borgan. XII
asr o’rtalariga kelib alohida xonliklar paydo bo’ldi, XIII asr boshida esa G’arbiy
xoqonlik 11 ta mustaqil xonlikka bo’linib ketgan 38
.
Ma’lum bir davrlarda o’zini o’zi boshqarish tizimiga ega bo’lgan shahar lar
(Poykend, Iskijkat, Buxoro) qatorida Samarqand tilga olinmagan 39
.
1178 yilda Samarqandda qoraxoniy Ibrohim ibn Husayn mustahkam lanib
oldi. Bungacha u O’zgand hokimi edi. Keyinroq u o’z ta’sirini Buxoroga ham
yoydi 40
. 1207 yilda uning o’g’li Samarqand hokimi – qoraxoniy Usmon
xorazmshoh Alouddin Muhammaddan qoraxitoylarga qarshi yordam so’ragan.
1209 yilda u xorazmshohning vassali bo’lgan va uning nomidan tangalar
chiqargan. 1210 yilda xorazmshoh Muhammad qoraxitoylarni yakson qilib,
Samarqandni uzil-kesil qo’lga kiritdi 41
. Shaharni boshqarish tizimi qanchalik
o’zgarganini aytish qiyin. Balki eski tizim saqlangan, lekin shaharda
xorazmshohning harbiy elitasi hokimiyatining ko’chayganini payqash mumkin. Bu
keyinchalik Samarqandda harbiylarning o’zboshimchaligi va aholining
noroziligiga olib keldi. Natijada 1212 yilda shaharda oxirgi qoraxoniy Nusrat ad-
din Usmon ibn Ibrahim ibn Xusayn boshchiligida xorazmshoh Muhammad
hukumatiga qarshi qo’zg’olon sodir bo’ldi. Qo’zg’olon shafqatsizlarcha
bostirilgan. Usmon esa xorazmshohning kuyovi bo’lishiga qaramasdan jazolangan.
Buning natijasida shaharni ikki asrdan ziyod boshqarib kelayotgan qoraxoniylar
hokimiyati yo’q qilindi. Qoraxoniylar sulolasining ko’plab vakillari jazolangan 42
.
1213 yildan Samarqandda Muhammad ibn Takash nomi bilan mis, kumush
dirxamlar, oltin dinorlar chiqarilgan 43
.
38
Кочнев Б.Д. Нумизматическая история Караханидского каганата. (991-1209). … С. 269-270.
39
Чехович О.Д. Городское самоуправление в Средней Азии феодального периода // Товарно-денежные
отношения на Ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. М., 1979. С. 230-232
40
Массон М.Е. Фрагменты надписи Караханидского мавзолея с городища Афрасиаб // Эпиграфика Востока.
Выпуск ХХ. Ленинград: издательство АН СССР, 1971. С. 82-83
41
Буниятов З.М. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов. Москва: Наука, 1986. С. 72, 77, 109
42
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. … С. 335
43
Буниятов З.М. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов. … С. 115-116](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_37.png)
![Samarqandning madaniy, iqtisodiy markaz sifatidagi ahamiyatini hisobga
olib, 1217 yildan xorazmshoh Muhammad o’z qarorgohini Samar qandga
ko’chirgani ehtimoldan xoli emas 44
.
Diniy vaziyat. IX-XIII asrlarda Samarqandda turli e’tiqod vakillari:
musulmonlar, xristianlar, moniylar, yahudiylar va boshqalar tinch-totuv yashab
kelishgan. Somoniylar sulolasi vakillari rasman hanafiya mazhabida bo’lsalarda,
shofe’iylik mazhabi vakillarini siquvga olmaganlar 45
.
X-XI asrlarda Samarqandda zardushtiylar jamoasi ham saqlanib qolgan
bo’lib, arab manbalarida ular ma’jusiylar, fors manbalarida mug’lar deb
nomlangan 46
. Shunisi e’tiborliki, islomda va zardushtiylikda poklanish amallari
deyarli bir-biriga mos keladi 47
.
VIII-IX asrlarda Abbosiylar xalifaligida moniychilarga qarshi shafqatsiz
qatag’onlar amalga oshirildi. Shunday bo’lsa - da, al-Nadimning ma’lumotlariga
ko’ra, X asrda Samarqandda Moniyning izdoshlari istiqo mat qilgan va ular moniy
yozuvidan foydalanishgan 48
. Xalifa Muqtadir davrida 500 nafar moniy shaharga
ko’chib joylashgan 49
. X asr oxirida Samarqandda moniylar ibodatxonasi faoliyat
ko’rsatgan 50
. Tadqiqotchilar Isbiskat qishlog’i (taxminan Pastdarg’om tumani
joylashgan) va darvozasi, Samarqandning Isbask mavzeyi nomlarini, moniylar o’z
yepiskoplarini «yespasag» deb nomlashganidan kelib chiqib, moniylik bilan
bog’la sha di 51
. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha , «islom mamlakatlarining
birontasida ular (moniylar) markazlashgan jo y ining o’zi yo’q; ularning jamoasi
faqat Samarqandda mavjud va (a’zolari) sabiyalar deb nomlanadi» 52
.
44
- - . - -Шихаб ад дин ан Насави Сират ас султан Джалал ад Дин / . . Манкбурны Перевод З М
. ., . 1996. .
Буниятова М Восточная литература С 81-82.
45
Бартольд В.В. Общие работы по истории Средней Азии . ... С. 233 .
46
Бартольд В.В. Общие работы по истории Средней Азии . ... С. 211 .
47
Крюкова В. Смерть и похоронный обряд в зороастризме // Хисматулин А.А., Крюкова В.Ю. Смерть и
похоронный обряд в исламе и зороастризме. Санкт-Петербург: Центр «Петербургское востоковедение»,
1997. С. 170 .
48
The Fihrist of al - Nadim . A tenth-century survey of muslim culture. Bayard Dodge editor and translator. Volume 1.
New York & London. Columbia university press, 1970. P. 32 .
49
The Fihrist of al-Nadim. A tenth-century survey of muslim culture. ... P . 802-803 .
50
Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Москва: 1992. С. 525 .
51
Лурье П.Б. О следах манихеизма в Средней Азии // Согдийцы, их предшественники, современники и
наследники: на основе материалов конференции «Согдийцы дома и на чужбине», посвященной памяти
Б.И.Маршака. Санкт-Петербург: Издательство Государственного Эрмитажа, 2013. С. 229-230
52
Абу Рейхан Бируни. Памятники минувших поколений / Перевод и примечания М.А. Салье. Избранные
произведения. Т.1. Ташкент: 1957. С. 213](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_38.png)
![X asrda Samarqand viloyatining Urgut tumanida Vazkard nomli xris tian
manzili bo’lgan 53
va bu yerda xristian cherkovi ishlab turgan 54
. Bu yerda Ibn
Havqal kelib chiqishi iroqlik bo’lgan xristianlarni uchratgan edi 55
. 1046 yilda
Samarqandda nestorian metropoliyasi o’z mavjudligini davom ettirgan 56
. 1248
yilda Samarqandda bo’lgan arman podshosi Gaytonning ukasi Sembatning
yozishicha, shaharda xristian cherkovi va Iso hamda uch avliyoning rasmi
tushirilgan surat bo’lgan 57
.
XII asrda Samarqandda bo’lgan sayyoh Benyamin Tudelskiy orasida olimlar
va boy kishilar ko’p bo’lgan yahudiylar jamoasini tilga olgan edi 58
.
Samarqanddagi Navbahor darvozasining nomi qachonlardir bu hududda
buddaviylik monastiri bo’lganligidan darak beradi 59
. Bunday nomdagi darvoza
Buxoroda ham bo’lgan. Balxda esa VIII asr boshlarida tilga olingan 60
butparastlarning binosi Navbahor deb nomlangan 61
.
IV.2.§ Iqtisodiy hayot va ijtimoiy tuzum
Samarqandning Arab xalifaligi tarkibida bo’lishi, boshqa viloyatlar bilan
iqtisodiy aloqalarning kuchayishi, musulmon dunyosining katta qismida savdo
qilish imkoniyati iqtisodiy rivojlanishga xizmat qildi 62
. Somoniylar davrida
mintaqaning iqtisodiy rivojlanishi sodir bo’ldi.
Somoniylar davrida Movarounnahrda tovar -pul munosabatlari qizg’in
rivojlanadi. Somoniylar mis, kumush va tillo tangalar chiqargan. Samarqand tanga
53
Тахминан Вазкард Самар қ анд вилояти Ургут тумани Суфён қ ишлоғи даги христиан черкови ўрнида бўлган
(Қаранг: Раимкулов А.А. Из истории древних религий Самарканда (христианство) // Роль Самарканда в
истории мирового культурного развития. Материалы международного научного симпозиума, посвященного
2750-летнему юбилею города Самарканда. Ташкент-Самарканд: Фан, 2007. С. 83 ).
54
Буряков Ю.Ф. Христианство на Великом шелковом пути // Из истории древних культов Средней Азии.
Христианство. Ташкент: 1994. С. 24
55
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. ... С. 141 .
56
Бартольд В.В. Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии . ... С. 290
57
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия . ... С. 570
58
Три еврейских путешественника. Москва: Мосты культуры, 2004. С. 160-161
59
Бартольд В.В. Общие работы по истории Средней Азии . ... С. 214
60
Бартольд В.В. Общие работы по истории Средней Азии . ... С. 214
61
«История» ат-Табари. Избранные отрывки / Перевод В.И.Беляева. Дополнения О.Г.Большакова,
А.Б.Халидова. Тошкент: Фан, 1987. С. 123, 421.
62
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. … С. 133 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_39.png)
![zarb qilish markazlaridan biri edi. IX - X asrlarda «adli» deb atalgan asosiy
nominaldagi va kichikroq turdagi « pashiz » mis chaqalari (fuls) chiqarilgan 63
.
Mo’g’ullar bosqinidan oldin O’rta Osiyo hududida asosiy muomalada mis
dirhamlar bo’lib, ularni o’nlab zarbxonalar chiqargan va mintaqaning barcha
viloyatlari tangalar bilan ta’minlangan edi. Mo’g’ullar bosqinidan keyin faqat
ikkita shaharda, Buxoro va Samarqandda muntazam tanga zarb qilingan. Ko’p
viloyatlar tushkunlikka yuz tutdi. Ko’p o’tmay Samarqand ham ma’lum muddatga
pulsiz xo’jalik davriga o’tdi 64
.
IX-XI asrlardagi sopol idishlarda Samarqand aholisining diniy madaniyatini
namoyish etuvchi qiziq yozuvlarni ko’rish mumkin: ochko’zlik – kambag’allik
oqibati; so’zlardagi o’ylanganlik to’g’ri; ko’p gapirgan – ko’p xato qiladi; sabr –
baxt va quvonch kaliti; baxt – buyuk do’st emasmi; orzu – dadillik va saxiylikning
quli, yumshoqlikning avvali achchiq, oxiri esa asaldan ham shirin; saxiylik –
taqvodorlarning xususiyati 65
. Ko’pchilik hollarda sirlangan sopolga «baraka» so’zi
bitilgan 66
.
Kulolchilikning taraqqiyoti ishlab chiqarish hajmini nisbatan ko’payi shida aks
etgan. Bu ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar va vositalar ning
takomillashishiga olib kelgan. IX asr o’rtalarida o’zgarishlar cho’qqisiga to’g’ri
keladi. Murakkab shakllar va ornamentli kompozisiyalar idishning barcha
qismlarini ko’proq pardoz berish bilan ornamentsiz aniq proporsiyasiga almashdi 67
.
Shu bilan bir vaqtda, kulrang gilli sopollarning nodir ashyo sifatida O’rta va Yaqin
Sharqning ulkan hududida paydo bo’lishi diqqatga sazovor. IX-X asrlarda ustalar
migrasiyasi kuchayganligi ehtimoli bor. XII – XIII asr boshlarida bu so’zsiz sodir
bo’lgan. Kulollarning ustaxo nalarini shahar ichiga ko’chirilishi turli tarixiy
davrlarda birinchi navbatda iqtisodiy sabablar bilan bog’liq. Ulardan biri
63
Кочнев Б.Д. Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии // История материальной культуры
Узбекистана. Выпуск 16. Ташкент, 1981. С. 77.
64
Давидович Е.А. Денежные хозяйство Средней Азии после монгольского завоевания и реформа Мас`уд-
бека ( XIII в.) . Москва: Наука, 1972. С. 129-130
65
Соколовская Л.Ф. Новые данные о керамической мастерской квартала керамистов X – XI вв. на городище
Афрасиаб // История материальной культуры Узбекистана. Выпуск 24. Ташкент, 1990. С. 193.
66
Шишкина Г.В. К топографии западной окраины средневекового Самарканда // К исторической топографии
древнего и средневекового Самарканда. Ташкент: Фан, 1981. С. 126.
67
Шишкина Г.В. Глазурованная керамика Согда (вторая половина VIII – начало XIII в.). Ташкент: Фан, 1979. С.
33.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_40.png)
![Samarqandda shahar darvozalari oldidagi bozorlar edi. Ikkinchi sababi daryoga,
magistral kanallarga va suv havzalariga yaqinligi edi. Chunki bu omillar ularning
ishlab chiqarish ehtiyojini qondirgan 68
.
Samarqandda kulollarning ixtisoslashgan mahallalari Somoniylar davrida, IX
asrda paydo bo’lgan va shahar hayotining oxirigacha Afrosiyobda mavjud bo’lgan.
X asrda Samarqand matolari Sharqda tanilgan edi 69
. Shahar atrofidagi Vador
qishlog’i o’z matolari bilan mashhur edi. Ayrim tadqiqotchilar uni hozirgi Chelak
tumanida bo’lgan deyishadi 70
.
XI-XII asrlarga oid kulollar ustaxonalari arxeologlar tomonidan
shahristonning janubiy qismida o’rganilgan. Shahristonning markaziy qismida XI
asrga oid kulollarning yirik ko’p xo’jalikli mahallasi joylashgan. Jome’ masjid
yaqinida metallurglarning ustaxonalari ham bo’lgan. Hunarmandchilik
ustaxonalarning asosiy qismi shahar atrofida – rabod larda joylashgan.
Samarqand noni O’rta Osiyodagi eng shirin non hisoblangan. Mashhur
Samarqand noni haqida hikoya ma’lum. Aytadilarki: «Bir safar Samarqand noni
ustasini boshqa shaharga taklif qildilar. Usta ishlaydi, nonlar shirin, lekin ularga
nimadir yetishmaydi, asl Samarqand nonining nimasidir yetishmaydi. Gap nimada?
Usta menga Samarqand unini keltiring deydi. Un keltirishadi – baribir chiqmaydi.
Shunda usta Samarqand suvini ham keltiring deydi. Suv keltirishadi – yana
o’xshamaydi. Usta aytadi menga Samarqand havosi kerak» 71
.
Afrosiyob shahri o’rnidagi qazishmalarda ko’ptarmoqli hunarmadchilik ishlab
chiqarishi izlari topilgan. VIII asrdan bu yerda rivojlangan shisha sozlik bo’lgani
qayd etilgan. Ehtimol shaharda bir emas, bir necha shishasoz lik markazlari
bo’lgan. Mahalliy shishasoz ustalar boshqa minta qalarning shishasozlik an’analari
bilan tanish bo’lgan 72
.
68
Шишкина Г.В., Ремесленная продукция средневекового Согда. Ташкент: Фан,1986. С. 59.
69
Ibn al - Faqih al - Hamadani . Abrege du livre des pays traduit de l ’ arabe par Henri Masse . Damas с, 1973. P . 253,
303, 308.
70
Раимқулов А.А., Асланов А.П. Самарканд вохасининг ў рта аср рустоқлари ва уларнинг локализацияси
масалалари хусусида // История материальной культуры Узбекистана. Выпуск 37, Самарканд, 2012. С. 153.
71
Петров Ю.М. Самарканд. Климат и погода. Л., 1982. С. 12.
72
Абдуразаков А.А. Сравнительное изучение химических составов средневековых стекол из разных частей
Афрасиаба // История материальной культуры Узбекистана. Выпуск 23. Т ашкент: 1990. С . 182-183.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_41.png)
![Samarqand qog’ozi mintaqadagi eng yaxshi qog’ozlardan biri edi. Bu vaqtda
Samarqand qog’ozi Misr papirusi kabi dunyoga mashhur edi 73
. IX asrdayoq
Samarqandda qog’oz rastasi (bozori) bo’lgan 74
.
Manbalarda Samarqand butun dunyo savdogarlarining boshpanasi bo’lgani
qayd etilgan 75
. Shahar bozorlari turli tilli va rang barang omma bilan gavjum
bo’lgan. Samarqand Sharq bilan G’arbni bog’lovchi mashhur Buyuk ipak yo’lidagi
eng asosiy nuqta bo’lgan. Bu yerda Xitoy ipagi va chinnisini ham, Vizantiya va
Misr mahsulotlarini ham topish mumkin edi. Lekin, Samarqand faqat boshqa
mamlakatlardan keltirilgan buyumlar bilan mashhur emas edi. Bu yerda ko’plab
nozik va noyob buyumlar yasovchi haqiqiy ustalar va hunarmandlar yashagan 76
. X
asr geografi Maqdisiy Samarqanddan chiqarilgan turli xil ipak va matolar
( mumarjal, sinizi ), kumush kimxob, mis qozonlar, nafis qadahlar, chodirlar, ikki
tomonga ochiladigan narvon lar va suvluk 77
haqida yozib qoldirgan 78
.
Ijtimoiy hayot . Tadqiqotchilarning fikricha musulmon olamining Nildan
Yaksartgacha bo’lgan asosiy qismidagi o’rta asr shaharlari ijtimoiy tuzulishning
umumiy belgilariga ega bo’lgan 79
. Jamiyatning asosiy birlik lari oilalar, mahallalar
va birodarliklar bo’lgan.
Arab xalifaligi bosqinchiligi O’rta Osiyodagi, ayniqsa, Sug’d va Xorazmdagi
eski diniy ulamolar vakillarining ko’pchiligini yo’q qilini shiga olib keldi. Abu
Rayhon Beruniy yozganidek: «Xorazmliklarning yozuvini, ularning rivoyatlarini,
shular orasida nima borligini kim bilsa, barcha olimlarini Qutayba barcha usullar
bilan tarqatib va yo’q qilib yubordi. Ular tarixida Islom kelgan vaqtda nima borligi
73
Ibn al-Faqih al-Hamadani. Abrege du livre des pays traduit de l’arabe par Henri Masse. Damas, 1973. P. 253, 303,
308.
74
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан - Насафий . Ал - қанд фий зикри уламои Самарқанд
( Самарқанд уламолари хотирасига доир канд ( дек ширин китоб )) / Арабчадан Усмонхон Темурхон ўғли ва
Бахтиёр Набихон ўғли таржимаси . Т ошкент : Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 2001. Б. 14.
75
Hudud al-Alam . ‘The regions of the world’ A persian geography 372 A.H. – 982 A.D. Translated and explained
by V.Minorsky. Second edition. With the preface V.V.Barthold. Edited by C.E.Bosworth. London: Messrs Luzac&
Company, Ltd. 1970. P . 112.
76
Шишкин В.А. Афрасиаб – сокровищница древней культуры. Т ашкент: 1966. С. 29
77
Юганнинг от оғзидаги темир қисми.
78
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия . ... С . 295.
79
Lapidus Ira M. The evolution of Muslim Urban society in Comparative Studies in Society and History, volume 15,
no 1. ( January 1973). P . 21.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_42.png)
![haqida haqiqiy aniq bilimlar, ma’lumotlar yo’q» 80
. Ammo alohida namoyandalar,
gohida zardushtiylar kohinlarining guruhlari tirik qola oldi. Misol uchun,
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) zardushtiylar diniy rahnamo lari
vakillaridan birining avlodi edi. Hatto X asr manbalarida Samarqandda afsungar-
kohinlar bo’lganligi eslatib o’tilgan 81
.
Umma ning musulmon jamoasi ekanligi haqidagi nazariy tasavvurlarga
qaramasdan tezda sunniy lar va shia larga bo’linish sodir bo’ldi. Ularning har
ikkalasining vakillari o’z diniy ta’limoti, huquqi, ilohiyoti maktablarini
rivojlantirishdi. IX asr boshlarida Abu H anifa, Malik i a sh -Sh o fe ’iy kabi
nazariyotchilar paydo bo’ldi. Ular o’z ta’limotini rivojlantirdi 82
. Manbalarga
tayanib aytish mumkinki, IX - X asrlarda Samarqandda Abu Hanifa izdoshlari
ustunlik qilgan.
XI asr o’rtalariga kelib ilmiy diniy rahnamolari – ulamo lar, butun musulmon
olamida shaharlarning ijtimoiy, siyosiy elitasiga aylandi. Bunga turkiy
imperiyalarning tashkil topishi va elitaning o’zgarishi sabab bo’lgan deb taxmin
qilishadi. Barcha elitalardan faqat ulamo lar yashab qoldi. Ular o’zlariga eski
ma’muriy va dehqonchilik elitalarining ayrim vazifalarini oldilar. Ulamo larning
asosiy oilalari dehqonlarning, amaldorlarning va savdogarlarning oilalari bilan
qo’shilib ketdi. Bunday oilalar shahardagi yetakchilarga aylandi 83
.
Ko’rilayotgan davrda shayx lar boshchilik qilgan tasavvuf tariqatlari paydo
bo’ldi. Asta-sekin bu tariqatlar O’rta Osiyo va musulmon dunyosining turli
chekkalaridagi odamlar guruhini birlashtirdi. Odamlar u yoki bu so’fiy shayxlar
ta’limotiga bo’lgan hurmati tufayli ularning atrofida birlashgan. XII – XIII asr
boshlarida samarqandlik Rukn ad-din Abu Hamid Muhammad ibn al-Amid al-
hanafi as-Samarkandiy al-amidiya so’fiylik tariqatining asoschisi bo’lgan 84
.
80
Абу Райхан Бируни. Памятники минувших поколений. Избранные произведения. Том-I. Ташкент, 1957. С.
48.
81
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. - Труды Среднеазиатского
государственного университета им. В.И.Ленина. Ташкент, 1957. вып. IV . / Пер. Е.К.Бетгера, комментарии
Д.Ю.Арапова. Материалы по истории СССР. Выпуск 1. М ., 1985. С . 136.
82
Lapidus Ira M. The evolution of Muslim Urban society in Comparative Studies in Society and History. ... P. 31-32.
83
Lapidus Ira M. Muslim cities and Islamic societies in Middle Eastern cities. Edited by Ira M. Lapidus. University of
California press. Berkeley and Los-Angeles, 1969. Р. 52-53.
84
Буниятов З.М. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов. . .. С. 125](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_43.png)
![Samarqandga musulmon olamining g’arbiy viloyatlaridan Muhammad
payg’ambar (s.a.v.) avlodlari vakillari ko’chib o’tadilar. Qo’lyozmalarda va
Samarqand qabrtoshlarida al-Hasaniy, al-Husayniy nisbali sayyidlarning ismlari XI
asrdan qayd qilingan. Ularning ayrimlari asli Iroq, Bag’doddan bo’lgan 85
.
Manbalarda Samarqandda ko’proq Husayn ibn Alining avlodlari eslatilgan 86
.
Endilikda Somoniylar davrining hashamatli imoratlari yo’qola borgan.
Badavlat shaharliklar egallagan yerlarga hunarmandlar ko’chib borib obod qila
boshlaganlar. Shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining markaziga aylangan,
kundan-kunga shaharliklar ning ijtimoiy tizimi o’zgara borgan 87
.
Shahar aholisining etnik tarkibi xilma-xil bo’lgan. Manbalardagi
ma’lumotlarga ko’ra, forsiyzabonlar bilan birga shahar aholisining bir qismini
turkiyzabon aholi tashkil etgan. Turkiylarga hukmron Qoraxo niylar,
Xorazmshohlar sulolasi mansub bo’lib, ular asosan turk harbiy elitasiga tayangan.
Aholining alohida toifasini Somoniylar gvardiyasida xizmat qilgan harbiy qatlam –
turklar tashkil etgan. Ilk islom davrida shaharlar aholisi sonining o’sishi kuzatiladi.
Shubhasiz, bunday demog rafik o’sish Samarqandda ham kechgan. Arxeologik
materiallarga ko’ra bu jarayon kengayib yirik hududni qamrab olgan. Savdo-
sotiqning o’sishi shahar iqtisodiyotining o’sishiga olib keldi va migrantlarni o’ziga
jalb qildi. Ko’pchilik hollarda arablar shaharlarni to’liq egallab olmagan. Ular,
masalan, Buxoro, Marv, Nishopur kabi shaharlar atrofidagi qishloqlarni afzal
ko’rgan 88
. «Sug’diy», «sug’diylar», «Samarqand Sug’di» atamalari O’rta
Zarafshon va mintaqa aholisining ayrim vakillariga nisbatan ishlatilishi XII asr
manbalarida ishlatilishda davom etgan 89
.
XI-XII asrlarda shahar aholisining shakllanishiga musulmon olami ning
boshqa viloyatlari, shaharlaridan ko’chib o’tuvchilar ham ancha katta ahamiyatga
85
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 83
86
Нажмуддин Умар ибн Мухаммад ибн Ахмад ан-Насафий. Ал-канд фий зикри уламои Самарканд . ... Б.
168-169.
87
Ташходжаев Ш.С. Самаркандский жилой дом IX - X вв. // История материальной культуры Узбекистана.
Выпуск 13. Ташкент, 1977. С. 106.
88
Lapidus Ira M. The evolution of Muslim Urban society in Comparative Studies in Society and History . ... P. 26.
89
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан - Насафий . Ал - қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 198,
242.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_44.png)
![ega bo’lgan. Bularga Bag’dod, Nishopur, Marv, Nasaf, Balx, Xo’jand, Kesh,
Qo’qon, Xorazm, Choch, Zomin, Koson, Farob kabi aholi maskanlarini kiritish
mumkin 90
. Shuningdek, shaharda Buxoro, Termez, Taroz,
Seraxs, Kushoniya,
Vobkent, Ishtixon, Hamadon, Basra, Ustrushona, Isfaxondan kelgan olimlar
bo’lgan, yashagan, mudarrislik qilgan 91
. Samar qand hokimi Abulhasan Foiq ibn
Abdulla al-Xossa al-Andalusiy nisbasiga ko’ra Ispaniyaning musulmon qismidan
bo’lgan. Samarqandlik larning o’zi ham islom olamining turli qismlarida Eron,
Kufa, Makka va boshqa shaharla rida yashash imkoniyatiga ega bo’lgan 92
.
Samarqandliklarning tasavvurlari, ularning ma’naviy hayoti haqidagi qiziq
ma’lumotlar qabrtosh bitiklarida ham saqlanib qolgan. Bizgacha yetib kelgan
Samarqanddagi ilk qabrtosh XI asr oxiriga tegishli. Samarqanddan topilgan qabr
ustiga qo’yilgan g’ishtdagi ilk kufiy yozuv ham XI asrga oid 93
.
Qayroqtoshlarning soni XII asrda ko’payadi, mo’g’ullarning kelishi bilan esa
ularning soni qisqaradi. O’rta Osiyoning boshqa hududlaridagi qayroqtoshlardan
Samarqand qayroqlari nafis bezaklari bilan ajralib turgan 94
. Samarqandning
musulmon qabrtoshlari so’nggi o’rta asrlarda «qay roq» nomini oldi. Qayroqlarning
ko’pchilik qismi erkaklarga bag’ishlangan. Mutlaq ko’pchiligi ruhoniylarga,
kamroq qismi harbiylar va savdo-hunarmandlar qatlamiga tegishli bo’lgan 95
.
Ko’pincha epitafiyalarda go’r «qabr» so’zi bilan berilgan. XII asrning
ikkinchi yarmidan yozuvlarda Qur’on kalimalari tarqala boshladi. Eng ommaviy
kalima 29 suraning oyati « Inson qalbi doimo o’limga tayyor » edi 96
.
Samarqanddan topilgan birinchi qabrtosh 844-845 yillarga oid 97
.
Yozuvlarning arab tilidagi matni «kufiy» yoki «nas’h» xatida, fors tilidagilari esa
90
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 75, 102, 114, 128, 131, 145, 151.
91
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий. Ал-қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 105,
109, 129, 142, 154, 156, 157, 164, 173, 193, 239.
92
Нажмуддин Умар ибн Му ҳ аммад ибн Аҳмад ан-Насафий. Ал-қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б.
208-209.
93
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 39 .
94
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 11 .
95
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 33 .
96
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 36 .
97
Эпиграфика Востока. вып XI . Москва, 1956. С. 12.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_45.png)
![sodda tez yozuvda yozilgan. XII asrdan fors tilidagi epigrafik yozuvlar paydo
bo’lgan. Ularda ruboiylar ham joylashtirilgan 98
.
Shahar tuzilmasi
Qal’a (ark) . IX asring ikkinchi yarmi va X asring birinchi yarmida
Movarounnahr, jumladan, Samarqand aholisi iqtisodiy va madaniy yuksa lishni
boshdan kechiradi.
Bu davrda Samarqandda qurilish gullab yashnaydi. Ko’chalar kengay tiriladi
va qayta quriladi, shahar mahallalarga bo’linadi. Mahallalarda hovuzlar, masjidlar,
hammomlar qurilgan 99
.
Samarqandning tarixiy shakllangan qiyofasi Zarafshon vodiysining yer
tuzulishi va iqlimi ta’sirida vujudga kelgan. Shahar ko’chalari ko’pchilik holatda
Sharqdan G’arbga, janubi-sharqdan shimoli-g’arbga qarab, quyosh yo’nalishiga
moslangan. Bu bir vaqtning o’zida shamol yo’nalishiga ham mos bo’lgan. Natijada
yilning xohlagan vaqtida shahar havosining yangilanishi ta’minlangan. Jamoat
binolari va odamlar turar joylarining eshik va derazalari rangli oynalar bilan
bezatilgan 100
.
X asrda shaharda bo’lgan Ibn Havqal yozgan: «unda qal’a (ark), shahriston va
rabod bor. Qal’a (Ark)da bizning zamonda qamoqxona qurilib bo’lgan va hukmdor
saroyi joylashgan, ammo u xarob holda. Men qal’a (ark)ga ko’tarilganman va
ajoyib manzarani ko’rganman. U manzarani, ya’ni, yam-yashil daraxtlar, ajoyib
qasrlar, oqib turgan kanallar va tuganmas madaniyatni qachonlardir odam nigohi
ko’rib zavqlangan. Bu yerda turib, biror bir yoqimsiz joyni, kishini shod
qilmaydigan yo’lni ko’rish mumkin emas. Maydonlar ajralib turadi, shaharni
bezovchi binolar qad ko’tarib turadi. Unda suvalgan sarv daraxtidan yasalgan ot,
buqa, tuya, antilopa kabi hayvonlarning g’alati rasmlarini ko’rish mumkin. Ular
98
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 57-60 .
99
Бурякова Э.Ю. Раскопки бань на территории средневекового Самарканда // История материальной
культуры Узбекистана. Выпуск 20. Т ашкент: 1986. С. 166.
100
Петров Ю.М. Самарканд. Климат и погода. Л., 1982. С. 35.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_46.png)
![shunday qo’yilganki, go’yo bir-biriga mo’ralab turgandek jangga yoki musobaqaga
kirishayotgandek ko’rinadi» 101
.
Samarqand qal’a (ark) , shahriston (madina) va raboddan iborat bo’lgan. X
asrda shahar qal’asi (arki) yog’och, paxsa bilan mustahkamlangan edi. Devorning
sirti yaxshilab shuvalgan 102
. Shahar qal’asini belgilash uchun manbalarda ark,
qal’a, kuxandiz, diz kabi iboralar ishlatilgan 103
.
XI asrda shahar topografiyasida jiddiy o’zgarishlar yuz beradi. Afro siyob
shahrining g’arbida yirik mahallalar ko’zga tashlanadi. X asrda paydo bo’lgan va
qadrlangan mozor kattalashib, qabristonga aylangan. Kesh darvoza sining janubi-
g’arbidagi hududda sinchli binolar qurilib, obodonlash tirilgan 104
.
Darvozalar va mudofaa devorlari. Shahar shahristoni baquvvat devorlar va
4 darvoza bilan o’ralgan edi. Ibn al - Faqih bo’yicha: Kesh, Xitoy, Ustrushona va
Temir darvoza. Jayhoniy va al-Muqaddasiy bo’yicha: sharqiy – Xitoy, g’arbiy –
Navbahor, shimoliy – Buxoro va janubiy – Kesh 105
. Ular ning ko’pchiligining o’rni
arxeologlar tomonidan aniqlangan. “Navbahor” nomli darvoza Balxda ham
bo’lgan 106
.
Nadjmid-din Umar an-Nasafiyning yozishicha, Abu Muslim (Abdurah mon
ibn Muslim ibn Shanfayrruz al-Marvaziy al-Xurosoniy) 750 yilda Samarqandga
kelgan va 751 yilda shahar atrofida mudofaa devorini qurgan. Biroq, ayrim
tarixchilar bu devorni u 752 yilda qurgan deya keltirishadi. Devorni tashqi
tomondan 450 ta qal’a himoya qilgan. Uning balandligi 15 ziro (11,25 m.), eni 7
ziro (4,55 m.) va uzunligi – (6 km. 750 m.)ni tashkil etgan. Devorda 360 ta minora
bo’lgan 107
.
101
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. ... С. 135-136.
102
Иневаткина О.Н. Цитадель Афрасиаба (работы 1977-1979 гг.) // История материальной культуры
Узбекистана. Выпуск 18. Ташкент, 1983. С. 90
103
Бартольд В.В. Работы по исторической географии и истории Ирана // Академик В.В. Бартольд. Сочинения.
Том VII . Москва: Наука, 1971. С. 413.
104
Шишкина Г.В. К топографии западной окраины средневекового Самарканда // К исторической
топографии древнего и средневекового Самарканда. Ташкент: Фан, 1981 С. 130
105
Мухтаров А. Джейхани о городах Мавераннахра // Позднефеодальный город Средней Азии. Ташкент :
1990. С . 16, 20; Al-Muqaddasi. The best divisions for knowledge of the regions. A translation of Ahsan al-Taqasim
fi Ma’rifat al-Aqalim. Translated by Basil Anthony Collins, Muhammad Hamid al-Tai. Reading: Centre for muslim
contribution to civilization and Garnet publishing limited, 1994. P. 248, 240.
106
Al-Muqaddasi. The best divisions for knowledge of the regions. ... P. 266.
107
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан - Насафий . Ал - қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 87 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_47.png)
![Samarqand tashqi devorining aylanasi taxminan 60 km bo’lib, keyinchalik
Devori Qiyomat, Kampir devor, Devori Ko’ndalang nomlari bilan atalgan. Uning 8
darvozasi bo’lib, ular somoniylar hukumati tomonidan aholining isyonkor
kayfiyati tufayli vayron qilingan 108
.
Ibn al-Faqihning yozishicha butun shahar maydoni devor bilan o’ralgan
bo’lib, 12 darvozasi bo’lgan. Ibn Havqal 4 darvozaning nomlarini keltiradi: Xitoy
(sharqiy), Navbahor (g’arbiy), Buxoro (shimoliy), Katta (janubiy). Shuningdek u
shaharning tashqi darvozalarini yoki rabodning darvozalarini ham aytib o’tgan:
Gadavad, Isbask, Suxashin, Varsanin, Fenek, Ko’hak, Rivdod, Farruxshid va
Afshin 109
. Bulardan ikkitasining o’rni arxeologlar tomonidan aniqlangan:
Farruxshid (Darvozaxona) Samarqand ning janubi-g’arbida, hozirgi Sartepa massivi
hududida va Isbisk (Childuxtaron) Devori Qiyomat chegarasida joylashgan.
Ko’hak darvozasi taxminan Cho’ponotaning janubi-sharqiy etagida Nog’oratepa
yaqinida bo’lgan. Afshin darvozasi Cho’ponotaning g’arbiy etagida bo’lgan 110
.
Shahar darvozalari paxsa va xom g’ishtdan qurilgan 111
.
Samarqand 4 qator mudofaa devori bilan o’ralgan bo’lgan. Paxsa va xom
g’ishtdan yasalgan 1,5 km. atrofidagi birinchi devor o’rta asrlardagi Samarqand
shahrining nisbatan oldingi shimoliy qismini chegaralagan. Shuningdek, 5 km
atrofidagi to’rtinchi mudofaa devori ham bo’lib, u butun Afrosiyob shahri hududini
o’z ichiga olgan 112
.
Samarqand shahrining ayrim darvozalari shaharlar nomi bilan atalgan
(Buxoro, Kesh). Chunki ular shu shaharlarga eltuvchi yo’lda joylashgan. Bu jihat
boshqa musulmon shaharlariga ham xos bo’lgan. Masalan, Sabzavor 113
, Bag’dod
va boshqalar.
108
Бартольд В.В. Работы по исторической географии. ... С. 189.
109
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. ... С. 136-137.
110
Лебедева Т.И. Сельская округа и её роль в формировании раннесредневекового Самарканда (по
материалам сельской округи Самарканда). Автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата исторических наук. Ташкент: 1994. С. 9. 14, 18.
111
Бурякова Э.Ю. Археологические раскопки и наблюдения в рабаде Самарканда IX - X вв. // История
материальной культуры Узбекистана. Выпуск 13. Ташкент: Фан, 1977. С. 121, 124
112
Шишкин В.А. Кала и Афрасиаб // Афрасиаб. Выпуск 1. Ташкент: 1969. С. 139-140.
113
Kheirabadi Masoud . Iranian cities. Formation and development. Syracuse university press, 2000. P. 53.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_48.png)
![Jayhoniy Samarqandning tarkibiy qismlarini shunday ko’rsatgan: ark –
ko’handiz qal’asi bilan, bir-biridan uzoq bo’lmagan masofada joylashgan jome’
masjidi va bozor 114
.
Rabodlar. Samarqand rabodlari yirik hududlarni egallagan. Avval ular shahar
devori tashqarisidagi shaharcha bo’lgan. Keyinchalik mas’hulot ishlab chiqarish va
savdo markazlariga aylangan. Bu yerda hunarmandchilik ustaxonalari va savdo
rastalari joylashgan. Shahristondan sharqda, Cho’ponota tog’lari etagida
joylashgan raboddagi arxeologik qazishmalar misolida tadqiqotchilar rabod VIII -
IX asrlarda shakllana boshlagan deb faraz qiladilar. Jumladan, bu yerda kulolchilik
ustaxonasi joylashgan. Aftidan, asosan janubiy va g’arbiy hududlar o’zlashtirilgan.
Shimoliy hududlar sust o’zlashtirilgan. VIII asrdan Registon hududi
o’zlashtirilgan. IX - XI asrlarda bu yerda kulolchilik, zargarlik ustaxonalari
joylashagan 115
. Tadqiqotchilar shaharning asosiy savdo-iqtisodiy markazi Kesh
darvozasi dan janubda bo’lgan deb hisoblaydilar 116
. Bu yerda joylashgan rasta
Samarqand Sug’dining bozori deb atalgan. Uning markazida chorsu – gumbazli
savdo inshooti bo’lgan. Bozorning ikkita rastasi jome’ masjidining shimoli va
janubida joylashgan edi 117
.
Shaharning diniy-ma’rifiy markazlari. Islom dinida ibodat uyi masjid
hisoblangan. VIII asr oxiriga kelib masjidlarning o’ziga xos qiyofalari qaror topa
boshladi va bu vaqtga kelib minoralar va mehroblar paydo bo’ldi. Keyinchalik esa
imom uchun minbar va uning yonida taxtasupa vujudga keldi. Juma, jome’
masjidlari bilan bir qatorda mahalla, saroylar va boy xonadonlardagi uy masjidlari,
karvonsa roylardagi, keyinroq esa madrasa masjidlari qurila boshlangan. Masjid
musulmon jamiyati hayotida alohida o’rin egallagan, u nafaqat ibodat uyi, balkim
turli vazifalarni bajargan jamoat binosi ham hisoblangan 118
.
114
Мухтаров А . Джейхани о городах Мавераннахра. ... С. 16, 20.
115
Бурякова Э.Ю. Археологические раскопки и наблюдения в рабаде Самарканда IX – X вв. ... С. 119, 127.
116
Анарбаев А. Благоустройство средневекового города Средней Азии ( V -начало XIII в.). Ташкент: Фан, 1981.
С. 69 .
117
Анарбаев А. Благоустройство средневекового города Средней Азии . ... С. 72
118
Большаков О. Г. Масджид // Ислам. Энциклопедический словарь. Москва: Наука, 1991. С. 160](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_49.png)
![X asr boshlarida jome’ yoki juma masjidlari (yoki masjid al-jome’) vujudga
kela boshladi. Ularda juma namozlari bilan birga shahar va uning atro fi dagi barcha
musulmonlar to’planadigan xutba namozlari ham o’qilgan 119
.
Islom dastlab har qanday buyumlarga topinishni (Makkadagi «qora tosh»
bundan mustasno), majusiylikning asosiy belgilaridan biri sifatida rad etgan. Biroq
IX asr oxiridan boshlab as’hoblar va e’tiborli musulmon allamolarining qabri
ustida maqbaralar va masjidlar qurilishi qayd etila boshlandi. Shuningdek, ziyorat
obyekti bo’lgan mozorlar paydo bo’la boshladi. Bular odatda musulmon
avliyosining qabri atrofida paydo bo’lgan mozorlar hisoblangan. Avliyolarning
qabriga sajda qilish X asr oxiridan boshlab keng yoyila boshlanadi va bunda
so’fiylik va uning katta hurmatga ega bo’lgan shayx-pirlari katta rol o’ynagan 120
.
E’tiborli jihati shundaki, XI-XII asrlarda Samarqandda kamida uchta diniy-
ma’rifiy markazlar shakllangan edi. Bulardan birinchisi, shaharni shimoliy
qismida, uning markazida katta jome’ masjidi bo’lgan. Masjidning yonida esa
Qoraxoniylar sulolasi vakillari dafn etilgan maqbara joylashgan. Ikkinchisi,
shaharning janubiy qismida payg’am barimizning amakilari Qusam ibn Abbosning
maqbarasi bo’lib, XI asrdan boshlab uning atrofiga shaharning dunyoviy va diniy
elitasi vakillari dafn etila boshlangan 121
. Uchinchi markaz esa, Qusam ibn Abbos
maqbarasidan janubda joylashgan Chokardiza qabristoni bo’lib, bu yerga ham
mashhur islom dini vakillari dafn etilgan.
Umuman olganda IX-XIII asrlarda shaharning asosiy diniy markazi
Afrosiyobning shimolida, shahar istehkomining g’arbida joylashagan jome’ masjid
hisoblangan. Bu masjid VIII asr o’rtalarida qurilgan va kvadrat shaklga ega
bo’lgan 122
. Uning tarkibida to’g’ri burchakli katta hovli va hovlining g’arbiy
qismida masjidning asosiy binosi joylashgan. Masjid paxsa, ba’zi joylari xom
g’ishtdan terilgan devor bilan o’ralgan 123
. Al-Muqaddasiy al-Jayhoniyning
119
Большаков О. Г. Манара // Ислам. Энциклопедический словарь. Москва: Наука, 1991. С. 157 .
120
Большаков О. Г. Мазар // Ислам. Энциклопедический словарь. Москва: Наука, 1991. С. 151 .
121
XVI асрдан бошлаб ушбу муқаддас қадамжо Шоҳи Зинда номини олди .
122
Иваницкий И.Д. К истории сложения соборной мечети на Афрасиабе. // Культура древнего и
средневекового Самарканда и исторические связи Согда. Тезисы докладов советско-французского
коллоквиума. Т ашкент: 1990. С. 41-42
123
Шишкин В.А. К истории археологического изучения Самарканда и его окрестностей . ... С . 28](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_50.png)
![ma’lumotlariga asoslanib, Sug’ddagi eng ajoyib masjid Samarqandda, keyin
Keshda, keyin Nasafda, keyin esa Kushoniyada joylashgan edi, deb ma’lumot
beradi 124
. Xususan, Samarqanddagi jome’ masjidida Qur’on o’qilgan va Hadislar
bo’yicha munozaralar tashkil etilgan 125
.
Qoraxoniylardan Ibrohim Tamg’achxon (1040-1068 yy.) davrida mazkur
masjidda ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan va uning maydoni bir yarim marta
kattalashtirilgan. Ilgari masjidning janubiy tomonidan mavjud bo’lgan bitta kirish
eshigi o’rniga uchta, shimoliy tomonidan ikkita kirish eshiklari qurdirilgan.
Masjidning sharqiy tomonidagi kirish eshigi esa avvalgi holicha qoldirilgan.
Keyinchalik jome’ masjidi Qoraxoniylardan Arslonxon (1102-1130), Qilich
Tamg’achxon Ma’sud (1160-1178) va Ibrohim ibn Husayn (1178-1202)lar davrida
bir necha marta ta’mirdan chiqarilgan. Shuningdek, mazkur jome’ masjidi yonida
Ibrohim ibn Husayn yoki yirik amirlardan birining qabri joylashganligi ham
ehtimoldan holi emas 126
.
Jome’ masjidi 1212 yilda Usmonning Xorazmshoh Muhammadga (1200-
1220) qarshi isyoni vaqtida jiddiy zarar ko’radi. Shuning uchun Xorazmshoh
Muhammad 1212-1214 yillarda bu yerda ta’mirlash ishlarini amalga oshirgan va
hatto masjid maydonini 137 metrga kengaytirgan edi 127
.
Chingizxonning Movarounnahrga yurishlari boshlangan vaqtga kelib
Samarqand jome’ masjidining kattaligi shimoldan janubga 89 metr, sharqdan
g’arbga 140 metrni tashkil etgan. Shimoldan janubga tomon masjid to’g’ri
burchakli va kvadrat ustunlarga tayangan yopiq galereyali bo’lgan. Shuningdek,
uning tarkibida yozgi, qishki va yordamchi binolar ham bo’lgan. Masjidning jami
kirish eshiklari yettita bo’lib, namozxonlar shimol va janub tomondan uchta, sharq
tomondan esa bitta eshikdan kirishgan. Masjidning g’arbiy qismida mehrob
bo’lganligi sababli kirish eshigi bo’lmagan. Xorazmshohlar davrida masjid
yog’och o’ymakorligi bilan boy bezatilgan bo’lib, ustunlari yog’ochdan ishlangan
124
Al-Muqaddasi. The best divisions for knowledge of the regions. ... P. 248, 240.
125
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан - Насафий . Ал - қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 88.
126
Кочнев Б.Д. О так называемом мавзолее караханида Ибрахима б. Хусайна // Культура древнего и
средневекового Самарканда и исторические связи Согда. Ташкент, 1990. С. 38.
127
Буряков Ю.Ф., Садиев М., Федоров М.Н. Соборная мечеть Самарканда в XI – начале XIII вв. // Афрасиаб.
Выпуск IV . Ташкент: 1975. С. 96-99](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_51.png)
![edi. Masjidning ayvoni g’arbdan sharqqa cho’zilgan bo’lib, ayvonning ostki
qismiga pishgan g’isht terilgan 128
.
Jome’ masjidining g’arb tomonida 7x7 m. o’lchamdagi kvadrat shakldagi
bino bo’lib, u sirli koshinlar bilan ajoyib bezatilgan. Binoga shimol va janub
tomondan kirish eshiklari o’rnatilgan bo’lib, uning pishgan g’isht terilgan polidan
uchta sag’ana (qabr) topilgan. Katta ehtimol bilan bu Qoraxoniylar sulolasining
vakili Ibrohim ibn Husaynning (1180-1198) maqbarasi bo’lib, unga katta
musulmon qabristoni tutashib ketgan. Bu yerda yana bir nechta binolarning
qoldiqlari topilgan bo’lib, katta ehtimol bilan ular ham maqbaralar bo’lishi
mumkin 129
.
Ishonch bilan aytish mumkinki, XIII asr boshlariga kelib Samarqand ning
shimoliy qismida jome’ masjidi, maqbaralar, mozor, bozor maydoni va
hunarmandlarning do’konlaridan iborat diniy-ma’rifiy va savdo-iqtisodiy markaz
mavjud bo’lgan 130
.
Boshqa musulmon shaharlari bilan Samarqandni solishtiradigan bo’lsak,
jome’ masjidi atrofida hammomlar, madrasalar va maqbaralardan iborat majmua
mavjud bo’lgan deb hisoblash mumkin. Bunday qurilishlar tarxini, masalan,
Damashqdagi keyingi qurilishlar davrida kuzatishimiz mumkin 131
. 1220 yil martida
Chingizxon qo’shinlari Samarqandga hujum qilgan vaqtda shahar himoyachilari
jome’ masjidi va istehkomga yashirinishgan va qahramonlarcha halok bo’lgan
edilar. Bu voqyeadan so’ng Samarqand jome’ masjidi butun Afrosiyob shaharchasi
kabi o’z mavjudligini yo’qotgan edi.
Maqbaralar va muqaddas joylar. X asrda butun musulmon dunyosida
masjidlar sonining ko’payishi jarayoni boshlangan. Bu davrda, masalan,
Samarqandda islom targ’ibotchisi, payg’ambarimizning amakilari Qusam ibn
Abbosning qabri yaqiniga katta masjid barpo etilgan. Uning poydevori 2004 yilda
128
Садиев М. Новые данные о соборной мечети Афрасиаба // История материальной культуры Узбекистана.
Выпуск 14. Ташкент: 1978. С. 98, 100, 101.
129
Садиев М. Новые данные о соборной мечети Афрасиаба . ... С. 92-94.
130
Ташходжаев Ш.С. Археологические исследования древнего Самарканда в 1973 году // Афрасиаб. Выпуск
3. Т ашкент: 1974. С . 17.
131
Richard van Leeuwen. Waqfs and urban structures. The case of Ottoman Damascus. Brill. Leyden. Boston. Koln,
1999. P. 209.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_52.png)
![amalga oshirilgan arxeologik qazishmalar vaqtida topilgan. Samarqand shahrida
yana bir yodgorlik majmuasining paydo bo’lishi ham Qusam ibn Abbosning nomi
bilan bog’liq. Manbalarning guvohlik berishi cha, Qusam ibn Abbos tashqi jihatdan
payg’ambarimizga o’xshash bo’lgan. Xalifa Ali davrida (656-661) Qusam ibn
Abbos dastlab Madina hokimi sifatida faoliyat yuritgan, keyinroq u Makka noibi
sifatida musulmon larning Haj ziyoratlarini amalga oshirishlariga mas’ul bo’lgan.
676 yilda Qusam ibn Abbos arablarning old qo’shinlari bilan Samarqandga
(boshqa ma’lumotlarga ko’ra Marvga) yetib keladi va shu yerda halok bo’lgan.
Keyinchalik u to’g’risida xalq orasida turli afsonalar paydo bo’lgan.
Afsonalarga ko’ra, Qusam ibn Abbosning qo’shinlari namoz vaqtida kofirlar
tomonidan qilichdan o’tkazilgan. Lekin Qusam ibn Abbos mo’jiza tufayli omon
qoladi, ya’ni, uning qarshisida turgan mehrob ochilib, u yashirinishga muvaffaq
bo’lgan. Yodgorlikning nomi – «Shohi Zinda» – «tirik shoh» nomining kelib
chiqishi ham mana shu afsona bilan bog’liq. XII asrga oid «Qandiya»dagi
ma’lumotlar va Ibn Battuta (XIV asr)ning qaydlariga e’tibor beradigan bo’lsak,
o’sha vaqtlarda Shohi Zinda nomi umuman mavjud bo’lmagan. XV asr oxirlarida
bu yodgorlik majmuasiga nisbatan Mozor Shoh (shohning mozori) nomi
qo’llanilgani qayd etilgan, xolos. Shohi Zinda nomi faqat XV asrga kelib paydo
bo’lgan va taxminan shu davrda bu nom Hirot shahridagi muqaddas joylardan
birini nomlash uchun qo’llanilgan edi 132
.
Bu birinchi navbatda XI-XII asrlarda islom dinida yangi tasavvuf
oqimlarining paydo bo’lishi, so’fiylik va u bilan bog’liq holda «avliyo»lar dafn
etilgan joylarni ziyorat qilish an’analarining paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Shu
davrdan boshlab g’oziylar – «haq din uchun kurashchilar», ilohiyotchilar,
allamolar va dunyoviy hukmdorlarning mavjud yoki mavjud bo’lmagan qabrlari
ustida katta sondagi maqbaralar va xilxonalar paydo bo’la boshlaydi. Masalan,
Qobulda, O’ratepa va boshqa joylarda xalq ommasi Qusam ibn Abbos yoki uning
qarindoshlari, izdoshlari nomi bilan bog’laydigan ko’plab ziyorat joylari mavjud.
132
A chronicle of the early Safawis being the Ahsanut – tawarikh of Hasan-i-Rumlu. Volume II. Translated by
C.N.Seddon. Calcutta: Orientalinstitute Baroda, 1934. Р. 156.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_53.png)
![O’rta asrlarda «kimki Samarqandda vafot etsa, yettinchi falakda vafot etgan
hisoblanadi, qiyomat kuni malaklar bilan birga jannatga kiradi», deb
hisoblangan 133
. X asrda Samarqandning Chokardiza («jangchilar istehkomi» degan
ma’noni bildiradi) degan joyida yetakchi ilohiyotchilardan biri Abu Mansur al-
Moturidiy (870-944 yy.) dafn etilgan yangi mozor vujudga kelgan. Keyinchalik bu
yerga Markaziy Osiyoning turli hududlaridan: Nasaf, O’zgan, Shosh, Isfijob va
boshqalardan yetishib chiqqan yuzlab buyuk olimlar, sayidlar
(payg’ambarimizning avlodlari), shayxlar, imomlar va g’oziylar dafn etilgan 134
. Bu
yerda katta masjid va boshqa me’moriy obidalar qad rostlaydi. Chokardiza
qabristoniga, shuningdek, yirik islomshunos olim, fiqh ilmining sultoni
Burhoniddin al-Marg’inoniy ham dafn etilgan. Bu yerga shuningdek, 1141 yil 9
sentyabrda qoraxoniylar va saljuqiylarning sulton Sanjar boshchiligida birlashgan
qo’shini va Movarounn a hrga bostirib kirgan qoraxitoylar bilan bo’lgan jangda
halok bo’lgan minglab musulmon jangchilari ham dafn etilgan. Keyingi
rivoyatlarga ko’ra, Chokardiza mozoridagi masjid va Abu Mansur al-Moturidiy
qabri qoshida qilingan ibodatlar ko’plab kasalliklar va dushmanlarning hujumlarini
qaytarishga yordam berar ekan 135
.
Sovetlar hukmronligi yillarida Chokardiza mozori buzib tashlangan, mashhur
kishilarning maqbaralari tashlandiq ahvolga kelib qolgan, qabristonning katta
qismi esa aholiga yer uchastkasi sifatida taqsimlab berilgan edi. Faqat O’zbekiston
Respublikasi o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi va birinchi prezidentimiz
I. A. Karimovning tashab buslari bilan tarixiy adolat qayta tiklandi. 2000 yilda
Chokardiza qabris tonida, Abu Mansur al-Moturidiy va Burhoniddin al-
Marg’iloniylar dafn etilgan yerlarda ulkan yodgorlik majmualari qad rostladi.
IX-X asrlar chegarasida Xuroson va Movarounnahrda xonaqohlar (fors.
xonqoh) – s o’ fiylarning birgalikda yashash va ibodatlarini bajarish joyla ri paydo
133
Додхудоева Л.Н. Эпиграфические памятники Самарканда XI - XIV вв. Т.1. ... С. 75 .
134
Бердимурадов А.Э., Лебедева Т.И. Исследования 2000 года на мазаре Чакардиза в г.Самарканде //
Археология, нумизматика и эпиграфика средневековой Средней Азии. Материалы научной конференции,
посвященной 60-летию со дня рождения Б.Д.Кочнева. Самарканд, 2000. С. 47-52 .
135
Самария. Описание древностей и мусульманских святынь Самарканда Абу Тахир ходжи / Перевод
В.Л.Вяткина // Справочная книжка Самаркандской области. 1898. Выпуск VI . Самарканд, 1899. С. 168 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_54.png)
![bo’la boshladi 136
. Samarqanddagi dastlabki xonaqohlar XI asrga oid bo’ lib, qayd
etilishicha, ularning ayrimlari masjidlarning qarshisida barpo etilgan 137
.
X-XI asrlar chegarasida Afrosiyobning janubiy qismida joylashgan Qusam
ibn Abbos majmuasi hududida jome’ masjidi qurilgan bo’lib, bu zamonaviy
majmua hududidagi dastlabki diniy-yodgorlik qurilishi hisoblanadi. Bu yerda ilk
musulmon qabristoni hisoblangan Banu Naxiyya joylashgan edi. Bu mozorda bir
qancha ilohiyotchilar, hadisshunoslar, masalan, Abu Tavba Sayyid ibn Hoshim ibn
Hamza al-Atkiy al-Kogaziy as-Samarqandiy (874 yilda vafot etgan) dafn etilgan
bo’lib, uning janozasini, ma’lumotlarga ko’ra, shaxsan Ismoil ibn Ahmad
Somoniyning o’zi o’qigan ekan 138
.
XI-XII asrlarda, Qoraxoniylar sulolasi davrida Samarqandda ko’plab
maqbaralar qurilgan . 1066 yilda Qoraxoniylar sulolasining vakili Ibrohim
Bo’ritegin (Ibrohim Tamg’achxon)ning farmoni bilan Qusam ibn Abbos maqbarasi
yaqinida madrasa qurdirilgan bo’lib, uning qoldiqlari majmua hududida olib
borilgan arxeologik qazishmalar paytida topilgan edi. Bu muqaddas makonning
ahamiyatini shu fakt ham belgilaydiki, mo’g’ullar bosqini vaqtida ham
majmuadagi binolarga jiddiy zarar yetkazilmagan edi. Aksincha, shahar
(Afrosiyob)dagi deyarli barcha qurilishlar yer bilan yakson etilgan edi.
Qusam ibn Abbos majmuasining yonida qoraxoniy Ibrohim Tamg’ach -
xonning madrasasi joylashgan. Madrasaning yo nida Tarxonbekning qizi Xotun-
malik maydoni va o’quvchilar vaqfi hisoblangan uy, uning yoni Ahmad al-
Muqassaning uy-joyi, uning yonida Abul Qosim al-Otaning uy-joyi, uning yoni
Lochinbek mozori, Havli al-Hayltosh uy-joyi, amir Nizom ad-Dovul xonaqohi va
Xotun-malik Turkon-xotun uy-joylari joylashgan 139
. Turkon-xotun Ibrohim
Tamg’achxonning qizi bo’lib, saljuqiy Malikshohga turmushga berilgan edi 140
.
136
Акимушкин О.Ф. Ханаках // Ислам. Энциклопедический словарь. Москва: Наука, 1991. С. 272 .
137
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий. Ал-қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 167.
138
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий. Ал-қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 26.
139
Большаков О.Г. Два вакфа Ибрахима Тамгач-хана в Самарканде // Страны и народы Востока. Выпуск Х. М.,
1971. С. 171-173.
140
Bosworth C.E. The medieval history of Iran, Afghanistan and Central Asia. Lond on: Variorum reprints, 1977. P.
453.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_55.png)
![1066 yil iyun oyining o’rtalariga oid bo’lgan vaqf hujjatining guvohlik
berishicha, Ibrohim Tamg’achxon tomonidan Samarqandda maxsus kasalxona
(gospital) ta’sis etilgan. Bu kasalxonada naqafat bemorlar, balki kambag’al
qashshoq kishilar ham joylashishlari mumkin bo’lgan.
Manbalarning guvohlik berishicha, Samarqanddagi jome’ masjidning yonida
boshqa musulmon davlatlarida bo’lgani kabi katta shahar bozori va bozor maydoni
joylashgan. Ma’lumki, Eron shaharlarida, bozor va jome’ masjidning yaqinida
jamoat maydoni bo’lib, bu yerda turli siyosiy, diniy va ijtimoiy-madaniy voqyealar
sodir bo’lar edi. Masalan, Navro’z va boshqa diniy bayramlar nishonlangan 141
.
Afrosiyob shaharchasidagi istehkomdan janub tomonda katta tekis maydonning
o’rni topilgan bo’lib, katta ehtimol bilan bu joy shahar «maydoni» bo’lgan bo’lsa
kerak.
VIII asr ikkinchi yarmidan XII asrga qadar Samarqand shahrining janubiy
chekkasida aholining faol o’rnashuvi jarayoni kuzatiladi 142
.
Samarqandda musulmon ta’lim muassasalarining (maktab va madrasalar) shakllanishi va taraqqiyoti.
Madrasa arabcha «darasa» («o rganmoq») so zidan olingan bo lib, «o rganishʼ ʼ ʼ ʼ
joyi» degan ma noni bildiradi. Islom vujudga kelgan birinchi kunlardanoq
ʼ
masjidlar qurila boshlagan. Lekin madrasalar qurilgan vaqtni aniq aytish qiyin. IX-
XIII asrlarda islom diniga e tiqod qilinadigan mamlakatlarda, jumladan, O rta
ʼ ʼ
Osiyoda tarqalgan. Ayrim olimlar dastlabki madrasa Buxoroda X asrda
qurilganligini ta kidlaydilar. Narshaxiyning yozishicha, 937 yilgi yong inda zarar
ʼ ʼ
ko rgan «Forjak» madrasasi O rta Osiyodagi dastlabki madrasalardandir.
ʼ ʼ
Madrasalarning xon madrasalari, eshon madrasalari, xususiy madrasalar kabi
turlari bo lgan. Madrasa muassislari madrasani ta minlash uchun maxsus mulk –
ʼ ʼ
vaqf ajratishgan va bu mulkni boshqaruvchi mutavvalini tayinlashgan.
141
Kheirabadi Masoud. Iranian cities. Formation and development. Syracuse university press , 2000. P . 77.
142
Научный архив Института археологии имени Я.Гулямова АН РУз, фонд № 4, опись 1, дело 168, л. 6.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_56.png)
![Madrasalarning vaqf daromadlaridan bir qismi vaqf mulkini saqlab turish, madrasa
binosini ta mirlash uchun ajratilgan, ma lum qismi mutavvali, mudarrislar,ʼ ʼ
talabalar, masjid imomi, muazzini, sartaroshi, farroshi va boshqa xizmatchilarga
berilgan.
Madrasa o quv dasturining umumiy jihatlari X-XII asrlarda ishlab chiqilgan va
ʼ
keyinchalik takomillashib borgan. Mashg ulotlar, odatda, sentyabrda boshlanib,
ʼ
mart oyigacha davom etgan. Yoz oylari va ramazon oyida ta tilga chiqilgan.
ʼ
Madrasalarda shanba, yakshanba, dushanba, seshanba kunlari mashg ulotlar olib
ʼ
borilgan. Chorshanba, payshanba, juma kunlari ta til kunlari sanalgan. Darslar
ʼ
quyosh chiqish payti (bomdod namozidan keyinroq) boshlangan. Madrasada ta lim
ʼ
uch bosqichda: boshlang ich (adno), o rta (avsat) va yuqori (a lo) guruhlarda olib
ʼ ʼ ʼ
borilgan. O rta Osiyodagi madrasalarda arab va fors tilida yozilgan kitoblar
ʼ
o qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan.
ʼ
Madrasalarda talabalarning qiziqishlari va mudarrislarning mavjudligiga qarab,
falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo, jo g rofiya, tarix, adabiyot, aruz ilmi,
ʼ ʼ
me morlik asoslari, xattotlik, musiqa, axloq, notiqlik kabi fanlar ham o qitilgan.
ʼ ʼ
X-XI asrlarda musulmon mamlakatlarida dastlabki o liy o’quv muassa salari –
madrasalar (dars o’tiladigan joy) paydo bo’la boshladi. Ayrim tadqiqotchilar
madrasalarning paydo bo’lish nuqtasini budda ibodatxona laridan qidirishni taklif
etishgan 143
. Islom dini keng yoyilgan mamlakat lardagi madrasalar to’g’risidagi ilk
xabarlar X asrga oid bo’lib, hududiy jihatdan Xuroson va Movarounnahrga to’g’ri
keladi. XI asrdan boshlab madrasa o’quv muassasalarining yetakchi tipiga aylandi.
Bu davrga qadar o’quv ishlari yaxshi tashkil etilmagan, darslar asosan masjidlar
qoshida, xususiy uylarda olib borilgan. Madrasalar vaqf – xususiy shaxslar yoki
davlat tomonidan xayriya qilingan mulklar – hisobidan ta’sis etilgan va faoliyat
yuritgan. Madrasada dars beruvchi o’qituvchilar va boshqa xizmatchilarga oylik
maosh tayinlangan, talabalar ga nafaqa to’langan, shuningdek, ular o’quv anjomlari
va yotoq joy bilan ta’minlanganlar. Dastlab shofe’iylik mazhabiga mansub
bo’lgan, key i nroq hanafiylik va boshqa mazhablarga mansub madrasalar tashkil
143
Литвинский Б.А. Домусульманские истоки среднеазиатской цивилизации X - XI вв. // Абу Али ибн Сино и
его эпоха. Душанбе, 1980. С. 26-27 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_57.png)
![etil a boshlangan . Madrasa o’qituvchisi mudarris deb nomlangan. Madrasada
o’qitish ma’ruza, alohida kitoblar ustida ishlash va munozaralar shaklida olib
borilgan. Madrasa qoshida kutubxona tashkil etilgan 144
.
X asrda Samarqandda turli tariqatlar – mutaziliylar, kerramiylar va boshqa
tariqatlarga mansub bo’lgan 17 madrasa faoliyat ko’rsatgan. Ko’pchilik
tadqiqotchilar musulmon dunyosida madrasalar dastlab hukumat tomonidan emas,
balkim muxolifatchi unsurlarga ega bo’lgan tariqatlar tomonidan tashkil etilgan 145
.
Samarqand shahridagi ilk madrasa 1066 yilda Qoraxoniylar sulolasi ning vakili
Ibrohim Tamg’ach Bug’roxon tomonidan barpo ettirilgan edi. U qator binolardan:
masjid, darsxona, Qur’on o’rgatiladigan bino (maktab), odob o’rgatiladigan bino
(majlis), Qur’on o’qiladigan yirik bino (majlisi mukra), hujralar, hovli va bog’dan
iborat bo’lgan. Darsxona madrasaning burchagidagi gumbazli binoda joylashgan.
Madrasaning sharq, ehtimol janub tomondan kirish eshiklari bo’lgan. Mazkur
madrasaning konstruk siyasi Movarounnahr va Eronda XV-XVII asrlarda ham
rivojlanib bordi 146
.
Madrasaning vaqf hujjatida unda faoliyat olib boradigan o’qituv chilar va
xizmatchilar to’g’risida, yillik va oylik maoshlar to’g’risida ma’lumotlar
keltirilgan. Oylik maoshlardan eng yirigi – 300 dirham Abu Hanifa mazhabiga
mansub faqih – qonunshunosga to’langan. Shuningdek, madrasa talabalariga
to’lash oylik stipendiyalar uchun ham pul ajratilgan. Stipendiyalar miqdori
talabalarning darslarga qatnashishi va fanlarni o’zlashtirishiga qarab belgilangan.
Madrasada o’qiydiganlarning umumiy soni 60-70 kishini tashkil etgan. Shunisi
e’tiborliki, vaqf hujjatida «agar qachondir madrasa yaroqsiz holga kelib qolsa va
uni qayta tiklash imkoniyati bo’lmasa, mazkur vaqflar kambag’al musulmonlarga
bir umrga taqdim etiladi», deb ta’kidlangan 147
.
144
Халидов А.Б. Мадраса // Ислам. Энциклопедический словарь. Москва: Наука, 1991. С. 1 50 .
145
Бартольд В.В. Общие работы по истории Средней Азии . ... С. 225 .
146
Немцева Н.Б. Медресе Тамгач Богра-хана в Самарканде (из археологических работ в ансамбле Шахи-
Зинда) // Афрасиаб. Выпуск 3. Т., 1974. С. 134, 138, 142 .
147
Буниятов Д.З., Гасанов Т.Б. Два самаркандских вакфа середины XI в. // Восточное историческое
источниковедение и вспомогательные исторические дисциплины, Вып. 2. М осква: Наука, 1994. С. 50-51, 59-
60 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_58.png)
![Bu davrda Samarqand shahridagi eng mashhur madrasalar – Qusamiya (Qusam ibn
Abbos majmuasida) va Ibrohim Tamg’achxon madrasalari edi. O’z davrining yirik
allamolari – Abu Mansur al-Moturidiy, Burhon i ddin Marg’inoniy, Abu Abdulloh
Rudakiy, Abu Lays Samarqandiy kabi olimlar va shoirlar Samarqand
madrasalarining bitiruvchilari edilar. Bu yerda ilohiyotchilar sulolasi paydo
bo’ladi. Masalan, Abu Mansur al-Moturidiy, uning o’g’li va nabirasi
Samarqandning mashhur qozilari va imomlari bo’lishgan 148
.
XII-XIII asrlarda Xorazmshohlar davlatida madrasalarning mudarris lari va
imomlar sulton va uning noiblarining maxsus farmoyishi bilan tayin langan. Yangi
madrasalarning qurilishi esa ko’zga ko’ringan diniy arboblarga topshirilgan 149
.
1066 yilda Ibrohim Tamg’achxon tomonidan Samarqandda bepul xizmat
ko’rsatadigan kasalxona (g’aribxona) ochilgan. Mazkur muassasa «do’stga va
yordamga ega bo’lmagan, qashshoqlik va ruhiy azoblardan tushkunlikka tushgan,
darbadar qashshoqlar va baxtsizlar» uchun mo’ljallangan edi. Shu tariqa mazkur
g’aribxonada mahalliy aholi qatori turli joylardan kelib qolgan musofirlar ham
davolanishlari mumkin bo’lgan 150
.
Yevropa Uyg’onish davri bilan solishtirgan tadqiqotchilar «musulmon
renesansi» 151
yoki Uyg’onishi konsepsiyasini ilgari surganlar. Bu atama orqali
quyidagi aniq omillar bayon qilingan: aniq fanlarga bo’lgan intilish, o’tmish
davrlar va xalqlardan qolgan diniy-madaniy merosdan foydalanish, tabiiy
fanlarning rivojlanishi, insonparvarlik g’oyalar i ning yoyilishi, dunyoni ilmiy
anglash rolining o’sishi, shahar madaniyatining o’sishi 152
. Ayrim tadqiqotchilar
Markaziy Osiyo Uyg’onish davrini X-XII va XIV-XV asrlarga bo’lishni taklif
qil ish gan 153
.
IX-X asrlar Samarqand tarixi butun O’rta Osiyo tarixi kabi a dabiyot, fan va
san’atning yuqori darajada taraqqiy etganligi bilan a hamiyatlidir . Arablar bosqini
148
Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий. Ал-қанд фий зикри уламои Самарқанд . ... Б. 166-
167 .
149
Буниятов З.М. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов. ... С. 126-127 .
150
Буниятов Д.З. Гасанов Т.Б. Два самаркандских вакфа середины XI в. ... С. 50-53 .
151
Мец Адам. Мусульманский ренессанс. ... С. 9-14 .
152
Хайруллаев М.М. Ўрта Осиёда IX - XII асрларда маданий тараққиёт (уйғониш даври маданияти). Тошкент:
Фан, 1994. Б. 9, 71-74 .
153
Хайруллаев М.М. Ў рта Осиёда IX - XII асрларда маданий тараққиёт . ... Б. 74 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_59.png)
![natijasida s ug’d iy tili fors tili tomonidan siqib chiqarildi va bu til Somoniylar
davrida hukmron tilga aylandi. Shunga qaramasdan, mintaqaning turkiy aholisi o’z
tilini saqlab qoldi. Bu asrlarda Movarounnahr aholisi dunyoga yirik shoirlar va
olimlarni berdi va ulardan ko’pchiligining nomi bevosita Samarqand bilan bog’liq.
X asrda yashagan mualliflardan biri «Samarqand Movarounnahrdagi eng noziktab’
kishilar markazlashgan joy va ularning eng yaxshilari Samarqandda tarbiya
topishgan» deb yozgan edi 154
.
Bu davrda keying i davrlarda ham bo’lgani kabi fandagi yutuqlar diniy qarashlar
bilan mustahkamlanib borgan: «Agar inson vafot etadigan bo’lsa, uning ishlari
to’xtab qoladi. Faqat quyidagi uchta holat bundan mustasno: solih farzand otasi
vafotidan keyin uni duo qilib turadi; xudoga xush keluvchi ishlar davom etadi; va
fanning yutuqlaridan insonlar foydala nishda davom etadilar» 155
.
Ta’kidlash lozimki, ilk o’rta asrlar Sug’d adabiyotida keng tarqalgan adabiy
syujetlar islom davrida ham saqlanib qoldi. Buning yorqin namunasi sifatida
Rustamning qahramonliklari haqidagi afsonalarni ko’rsatish mumkin. Bu afsonaga
bag’ishlangan lavha lar ilk o’rta asrlar Panjikentdan topilgan va keyinchalik
Firdavsiy (934/935-1020-1030 yy.) tomonidan «Shohnoma»ga kiritilgan 156
.
IX asrda yashagan Abu Hafs sug’diy samarqandlik mashhur shoir va musiqachi
edi. U tomonidan shaxrud deb nomlangan musiqa asbobi kashf etilgan 157
.
Bu davr Movarounnahr madaniy hayotida boshqa olimlar va shoirlar qatorida
taniqli fors-tojik shoiri Abu Abdulloh Jafar ibn Muhammad Rudakiy (860-941 yy.)
alohida rol o’ynagan. U Samarqanddan uzoq bo’lmagan Panjrudak qishlog’ida
tug’ilgan. Keyinroq u Samarqandda yashag a n va o’qigan, Buxoroda, Nars ibn
Ahmad (914-943 yy.) homiyligida esa «shoirlar sulto ni» sifatida nom qozongan
edi 158
. 2009 yilda Samarqand shahrining marka ziy maydonlaridan biriga Rudakiy
154
Бетгер Е.К. Извлечения из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима ибн-Хаукаля. ... С. 135-142 .
155
Буниятов Д.З., Гасанов Т.Б. Два самаркандских вакфа середины XI в. ... С. 56-57 .
156
Абдуллаев Д. О культурном наследии Согда в мусульманской Средней Азии // Раннесредневековая
культура Средней Азии и Казахстана. Тезисы Всесоюзной научной конференции. Душанбе: Дониш, 1977. С.
176-177 .
157
Абдуллаев И., Ҳикматуллаев Х. Самарқандлик олимлар. Тошкент: 1969. Б. 12-13 .
158
Ворожейкина З.Н. Описание персидских и таджикских рукописей Института Востоковедения. Выпуск 7.
Москва: Наука, 1980. С. 16 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_60.png)
![haykali o’rnatildi. Somoniy amirlar dan ayrimlari, masalan, Nasr ibn Ahmad ham
she’rlar yozib turgan 159
.
«Shoirlar shahzodasi» sifatida nom qozongan Shahob ad-din Amak Buxoriy
(1048/1049-1147-49 yy.) ham Samarqandda yashagan. U tomonidan «Yusuf va
Zulayho» dostoni yozilgan edi 160
. XII asrda Samarqandda bir qancha shoirlar
yashagan , masalan, saljuqiy Sulton Sanjar (1118-1157 yy.) saro yida xizmat qilgan
shoira Mohyesta nomi ma’lum 161
.
Abbosiylar xalifaligi davrida davlatda tabiiy fanlarni ng rivojlanishi ni qo’llab-
quvvatlash siyosati amalga oshirildi. Bu davrda Bag’dod musulmon dunyosining
yirik ilmiy va madaniy markaziga aylandi. Fan Movarounn a hrda ham taraqqiy
etgan. Ayniqsa, bu davrda astronomiya yuqori darajada rivojlandi. Ma’lumki, 865-
866 yillarda astronom-olim Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf as-Samarqandiy
Samarqandda astronomik kuzatishlarni olib borgan 162
. 871 yildan Sulaymon ibn
Ismat as-Samarqandiy to’rt metrlik kvadrant yordamida Balxda quyoshni kuzatish
ishlarini olib borgan edi 163
. 984-985 yillarda O’rta Osiyolik olim Hamid ibn al-Xizr
al-Xo’jandiy tomonidan yasalgan astrolyabiya hozirgi kunda Doxa (Qatar)dagi
Islom san’ati muzeyida saqlanmoqda 164
. Manbalarda samarqand lik boshqa
astronom Abul Fath Said ibn Hafif Samarqandiy (912-1000 yy.) ham tilga
olinadi 165
.
XII asrning yetakchi shifokorlaridan Badriddin Muhammad Samarqan diy «Kitob
al-akrabazin»ning muallifi hisoblanadi 166
. Manbalarda qayd etilishicha,
samarqandlik ko’z shifokori Zayn Qahhol Chingizxonni oftal miyadan davolagan
ekan 167
.
159
Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-тарих. Полный свод истории. ... С. 76 .
160
Там же. Р . 559 .
161
Szuppe Maria. The female intellectual milieu in Timurid and post-Timurid Herat: Faxri Heravi’s biography of
poetesses, „Javaher al-Ajayeb“ in Oriente Moderno, Nuova serie, Anno 15 (76) Nr. 2, La civilta Tumuride come
fenomeno internazionale. Volume I (Storia – I Timuridi e l. Occidente) (1996). P. 122 .
162
Вороновский Д . Г . Астрономы Средней Азии от Мухаммеда ал - Хаваразми до Улугбека // Из истории эпохи
Улугбека . Т ашкент: 1965. С . 106 .
163
Kennedy E.S. The exact sciences in The Cambridge history of Iran. Volume 4. Edited by R.N Frye. Cambridge
university press, 1975. P. 390 .
164
Al-Khemir Sabiha. De Cordoue a Samarcande. Masterpieces from the museum of Islamic art in Doha. Paris:
Musee du Louvre editions, Doha: Museum of Islamic art, Milan: 5 continent editions, 2006. P . 158 .
165
Абдуллаев И., Ҳикматуллаев Х. Самарқандлик олимлар. ... Б. 16 .
166
Материалы по истории Средней и Центральной Азии X - XIX вв. Ташкент: Фан, 1988. С. 99 .
167
Шихаб ад-дин ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-дин Манкбурны. ... С . 81-82 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_61.png)
![Islom davrida Samarqandga Yaman podshosi Shamir tomonidan asos solinishi
yoki vayron qilinishi to’g’risidagi afsonalar keng tarqalgan edi. Abu Jafar Tabariy
(839-923 yy.) musulmon tarixchilari orasida birinchi bo’lib Samarqandga Yaman
podshosi Tubining o’g’li Shamirning yurishi to’g’risidagi afsonaviy hikoyani
keltirgan edi. Shaharning nomlanishini uni Shamir tomonidan vayron etilishi bilan
bog’laydilar. Tabariy esa boshqa joyda shaharga Shamir tomonidan asos
solinganligini yozadi 168
. Ma n balarda qayd etilishicha, Yaman podshosi Shamir
eramizning III asrida yashagan 169
, Samarqand nomi esa tarixchilar tomonidan
ancha ilgari tilga olingan. Shuning uchun bu afsonaning paydo bo’lishi arablarning
O’rta Osiyoga dastlabki yurishlari davrida borib taqalishi mumkin. Arab qo’shin -
lari safida bo’lgan yamaniylar qabilasi vakillari Shamir to’g’risidagi afsonani uzoq
Arabistondan bu yergacha olib kelgan bo’lishlari ham ehtimoldan holi emas.
Keyinroq bu afsona islom davri tarixshunosligida katta mashhurlikka erishgan.
Samarqandning fan va madaniyatning yirik markazlaridan biri sifatidagi shuhrati
musulmon dunyosining turli mamlakatlaridan yetakchi olimlar, shoirlar va
ziyolilarning jal b etgan.
Samarqand tarixining sahifalarida buyuk shoir va olim Umar Hayyomning (1048-
1131 yy.) nomi ham saqlanib qolgan. XI asrning 70 yilla rida Umar Hayyom
shaharning bosh qozisi Abu Tohir Abdul Rahmonning taklifi bilan Samarqandga
keladi va qoraxoniylar sulolasining vakili Shams ul-Mulkka tanishtirilgan edi.
Umar Hayyom aynan Samar qandda o’zining algebra bo’yicha eng ahamiyatli
asarlaridan birini yaratgan 170
.
Taxminlarga ko’ra, Umar Hayyom Samarqandning hozirga qadar mavjud bo’lgan
G’ot far mavzeyida istiqomat qilgan.
XII asr boshlarida Samarqandda zamondoshlari tomonidan Nizomiy Aruziy
(Aruzshunos) deb atalgan Ahmad ibn Umar ibn Ali tug’ilgan 171
. U tomonidan
168
The history of al-Tabari. (Tarikhal-rusul wa’l-muluk). Volume V. The Sasanids, the Byzantines, the Lakhmids, and
Yemen. Translated and annotated by C.E.Bosworth. State university of New York press, 1999. P. 143, 144, 177 .
169
Там же . Р . 176-177 .
170
Elwell-Sutton L.P. Introduction in Ali Dashti, In search of Omar Khayam Translated from the Persian by L.P.
Elwell-Sutton London. GeorgeAllen & UnwinLtd , 1971. P . 12 .
171
Низами Арузи Самарканди. Собрание редкостей или четыре беседы / Перевод с персидского
С.И.Баевского, З.Н.Ворожейкиной. Москва: Издательство Восточной литературы, 1963. С . 3 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_62.png)
![«Nodirlar to’plami yoki to’rt suhbat» nomli asar yaratilgan edi. Nizomiy Aruziy
Umar hayyomning zamondoshi va suhbatdoshi bo’lgan va uni o’zining ustozi deb
hisoblagan.
Tadqiqotchilarning hisoblashicha, Nishopur to’g’risidagi o’rta asr nomalaridan
keyin Xuroson va Movarounnahr shaharlari tarixi bo’yicha nisbatan muhim va
yagona manba Samarqand tarixi bo’yicha manbalardir 172
. Samarqandning ilk tarixi
Samarqandda yashagan va 1015 yilda shu yerda vafot etgan Abu Sa’d Abdul
R ahmon ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Abdulloh al-Idrisiy al-Astrobodiy
tomonidan yozilgan edi. Afsuski, uning asari bizgacha yetib kelmagan. Uning
asosida mashhur olim Najm id-din Umar ibn Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy
(1068/1070-1142 yy.) ning kitobi yozilgan bo’lib, bu asar qo’shimcha ma’lumotlar
bilan to’ldirilgan. An-Nasafiy Nasafda tug’ilgan bo’lsa - da, umrining ko’p qismini
Samarqandda o’tkazgan va vafot etgach, Chokardiza qabristoniga dafn etilgan 173
.
Olim o’zining «Al-qand fiy zikri ulamoyi Samarqand» asarida mazkur shaharda
tug’ilgan, yashagan yoki qaysidir jihatdan hayoti shu Samarqand bilan bog’liq
bo’lgan 1010 nafar olimning tarjimai holini keltirib o’tgan edi. Shuningdek, asarda
Samarqanddagi ko’plab mavzelar, ko’chalar, maydonlar va mozorlarning nomlari
sanab o’tilgan.
Qoraxoniylar sulolasining vakili Ibrohim ibn Husayn (1178-1202 yy.) ning
saroyida Movarounn a hrning ilmiy va adabiy markazlaridan biri shakllangan edi.
Masalan, bu davr ilmiy elitasining vakili – tarixchi Majididdin Muhamma d ibn
Adnan as-Surxakatiy tomonidan Samarqandda Qoraxoniylar sulolasining tarixi
bayon etilgan «Turkiston tarixi» asari yozilgan edi. Mazkur asar Samarqand
hukmdori Qilich Tamg’achxon Ibrohim ibn Husaynga bag’ishlangan 174
. Afsuski,
mazkur asarning qo’lyozmasi bugungi kunga qadar saqlanmagan. Mashhur
tarixchi, shoir va yozuvchi Muhammad Avfiy (1172/1177-1233 yy.) ham ma’lum
vaqt Samarqandda istiqomat qilgan edi.
172
Paul Jurgen. The histories of Samarqand // Studia Iranica, 22, 1993. P. 70 .
173
Раҳимжонов Д . Абу Ҳафс Умар ан - Насафий // Ўзбекистон – буюк алломалар юрти . Биринчи китоб .
Тошкент : 2010. Б. 253-268 .
174
Introduction to The Jawami u’l-hikayat wal awami’ur-riwayat of Sadidu’u-din Muhammadal-Awfi by Muhammad
Nizamu’d-din. London : Luzac & Co , 1929. P . 44 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_63.png)
![XII asrdan she’riyatning ayrim yo’nalishlari rivojiga tasavvuf tariqatlari g’oyaviy
jihatdan katta ta’sir ko’rsatgan 175
. Bu davrda Samar qand d a fors-tojik she’riyati
keng taraqqiy etgan. Samarqandda Qoraxoniy Tamg’ach Ma’sud uchun 1160 yilda
Muhammad ibn Ali ibn Muhammad ibn Hasan Zohiriy Samarqandiy tomonidan
fors-tojik badiiy prozasining yodgorligi hisoblangan «Sindbadnoma»ning yangi
nashri tayyorlangan edi 176
.
Qoraxoniylar davrida turkiy adabiyot va muvaffaqiyatli rivojlanib, uning
namunalari sifatida «Quta d g’u bilig», «Hibbat ul-haqoyiq», «Devoni lug’atit turk»
va boshqa adabiy yodgorliklarni ko’rsatish mumkin. Ayniqsa, «Qutadg’u bilig»
asarida qadimgi turkiy, fors va tasavvuf adabi yoti an’analari bir-biriga qorishib
ketgan 177
. Bu davrda shaharlarni nomlashda turkiycha nomlar keng qo’llanila
boshla ngan . Masalan, XI asrda yashagan Mahmud Qoshg’ariyning yozishicha,
«Samarqand o’zining kattaligi bois Semizkand – semiz shahar» deb ham
nomlangan 178
.
Tadqiqotchilar tomonidan islom davri O’rta Osiyo san’atida islomgacha bo’lgan
ayrim an’analarning saqlanib qolganligi qayd etilgan. Masalan, Somoniylar davri
me’morchiligida sug’d iy cha namunalarni takrorlagan ustunlar shakli keng
yozilgan. Shuningdek, sug’d iy cha bezaklar somoniylar davri kulolchiligi va
to’qimachiligi bazaklariga katta ta’sir ko’rsatgan edi. IX-X asrlar amaliy san’atida
ham sug’d iy cha an’analar saqlanib qolgan 179
.
Xulosa. Shunday qilib Samarqand shahri asos solingan vaqtdan boshlab Amir
Temur davriga qadar o’z tarixida murakkab va qarama-qarshi jarayon larni boshdan
kechirgan.
175
Полякова Е.А., Рахимова З.И. Миниатюра и литература Востока. Ташке н т: Издательство литературы и
искусства имени Гафура Гуляма, 1987. С. 29 .
176
Энциклопедия персидско-таджикской прозы. Душанбе: Главная научная редакция таджикской советской
энциклопедии. 1986. С. 5 .
177
Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии.
Санкт-Петербург: Наука, 2006. С. 497 .
178
Маҳмуд Кошғари. Девону луғотит турк. Том 1 . / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М.Муталлибов.
Т ошкент: 1960. Б. 330 .
179
Абдуллаев Д. О культурном наследии Согда в мусульманской Средней Азии . ... С. 176-177 .](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_64.png)
![Sug’ddagi urbanizasion jarayonlarning tamallari ilk temir davriga borib taq a ladi.
Bu yerda shahar madaniyatining taraqqiyoti mahalliy an’analar, shuningdek,
Baqtriya madaniyatining ta’sirida ro’y bergan. Shahar savdo yo’llarining
chorrahasida vujudga keldi va metallurgiya bazasi va yetarli darajadagi suv
manbalariga ega bo’lganligi sababli izchil rivojlanib bordi. Bunda shahar
aholisining dasht dunyosi bilan o’zaro munosabatlari ham rol o’ynagan.
Samarqand shahrining ahamiyatli o’lchamlaridan kelib chiqib aytish mumkinki, bu
yerda bunday katta qurilishlarni amalga imkon yaratgan ilk davlatchilik belgilari
ham bo’lgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, arablar bosqini Sug’ddagi ijtimoiy-i q tisodiy
munosabatlarga kuchli ta’sir ko’rsatmagan. Ko’proq o’zgarishlar siyosiy sohada,
jamiyatning alohida guruhlari ijtimoiy-huquqiy holatida sodir bo’lgan. Biroq bu
vaziyat arablar bosqinining dastlabki o’n yilliklari uchun xususiyatli bo’lib,
keyinroq Sug’d xalifalikning keng ko’lamli iqtisodiy aloqalari jarayoniga tortilgan
edi.
Mintaqaga islomning kirib kelishi mahalliy aholining madaniyati va san’atida
jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keldi. Sug’d madaniyatining markazi –
Samarqand islom sivilizasiyasining bir qismiga aylandi va yetakchi rollardan
biriga ega bo’ldi.
XI-XII asrlarda Samarqandda kamida uchta diniy-ma’rifiy markazlar shakllangan
edi. Bulardan birinchisi, shaharni shimoliy qismida, uning markazida katta jome’
masjidi bo’lgan. Masjidning yonida esa Qoraxo niylar sulolasi vakillari dafn etilgan
maqbara joylashgan. Ikkinchisi, shaharning janubiy qismida payg’ambarimizning
amakilari Qusam ibn Abbosning maqbarasi bo’lib, XI asrdan boshlab uning
atrofiga shaharning dunyoviy va diniy elitasi vakillari dafn etila boshlangan.
Uchinchi markaz esa, Qusam ibn Abbos maqbarasidan janubda joylashgan
Chokardiza qabristoni bo’lib, bu yerga ham mashhur islom ilohiyotchilari dafn
etilgan. IX-XIII asrlarda shaharlarning asosiy markazi jome’ masjidi hisoblangan.
Mo’g’ullar bosqini madaniy rivojlanishga ulkan zarba berdi, Samar qandning
iqtisodiy asoslarini qo’porib tashladi. Demografik yo’qotishlar ham o’nglab](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_65.png)
![bo’lmas darajada edi. Faqat Amir Temurning say’-harakatlari bilan shahar nafaqat
qayta tiklandi, balkim qaytadan musulmon dunyosidagi ahamiyatli markazlardan
biriga aylandi.
3 .bob Samarqandda islomiy ilmlar taroqqiyoti .
Muqaddas yurtimiz dunyo sivilizatsiyasiga va islom olamiga ko‘rsatgan
ta’siri jihatidan Payg‘ambarlar yurti bo‘lmish Falastin hamda Makka va Madina
shaharlaridan keyingi o‘rinda tursa, olimu fozillar yetishtirib bergani jihatidan
dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Islom olamiga kelganda esa, Hazrati Imom
Buxoriy va shu kabi boshqa buzurgvorlar ziyoratgohlari joylashgan
Samarqandning muqaddas zamini Makka va Madinadan keyingi ziyoratgoh
hisoblanadi. Darhaqiqat, muqaddas zaminimiz ilm olamiga eng zabardast, eng
salohiyatli allomalarni berdikim, hozirgi davrga kelib bu tarixiy haqiqatni butun
dunyo ilm va ma’rifat ahli bir so‘z ila tasdiq etishayotir.
Dunyo tarixini o‘zgarishiga, insoniyatning ijtimoiy, diniy, asosan ilmiy-
madaniy va ma’rifiy rivojlanishiga turtki bo‘lgan eng ulug‘ voqea yuqorida
ta’kidlaganimidek, Qur’oni karimning nozil bo‘lishi bo‘ldi. Natijada, yangi din va
madaniyat vujudga kelib, turli bilimlar shakllana bordi. Ilk islom davrida barcha
masalalarni hal ettishda Qur’oni karim asosiy manba hisoblanar, undan keyingi
darajada esa – hadisi sharif turardi. Payg‘ambar alayhissalom ko‘rsatib ketgan
yo‘l-yo‘riqlar va pandu nasihatlar, ya’ni qisqacha qilib aytganda, hadislar ul
zotning vafotlaridan so‘ng faqat roviylarning og‘zaki rivoyatlari, quvvai hofizalari
va xotiralari orqali aytilib kelinar edi. Ammo axloq va odobga asoslangan bu
bebaho so‘z mulkini to‘plab, asrab qolishga ehtiyoj hijriyning ikkinchi asrida
sezila boshlandi. Buni eng birinchi bo‘lib tushunib yetgan zot – islom diniga buyuk
xizmatlar qilgan odil va taqvodor ummaviy xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-720 y.
hukm surgan) bo‘lib, bor-yo‘g‘i ikki yarim yilgina podsholik qilib, 37 yoshida
vafot etgan ushbu darveshsifat hukmdor hijozlik olim Ibn Shihob az-Zahriy al-
Madiniy hamda Madina shahri hokimi va qozisi Abu Bakr Ansoriyga xatlar](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_66.png)
![yo‘llab, tezlikda tirik qolgan tobein va ansoriylardan hadislarni to‘plab, yozma
ravishda kitobat etishni buyuradi. Bu islom olamida ilk bor rasmiy ravishda
jamlanib, kitobat etilgan hadislar to‘plami edi. Shunday qilib, butun islom olamida
hadis to‘plash jarayoni boshlanib, podshoyu faqir hamma bu o‘ta yuksak va
mas’uliyatli ishga kirishib ketishadi. Shuni aytish lozimki, hadisshunoslik bilan
nafaqat olimlar, hatto podshoh va hokimlar ham shug‘ullanishgan. Masalan, bu
sharafli ish bilan shoir Rudakiy, alloma Zamaxshariy kabi boshqa soha ulamolari,
hatto somoniy hukmdorlar, ularning vazirlari ham shug‘ullanishgan. Imom an-
Nasafiyning ma’lumotlariga qaraganda, hadisshunoslik sohasida to‘rt alloma
“Imomi hofiz” unvonlarini olishgan.
Bular Imom ad-Doramiy, Imom al-Buxoriy, Imom Ziro’ va Imom
Muslimlardir. Ularning minglab hadislarni yoddan bilish quvvai hofizalari
favqulodda kuchli bo‘lgani uchun ham bunday e’tirofga sazovor bo‘lishgan.
Hazrati payg‘ambar alayhissalomning hadisi muboraklarini to‘plash va ularni
tartibga solishda Movarounnahr va Xuroson olimlarining xizmatlari juda katta edi.
Hadisshunoslikda oltita hadis kitoblari bu boradagi eng mashhur shoh asarlar
hisoblangan. Ular “Kutubi sitta” (Oltita kitob) yoki “Sahihi sitta” (Oltita eng
ishonchli to‘plam) nomi bilan mashhurdir. Ushbu olti buyuk muhaddislar: Imom
al-Buxoriy, Imom Muslim, Imom Abu Dovud al-Ash’as, Imom Abu Iso at-
Termiziy, Imom Ahmad an-Nisoiy va Imom Abdullo ibn Mojja edilar. Ularning
uch nafari, ya’ni al-Buxoriy, at-Termiziy va an-Nisoiylar o‘z yurtimizda
tug‘ilganlar. Oxirgi asrlarda yana bir yurtdoshimiz Imom ad-Doramiy as-
Samarqandiy ham ushbu oltita Imomlar darajasi bilan tenglashtirilmoqda. Shunisi
ham borkim, Imom an-Nasafiyning dalolat berishicha, Imom Doramiy yuqoridagi
eng mashhur olti imomlarning barchasiga hadisshunoslikdan roviylik va ustozlik
qilgan bo‘lib, Imom Doramiyning darajalari ham nihoyatda ulug‘ ekanligidan
dalolat bermoqda. Ul zot shogirdlari yetilgunga qadar, hadis ilmi barcha imomlari
Imomi deb e’tirof etilgan.
D unyo imomlarining Imomi, Hazrati Imom Muhammad al-Buxoriyning
ustozlaridan biri – Imom Abdurahmon ad-Doramiy as-Samarqandiy dir. Imom](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_67.png)
![Doramiyning to‘liq nomlari Abdulloh ibn Abdurahmon; kuniyasi – Abu
Muhammad; taxallusi – ad-Doramiy as-Samarqandiy bo‘lgan. O‘z zamonasi urfiga
muvofiq, ko‘pincha padari buzrgvorla ri nomi bilan «Abdurahmon Doramiy» ismi
ila shuhrat qozongan. Shunday qilib, sahih – ishonchli manbalarning darak
berishlaricha, ul zoti muborak 181 hijriy (mil. 798) yili Samarqandning qadimiy
Doram nomli mavze’ida tavallud topganlar. Imom Abu Muhammad Doramiy
yoshlik vaqtlaridan boshlab islom fiqhshunosligi va hadisshunosligi bilan mashg‘ul
bo‘ladi. Avvaliga ma’rifatli oilada, so‘ngra Samarqand olimu fuzalolar qo‘llarida
tahsil ko‘rgach, butkul hadisshunoslik ilmiga mayl qo‘yib, islom olamining
markaziy shaharlarida – Makka va Madina, Misru Shom, Bag‘dodu Xuroson kabi
yurtlarda turli olimlardan saboq oladi. O‘sha davrlar islom hadisshunosligining
“oltin davri” hisoblanar edi. Arabu ajam yurtlarida minglab hadisshunoslar faoliyat
ko‘rsatardilar. Bu miqdor ko‘p olimlar orasidan favqulodda alohida xizmat
ko‘rsatmay ajralib chiqish va boshqalar e’tirofiga sazovor bo‘lish nihoyatda qiyin
ish edi. Imom Doramiy tinimsiz mehnatlari tufayli bu ishlarni amalga oshirib, katta
sarafrozliklarga erishdilar. Imomi Doramiy ko‘p asarlar yozgan bo‘lsa-da, uni
dunyoga mashhur etgan asari “Musnad” (Sunan) nomli hadislar to‘plamlari
kitobidir. Kitobni ilm olamida yana “Musnadi Doramiy”, “Al-Musnad” yoki
“Doramiy sunnatlari” deb ham atashadi. Ushbu to‘plam, minglab hadisshunoslar
yozishgan kitoblar orasida “Sahihi sitta” atalmish oltita eng sahih, ishonchli
to‘plamlardan keyingi darajada turishi, naqadar ulug‘ asar ekanligidan darak
berayotir. Hadisshunoslik sohasidagi manbalarga qaraganda, Imom Doramiy
Hazrati Imom Buxoriyning ustozlaridan hisoblanadilar. Ma’lumki, Imom Buxoriy
16 yoshlarida ilm olish uchun o‘z yurtlaridan chiqib ketganlar va 42 yildan
so‘nggina qaytib kelganlar. Imom Doramiy Imom Buxoriydan 13-14 yosh katta
edilar. Ushbu ikki Imom yoshlik vaqtlarida vatanlarida uchrashishganmi yoki
Arabu ajamda uchrashishganmi? Qaysiki, ko‘pgina manbalarda Imom Doramiyni
“sahihi sitta” atalmish olti buyuk to‘plamlar sohiblarining barchalariga ustoz deb
e’tirof etilayotgan ekan, demak ul zot o‘sha olti buyuk shogirdlari bilan Arabu
Ajam yurtlarida hadis yig‘ish as nosidagi safarlari vaqtida hamda ona yurtlari](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_68.png)
![Samarqandda uchrashishlari mumkin bo‘lgan. Qaysi holda uchrashgan
bo‘lmasinlar, Imom Doramiy Imom Buxoriyning va boshqa buyuk Imomlarning
ustozlari ekanliklarini manbalar ko‘rsatmoqda. Imom Doramiy 255 (869) yilda 74
yoshlarida asr namozidan keyin vafot etib, uyda qurbon bayrami arafasi bo‘lgan
muborak jum’a kunida o‘z ona yurtida dafn etildilar. Qizig‘i shundaki, rosa 42 yil
safarda yurgan Imom Buxoriy ustozlari Imom Doramiy vafotlaridan yarim yilgina
oldin Buxoroga – vatanlariga qaytib keladilar. Manbalarda yozilishicha,
ustozlarining vafotlarini eshitgan Imom Buxoriy ko‘p qayg‘urib yig‘laganlar.
Bizningcha, Imom ad-Doramiyning janozalarini buyuk shogirdlari Imom al-
Buxoriy o‘qigan bo‘lishlari mumkinligi, ajab emas. Imomning taxalluslarini
“Doramiy”, “Tamimiy” deb yozishganliklariga kelsak! Ba’zi manbalarda, masalan,
“Mirqot”da Tamimdagi Dorim ibn Molik nomidagi katta urug‘ nomiga nisbat
berilib yozilgan. Albatta, Imomning bobolaridan qaysi biridir Tamim mavzei bilan
bog‘liq bo‘lgani uchun ahyon-ahyonda “ad-Doramiy at-Tamimiy” taxalluslari
bilan ham atashgan. Manbalarga nazar solganimizda, darhaqiqat, “Kitab al -qand”
(Qandiya) va “Tarixi Tabariy” asarlarida keltirilishicha, VIII asr o‘rtalarigacha
Movarounnahrga arablarning ko‘chib kelgan qavmlari ichida Tamimiylar,
Hanzaliylar kabi qabilalar juda ko‘pchilikni tashkil etgan ekan. Ad - Doramiy ham
Tamimiylar qavmiga mansub, xolos. Aslida esa, ul zot muqaddas zaminimiz
farzandidir. Arab yurtidan ko‘chib kelgan Tamimiylar qavmining Dorim urug‘i
Tayloqdagi Ispandiy mavzeida qo‘nim topganlar. Samarqand zaminida ko‘chib
kelgan arablar o‘z yurti va nisbasi nomi bilan ataluvchi mavzelari ko‘p uchraydi.
Shuning uchun bo‘lsa kerak, ba’zan buyuk Imomning nisbalari ichida “at-
Tamimiy” nomi ham keltirilib turiladi. Endi, Imom ad-Doramiyni ba’zi
manbalarda “Dorimiy” deb atalishiga kelganda, “Mushkot” va “Mirqot” asarlarida
keltirilishicha, aslida nomlarini “Dorimiy”, ya’ni, “r” harfining kas 65 raligi bilan
o‘qilishi kerak ekan. Lekin, yurtimizda “Doramiy” atamasi keng qo‘llanilib
ketganligi hamda asosiy manba bo‘lmish “Samariya”ning muallifi ham Doram deb
o‘qiganligi tufayli va ko‘plab tarjimalarda shunday atalishi afzal ko‘ringanligi
uchun biz Doramiy atamasini loyiq ko‘rdik. Boz ustiga, qadimiy qishloq ham](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_69.png)
![shunday atalgandir. Lekin, ul zotning mashhur taxalluslari “ad-Doramiy
asSamarqandiy” bo‘lib, Doram toponimini hech ham o‘zga yurtlar bilan bog‘lab
bo‘lmaydi. Chunki, Doram mavzei hozirgi Ispandiy qishlog‘ining qadimiy nomi
ekanligi haqiqatga juda yaqin bo‘lib, mashhur tarixnavis Abu Tohirxoja o‘zining
“Samariya” asarida – Doram qishlog‘i Samarqand muzofotlaridandir, degan
ishonchli hukmni ko‘p manbalarga asoslanib yozgan. Bunga hozirgi Ispandiyni
qadimda “Isfandoram” deb atalganligi haqidagi og‘izdanog‘izga ko‘chib kelgan
xalq rivoyati ham dalil bo‘la oladi. Imomning qabrlari Samarqand muzofotida
ekanligiga hozirgi va o‘tgan davrlardagi ilm ahllarining fikrlari bir. Mashhur islom
ensiklopedik asari bo‘lmish “Qomusul-a’lom” kitobining III jild 2086-betida,
“Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurahmon Samarqandiy – Doramiy; hadis
imomlaridan; U 181 (mil. 798) yilda Samarqandda tug‘ilgan va 255 (mil. 869)
yilda vafot etgan. Uning “Musnadi Doramiy” nomli buzurg asari bor”, – deb
yozilgan. Istambulda chop etilgan “Tom ilmi hol” nomli kitobda esa: “Doramiy –
Abdulloh bin Abdurahmon hofiz Abu Muhammad; 181 (798) yilda Samarqandda
tavallud; 255 (869) yilda vafot etdi. Hadis olimidir. “Musnad” nomlik kitobi
mashhurdir”, – deb keltirilgan. O‘zga yurtdan bo‘lgan bu mualliflarning
yozishmalaridan – Imomning ham tug‘ilgan va ham vafot etgan joylari Samarqand
viloyatidir, degan fikr kelayotganligini ilg‘ab olish mumkin.
Imomi Abul Qosim al Hakim as-Samarqandiy. Ul zotning nomlari Ishoq;
kuniyalari Abul Qosim; taxalluslari al-Hakim as-Samarqandiy bo‘lib, “Faslul-xitob
ba vaslul-ahbob” (Do‘stlar vaslidan fasl - boblar xitob etmak) asarida to‘liq
nomlari Ash-Shayx al-Imom Abul Qosim Ishoq bin Muhammad bin Ismoil bin
Ibrohim bin Zayd al-Hakim as-Samarqandiy ismlari ila keltirilgandir. Al oma
islom olamida zamonasining eng mashhur hadisshunosi, kalomshunosi,
fiqhshunosi, voizi va donishmandi sifatida tanildi hamda ilmi hikmatning
asoschisi, buyuk Imomi deb e’tirof etildi. Hazrati Imom Abul Qosim milodiy IX
asrning oxirgi choragida Samarqandda tug‘iladi. Bu vaqt islom ilmining “oltin
davri” davom etayotgan bir payt edi. Bu davrda islomning barcha ilmlari markazi](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_70.png)
![Bag‘dod va boshqa arab shaharlaridan O‘rta Osiyoga ko‘chgan edi. Bu yerda
musulmon huquqshunosligi fanlarini asosiy markazlari Marv, Buxoro, Samarqand
va Nasaf shaharlari edi. Marvda Abdulloh ibn Muborak va izdoshlari maktabi;
Buxoroda Imom al-Buxoriy maktabi; Samarqandda Imom ad-Doramiy maktabi;
Nasafda Nahshabiy va Nasafiylar maktabi faoliyat ko‘rsatar edi. Shunday qilib,
islom ilm olami “oltin davri” arab yurtlaridan O‘rta Osiyo va Movarounnahr
shaharlariga, IX asr ikkinchi yarmi va X asr birinchi yarmidan boshlab esa,
Samarqand butun islom ilm olamining markaziga aylana boradi. Ana shunday
ilmiy muhitda ta’limu tarbiya olgan Imom Abul Qosim buyuk ustozlari izlaridan
borib, ilm va ulamolar peshvosi, muqtadosi va Imomi darajasigacha yetishadi.
Imom Sam’oniyning “Kitabul-ansob” asari tahlilida Imom Abul Qosimning uch
buzurg olimlardan ta’lim olganligi yoziladi. Fiqhshunoslik (huquqshunoslik)
ilmiga oid mashhur kitoblardan hisoblanmish “Salovoti Mas’udiy” asarida Hazrati
Imom Rastug‘foniydan hadislar, fatvo va shar’iy hukmlar keltirilgan bo‘lib,
kitobda ul zot Imom A’zam, Imom Abu Yusuf, Imom Muhammad, Imom
Moturidiy, Imom Abul Qosim, Imom Quduriy va Imom Marg‘inoniylar bilan bir
tilga olinganligi naqadar nufuzi baland hamda buyuk Imomlardan bo‘lganligidan
dalolat bermoqda. Imom Abul Qosimning yanagi ustozlari Muhammad ibn Fazl
Balxiy bo‘lib, ul kishi 319 (931) yilda Samarqandda vafot etib, qabrlari hozirgi
Dahbed shohko‘chasidagi bir hovlida joylashgan. O‘z davrida Samarqandning
Qozi Kaloni lavozimini egallagan bu zot, Imom Moturidiyga ham ustozlik
qilganlar. Bu shaxsning tarixiga oid ba’zi ma’lumotlar “Samariya” va “Qandiya”
kitoblarida keltirilgan. Imom Abul Qosimning oxirgi, uchinchi ustozi-do‘sti,
maslakdoshi va hamsabaqi Imom Abu Mansuri Moturidiy (333/944y. vafot etgan)
hisoblanadi. Ham dunyoviy zohiriy (ilmi qol) va ham tasavvufiy - botiniy (ilmi
hol) ilmlar sohibi bo‘lgan Imom Abul Qosim o‘z ustozi vafot etgach, o‘zidan yoshi
kattaroq bo‘lgan Imom Moturidiyni ustoz sifatida tan oladi va irodat qo‘lini beradi.
Shunday qilib, ikki do‘st, hamsaboq, ustoz-shogird bo‘lishgan buyuk Imomlar
to‘g‘ri yo‘l hisoblangan sunniy oqimning muxoliflariga qarshi mazhabiy kurashda
boshchilik qiladilar. Ba’zi manbalarda tasavvuf allomasi Abu Bakr Varroqni ham](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_71.png)
![Imom Abul Qosimning ustozlaridan biri deb biladilar. Abu Bakr Varroqning 290
(903) yilda vafot etganini hisobga olganda, Imom Abul Qosim yosh yigitlik
vaqtida Abu Bakr Varroqga hamsuhbatlik qilgan ko‘rinadi. Manbalardan shu
aniqlanadiki, Imom Abul Qosim ustozlari Muhammad ibn Fazl Balxiy va Abu
Bakr Varroqlar vositalari orqali Hakim Termiziy ismi ila mashhuru manzur
bo‘lgan Muhammad ibn Ali Termiziyga ruhoniyatli irodatda shogird hisoblangan.
Ushbu Termiziy esa, manbalarga qaraganda, “Hakimiy” nomli darveshlar suluki
asoschisi bo‘lgan. Imom Abul Qosimning “al-Hakim” taxallus nisbasi ana shu
hamda ilmi hikmat asoschisi bo‘lgani jihatidan ham unga berilgandir. Imom Abul
Qosim faoliyat ko‘rsatgan vaqtlarida, O‘rta Osiyo hududida Somoniylar sulolasi
hukm surardi. Bu davrlarda Samarqanddagi 17 ta katta madrasalarda mo‘taziliylar
oqimi ustuvor faoliyat ko‘rsatar edi. Boz ustiga, mo‘taziliylar dohiysi Abul Qosimi
Ka’biy (Balxda tug‘ilib, 931y. vafot etgan) xalifalik poytaxti Bag‘dodni
mo‘taziliylar oqimi markaziga aylantirgan va islom ilmi markazi Movarounnahr
shaharlariga ko‘chgach, Nasaf (Qarshi) shahriga kelib, o‘z oqimi aqidalarini O‘rta
Osiyoga rivojlantirish uchun mafkuraviy faoliyat olib boradi. Unga qarshi Imom
Moturidiy va Imom Abul Qosim Samarqandiy e’tiqodiy kurash boshlaydilar
hamda ahli sunnat va jamoani uning zararli aqidalaridan omon saqlaydilar.
Mo‘taziliylardek “zoli muzil” (yo‘ldan adashgan) oqim va ba’dmazhablar
tomonidan butun dunyo imomi, deb o‘zlaricha nom qo‘yilgan dohiylari Ka’biyga
qarshi Imom Moturidiy o‘zining mashhur “at-Tavhid”, “at-Ta’vilot”, “Raddi
avoilul-adilla lil-Ka’biy” turkumidagi asarlar to‘plamini yozadi. Imom Abul
Qosim esa o‘z navbatida “as-Savodul-a’zam fil-kalom” va “al-E’tiqod”
turkumidagi asarlarini yozadi. Ularning insoniyat tarixidagi buyuk xizmatlari
shundan iboratkim, ular tufayli ilmi Kalom va ilmi Hikmat vujudga keldi,
fiqhshunoslik ilmi takomillashdi, aqidaviy parchalanib ketishning oldi olindi.
Ularning xizmatlari butun islom olamiga, Turkiya va Ispaniya orqali Ovro‘poga
keng yoyildi. Vatandoshlarimiz bo‘lgan bu ikki Imomlarning mo‘taziliylar,
qarmatiylar va har xil bid’at, zararli oqimlariga qarshi kurashdagi jasoratlari,
yozgan asarlari va natijada sunniy oqimni (ahli sunna va jamoani) omon](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_72.png)
![saqlaganliklari uchun ham minnatdor islom olami Imom Moturidiyni “ahli sunnat
raisi”, kalom e’tiqod ilmi asoschisi va “Imamul-huda” (Hidoyatga boshlovchilar
Imomi) deb; Imom Abul Qosim al-Hakim Samarqandiyni ilmi hikmat va haqiqat
(islom falsafasi) asoschisi, eng donishmandi deb e’tirof etishgan va hozirga qadar
e’zozlab kelishmoqdalar. Kezi kelganda, yana shuni ham aytib o‘tish joizkim,
ushbu ikki buyuk Imomlar rahbarliklarida mo‘taziliylar va qarmatiylar oqimlari
sindirilgach, 320 (932) yilda somoniy hukmdor Nasr bin Ahmad islom e’tiqodini
qayta buzilishdan saqlash uchun o‘sha davrdagi Samarqand Qozi Kaloni bo‘lgan
Imom Abul Qosim Samarqandiyga bir fiqhiy-huquqiy qo‘llanma yozishni va
hamma ushbu qo‘llanma asosida ish ko‘rishi lozimligini buyuradi. Natijada,
yuqorida nomi zikr etilgan “al-E’tiqod” asari yuzaga keladi hamda butun islom
olamiga asosiy qo‘llanma sifatida tarqaladi. Bu hodisa Imomlarimizning
buyukliklarini yana bir karra isbotlamoqda.
“Qur’on”da ilmni ishonchli dalillar bilan asoslash, taqlid qilishga yo’l
qo’ymaslik masalalari ham talqin etilgan. Unda har bir fikrni ko’r-ko’rona, aql
ishlatmasdan ilgari surish qoralanadi. Mavjud bilimlar mohiyatini tahlil etish
asosida ular orasidan eng to’g’ri va maqbul deb topilgan g’oyalarni tanlab olish
maqsadga muvofiq ekanligi uqtiriladi: “Mening bandalarimga - so’zga quloq tutib,
uning eng go’zaliga (ya’ni, najotga eltuvchi rost so’zga) ergashadigan zotlarga
xushxabar bering! Ana o’shalar Olloh hidoyat qilgan zotlardir. Va ana o’shalargina
aql egalaridir” (“Zumar” surasi, 18-oyat). Har bir fikrni diqqat bilan tinglab, uning
mohiyatini chuqur anglab, tushunib, so’ngra unga rioya etganlar haqiqiy aql
egalaridirlar. Albatta, ilm aqliy mushohada yordamida o’zlashtiriladi. SHu bois
“Qur’on” g’oyalari insonni o’zida aqliy mushohada yuritish ko’nikmalarini
o’zlashtirishga undaydi.
ABU LAYS SAMARQANDIY
(911–985)](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_73.png)
![Mashhur faqih va mutakallim– Abu Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad
ibn Ibrohim as Samarqandiy bo’lib, «Abu Lays» kunyasi bilan mashhur bo’lgan.
298/911 yili Samarqandda tug’ilib, 375/985 yil shu yerda vafot etgan. Olim hayoti
davomida tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, zuhd bo’yicha ilmiy faoliyat olib
borib, ko’plab asarlar yozgan 180
.87
Tarojum88 asarlari orasida qadimgilaridan bo’lmish «al-Ansob» asari muallifi
Abu Sa’d Abdulkarim Sam’oniy (1113–1167) alloma haqida birinchi bo’lib
ma’lumot bergan muarrix sanaladi. U alloma yashagan joyni zikr etib o’tadi: «Abu
Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ibrohim Tusiy Abu Hanifa mazhabidagi faqihlardan
bo’lgan. Bahs-munozaralarda mashhur bo’lgan. Samarqandda yashagan va shu
yerda vafot etgan. Ustozi Abu Ibrohim Termiziy bo’lib, undan hadis rivoyat
qilgan. Shogirdi Muhammad ibn Muhammad ibn Sa’d Samarqandiy Navoiy
bo’lgan» 181
.89 Abu Sa’d Abdulkarim Sam’oniy allomani Tus qishlog’iga nisbat
bergan.
Salohiddin Nohiy u haqida shunday deydi: «Abu Lays Balxda Abu Ja’far
Hinduvoniydan fiqhdan dars olib, Samarqandga qaytadi, so’ng yana tez orada
Balxga jo’nab ketadi va ustozi Abu Ja’farda ilm tahsilini davom ettiradi».
Olimning hayoti va ilmiy faoliyati Samarqand bilan bog’liq holda kechgan.
Abu Lays o’z zamonasi olimlaridan tahsil olib, islom ilmlarida yuksak martabaga
erishgan. Uning bahs-munozaralarda o’ziga xos o’rni alohida ta’kidlanishi bunga
misol bo’la oladi. Abu Laysning laqablaridan biri «faqih» bo’lib, kunyasi bilan bu
laqabi qo’shilib, «faqih Abu Lays» nomi bilan tarixda tanilgan. Alloma fiqh ilmida
ham yuksak martabaga erishgan, o’z zamonasida unga teng keladigan olim
topilmasdi, uning «faqih» deb atalishi esa shunga dalolat qiladi.
Olimni «zohid» deb ham ataganlar. Ma’lumki, «zohid» deganda, mansab,
amaldan yiroq, hayotini ilm- fanga, ibodatga baxshida etuvchi kishilar tushunilgan.
180
181](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_74.png)
![Abu Laysning otasi Muhammad ibn Ibrohim Tusiy o’z zamonasining faqih
ulamolaridan bo’lgani manbalarda zikr etilgan 182
91.
Umuman olganda, Abu Lays avlodlari ham ilm ahllaridan bo’lgan. Jumladan,
Najmuddin Umar Nasafiyning (1068–1142) «Kitobul qand fi zikri ulamoi
Samarqand» asarida Abu Laysning nabirasi Abu Sa’id Balxiyning nomi
muhaddislar qatorida zikr etilgan.
Abu Lays yigirmadan ziyod ustozlaridan hadis, Qur’on sharhiga oid
rivoyatlar, fatvolar rivoyat qilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi
ulamolari bo’lib, ularning ko’pchiligining silsilasi No’mon ibn Sobit Abu Hanifa
(699–767), Abu Yusuf (731–798), Muhammad ibn Hasanga (749–805) borib
taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr
etilgan. Shular qatorida asarlarida nomlari eng ko’p uchraydiganlari Muhammad
ibn Fazl, Xalil ibn Ahmad, Abu Ja’far Hinduvoniylardir. Ular o’z zamonasining
yetuk olimlari bo’lib, Abu Laysga ustozlik qilganlar.
Uning ustozlari asosan, X asrda islom ilmlari rivoj topgan markazlar – Balx,
Samarqand, Buxoro ahllaridan bo’lib, hanafiy mazhabining yetuk olimlaridan
hisoblangan. Abu Laysning ana shunday yetuk olimlardan ilm olganligi uning
ilmiy-ma’naviy merosiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan.
Uning shogirdlarining ba’zilari uning asarlarini rivoyat qilganlar. Ular orasida
Luqmon ibn Hakim Farg’oniy, Naimul Xatib Abu Moliklarni zikr etib o’tish
mumkin.
Olim Samarqandda shayxul islom darajasiga ko’tarilgan. Lekin uning rasman
qozi bo’lgani haqidagi ma’lumot manbalarda uchramaydi. U o’z davrida eng
zaruriy ilm – fiqhni egallagan, uning fatvo va hikmatli so’zlarini zamonasining ilm
ahli e’tirof etgan. Jumladan, uning fiqhiy asarlari matni, tuzilishi, tafsirida hadislar,
rivoyatlar, qiroatlar, lug’aviy manbalarga keng e’tibor berilishiga ko’ra olim
madrasalarda mudarrislik qilgan, deb ham taxmin qilish mumkin.
182](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_75.png)
![Shunday qilib, Abu Lays keng doiradagi ilmiy salohiyat muhitida yashab ijod
etgan hamda bu holat uning sermazmun ijod etishiga ta’sir etmay qolmagan 183
.93
Allomaning bizning davrimizgacha yetib kelgan asarlari uning ijodi serqirra
ekanligini tasdiqlaydi. Bu asarlar tafsir, fiqh, hadis, zuhd bo’yicha bo’lib, islom
ilmlarining hamma sohasini qamrab oladi va butun islom olamida keng tarqalgan.
Umuman, uning ilmiy faoliyati mazmun-mohiyatiga ko’ra to’rt asosiy
yo’nalish bo’yicha olib borilgan: 1. Ilmiy, o’zi olgan bilimni naql etishi. 2.
Imonga, ibodatga, odob-axloqga chaqirishi. 3. Firqa va oqimlar haqida, ularning
aqidaviy, fiqhiy qarashlariga munosabati. 4. Mujtahidlarning fiqhiy hukmlarini
jamlashi va o’z fiqhiy qarashlarini ifoda etishi.
Olimning 30 ga yaqin asari bizgacha yetib kelgan. Uning fiqh, tafsir, nasihat
ruknidagi asarlari keng tarqalgan mashhur asarlar bo’lib, hozirgi davrimizga qadar
nashr etib kelinmoqda. Fiqhga oid «an-Navozil» («Voqyealar»), «Xizonatul fiqh»
(«Fiqh xazinasi (javoni)»), «al- Muqaddima fis solat» («Namozning
muqaddimasi»), «Uyunul masoil», («Masalalarning sarchashmalari»), «Fatovo»
(«Fatvolar»), «Kitobul bayon aqoidil usul» («Asoslar qoidalari bayoni kitobi»),
«Ta’sisun nazoir» («Namuna va me’yorlarni o’rnatish»), «Muxtalafur rivoya»
(«Turli rivoyatlar») asarlarida olim ilk hanafiy fiqhini aks ettirgan bo’lib, o’z
davridagi muhim manbalarga aylangan. Didaktik asarlaridan «Tanbehul g’ofiliyn»
(«G’ofillarga tanbeh»), «Bo’stonul orifiyn» («Oriflar bo’stoni») asarlari ko’p
asrlardan buyon qayta-qayta nashr etilib kelinmoqda.
Olimning tafsiri ham ahamiyatli bo’lib, u o’z davrida ilk bora faqat mo’tabar
manbalar Qur’on, hadis, sahobiy va tobein so’zlari, shuningdek, o’zidan oldingi
mufassirlar so’zlari orqali Qur’onni sharhlagan. Abu Laysning tafsiri Qur’on
tartibiga binoan tartiblashtirilgan, unda sharhlanayotgan oyat doimo zikr etib
boriladi. Tafsirda 114 suraning hammasiga sharh berilgan. U suralarning boshida,
avvalo, suraning Makka yoki Madinada nozil bo’lganini zikr etadi. Sharhlashda,
eng avvalo, mashhur sahobiy va tobein mufassirlari so’zlaridan keltiradi,
183](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_76.png)
![sharhlayotgan oyatlarining nozil bo’lish sababini ko’rsatadi. Shuningdek, qiroat
ilmi olimlari agar sharhlanayotgan oyatni turlicha o’qigan bo’lsalar, ularni zikr
etib, o’qilishiga ko’ra ma’nolarining o’zgarishlarini aytib o’tadi. Tafsirida lug’at
ilmi olimlarining so’zning ma’nosi bo’yicha fikrlarini keltiradi. Tafsir mazmunini
yanada mukammallashtirish maqsadida Payg’ambar sallallohu alayhi vasallam
hadislaridan keng foydalanadi. Ushbu tafsirda oyatlarni sharhlashda keltirilgan
ko’plab rivoyatlar uning ma’sur tafsirlar orasida eng boy ma’lumotli asar
ekanligini ko’rsatadi.
Abu Lays tafsiri manbalarga asoslanilgan, qiroat turlariga e’tibor qaratilgan,
arab tilidagi so’zlarning ma’nolari tushuntirilgan. Mazkur tafsirdagi o’ziga xos
xususiyatlardan biri bu – Qur’oni karimning tarbiyaviy jihatini yoritishga alohida
ahamiyat qaratilganidir. Abu Lays Samarqandiyning tafsir sohasida o’ziga xos
uslubidan dalolat berishi bilan birga yurtimizdagi dastlabki tafsir asari sifatida
qimmatlidir 184
.97
Uning hadis, fiqh, tafsirga oid asarlari keyingi davrlar uchun ham muhim
manba vazifasini o’tadi. Uning hadis to’plami mavjud emas. Lekin u hadislardan
keng foydalanib, ko’plab didaktik asarlar yaratgan. Shuningdek, asarlarida
hadislarning sanadlari bilan zikr etilishi, uning bu soha bo’yicha ham yetuk olim
ekanini tasdiqlaydi.
Shuningdek, «Xizonatul fiqh»ning 1467 va 1814 yillari ko’chirilgan ikki
qo’lyozma nusxasi (inv. № 5767/1, 3211/VIII), «Bo’stonul orifiyn»ning bosma va
qo’lyozma nusxalari turli mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. 1815
yili yozib tugatilgan qo’lyozma (inv. № 2436) va 1814 yili yozilgan ikkinchi bir
qo’lyozma (inv. №10635/1) nusxalari Beruniy nomidagi Sharqshunoslik
institutida saqlanmoqda. «Tanbehul g’ofiliyn»ning Buxoro amiri Haydar (1800–
1826) topshirig’i bilan 1810 yili Buxoroda (inv. № 2427/1) va 1873 yili
ko’chirilgan qo’lyozmasi (inv. № 8708/1) hamda bir qancha toshbosma nusxalari
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar xazinasida saqlanmoqda.
184](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_77.png)
![Bu asarning bir necha qo’lyozma nusxasi Sankt-Peterburg Sharqshunoslik
instituti kutubxonasida (inv. № A 860. A 343, A 342, A 761, V 254, V 4434, S
1463) saqlanmoqda. Umumiy hisobda tafsirning 77 nusxasi hozirgi davrimizgacha
yetib kelgan.
ABU JA’FAR USTRUShANIY
(vaf. 1013 y.)
Abu Ja’far Muhammad ibn Amr Sha’biy Ustrushaniy Ustrushanada tavallud
topib, Samarqandda yashagan. U Buxoro hanafiy faqihlarining ustozi Abu Bakr
Muhammad ibn Fazl Kamoriy Buxoriydan (vaf. 991 y.) fiqh ilmini o’rgangan.
Kamoriy buxorolik ilohiyotchilarga qarshi chiqib, Samarqand ilohiyot olimlarining
«Imon – yaratilgan», degan fikri tarafdori bo’lgan.
Alloma Samarqandda qozilik qilgan. Shuningdek, Abu Ja’far Ustrushaniy
iroqlik mashhur olim Abu Bakr Jassos Roziy (vaf. 980 y.)dan ham fiqh ilmidan
tahsil olgani manbalarda qayd etilgan. 404/1013 yili vafot etgan. Allomaning «al-
Jomi’ul kabir» («Katta to’plam»), «az-Ziyodot» («Ziyodalar») va «Kifoyatush
Sha’biy» («Sha’biyning kifoyasi») kabi fiqhiy asarlari ma’lum. Uning «az-
Ziyodot» asari bugungacha yetib kelmagan, faqat undan iqtiboslar mavjud.
Allomaning «Kifoyatush Sha’biy» asarining uchta qo’lyozma nusxasi O’zR FA
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Alloma Movarounnahrda hadis ilmi rivojiga ham muhim hissa qo’shgan.
Mashhur hanafiy faqihlaridan biri Abu Zayd Dabusiy (978–1039) allomaning
shogirdidir. Abu Zayd Dabusiyning «Taqvimul adilla», «Ta’sisun nazar», «al-
Asror», «al-Amadul aqso» va boshqa fiqhiy asarlari bor.105](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_78.png)
![ISMOIL IBN ABDURRAHMON
SANJAFINIY (taxm. XI asrda yashagan)
Abu Ali Ismoil ibn Abdurrahmon Sanjafiniy Ustrushananing Samarqand
yaqinidagi Sanjafin qishlog’ida tavallud topgan. Ba’zi bir manbalarda unga Ismoil
ibn Abi Abdurrahmon deb murojaat qilingan. Keyinchalik ilm istab Samarqand
shahriga keladi va shu yerda fiqh ilmini chuqur o’rganadi.
Manbalarda unga Samarqand faqihlaridan biri deb ta’rif beriladi. U ko’plab
hadislar ham rivoyat qilgan. Alloma hadislarni Abu Ibrohim ibn Ismoil Bob
Kassiy, Abu Ya’qub Abor, Said ibn Xushnom, Abu Bakr Jurjoniy va boshqalardan
rivoyat qilgan. Allomadan hadislarni Muhammad ibn Ahmad ibn Hoshim Dihniy,
Muhammad ibn Osim Qatavoniy va Abdulloh ibn Mas’ud ibn Komil
Samarqandiylar Ismoil ibn Abdurrahmon Sanjafiniydan hadis rivoyat qilishgan.11
Mavjud manbalarda allomaning tavallud topgan yoki vafot etgan yili haqida birorta
ma’lumot keltirilmagan.
LOMIShIY SAMARQANDIY
(1050–1128)
Husayn ibn Ali ibn Abulqosim, Abulali Lomishiy Samarqandiy nomi bilan
tanilgan muhaddis va hanafiy faqihi bo’lgan. Alloma 441/1050 yilda Farg’onaning
Lomish qishlog’ida tavallud topgan. O’sha davrda, ilm borasida unga teng
keladigan kishi bo’lmagan. Umrining ko’p qismini Samarqandda ilm ziyosida
o’tkazgan. U kishi ustozlari bo’lmish Qozi Muhammad ibn Hasan ibn Mansur
Nasafiy, Hofiz Abdurrahmon ibn Abdurrahim Qassor, Abulali Husayn ibn
Abdulmalik Nasafiylardan tahsil olgan.141
Allomaning yozgan asarlari haqida manbalarda ma’lumotlar keltirilmagan.
Olimni 515/1121 yilda Movarounnahr hukmdori Bag’dodga xalifa saroyiga xizmat
bilan jo’natadi. Olim Bag’dodga xalifaning huzuriga boradi. 522/1128 yilda o’z](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_79.png)
![ishlarini tugatganidan keyin, u kishiga qaytib ketishidan oldin haj qilib ketishini
taklif etganida, u o’ziga topshirilgan ishni bajarishni istab, haj qilmasdan
Samarqandga qaytib kelgan.142 Sam’oniyning aytishicha, Samarqand podshosi
Muhammad ibn Sulaymon uni Marvga elchi qilib yuboradi.143
ABULHASAN ISBIYJOBIY SAMARQANDIY
(1062–1141)
Abulhasan Ali ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Ali ibn Muhammad ibn
Is’hoq Bahouddin Isbiyjobiy Samarqandiy 454/1062 yilda Isbiyjobda, jumadul
avval (may) oyida tug’ilgan.
Alloma Samarqandda yashab ijod qilgan. O’sha davrda Abu Hanifa mazhabi
yo’l-yo’riqlarini allomachalik biladigan kishi Movarounnahrda bo’lmagan. U
muftiy bo’lgan va shayx ul islom darajasiga ko’tarilgan. Allomaning mazhab
bo’yicha fikrlarini quvvatlaydigan as’hoblari va shu bilan birga u kishiga muxolif
chiqadiganlar ham bo’lgan.
Abulhasan Samarqandiy Samarqand imomlaridan biri bo’lgan ustozi Abulali
Hasan ibn Ali ibn Ahmad ibn Robi’ ibn Shofi’ ibn Mu’min Sankabosiydan hadis
eshitib ta’lim olgan. Shu ustozi fatvo va boshqa masalalarni chiqarishga ijozat
bergan.154
Allomaning «al-Fatovo» («Fatvolar»), «Sharh muxtasarit Tahoviy»
(«Tahoviy muxtasariga sharh»), «al- Bahr mu’ziy» («Taskinlantiruvchi dengiz»),
«Sharhul mabsut» («Mufassal sharh») asarlari mashhur. Allomaning asarlaridan
islom huquqining naqadar buyukligi, ulardan insonlar ibodat, muomala va hayot
tarzini o’tkazishda foydalanish yo’llarini bilib olishi mumkin. Allomaning tarixi va
ilmiy meroslarini o’rganish, islom fiqhiy masalalarini yanada teranroq
o’rganishlikda katta ahamiyat kasb etadi. Alloma 535/1141 yilning 23 zulqa’da/29
iyun kunida Samarqandda vafot etgan.155](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_80.png)
![NAJMUDDIN UMAR NASAFIY
SAMARQANDIY (1068–1142)
Ulug’ olim, hanafiy mazhabi faqihi, mufassir, muhaddis, muarrix, fozil, usul
ilmi olimi, mutakallim, nahv (grammatika) ilmi olimi va ulkan hofiz, allomaning
to’liq ismi manbalarda Najmuddin Abu Hafs Umar ibn Muhammad ibn Ahmad ibn
Ismoil ibn Muhammad ibn Ali ibn Luqmon Nasafiy summa Samarqandiy hofiz,
faqih, zohid, hanafiy tarzida keltirilgan.
Asli nasaflik bo’lib, umrining asosiy qismini Samarqandda o’tkazgani uchun
unga Nasafiy summa Samarqandiy («nasaflik», so’ngra «samarqandlik») nisbalari
ishlatilgan. Ba’zan u Moturidiy nisbasi bilan zikr etiladi. Bu olimning Imom al-
Moturidiy ta’limotini yuzaga olib chiqqan izdoshlari davrasida ta’lim olgani
hamda kalom va fiqh asoslarini bayon qilishda ko’p holatda Moturidiyning
qarashlariga tayanganligini ko’rsatadi. O’rta asr islom manbalarida olimlar ismiga
laqab va unvonlarni qo’shib yozish an’anasi keng tarqalgan. Manbalarda Nasafiy
ko’proq «Najmuddin» («dinning yulduzi») laqabi, shuningdek, «Muftiy saqolayn»
(«ins va jinlarning muftiysi») kabi nomlar bilan sifatlangan.157
Abu Hafs Nasafiy 460/1068 yilda Nasaf shahrida tug’ilgan bo’lib, u
boshlang’ich bilimlar bilan bir qatorda kalom va fiqh ilmlarini otasi Muhammad
ibn Ahmaddan o’rganadi. Muhammad ibn Ahmad o’z navbatida, nasaflik olim
Abulabbos Mustag’firiy Nasafiyning (vaf. 432/1041 y.) shogirdi bo’lgan Abu Hafs
Nasafiy «Matla’un nujum» («Yulduzlarning ko’rinishi») to’plamida otasidan
rivoyat qilingan hadislarni keltiradi.
Abu Hafs Nasafiy hadisga oid dastlabki ilmlarni nasaflik muhaddislardan
olgan.160. Keyinchalik Abu Hafs Nasafiy o’z bilimlarini oshirish maqsadida
Samarqandga keladi va u yerda Movarounnahr hamda Xurosonning turli
shaharlaridan kelgan ko’plab olimlardan hadis, fiqh, kalom ilmlarini o’rganadi.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_81.png)
![Abu Hafs Nasafiy 477/1085–492/1099 va 507/1113– 508/1114 yillar
Bag’dodda bo’lib, u yerda bir qancha bag’dodlik olimlardan muhaddislardan hadis
ilmidan dars olgan va «Matla’un nujum» («Yulduzlarning ko’rinishi») to’plamida
ulardan yuzga yaqin hadis rivoyat qilgan.
Nasafiy fiqh ilmini fiqhshunos Abulyusr Pazdaviydan (vaf. 482/1089 y.)
o’rganganligi kayd qilib o’tiladi. Bu borada «al-Hidoya» asarining muallifi
Burhoniddin Marg’inoniy: «Men Najmuddin Umarning «Kamina 550 ustozdan
hadis rivoyat qilurman», deb aytganini eshitganman», – deydi. Tafsir ilmini
Nasafiy, asosan, Nasafda Nuhiy sulolasi vakillaridan biri Abu Muhammad Ismoil
ibn Muhammad Nuhiydan (1033-1089) o’rganganligini «Matla’un nujum»ning
Qur’on bobidan bilib olish mumkin.
Nasafiy moturidiy ta’limotini rivojlantirgan Abul Mu’in Nasafiydan (1027-
1114) kalom ilmi bo’yicha ta’lim oladi va uning asarlari asosida hanafiy-moturidiy
ta’limotining «kompendium»ini tuzadi. Abu Hafs Nasafiy ushbu ta’limotni
Samarqand madrasa va masjid ta’lim dasturiga kiritadi. Moturidiy ta’limoti
avvallari ko’proq tor doirada o’qitilgan bo’lsa, XII asr boshlariga kelib, boshqa
hududlarga yoyila boshladi. Aynan Abu Hafs Nasafiy ushbu ta’limotning yanada
keng yoyilishiga katta hissa qo’shdi.164
O’z navbatida allomadan hadis va fiqh ilmlari bo’yicha o’g’li Ahmad (1113–
1158), «al-Hidoya» asari muallifi Burhonuddin Marg’inoniy, Ahmad ibn Ali ibn
Abdulaziz Abu Bakr Zohir Balxiy (vaf. 1158-59 y.), xorazmlik adib Ahmad Xatib
Xorazmiy (taxm. 1091–1187), Muhammad ibn Hasan Kosoniy (vaf. 1180 y.),
Umar ibn Muhammad ibn Umar Uqayliy, Muhammad ibn Ibrohim Turayshtiy,
Abu Hafs Umar ibn Ahmad Shabibiy va uning o’g’li Abu Lays Ahmad ibn Umar
va boshqalar ta’lim olishgan.
Alloma 537 hijriy yilda jumadul avval oyining 12 kuni (1142 yil 2 dekabr)
Samarqandda vafot etgan. Umar Nasafiy qabri Chokardizada shayx Abu Mansur
Moturidiyning qabri yaqinidadir.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_82.png)
![Abu Hafs Nasafiy tafsir, adab, tarix va hadis ilmlari bilimdoni bo’lib, hadis va
tarixga doir ko’plab ma’lumotlarni jamlab kitob tasnif qilish borasida shuhrat
qozongan va turli ilmlarga doir yuzga yaqin asarlar yozgan. «Aqoidun Nasafiya»
(«Nasafiy aqidasi») asari g’oyatda mashhur va aqida kitoblarining mo’tabari
sanaladi. Bundan tashqari, uning «al-Ijozot mutarjima bil hurufil mu’jama»,
(«Alifboning tarjimasiga ijozat») «al-Ish’or bil muxtor minal ash’or» («She’rlardan
tanlab olingan she’r»), «al-Akmalul atvol fi tafsiril Qur’on» («Qur’on tafsiridagi
mangu komillik»), «at-Taysir fi ilmit tafsir» («Tafsirga oid yengillashtirilgan
kitob»), «Ti’dodush shuyux Umar» («Umarning mashoyixlari ro’yxati»), «al-
Manzumatun Nasafiya fil xilofiyot» («Nasafiyning munozarali masalalarga oid
manzumasi»), «La’batur rag’oib li bahsil g’aroib» («G’aroyib narsalarni izlash
uchun orzular o’yini»), «Qaydul avobid» («Vahshiy hayvonlarning kishani»),
«Tarixi Buxoro» («Buxoro tarixi»), «Tarixi Marv» («Marv tarixi»), «Kitobul qand
fi zikri ulamoi Samarqand» («Samarqand ulamolari xotirasiga doir qand(dek shirin
kitob)»), Shayboniyning «al-Jomi’us sag’iyr fi furu’il fiqhil hanafiy» («Hanafiy
mazhabi furu’ul fiqhiga oid kichik to’plam») asarini nazmga o’girgan, «Xasoisul
lug’at» («Til xususiyatlari»), «Zallatul qori fi bayonil xato fi qiroatil Qur’onil
kariym va anvoihi va hukmihi» («Qorining Qur’oni karim tilovatidagi xatolari
bayoni, uning turlari va hukmlari»), fiqh istilohi haqidagi «Tilbatut talaba»
(«Talabalar istagi»), «Bayonu mazhabil mutasavvifa» («So’fiylar yo’li bayoni»),
«Sahihul Buxoriy»ga sharh yozib, ni an-Najoh i arh axboris sihoh» («Ishonchli
to’plamlardagi hadislar sharhida erishilgan muvaffaqiyat») deb nomlangan,
«Majma’ul ulum» («Ilmlar to’plami»), «al-Mavoqiyt» («Belgilangan vaqt»), «al-
Xasois fil masoilil fiqhiya» («Fiqhiy masalalarning o’ziga xos xususiyatlari»), «al-
Xasoil fil furu’» («Tarmoqlar hosili»), «Tatviylul asfor fi tahsilil axbor» («Hadis
to’plash maqsadida safarlarda uzoq bo’lish») kabi asarlari ma’lum.
Allomaning hanafiy mazhabiga oid mashhur «Man- zuma»165si bor. U
kitobni 500/1107 yili yozib tugatgan.](/data/documents/d4df01b0-6c17-4964-9e0c-e0f881020ba6/page_83.png)
XI- XII asrlarda Samarqanda islomiy ilmlarning rivojlanish tarixi Reja: 1.bob- Arab xalifaligining Markaziy Osiyoni bosib olishi va islom dinini tarqalishi 1.1 Arab xalifalifining tashkil topishi va islom dinining shakllanishi..................... 1.2 Markaziy Osiyo va Samarqandni zabt etilishi ................................................. 1.3 Samarqandda ............................................................ 2 bob – Samarqandda islom dinining keng tarqalishi va islom tasiri . 1.1 Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o’zgarishlar............................................. 1.2 Samarqand madrasalarb paydo bo’lishi va ularning ta’limdagi ro’li................. 1.3 Ta’lim tizimidagi o’zgarishlar ........................................................... 3 .bob Samarqandda islomiy ilmlar taroqqiyoti . 1.1 Fiqh............................................................................................................. 1.2 Hadis........................................................................................................... 1.3 Tasavvuf.......................................................................................................
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi: Tadqiqotchi- olimlarning fikricha, Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV- XV asrlarda bamisoli po‘rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy-madaniy yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan Sharq uyg‘onish davri – Sharq Renessansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan. Shu bilan birga, ko‘plab tadqiqotchilar qayd etganidek, agar Yevropa Uyg‘onish davrining natijalari sifatida adabiyot va san’at asarlari, arxitektura durdonalari, tibbiyot va insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan bo‘lsa, Sharq Uyg‘onish davrining o‘ziga xos xususiyati, avvalo, matematika, astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon bo‘ldi. O‘rta asrlarning ilk davrida Sharqda amalga oshirilgan buyuk ilmiy kashfiyotlar haqida gapirar ekanmiz, zamonaviy matematika, trigonometriya va geografiya fanlari taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy nomini birinchilar qatorida tilga olamiz. U o‘nlik pozitsion hisoblash tizimini, nol belgisi va qutblar koordinatalarini birinchilardan bo‘lib asoslab berdi va amaliyotga tatbiq etdi. Bu esa matematika va astronomiya fanlari rivojida keskin burilish yasadi. Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma’lumot va traktatlarni bayon etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim nazariyasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunyo ilm-fani rivojidagi xizmatlari umume’tirof etilgan bo‘lib, Sharq olimlari orasida faqat uning nomi va asarlari «algoritm» va «algebra» kabi zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi .
Ahmad Farg‘oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari” fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o‘lchovi haqidagi dastlabki ma’lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko‘rinishga ega ekani xususidagi dalillar mavjud bo‘lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida astronomiya bo‘yicha asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan hamda Buyuk geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ahmad Farg‘oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning o‘rta asrlardagi asosiy astronomik asbob – usturlob nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida “nilomer” degan, ko‘p asrlar davomida suv sathini o‘lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo‘ldi 1 . ‘ Eng mu h imi, islo h otlarimiz samarasini yurtimizda yashayotgan h ar bir inson, h ar bir oila bugun o‘z h ayotida h is etishi kerak. Buning uchun barcha bo‘ g‘ indagi ra h barlar foizlar, ra q amlar, q o g‘ ozning ortidan q uvmasdan, h ar bir fu q aro uchun, uning h ayotiy manfaatlarini ta’minlash uchun ishlashi shart. Shunda nuroniy keksalarimiz, mu h taram otaxon va onaxonlarimiz, h urmatli ayollarimiz, aziz farzandlarimiz, jajji nabiralarimiz, ko‘pmillatli butun xal q imiz bizdan rozi bo‘ladi” 2 . IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham 1 Prezident Islom Karimovning “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqi – 16.05.2014 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezmidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi (2020 yil 25 yanvar) .uz.u
joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movaraunnahrda xatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvi o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Muammoning o’rganilganlik darajasi va metodologik asosi. IX-XII asrlarda islomiy ilmlar musulmon sharqida tezlik bilan rivojlangan bunga sabab esa buyuk allomalarni yetishib chiqqanligini aytib o’tish mumkin. Bular : Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy , Imom al-Moturidiy,Abu Lays Samarqandiy , Imom ad- Dorimiy kabi mutafakkirlar o’z hissalarini qo’shgan. Arablar o’rta osiyoni egglagandan so’ng islom dini tarqaldi va rivojlandi. Tadqiqot ish i ning ob’ektini : Allomalarni islomiy ilmlar rivojiga qo’shgan hissasi Tadqiqot ish i ning predmeti : Islomiy ilmlarni Samarqand misolida o’rganish va tahlil qilish. Tadqiqot ishining maqsadi. Islom ta’limoti (ilohiyoti va amaliyoti)da oila munosabatlarining etikasi hamda hozirgi davrdagi turmush ma’naviyatini yuksaltirish kontekstida tizimli, ilmiy – falsafiy tahlil orqali, oila munosabatlari tizimiga dunyoviy va diniy madaniyat elementlarini singdirish qonuniyatlari va mexanizmlarini ilmiy asoslashdan iborat. Tadqiqot ishining vazifalari : - islom ta’limotida oila munosabatlarining vujudga kelishi va takomillashuvi jarayonini falsafiy-nazariy tahlil etish; - Sharq va G‘arbdagi oila etikasining qiyosiy tahlili orqali islomiy qadriyatlarning roli ko‘rsatib berish;
- oilaviy munosabatlarni mustahkamlashda islom ta’limotidagi aqidaviy, huquqiy va diniy-falsafiy asoslarini o‘rganib, ulardan ijodiy foydalanish imkoniyatlarini aniqlash; - globallashuv jarayonida oilada ma’naviy barkamol, jismoniy sog‘lom avlodni tarbiyalashda diniy meros va milliy qadriyatlardan oqilona foylanish yo‘llari va usullarini ilmiy asoslash; Tadqiqotning ilmiy yangiluigi: “ IX-XII asrlarda Samarqannda islomiy ilmlar rivojlanishi” mavzusini yoritishda qo„yilgan maqsad va vazifalar quyidagilardan iborat. - Bu davrdagi allomalar ilmiy merosini o’rganish - Samarqandlik muhaddislarni ilmiy bayon qilish -