logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. XVI asrda. Turklar

XVI asrda. Turklar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

291.767578125 KB
Ko'chirib olish
XVI asrda. Turklar REJA: Kirish I BOB 1.1. Sharqdagi turk istilolari 1.2. 16-asrning birinchi yarmida Kichik Osiyodagi xalq qo zg olonlari.ʻ ʻ II BOB 2.1. 16-asrning birinchi yarmidagi turk istilolari. 16-asr edi 2.2. 16-asr 2-yarmi - 17-asrning birinchi yarmida Usmonli imperiyasining xalqaro mavqei. III BOB 3.1.Aqliyhujum”metodi 3.2. Zigzag metodi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Anadoluda turk qabilalari tomonidan shakllangan. Davlat 1922 yilgacha - Turkiya Respublikasi tashkil topgan paytgacha mavjud edi. Birinchi sulton - asoschi nomi bilan atalgan. Sulton o z hukmronligining boshida Sakaryaʻ daryosining g arbiy qismidagi yerning muhim qismi bo lgan Marmara va Qora ʻ ʻ dengizlardan hududlarni qo shib olib, o z merosini kengaytirdi. ʻ ʻ Usmon vafotidan keyin taxtga O‘rxon o‘tirdi. Uning hukmronligi yillarida davlatning poytaxti - Bursa (sobiq Vizantiya shahri) tasdiqlangan. O rxondan ʻ keyin uning to ng ich o g li Murod 1 hukmdor bo ldi.Bu buyuk davlat arbobi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Yevropada o z davlati qo shinlarining mavjudligini mustahkamlashga muvaffaq ʻ ʻ bo ldi. 1389-yilda 1-murod serb knyazini mag lub etdi. Bu jang natijasida ʻ ʻ Usmonlilar imperiyasi Dunayning janubiy hududining katta qismini egallab oldi. Mamlakatdagi boshqaruv tizimi vizantiya, saljuqiy va arab an’ana va urf-odatlari uyg‘unligiga asoslangan edi. Usmonlilar bosib olgan yerlarda ular imkon qadar mahalliy urf-odatlarni saqlab qolishga, tarixan o rnatilgan munosabatlarni ʻ buzmaslikka harakat qilganlar. Usmonlilar imperiyasi hududi Murod 1ning o g li Boyazid 1 davrida yanada ʻ ʻ kengaydi. Eng muhim g alaba 1396-yilda (Dunay bo yida) Nikopol jangi bo ldi. ʻ ʻ ʻ Biroq, tashqi farovonlikka qaramay, Usmonli imperiyasi tashqi va ichki juda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Asosan, hukmdorning odobli xulq-atvori, ulkan harami, saroydagi nafis marosimlari ko pchilik g ozilarni g azablantirgan. Bundan ʻ ʻ ʻ tashqari, Boyazidning Kichik Osiyodagi musulmonlar va boshqa g‘oziylarga qarshi yurishlari ham xavotirga sabab bo‘lgan. Natijada mahalliy beklarning aksariyati Tamerlanning huzuriga borib, uni Usmonli hukmdoriga qarshi urush boshlashga ko‘ndiradi. 1402 yilgi jang natijasida Boyazid qo shini mag lubiyatga ʻ ʻ uchradi, hukmdorning o zi asirga olinadi. Temurning keyingi yurishlari natijasida ʻ Usmonli imperiyasi parchalanib ketdi. Biroq sultonlar mamlakatning ayrim hududlari ustidan hokimiyatni saqlab qoldilar. XV asr davomida Usmonlilar davlati ichki qayta tashkil etish va chegaralarni tashqi kengaytirish va mustahkamlash siyosatini olib bordi. Imperiya uchun "oltin" 16-asr edi. Bu davrda Sulaymon 1 berib, mamlakatni boshqargan katta ahamiyatga ega davlatning dengiz qudratini mustahkamlash. 16- asr o rtalari me morchilik va adabiyotning gullagan davri bo ldi.ʻ ʼ ʻ Usmonlilar imperiyasida o sha davrda feodal munosabatlari hukmron bo lgan, ʻ ʻ harbiy tashkilot va ma muriy tizim qonun asosida tuzilgan edi. ʼ Shuni ta'kidlash kerakki, bu vaqtdan keyin (Sulaymon 1 hukmronligidan keyin) sultonlarning aksariyati ancha zaif hukmdorlar bo'lib chiqdi. 17-asr boshlarida shtatda hokimiyat islohoti o tkazildi. Ilgari imperiyada juda shafqatsiz an'ana ʻ mavjud edi - taxtga o'tirgan sulton o'zining barcha ukalarini o'ldirgan. 1603 yildan boshlab hukmdorlarning aka-ukalari va ularning qarindoshlari saroyning maxsus, chekka qismida, hukmdorning vafotigacha butun umrlarini o'tkazdilar. Sulton vafot etgach, uning o‘rniga asirlarning kattasi o‘tirdi. Oqibatda XVII-XVIII asrlarda hukmronlik qilgan deyarli barcha sultonlar intellektual rivojlangan emas va, albatta, siyosiy tajribaga ega emas edilar. Loyiq hukmdor bo‘lmagani uchun ulkan mamlakat o‘z birligini yo‘qota boshladi, hokimiyatning o‘zi esa juda tez zaiflasha boshladi. Natijada, 18-asrda Usmonli imperiyasi O'rta er dengizida o'z kuchining katta qismini yo'qotdi. Yetti yillik urushning tugashi davlatga yangi hujumlarni keltirib chiqardi. Shunday qilib, imperiya Avstriyaning eski dushmani bilan bir qatorda yangi dushman - Rossiyani ham qo'lga kiritdi. XV asr oxiriga kelib Usmonlilar davlati turk sultonlari va harbiy-feodal zodagonlarining bosqinchilik siyosati natijasida ulkan feodal imperiyaga aylandi. Unga Kichik Osiyo, Serbiya, Bolgariya, Gretsiya, Albaniya, Bosniya, Gersegovina va vassal Moldaviya, Valaxiya va Qrim xonligi kirgan. Bosib olingan mamlakatlar boyliklarining talon-taroj qilinishi o‘z va bosib olingan xalqlarning ekspluatatsiyasi bilan bir qatorda turk bosqinchilarining harbiy qudratining yanada oshishiga xizmat qildi. Harbiy-feodal zodagonlar manfaatlarini ko zlab bosqinchilik siyosatini olib borgan turk sultonlari o zlarini “g ozi” (e tiqodʻ ʻ ʻ ʼ uchun kurashuvchi) deb ataydigan ko plab foyda va sarguzasht izlovchilar tomon ʻ oqib keldilar. Bolqon yarim oroli mamlakatlarida sodir bo lgan feodal tarqoqlik, ʻ feodal va diniy nizolar turk bosqinchilarining intilishlarini ro yobga chiqarishga ʻ yordam berdi, ular birlashgan va uyushgan qarshilikka duch kelmadilar. Turk istilochilari birin-ketin hududlarni egallab, bosib olingan xalqlarning moddiy resurslaridan yangi yurishlar uyushtirish uchun foydalandilar. Bolqon ustalari yordamida ular kuchli artilleriya yaratdilar, bu turk armiyasining harbiy qudratini ancha oshirdi. Bularning barchasi natijasida XVI asrga kelib Usmonli imperiyasi. qudratli harbiy kuchga aylandi, uning armiyasi tez orada Sharqda Safaviylar davlati hukmdorlarini va Misr mamluklarini tor-mor keltirdi va chexlar va vengerlarni mag'lub etib, G'arbda Vena devorlariga yaqinlashdi. Usmonli imperiyasi tarixida 16-asr G arb va Sharqdagi uzluksiz tajovuzkor ʻ urushlar, turk feodallarining dehqonlar ommasiga qarshi hujumining kuchayishi va bir necha bor qurol ko targan dehqonlarning qattiq qarshiliklari bilan tavsiflanadi. ʻ feodal zulmiga qarshi. I BOB 1.1. Sharqdagi turk istilolari Avvalgi davrda bo‘lgani kabi turklar o‘zlarining harbiy ustunliklaridan foydalanib, hujum siyosatini olib bordilar. XVI asr boshlarida. Turk feodallarining bosqiyosatining asosiy ob'ektlari Eron, Armaniston, Kurdiston va arab mamlakatlari edi. 1514 yilgi jangda Chapdiranda Turk armiyasi kuchli artilleriyaga ega bo lganʻ Sulton Salim I boshchiligida Safaviylar davlati qo shinini mag lub etdi.Salim I ʻ ʻ Tabrizni egallab, u yerdan katta harbiy o lja, jumladan, Shoh Ismoilning shaxsiy ʻ xazinasini olib chiqdi, shuningdek, minglab eng yaxshi eronliklarni yubordi. hunarmandlar saroyga xizmat qilish uchun Istanbulga va turkcha biladilar. O sha ʻ davrda Iznikga olib kelingan eronlik hunarmandlar Turkiyada rangli sopol buyumlar ishlab chiqarishga asos solgan bo lib, Istanbul, Bursa va boshqa ʻ shaharlarda saroy va masjidlar qurilishida foydalanilgan. 1514-1515 yillarda turk istilochilari Sharqiy Armaniston, Kurdiston va Shimoliy Mesopotamiyani Mosulgacha bosib oldilar. 1516-1517 yillardagi yurishlarda. Sulton Salim I o z ʻ qo shinlarini Suriya va Arabistonning bir qismiga ham egalik qilgan mamluklar ʻ hukmronligi ostidagi Misrga qarshi yubordi. Mamluklar qo shini ustidan ʻ qozonilgan g alaba musulmonlarning muqaddas Makka va Madina shaharlari bilan ʻ birga butun Suriya va Hijozni Usmonlilar qo liga berdi. 1517 yilda Usmonli ʻ qo'shinlari Misrni bosib oldilar. Qimmatbaho idishlar va mahalliy hukmdorlarning xazinasi ko rinishidagi kamtarona harbiy o ljalar Istanbulga yuborilgan. ʻ ʻ Mamluklar ustidan qozonilgan g alaba natijasida turk istilochilari O rta yer ʻ ʻ dengizi va Qizil dengizdagi eng muhim savdo markazlari ustidan nazorat o rnatdilar. Diyorbekir, Halab (Halab), Mosul, Damashq kabi shaharlar turklar ʻ hukmronligi istehkomlariga aylantirildi. Tez orada bu yerda kuchli yangicha garnizonlari joylashtirilib, sulton hokimlari ixtiyoriga topshirildi. Ular sultonning yangi mulklari chegaralarini qo'riqlab, harbiy va politsiya xizmatlarini bajardilar. Bu shaharlar ayni paytda turk fuqarolik boshqaruvining markazlari bo lib, ular ʻ asosan shu viloyatlar aholisidan soliqlar hamda xazinaga tushadigan boshqa tushumlarni yig ib, hisobini yuritgan. Yig'ilgan mablag'lar har yili Istanbulga ʻ sudga yuborilardi. Usmonli imperiyasi 16-asrning o rtalarida o zining eng katta ʻ ʻ qudratiga erishdi. Sulton Sulaymon I (1520-1566) davrida, turklar tomonidan Qonun chiqaruvchi (Kanuniy) deb atalgan. Ko'p sonli harbiy g'alabalari va saroyning hashamati uchun bu sulton yevropaliklardan Sulaymon Buyuk nomini oldi. Sulaymon I zodagonlar manfaatlaridan kelib chiqib, imperiya hududini nafaqat Sharqda, balki Yevropada ham kengaytirishga intildi. 1521-yilda Belgradni bosib olgan turk bosqinchilari 1526-1543-yillarda o z zimmalariga olishdi.ʻ Vengriyaga qarshi beshta kampaniya. 1526 yil Mohachdagi g'alabadan so'ng turklar 1529 yilda Vena yaqinida jiddiy mag'lubiyatga uchradilar. Lekin bu Janubiy Vengriyani turklar hukmronligidan ozod eta olmadi. Tez orada Markaziy Vengriya turklar tomonidan bosib olindi. 1543-yilda Vengriyaning turklar tomonidan bosib olingan qismi 12 viloyatga bo lingan va sulton gubernatori ʻ tasarrufiga o tgan. ʻ Vengriyaning zabt etilishi, boshqa mamlakatlar singari, uning shahar va qishloqlarini talon-taroj qilish bilan birga turk harbiy-feodal elitasining yanada boyib ketishiga xizmat qildi. Sulaymonning Vengriyaga qarshi yurishlari boshqa yo'nalishlardagi harbiy yurishlar bilan aralashib ketdi. 1522 yilda Rodos oroli turklar tomonidan bosib olindi. 1534-yilda turk bosqinchilari Kavkazga dahshatli bosqinchilik uyushtirdilar. Bu yerda Shirvon va G arbiy Gruziyani egalladilar. Sohil ʻ Arabistonini ham egallab, Bag'dod va Basra orqali Fors ko'rfaziga yo'l oldilar. Shu bilan birga, Turkiyaning O'rta er dengizi floti venetsiyaliklarni Egey arxipelagidagi orollarning ko'p qismidan siqib chiqardi, Tripoli va Jazoir Afrikaning shimoliy qirg'og'ida Turkiyaga qo'shildi. XVI asrning ikkinchi yarmida. Usmonli feodal imperiyasi uch qit'aga tarqaldi: Budapesht va Shimoliy Tavriyadan Afrikaning shimoliy sohillarigacha, Bag'dod va Tabrizdan Marokash chegaralarigacha. Qora va Marmara dengizlari Usmonli imperiyasining ichki havzalariga aylandi. Shu tariqa Janubi-Sharqiy Yevropa, Kichik Osiyoning keng hududlari va Shimoliy Afrika . Turk bosqinlari shahar va qishloqlarning shafqatsizlarcha vayron qilinishi, moddiy va madaniy boyliklarning talon-taroj qilinishi, yuz minglab tinch aholining qullikka surgun qilinishi bilan kechdi. Turk bo'yinturug'i ostiga tushgan Bolqon, Kavkaz, Arab va boshqa xalqlar uchun ular tarixiy falokat bo'lib, ularning iqtisodiy va madaniy rivojlanish jarayonini uzoq muddatga kechiktirdi. Ayni paytda turk feodallarining bosqinchilik siyosati turk xalqining o‘zi uchun ham nihoyatda salbiy oqibatlarga olib keldi. Faqat feodal zodagonlarning boyib ketishiga hissa qo'shib, ikkinchisining o'z xalqi ustidan iqtisodiy va siyosiy hokimiyatini mustahkamladi. Turk feodallari va ularning davlati mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini charchatib, vayron qilib, turk xalqini iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda orqada qolishga mahkum qildi. Qishloq xo'jaligi tizimi XVI asrda. Usmonli imperiyasida rivojlangan feodal munosabatlari hukmron edi. Yerga feodal mulkchilik bir necha shakllarda bo'lgan. 16-asr oxirigacha Usmonli imperiyasi erlarining katta qismi davlat mulki bo lib, uning oliy boshqaruvchisiʻ Sulton edi. Lekin bu yerlarning faqat bir qismi bevosita xazina nazoratida edi. Davlat yer fondining salmoqli qismi sultonning o ziga tegishli bo lgan mulklar ʻ ʻ (domenlar) – Bolgariya, Frakiya, Makedoniya, Bosniya, Serbiya va Xorvatiyadagi eng yaxshi yerlar edi. Bu yerlardan olinadigan daromadlar butunlay sultonning shaxsiy ixtiyoriga va uning saroyini ta’minlash uchun olinardi. Anadoluning ko pgina hududlari (masalan, Amasiya, Qaysar, Tokat, Karaman va boshqalar) ʻ ham Sulton va uning oilasi – o g illari va boshqa yaqin qarindoshlarining mulki ʻ ʻ bo lgan. ʻ Sulton davlat yerlarini feodallarga harbiy feodallik shartlari asosida merosxo rlikka ʻ bo lib bergan. Kichik va yirik fiflar egalari (“timarlar” - 3 ming akcegacha va ʻ “zeamets” - 3 mingdan 100 ming akcegacha bo'lgan) sultonning chaqirig'iga binoan yurishlarda qatnashish uchun kelishlari shart edi. jihozlangan otliqlarning belgilangan sonining boshlig'i (daromadga muvofiq). Bu yerlar feodallar iqtisodiy qudratining asosi va davlat harbiy qudratining eng muhim manbai bo'lib xizmat qilgan. Xuddi shu davlat yerlari fondidan sulton saroy va viloyat arboblariga yer taqsimlab bergan, daromadlari (ular hassalar deb atalar, ulardan olinadigan daromad esa 100 000 akçe va undan ko p miqdorda aniqlangan) to liq boqishgaʻ ʻ ketgan. ish haqi evaziga davlat arboblari. Har bir muhtaram o‘z mansabini saqlab qolgan holdagina o‘ziga berilgan yerlardan tushgan daromaddan foydalangan. XVI asrda. timarlar, zeametslar va xaslar egalari odatda shaharlarda yashagan va o'z xo'jaliklarini yuritmagan. Ular yerda o tirgan dehqonlardan feodal ʻ majburiyatlarini boshqaruvchi va soliqchilar, ko pincha soliqchilar yordamida ʻ undirdilar. Feodal yer egaligining yana bir shakli vaqf mulklari deb atalgan. Ushbu turkumga kattalar kiradi yer maydonlari , ular masjidlar va boshqa turli diniy va xayriya muassasalariga to'liq tegishli edi. Bu yer egaliklari Usmonlilar imperiyasidagi musulmon ruhoniylarining eng kuchli siyosiy ta’sirining iqtisodiy asosi edi. Xususiy feodal mulk toifasiga feodallarning yerlari kirgan, ular har qanday xizmatlari uchun berilgan mulklarni cheksiz tasarruf etish huquqi uchun maxsus sulton nizomlarini olganlar. Yerga feodal mulkchilikning bu toifasi (u “mulk” deb atalgan) Usmonlilar davlatida tashkil topishning dastlabki bosqichidayoq vujudga kelgan. Xachirlar soni doimiy ravishda ko'payib borayotganiga qaramay, ularning ulushi 16-asrning oxirigacha kichik edi. Dehqonlarning yerdan foydalanishi va dehqonlarning mavqei Feodal mulkning barcha toifalaridagi yerlar dehqonlarning irsiy foydalanishida edi. Butun Usmonli imperiyasi hududida feodallar yerlarida o tirgan dehqonlar raya ʻ (raya, raya) deb nomlanuvchi yozuvchi kitoblarga kiritilgan va ularga ajratilgan yerlarni yetishtirishga majbur bo lgan. Rayatlarning o'z joylariga biriktirilishi XV ʻ asrning oxirlaridayoq qonunlarda qayd etilgan. 16-asr davomida butun imperiyada dehqonlarning qullikka aylanishi jarayoni va 16-asrning ikkinchi yarmida sodir bo ldi. Sulaymon qonuni nihoyat dehqonlarni yerga bog'lashni tasdiqladi. Qonunda ʻ aytilishicha, rayat u reestriga kiritilgan feodalning erida yashashga majburdir. Agar rayot o zboshimchalik bilan o ziga ajratilgan yerni tashlab, boshqa feodalning ʻ ʻ yeriga ko chib ketgan bo lsa, avvalgi egasi uni 15-20 yil davomida kuzatib, jarimaʻ ʻ solib qaytishga majbur qilishi mumkin edi. O'zlariga ajratilgan yerlarni qayta ishlagan rayat dehqonlari yer egasi foydasiga ko'plab feodal majburiyatlarini o'z zimmalariga olganlar. XVI asrda. Usmonlilar imperiyasida feodal rentasining uchchala shakli - mehnat, oziq-ovqat va naqd pul mavjud edi. Eng keng tarqalgan mahsulot ijarasi edi. Raya musulmonlari g'alla, bog'dorchilik va bog'dorchilik ekinlari hosilidan ushr to'lashlari, barcha turdagi chorva mollaridan soliq to'lashlari, shuningdek, em-xashak majburiyatini bajarishlari shart edi. Yer egasi huquqbuzarlarni jazolash va jarima solishga haqli edi. Ayrim hududlarda dehqonlar ham yiliga bir necha kun yer egasi uchun uzumzorda, uy qurishda, o tin, somon, pichan yetkazib berishda, unga har xil ʻ sovg alar olib kelishda va hokazolarda ishlashga majbur bo lgan. Yuqorida sanab ʻ ʻ o'tilgan barcha vazifalarni musulmon bo'lmaganlar ham bajarishlari shart edi. Lekin bundan tashqari, ular xazinaga maxsus so‘rov solig‘i – erkak aholidan jizya to‘laganlar, Bolqon yarim orolining ba’zi hududlarida esa har 3-5 yilda yangichalar qo‘shini uchun o‘g‘il bolalar yetkazib berish ham talab qilingan. Turk bosqinchilariga bosib olingan aholini zo'rlik bilan assimilyatsiya qilishning ko'plab vositalaridan biri sifatida xizmat qilgan oxirgi burch (devshirme) ayniqsa, uni bajarishga majbur bo'lganlar uchun juda og'ir va kamsituvchi edi. Rayatlar o z mulkdorlari foydasiga bajargan barcha vazifalardan tashqari, ular ʻ bevosita xazina foydasiga bir qancha maxsus harbiy vazifalarni (“Avariz” deb atalgan) ham bajarishlari kerak edi. Mehnat, har xil turdagi moddiy va ko'pincha naqd pul ko'rinishida yig'ilgan bu Divon soliqlari qancha ko'p bo'lsa, Usmonli imperiyasi shunchalik ko'p urushlar olib borardi. Shunday qilib, Usmonlilar imperiyasidagi o‘troq dehqonlar feodal imperiyasining hukmron sinfini va butun ulkan davlat va harbiy mashinasini saqlab qolishning asosiy yukini o‘z zimmasiga oldi. Kichik Osiyo aholisining muhim qismi qabila yoki qabila ittifoqlariga birlashgan ko'chmanchilar hayotini boshqarishda davom etdi. Sultonga vassal qaram bo'lgan qabila boshlig'iga bo'ysunib, ko'chmanchilar harbiy hisoblangan. DA urush vaqti Ulardan otliq otryadlar tuzildi, ular qo'mondonlari boshchiligida Sultonning birinchi chaqiruvida ko'rsatilgan joyga kelishlari kerak edi. Ko'chmanchilar orasida har 25 kishi "markaz" ni tashkil qilgan, u o'z o'rtasidan beshta "keyingi"ni jo'natib, butun yurish davomida o'z hisobidan ot, qurol va oziq- ovqat bilan ta'minlashi kerak edi. Buning uchun ko'chmanchilar xazinaga soliq to'lashdan ozod qilingan. Ammo otliq qo'shinlarning ahamiyati oshgani sayin, ko'chmanchilardan tashkil topgan otryadlarning vazifalari tobora ko'proq amalga oshirish bilan cheklana boshladi. yordamchi ish : yo'llar, ko'priklar, konvoylar xizmati va boshqalar qurilishi. Ko'chmanchilarning asosiy joylashish joylari janubi-sharqiy va janubiy hududlar Anadolu, shuningdek, Makedoniya va Janubiy Bolgariyaning ayrim hududlari. XVI asr qonunlarida. ko‘chmanchilarning o‘z podalari bilan istalgan yo‘nalishda ko‘chib o‘tishning cheksiz huquqining izlari bor edi: “Yaylov yerlarining chegarasi yo‘q. Qadimdan qoramol qayerga boradi, o‘sha yerda yursin, deb belgilab qo‘yilgan.Qadimdan o‘rnatilgan yaylovlarni sotish, dehqonchilik qilish qonunga to‘g‘ri kelmaydi. Agar kimdir ularni kuch bilan qayta ishlasa, ularni yana yaylovga aylantirish kerak. Qishloq aholisining yaylovlar bilan aloqasi yo'q, shuning uchun hech kimga ular bo'ylab yurishni taqiqlay olmaydi. Yaylovlar imperiyaning boshqa yerlari kabi davlat, ruhoniylar yoki xususiy shaxslarning mulki bo‘lishi mumkin. Ular feodallarga tegishli bo'lib, ular orasida ko'chmanchi qabilalarning boshliqlari ham bo'lgan. Bu hollarning barchasida yerga egalik huquqini yoki unga egalik qilish huquqini amalga oshirish uning yerlari orqali o‘tgan ko‘chmanchilardan uning foydasiga tegishli soliq va yig‘imlar olingan shaxsga tegishli bo‘lgan. Bu soliq va yig'imlar yerdan foydalanish huquqi uchun feodal renta edi. Ko'chmanchilar yer egalariga biriktirilmagan va shaxsiy yer uchastkalari bo'lmagan. Ular umumiy, jamoalarda yaylovlardan foydalanganlar. Agar yaylovlar egasi yoki egasi bir vaqtning o'zida qabila yoki urug'ning boshlig'i bo'lmasa, u ko'chmanchi jamoalarning ichki ishlariga aralasha olmas edi, chunki ular faqat o'zlarining qabila yoki urug' boshliqlariga bo'ysungan. Umuman ko‘chmanchilar jamoasi iqtisodiy jihatdan feodal yer egalariga qaram bo‘lgan, biroq ko‘chmanchilar jamoasining har bir alohida a’zosi o‘z jamoasiga iqtisodiy va huquqiy jihatdan to‘la qaram bo‘lgan, u o‘zaro mas’uliyat bilan bog‘langan va qabila boshliqlari va harbiy boshliqlar hukmronlik qilgan. An'anaviy qabila aloqalari ko'chmanchi jamoalar ichidagi ijtimoiy tabaqalanishni yashirdi. Jamiyat bilan aloqani uzgan, yerga o‘rnashib qolgan ko‘chmanchilargina o‘z ulushlariga allaqachon bog‘lanib qolgan rayotlarga aylangan. Biroq ko'chmanchilarni yerga joylashtirish jarayoni nihoyatda sekin kechdi, chunki ular jamiyatni yer egalari zulmidan o'zini himoya qilish vositasi sifatida saqlab qolishga intilib, bu jarayonni zo'ravonlik bilan tezlashtirishga qaratilgan har qanday urinishlarga o'jarlik bilan qarshilik ko'rsatdilar. Ma'muriy va harbiy-siyosiy tuzilmasi 16-asrda Usmonlilar imperiyasining davlat tuzumlari, ma muriy tuzilishi va harbiyʼ tuzilishi. Sulaymon Kanuniy qonunchiligida aks ettirilgan. Sulton imperiya va uning qurolli kuchlarining barcha daromadlarini tasarruf etdi. Ulug‘ vazir va musulmon ruhoniylarining boshlig‘i – boshqa dunyoviy va ma’naviyat ulug‘lari bilan birgalikda devon (mashhurlar kengashi) ni tashkil etgan shayx ul-islom yordamida mamlakatni boshqargan. Buyuk vazirning idorasi “Yuqori port” deb atalgan. Usmonli imperiyasining butun hududi viloyatlarga yoki gubernatorliklarga (eyaletlarga) bo'lingan. Eyaletlarning boshida sulton tomonidan tayinlangan hokimlar - beyler-beylar bo'lib, ular feodal qo'shinlari bilan ma'lum bir viloyatning barcha hukmdorlarini o'zlariga bo'ysundirdilar. Ular bu qo'shinlarni boshqarib, shaxsan urushga borishga majbur edilar. Har bir eyalet sanjak deb ataladigan hududlarga bo'lingan. Sanjakning boshida beyler-bey bilan bir xil huquqlarga ega bo'lgan, lekin faqat o'z hududidagi sanjak-bey turardi. U Beyler Beyga bo'ysungan. Feodallar tomonidan ta'minlangan feodal militsiya XVI asrda imperiyaning asosiy harbiy kuchi bo'lgan.Sulaymon Kanuchiy davrida feodal qo'shinlari soni 200 ming kishiga yetgan. Viloyatdagi fuqarolik boshqaruvining asosiy vakili qozi bo lib, uʻ o z tasarrufidagi “kaza” deb atalgan tumandagi barcha fuqarolik va sud ishlarini ʻ boshqargan. Qozi chegaralari odatda sanjak chegarasiga to'g'ri kelgan. Shuning uchun kedii va sanjak-beylar birgalikda harakat qilishlari kerak edi. Biroq qozilar sultonning farmoni bilan tayinlanib, bevosita Istanbulga hisobot berishardi. Yangichilar qo shini davlat maoshlaridan iborat bo lib, 7-12 yoshda ota-onasidan ʻ ʻ zo rlik bilan olib ketilgan, Anadoludagi turk oilalarida musulmon aqidaparastligi ʻ ruhida tarbiyalangan, so ngra maktablarda tarbiyalangan nasroniy yoshlardan jalb ʻ qilingan. Istanbul yoki Edirne (Adrianopol). Bu armiya, ularning soni XVI asrning o'rtalarida. 40 ming kishiga yetgan, turk istilolarida jiddiy zarba beruvchi kuch bo'lgan, u imperiyaning eng muhim shaharlari va qal'alarida, birinchi navbatda, Bolqon yarim orolida va arab mamlakatlarida garnizon qo'riqchisi sifatida muhim ahamiyatga ega bo'lgan, bu erda hamisha qo'shinlar bo'lgan. turk bo'yinturug'iga qarshi xalq g'azabi xavfi. 15-asr o rtalaridan va ayniqsa 16-asrda. Turk sultonlari o z flotini yaratishga katta ʻ ʻ e tibor berganlar. Venetsiyalik va boshqa chet ellik mutaxassislardan foydalanib, ʼ ular doimiy korsa reydlari bilan O'rta er dengizidagi normal savdoga putur etkazadigan va Venetsiya va Ispaniya dengiz kuchlarining jiddiy raqibi bo'lgan muhim galley va yelkanli flotni yaratdilar. Birinchi navbatda ulkan harbiy mashinani saqlash vazifalariga javob bergan davlatning ichki harbiy-siyosiy tashkiloti, uning yordami bilan turk feodallari sinfi manfaatlari yo'lida istilolar olib borilgan, Usmonli imperiyasini tashkil etgan. K. Marks, "O'rta asrlarning yagona haqiqiy harbiy kuchi". K. Marks, Xronologik ko'chirmalar, II "Marks va Engels arxivi", VI jild, 189-bet. ) Shahar, hunarmandchilik va savdo Fath qilingan mamlakatlarda turk bosqinchilari ko'plab shaharlarga ega bo'lib, ularda uzoq vaqt hunarmandchilik rivojlangan, savdo-sotiq qizg'in bo'lgan. Bosqinchilikdan keyin yirik shaharlar qal’a va harbiy va fuqarolik boshqaruvi markazlariga aylantirildi. Davlat tomonidan tartibga solinadigan va tartibga solinadigan hunarmandchilik ishlab chiqarishi, birinchi navbatda, armiya, saroy va feodallarning ehtiyojlarini qondirishga majbur edi. Uning turk qo shini uchunʻ gazlamalar, kiyim-kechak, poyabzal, qurol-yarog va boshqalar ishlab ʻ chiqaradigan tarmoqlari eng rivojlangan. Shahar hunarmandlari gildiya korporatsiyalariga birlashgan. Hech kim ustaxonadan tashqarida ishlashga haqli emas edi. Hunarmandlarning ishlab chiqarishi ustaxonalar tomonidan eng qattiq tartibga solingan. Hunarmandlar gildiya ustavida ko'zda tutilmagan mahsulotlarni ishlab chiqara olmadilar. Shunday qilib, masalan, to'quvchilik jamlangan Bursada, gildiya nizomiga ko'ra, har bir turdagi materiya uchun faqat ma'lum turdagi iplardan foydalanishga ruxsat berilgan, bo'laklarning kengligi va uzunligi, rangi qanday ekanligi ko'rsatilgan. va matoning sifati bo'lishi kerak. Hunarmandlarga mahsulot sotish va xom ashyo sotib olish joylari qat'iy belgilangan. Belgilangan me'yordan ortiq ip va boshqa materiallarni sotib olishga ruxsat berilmagan. Hech kim ustaxonaga maxsus sinovsiz va maxsus kafolatsiz kira olmadi. Hunarmandchilik mahsulotlari narxlari ham tartibga solindi. Savdo, shuningdek, hunarmandchilik davlat tomonidan tartibga solingan. Qonunlar har bir bozordagi do‘konlar sonini, sotiladigan tovarlarning miqdori va sifatini, ularning narxini belgilab berdi. Bu tartibga solish, davlat soliqlari va mahalliy feodal yig'imlari imperiya doirasida erkin tovar ayirboshlashning rivojlanishiga to'sqinlik qilib, ijtimoiy mehnat taqsimotining kuchayishini cheklab qo'ydi. Dehqon xo jaligining asosan tirikchilikka asoslanganligi, o z navbatida,ʻ ʻ hunarmandchilik va savdoni rivojlantirish imkoniyatlarini cheklab qo ygan. Ba zi ʻ ʼ joylarda mahalliy bozorlar bo lib, ularda dehqonlar va shaharliklar, o troq ʻ ʻ dehqonlar va ko chmanchi chorvadorlar o rtasida ayirboshlash amalga oshirilgan. ʻ ʻ Ushbu bozorlar haftada bir yoki oyda ikki marta, ba'zan esa kamroq ishlaydi. Turk istilolarining natijasi O'rta er dengizi va Qora dengizlarda savdo-sotiqning jiddiy buzilishi va Yevropa bilan Sharq mamlakatlari o'rtasidagi savdo aloqalarining sezilarli darajada qisqarishi edi. Biroq, Usmonli imperiyasi Sharq va G'arb o'rtasidagi an'anaviy savdo aloqalarini butunlay uzib qo'ya olmadi. Turk hukmdorlari arman, yunon va boshqa savdogarlarning savdosidan foyda ko‘rar, ulardan bojxona to‘lovlari va bozor yig‘imlarini undirar, bu esa Sulton xazinasi uchun foydali buyumga aylangan. 15-asrda Venetsiya, Genuya va Dubrovnik, Levant savdosiga qiziqqan. turk sultonlaridan Usmonlilarga bo'ysunadigan hududda savdo qilish uchun ruxsat oldi. Chet el kemalari Istanbul, Izmir, Sinop, Trabzon, Saloniki shaharlariga kirdi. Biroq Kichik Osiyoning ichki hududlari tashqi dunyo bilan savdo aloqalariga deyarli aralashmagan edi. Istanbul, Edirna, Anadolu shaharlarida va Misrda keng qul savdosi olib borilgan qul bozorlari mavjud edi. Turk bosqinchilari o z yurishlari davomida o n minglab ʻ ʻ kattalar va bolalarni qul mamlakatlardan asir qilib, qulga aylantirganlar. Turk feodallarining maishiy hayotida qullardan keng foydalanilgan. Ko'plab qizlar sulton va turk zodagonlarining haramlarida bo'lishdi. 1.2. 16-asrning birinchi yarmida Kichik Osiyodagi xalq qo zg olonlari. ʻ ʻ 16-asr boshlaridan turk bosqinchilarining urushlari. Ko'p sonli talablar, xususan Kichik Osiyoning qishloq va shaharlari orqali uzluksiz oqim bilan o'tadigan yoki Safaviylar davlati va arab mamlakatlariga qarshi yangi hujumlarga tayyorgarlik ko'rish uchun ularda to'plangan faol qo'shinlar foydasiga undirishlarning ko'payishiga olib keldi. . Feodallar o z otryadlarini saqlab qolish uchunʻ dehqonlardan tobora ko proq mablag talab qila boshladilar va aynan shu davrda ʻ ʻ g azna favqulodda harbiy soliqlarni (avarizlar) joriy qila boshladi. Bularning ʻ barchasi Kichik Osiyoda xalq noroziligining kuchayishiga olib keldi. Bu norozilik nafaqat turk dehqonlari va ko‘chmanchi chorvadorlarining aksilfeodal harakatlarida, balki turkiy bo‘lmagan qabilalar va xalqlarning, jumladan Kichik Osiyoning sharqiy rayonlari aholisi – kurdlar, arablar, xalqlarning ozodlik kurashida ham o‘z ifodasini topdi. armanlar va boshqalar. 1511-1512 yillarda. Kichik Osiyoni Shoh-qulu (yoki Shayton-kulu) boshchiligidagi xalq qo zg oloni qamrab oldi. Qo zg olon, garchi diniy shia ʻ ʻ ʻ ʻ shiorlari ostida o tgan bo lsa-da, Kichik Osiyo dehqonlari va chorvadorlarining ʻ ʻ feodal ekspluatatsiyasining kuchayishiga qurolli qarshilik ko rsatishga jiddiy ʻ urinishi edi. Shoh-qulu o'zini "najotkor" deb e'lon qilib, turk sultoniga bo'ysunishdan bosh tortishga chaqirdi. Sivas va Kayseri hududlarida qo zg olonchilar bilan bo lgan janglarda sulton qo shinlari bir necha bor ʻ ʻ ʻ ʻ mag lubiyatga uchradilar. ʻ Sulton Salim I bu qo zg olonga qarshi qattiq kurash olib bordi. Kichik Osiyoda ʻ ʻ shialar niqobi ostida 40 mingdan ortiq aholi qirib tashlandi. Turk feodallari va sultoniga bo‘ysunmaganlikda gumon qilinishi mumkin bo‘lgan har bir kishi shia deb e’lon qilindi. 1518 yilda yana bir yirik xalq qo'zg'oloni - dehqon Nur Ali boshchiligida ko'tarildi. Qo zg olon markazi Qorahisor va Niksar viloyatlari bo lib, keyinchalik u yerdan ʻ ʻ ʻ Amasiya va Tokatga tarqaldi. Bu yerdagi isyonchilar rekvizitsiya va bojlarni bekor qilishni ham talab qildilar. Sulton qo shinlari bilan bir necha marta jang qilgandanʻ keyin qo zg olonchilar qishloqlarga tarqalib ketishdi. Ammo tez orada 1519 yilda ʻ ʻ Tokat yaqinida yangi qo'zg'olon ko'tarildi. qisqa muddat butun Markaziy Anadoluni qamrab oldi. Qo'zg'olonchilar soni 20 ming kishiga yetdi. Bu qo zg olon rahbari Tokat aholisidan biri Jalol bo lib, undan keyin bunday xalq ʻ ʻ ʻ qo zg olonlarining barchasi keyinchalik “Jaloliy” nomi bilan mashhur bo lgan. ʻ ʻ ʻ Oldingi qo zg olonlar singari Jalol qo zg oloni ham turk feodallarining ʻ ʻ ʻ ʻ o zboshimchaliklariga, son-sanoqsiz burch va talablarga, sulton amaldorlari va ʻ soliqchilarning haddan oshib ketishiga qarshi qaratilgan edi. Qurolli qo zg olonchilar Karahisarni egallab, Anqara tomon yo l olishdi. ʻ ʻ ʻ Bu qo zg olonni bostirish uchun Sulton Salim I Kichik Osiyoga katta harbiy kuch ʻ ʻ yuborishga majbur bo ldi. Aqsehir yaqinidagi jangda qo zg olonchilar ʻ ʻ ʻ mag lubiyatga uchrab, tarqab ketishdi. Jalol jazolovchilar qo'liga tushib, shafqatsiz ʻ qatl qilindi. Biroq, qo'zg'olonchilarning qirg'in qilinishi dehqonlar ommasini qisqa vaqt ichida tinchlantirdi. 1525-1526 yillarda. Kichik Osiyoning Sivasgacha bo'lgan sharqiy hududlari yana Koja Sog'lun-o'g'li va Zunnun-o'g'li boshchiligidagi dehqonlar qo'zg'olonini qamrab oldi. 1526 yilda Kalender Shoh boshchiligidagi qo'zg'olon, 30 mingga yaqin ishtirokchilar - turklar va kurd ko'chmanchilari Malatya viloyatini qamrab oldi. Dehqonlar va chorvadorlar nafaqat boj va soliqlarni kamaytirishni, balki Sulton xazinasi tomonidan o zlashtirilib, turk feodallariga taqsimlangan yer ʻ va yaylovlarni qaytarib berishni ham talab qildilar. Qo zg olonchilar jazo otryadlarini bir necha bor mag lubiyatga uchratib, ulargaʻ ʻ ʻ qarshi Istanbuldan katta sulton qo shini yuborilgandan keyingina mag lubiyatga ʻ ʻ uchradilar. 16-asr boshlarida dehqonlar qo zg olonlari. Kichik Osiyoda turk feodal jamiyatida ʻ ʻ sinfiy kurash keskin keskinlashganidan guvohlik berdi. XVI asr o'rtalarida. sultonning yangicha garnizonlarini imperiyaning barcha viloyatlarining eng yirik nuqtalariga joylashtirish haqidagi farmoni bilan chiqarilgan. Bu chora-tadbirlar va jazo ekspeditsiyalari bilan Sulton hokimiyati Kichik Osiyoda ma’lum muddat osoyishtalikni tiklashga muvaffaq bo‘ldi. Tashqi aloqalar XVI asrning ikkinchi yarmida. Usmonli imperiyasining eng kuchli kuchlardan biri sifatida xalqaro ahamiyati ancha oshdi. Tashqi aloqalar doirasi kengaydi. Turk sultonlari faol tashqi siyosat yuritib, o‘z raqiblariga, birinchi navbatda, janubda turklar bilan to‘qnash kelgan Gabsburglar imperiyasiga qarshi kurashda nafaqat harbiy, balki diplomatik vositalardan ham keng foydalandilar. Sharqiy Yevropa . 1535-yilda (1536-yildagi boshqa ma lumotlarga ko ra) Usmonli imperiyasi turklar ʼ ʻ yordamida Gabsburglar imperiyasini zaiflashtirishdan manfaatdor bo lgan Fransiya ʻ bilan ittifoq tuzdi; shu bilan birga, Sulton Sulaymon I kapitulyatsiyalar (boblar, maqolalar) - Frantsiya bilan savdo shartnomasini imzoladi, buning asosida frantsuz savdogarlari Sultonning alohida iltifoti sifatida barcha mamlakatlarda erkin savdo qilish huquqini oldilar. uning mulki. Frantsiya bilan ittifoqchilik va savdo shartnomalari Usmonli imperiyasining Gabsburglarga qarshi kurashdagi mavqeini mustahkamladi, shuning uchun Sulton frantsuzlar uchun imtiyozlardan voz kechmadi. Fransuz savdogarlari va umuman, Usmonli imperiyasidagi frantsuz fuqarolari kapitulyatsiya asosida ayniqsa imtiyozli sharoitlarga ega edilar. Frantsiya 17-asr boshlarigacha, Gollandiya va Angliya o'z fuqarolari uchun xuddi shunday huquqlarga erishishga muvaffaq bo'lgunga qadar, Usmonlilarning Evropa mamlakatlari bilan deyarli barcha savdolarini nazorat qildi. Bu vaqtga qadar ingliz va golland savdogarlari frantsuz bayrog'i ko'tarilgan kemalarda turk mulklari bilan savdo qilishlari kerak edi. Usmonlilar imperiyasi bilan Rossiya o rtasidagi rasmiy aloqalar XV asr oxirida,ʻ Mehmed P. Qrimni bosib olgandan so ng, Qrimni bosib olgandan so ng, turklar ʻ ʻ Kafe (Feodosiya) va Azovdagi rus savdogarlarining savdosiga to sqinlik qila ʻ boshladilar. 1497 yilda Buyuk Gertsog Ivan III birinchi rus elchisi Mixail Pleshcheevni rus savdosining zulmi haqida shikoyat bilan Istanbulga yubordi. Pleshcheevga "turk yerlarida mehmonlarimizga qilingan zulmlar ro'yxatini berish" buyrug'i berildi. Moskva hukumati qrim tatarlarining Rossiya mulklariga qilgan vayronkor bosqinlariga qarshi bir necha bor norozilik bildirgan.Turk sultonlari Qrim tatarlari orqali Qora dengiz sohilidan shimolga o z hukmronligini kengaytirishga ʻ urinishgan. Biroq rus davlati xalqlarining turk tajovuziga qarshi kurashi, rus hokimiyatining Don va Dneprdagi mudofaa choralari turk bosqinchilari va Qrim xonlarining bosqinchilik rejalarini amalga oshirishiga imkon bermadi. Turk feodallarining hukmronligini muqaddas qilgan musulmon dini turklarning ilm-fani, adabiyoti va san atida o z izini qoldirdi. Maktablar (madrasalar) faqat ʼ ʻ yirik masjidlar huzurida mavjud bo‘lib, ruhoniylar, ilohiyotchilar va qozilarni tayyorlash maqsadiga xizmat qilgan. Bu maktablar tarbiyalanuvchilari orasidan ba’zan turk sultonlari va arboblari o‘rab olishni yaxshi ko‘radigan olimlar va shoirlar chiqib turardi. 15—16-asr oxiri turkiy mumtoz she riyatning gullagan davri, fors she riyatining ʼ ʼ kuchli ta sirida bo lgan “oltin davri” hisoblanadi. Ulardan qasida (maqtalgan ʼ ʻ qasida), g'azal (lirik misra) kabi she'riy janrlar, shuningdek, syujet va obrazlar o'zlashtirilgan: an'anaviy bulbul, atirgul, sharob kuylash, ishq, bahor va boshqalar. Mashhur shoirlar. bu safar - Xam-di Chelebi (1448-1509), Ahmad posho (vafoti 1497), Nejotiy (1460-1509), shoira Mihri Xotun (vafoti 1514), Mesihi (vafoti 1512), Revani (vafoti 1524), Isxoq Chelebi (vafoti). vafot etgan 1537) – asosan lirik she’rlar yozgan. "Oltin asr"ning so'nggi shoirlari - Lyami (1531 yilda vafot etgan) va Bakiy (1526-1599) klassik she'riyat syujetlarini takrorlaydilar. XVII asr turkiy adabiyotda “satira asri” deb ataladi. Shoir Veisi (1628-yilda vafot etgan) axloqning tanazzulga uchrashi haqida (“Istanbulga nasihat”, “Tush”), shoir Nefi (1635-yilda vafot etgan) “Taqdir o qlari” satirik she rlari uchun yozgan. faqatʻ ʼ bilish uchun emas, balki sulton o'z jonini bilan to'lagan qoraladi. Ilm-fan sohasida Kyatib Chelebiy (Hoji Xalifa, 1609-1657) bu davrda tarix, geografiya, biobibliografiya, falsafa va boshqalarga oid asarlari bilan eng katta shuhrat qozongan. Shunday qilib, uning “Dunyo tasviri” ( “Chihan-nyuma”), “Voqealar yilnomasi” (“Fezleke”) arab, turk, fors, o rta Osiyo va boshqa ʻ mualliflarning bio-bibliografik lug ati, 9512 nafar muallif haqida ma lumot o z ʻ ʼ ʻ ichiga olgan, bugungi kungacha o z qiymatini yo qotmagan. . Qimmatli ʻ ʻ tarixiy yilnomalar Usmonli imperiyasidagi voqealar: Xoja Sadiddin (1599 yilda vafot etgan), Mustafo Selyaniki (1599 yilda vafot etgan), Mustafo Aali (1599 yilda vafot etgan), Ibrohim Pecheviy (1650 yilda vafot etgan) va XVI va birinchi asrning boshqa mualliflari. XVII asrning yarmi ichida. 17-asr Ayniy Ali, Kyatib Chelebiy, Kochibey va boshqa mualliflarning siyosiy risolalari. 16-asr oxiri va 17-asrning birinchi yarmida imperiyaning harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahvolini o rganish uchun eng qimmatli manbalar hisoblanadi. Mashhur ʻ sayohatchi Evliya Chalabiy Usmonlilar imperiyasi, Rossiya janubi va G‘arbiy Yevropa bo‘ylab qilgan sayohatlari haqida o‘n jildlik ajoyib ta’rifini qoldirgan. Qurilish san ati asosan turk sultonlari va zodagonlarining injiqliklariga ʼ bo ysundirilgan. Har bir sulton va ko‘plab yirik arboblar o‘z hukmronlik davrini ʻ masjid, saroy yoki boshqa inshootlar qurish bilan belgilashni farz deb bilishgan. Bugungi kungacha saqlanib qolgan bunday yodgorliklarning ko'pchiligi o'zining ajoyibligi bilan hayratda qoldiradi. XVI asrning iste'dodli me'mori. Sinan ko plab ʻ turli inshootlar, jumladan 80 dan ortiq masjidlar qurgan, shulardan Istanbuldagi Sulaymoniya masjidi (1557) va Edirnadagi Selimiya masjidi (1574) me moriyʼ jihatdan eng muhimi hisoblanadi. Turk me'morchiligi Bolqon yarim oroli va G'arbiy Osiyoning bosib olingan mamlakatlarida mahalliy an'analar asosida vujudga kelgan. Bu an'analar xilma-xil bo'lib, Usmonli imperiyasining me'moriy uslubini yaratuvchilar, birinchi navbatda, ularni bir butun narsaga birlashtirishga intilishdi. Ushbu sintezning eng muhim elementi Vizantiya arxitektura sxemasi bo'lib, u ayniqsa Sankt-Peterburg cherkovida yaqqol namoyon bo'ldi. Sofiya. Islom dinida tirik mavjudotlar tasvirini taqiqlash natijasida turk tasviriy san ati ʼ asosan qurilish hunarmandchiligining bir sohasi sifatida rivojlandi: gul va geometrik bezaklar ko rinishidagi devor rasmlari, yog och, metall va tosh ʻ ʻ o ymakorligi, ganchga bo rttirma ishlari, marmar, tosh, shisha va boshqalardan ʻ ʻ yasalgan mozaik buyumlari. Bu hududda majburan ko‘chirilganlar ham, turk hunarmandlari ham yuksak mukammallikka erishgan. Turk ustalarining san ati ʼ qurollarni kakma, o ymakorlik, oltin, kumush, ʻ Fil suyagi Shu bilan birga, tirik mavjudotlarni tasvirlashning diniy taqiqlari ko'pincha buzilgan; masalan, qo lyozmalarni bezashda ko pincha odam va hayvonlar tasvirlangan ʻ ʻ miniatyuralardan foydalanilgan. Turkiyada xattotlik san’ati yuksak kamolotga erishgan. Saroy va masjidlar devorlarini bezashda ham Qur’on bitiklaridan keng foydalanilgan. Usmonli imperiyasining tanazzulining boshlanishi 16-asr oxiriga kelib, Yevropada kuchli markazlashgan davlatlar shakllana boshlagan bir paytda, keng va ko p qabilalardan iborat Usmonli imperiyasida ichki ʻ iqtisodiy va siyosiy aloqalar nafaqat mustahkamlanib qolmadi, balki aksincha, kuchayib bordi. zaiflashtirmoq. Dehqonlarning feodallarga qarshi harakatlari, turkiy bo‘lmagan xalqlarning o‘z ozodligi uchun olib borgan kurashlari murosasiz ichki qarama-qarshiliklarni aks ettirdi, bu qarama-qarshiliklarni sulton hokimiyati bartaraf eta olmadi. Imperiyaning mustahkamlanishiga imperiyaning markaziy mintaqasi – iqtisodiy jihatdan qoloq Anadoluning bosib olingan xalqlar uchun iqtisodiy va siyosiy joziba markaziga aylanmagani va aylana olmagani ham to’sqinlik qildi. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan feodallarning o'z harbiy tomorqalari rentabelligini oshirishdan manfaatdorligi ortdi. Bu shartli mulklarni o'zboshimchalik bilan o'z mulkiga aylantira boshladilar. Harbiy asirlar sulton uchun otryadlarni saqlash majburiyatidan qocha boshladilar va harbiy yurishlarda qatnasha boshladilar, fif mulklaridan daromad olishni boshladilar. Shu bilan birga, yerga egalik qilish, uni jamlash uchun alohida feodal guruhlar o'rtasida kurash boshlandi. Bir zamondoshimiz yozganidek, “ular orasida 20-30, hatto 40-50 ta zeamet va timarlari bor, mevalarini yutib yuboradigan odamlar bor”. Bu yerga davlat mulkchiligi zaiflasha boshladi va asta-sekin o'z ahamiyatini yo'qotdi, harbiy tizim parchalana boshladi. Feodal separatizmining kuchayishi 16-asr oxirida sulton hokimiyatining zaiflashuvining shubhasiz belgilari paydo bo ldi.ʻ Sultonlar va ularning saroy a’yonlarining isrofgarchiliklari katta mablag‘ talab qilardi. Davlat daromadlarining salmoqli qismi markazda va viloyatlarda davlatning doimiy ravishda o'sib borayotgan byurokratik harbiy-ma'muriy va moliyaviy apparati tomonidan o'zlashtirildi. Mablag'larning juda katta qismi kishanlar bilan ta'minlangan feodal militsiyaning yemirilib, tanazzulga uchrashi natijasida ularning soni ortib borayotgan yangichalar qo'shinini saqlashga sarflangan. Yangichilar qo'shinining soni ham ko'paydi, chunki Sulton turklar va turk bo'lmaganlar o'rtasidagi kuchayib borayotgan kurashni bostirish uchun harbiy kuchga muhtoj edi. aholi feodal va milliy zulmga qarshi. 17-asr boshlarida yangisar qo'shini 90 ming kishidan oshdi. G azna daromadlarini ko paytirishga intilgan davlat hokimiyati yildan-yilga eski ʻ ʻ soliqlarni ko tarib, yangi soliqlarni joriy qila boshladi. XVI asr boshlarida kishi ʻ boshiga 20-25 akka teng bo lgan jizya solig i XVII asr boshlarida 140 asrda ʻ ʻ yetgan, o z vakolatlarini haddan tashqari suiiste mol qilgan soliqchilar uni ba zanʻ ʼ ʼ 400-500 akçegacha yetkazgan. . Yer egalari tomonidan undiriladigan feodal soliqlari ham ortdi. Shu bilan birga, G'azna soliq dehqonlariga davlat yerlaridan soliq undirish huquqini bera boshladi. Shunday qilib, yer egalarining yangi toifasi paydo bo'ldi va kuchaya boshladi - soliqchilar, ular haqiqatda butun hududlarning feodal egalariga aylandilar. Saroy va viloyat mansabdor shaxslari ko'pincha soliq dehqonlari sifatida harakat qilishgan. Ko p sonli davlat yerlari dehqonchilik orqali yangicha va sipohlar ʻ qo liga o tdi. ʻ ʻ Xuddi shu davrda Usmonli imperiyasining bosqinchilik siyosati tobora jiddiy to'siqlarga duch keldi. Ushbu siyosatga kuchli va tobora kuchayib borayotgan qarshilik Rossiya, Avstriya, Polsha va O'rta er dengizida Ispaniya tomonidan ta'minlandi. Sulaymon Kanuniy vorisi Selim II (1566-1574) davrida Astraxanga qarshi yurish boshlandi (1569). Ammo katta xarajatlarni talab qiladigan bu voqea muvaffaqiyat keltirmadi: turk qo'shini mag'lubiyatga uchradi va chekinishga majbur bo'ldi. 1571 yilda Ispaniya va Venetsiyaning birlashgan floti Lepanto ko'rfazidagi turk flotini qattiq mag'lubiyatga uchratdi. Astraxan yurishining muvaffaqiyatsizligi va Lepantodagi mag'lubiyat imperiyaning harbiy kuchsizlanishi boshlanganidan dalolat berdi. Shunga qaramay, turk sultonlari xalq ommasi uchun zaiflashtiruvchi urushlar olib borishda davom etdilar. Turk sultoni bilan Safaviylar o rtasida 1578-yilda ʻ boshlanib, Zaqafqaziya xalqlari boshiga katta falokat keltirgan urush 1590-yilda Istanbulda shartnoma imzolanishi bilan yakun topdi, unga ko ra Tabriz, Shirvon, ʻ Luristonning bir qismi, G arbiy Gruziya va Kavkazning boshqa ba'zi hududlari ʻ Turkiyaga biriktirildi. Biroq, u bu hududlarni (Gruziyadan tashqari) faqat 20 yil davomida o'z tasarrufida ushlab turdi. 16-asr oxiri - 17-asr boshlarida dehqonlar qo zg olonlari.ʻ ʻ Davlat g'aznasi o'zining harbiy xarajatlarini soliqqa tortiladigan aholidan qo'shimcha yig'imlar olish orqali qoplashga harakat qildi. Mavjud soliqlarga nisbatan har xil turdagi favqulodda soliqlar va "qo'shimcha to'lovlar" shunchalik ko'p ediki, yilnomachi yozganidek, "shtat viloyatlarida favqulodda soliqlar fuqarolarni shu darajaga olib keldiki, ular bu dunyodan va bor narsadan jirkanib qolishdi. u." Dehqonlar ommaviy ravishda vayron bo'ldi va ularga tahdid solayotgan jazoga qaramay, ular o'z yerlaridan qochib ketishdi. Och va yirtqich odamlar olomon toqat qilinadigan yashash sharoitlarini izlab bir viloyatdan boshqasiga ko'chib o'tdi. Dehqonlar erni ruxsatsiz tark etganliklari uchun jazolandilar, ko'proq soliq to'lashga majbur bo'ldilar. Biroq, bu choralar yordam bermadi. Sulton armiyasiga lagerlarda xizmat qilish zarurati bilan bog'liq amaldorlar, soliqchilarning o'zboshimchaliklari, har xil vazifalar va ishlarning o'zboshimchaliklari XVI asrning so'nggi choragida dehqonlar o'rtasida noroziliklarni keltirib chiqardi. 1591-yilda Diyorbekirda Beyler beyning dehqonlardan qarz undirishda ko‘rgan shafqatsiz choralariga javoban qo‘zg‘olon ko‘tarildi. 1592-1593 yillarda aholi va qo shin o rtasida to qnashuvlar bo lgan. Erzl Rum va Bag'dod tumanlarida. 1596- ʻ ʻ ʻ ʻ yilda Kirmon va Kichik Osiyoning qo shni viloyatlarida qo zg olon ko tarildi. ʻ ʻ ʻ ʻ 1599 yilda norozilik umumiy bo'lib, Anado'lining markaziy va sharqiy hududlarini qamrab olgan dehqonlar qo'zg'oloniga olib keldi. Qo zg olonchilarning g azabi bu safar ham yana feodal undiruvlariga, soliqlar, ʻ ʻ ʻ poraxo rlik va sulton amaldorlari va soliqchilarning o zboshimchaligiga qarshi ʻ ʻ qaratilgan edi. Dehqonlar harakatidan mayda lenniklar foydalangan, ular o z ʻ navbatida sud-byurokratik zodagonlar, yirik yer egalari va soliq dehqonlarining yerga bo lgan huquqlarini tortib olishlariga qarshi chiqqanlar. Kichik Anadoluʻ feodali Qora Yazidji qo zg olonchi dehqonlar, ko chmanchi chorvadorlar va ʻ ʻ ʻ mayda dehqonlardan 20-30 ming kishilik qo shin to plab, 1600 yilda Kayseri ʻ ʻ shahrini egallab oldi, o zini bosib olingan viloyatlar va qo shinlarning sultoni deb ʻ ʻ e lon qildi. Istanbul sudiga itoat et. Sulton qo shinlarining xalqning antifeodal ʼ ʻ qo zg olonlariga qarshi kurashi besh yil (1599-1603) davom etdi. Yakunda sulton ʻ ʻ isyonkor feodallar bilan muzokaralar olib borib, dehqonlar qo zg olonini ʻ ʻ shafqatsizlarcha bostirishga muvaffaq bo ldi. ʻ Biroq keyingi yillarda, butun XVII asrning birinchi yarmida Kichik Osiyoda dehqonlarning feodallarga qarshi harakatlari to‘xtamadi. Jeloliylar harakati ayniqsa 1608-yilda kuchli bo ldi.Bu qo zg olon Suriya va Livandagi quldor xalqlarning ʻ ʻ ʻ turk feodallari bo yinturug idan ozod bo lish uchun olib borgan kurashini ham ʻ ʻ ʻ o zida aks ettirdi. Qo zg olon rahbari Janpulod-o g li o zi qo lga kiritgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ viloyatlarning mustaqilligini e lon qilib, O rta yer dengizi bo yidagi ba zi ʼ ʻ ʻ ʼ davlatlarni sultonga qarshi kurashga jalb etishga harakat qildi. U, xususan, Toskana Buyuk Gertsogi bilan shartnoma tuzdi. Eng shafqatsiz dahshatdan foydalanib, Sulton jazolovchilari Jeloliy harakati a’zolariga shafqatsizlarcha munosabatda bo‘ldilar. Solnomachilarga ko'ra, ular tomonidan 100 minggacha odam yo'q qilingan. Imperiyaning turkiy bo lmagan xalqlarining Yevropada, xususan, Bolqonda turk ʻ hukmronligiga qarshi qaratilgan qo zg olonlari yanada kuchliroq edi. ʻ ʻ Antifeodal va xalq ozodlik harakatlariga qarshi kurash turk hukmdorlaridan juda katta mablag‘ va doimiy kuch sarflashni talab qilar edi, bu esa sulton despotizmi tuzumini yanada barbod qildi. Feodal guruhlarning hokimiyat uchun kurashi. Yangisarlarning roli XVII asrning birinchi yarmida Usmonlilar imperiyasini ham ko‘plab feodal- separatchilik qo‘zg‘olonlari larzaga keltirdi. Bag‘dodda Bekir Chavush, Erzarumda Abaza Posho, Rumelida Vardar Ali Posho, Qrim xonlari va boshqa ko‘plab kuchli feodallarning qo‘zg‘olonlari birin-ketin davom etdi. Yangichi qo shini ham Sulton hokimiyatining ishonchsiz tayanchiga aylandi. Buʻ katta qo'shin juda katta mablag'larni talab qilardi, bu mablag'lar ko'pincha xazinada etarli bo'lmagan. Feodal aristokratiyasining ayrim guruhlari o rtasida hokimiyat ʻ uchun kurashning kuchayishi yangisarlarni barcha saroy intrigalarida faol ishtirok etuvchi kuchga aylantirdi. Natijada yangisar qo‘shini saroy tartibsizliklari va qo‘zg‘olonlari o‘chog‘iga aylandi. Xullas, 1622 yilda uning ishtirokida Sulton Usmon II taxtdan ag‘darilib o‘ldirildi, bir yildan so‘ng uning vorisi Mustafo I taxtdan ag‘darildi. 17-asrning birinchi yarmida Usmonli imperiyasi hali ham kuchli davlat edi. Yevropa, Osiyo va Afrikadagi ulkan hududlar turklar hukmronligi ostida qoldi. Avstriya gabsburglari bilan uzoq muddatli urush 1606-yilda Usmonlilar davlatining Gabsburglar imperiyasi bilan oldingi chegaralarini belgilagan Sitvatorok shartnomasi bilan yakunlandi.Polsha bilan urush Xotinning qo lga ʻ olinishi bilan yakunlandi (1620). Venetsiya bilan urush (1645-1669) natijasida turklar Krit orolini egallab oldilar. Safaviylar bilan qariyb 30 yil qisqa tanaffuslar bilan davom etgan yangi urushlar 1639-yilda Kasri-Shirin shartnomasining imzolanishi bilan yakunlandi, unga ko ra Ozarbayjon yerlari, shuningdek Yerevan ʻ Eronga o tdi, biroq turklar o zlarida saqlab qolishdi. Basra va Bag'dod. Shunga ʻ ʻ qaramay, turklarning harbiy qudrati allaqachon barbod bo'lgan edi.Bu davrda - XVII asrning birinchi yarmida. - keyinchalik Usmonli imperiyasining parchalanishiga olib kelgan tendentsiyalar ishlab chiqilgan. II BOB 16-asrning birinchi yarmidagi turk istilolari. 16-asr edi Usmonlilar imperiyasining eng katta harbiy va siyosiy qudrati davri. XVI asrning birinchi yarmida. u Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadagi muhim hududlarni o'z mulkiga qo'shib oldi. 1514-yilda Choldiron jangida fors Shoh Ismoilni, 1516-yilda Halab viloyatida Misr mamluklari qo shinlarini mag lub etgan Usmonli sultoniʻ ʻ Salim I (1512-1529) janubi-sharqiy Anadolu, Kurdiston, Suriya, Falastin, Livanni o z ichiga olgan. Shimoliy Mesopotamiyadan Mosul, Misr va Hijozgacha bo'lgan ʻ muqaddas, musulmon shaharlari Makka va Madina bilan. Misrning zabt etilishi bilan turkiy an'ana xalifa unvonining turk sultoniga o'tishi haqidagi afsonani bog'laydi, ya'ni. Muhammad payg'ambarning er yuzidagi noibi, barcha musulmonlarning ruhiy boshlig'i - sunniylar. Garchi bunday o'tkazish faktining o'zi keyinchalik uydirma bo'lsa-da, Usmonli sultonlarining teokratik da'volari imperiya musulmon aholisi bo'lgan ulkan hududlarni o'ziga bo'ysundirgan paytdan boshlab faolroq namoyon bo'la boshladi. Salimning sharqiy siyosatini davom ettirgan Sulaymon I Kanuniy (Qonunchi, Yevropa adabiyotida uning nomiga Muhtasham epitetini qo shish odat tusiga kirgan) (1520-1566) Iroqni, Gruziyaning g arbiy ʻ ʻ viloyatlarini va Armanistonni (tinchlik shartnomasi asosida) egallab oldi. 1555 yilda Eron, Adan (1538 yil) va Yaman (1546) bilan. Afrikada Jazoir (1520), Tripoli (1551), Tunis (1574) Usmonli sultonlari hukmronligiga o‘tdi. Quyi Volga bo'yini bosib olishga urinish bo'ldi, ammo 1569 yilgi Astraxan yurishi muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Evropada 1521 yilda Belgradni egallab olgan Usmonli bosqinchilari 1526-1544 yillar davomida o'z zimmalariga olishdi. Vengriyaga beshta sayohat. Natijada Buda shahri bilan Janubiy va Markaziy Vengriya Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirdi. Transilvaniya vassal knyazlikka aylantirildi. Turklar Rodos orolini ham bosib oldilar (1522), Egey orollarining ko p ʻ qismini va bir qator Dalmatiya shaharlarini venetsiyaliklardan bosib oldilar. Deyarli uzluksiz tajovuzkor urushlar natijasida ulkan imperiya tashkil topdi, uning mulki uchta 534 yilda joylashgan edi. XVI-XVII asrlarda Usmonlilar imperiyasi. dunyoning bir qismi - Evropa, Osiyo va Afrika. Usmonli imperiyasining Yaqin Sharqdagi asosiy raqibi - Eron sezilarli darajada zaiflashdi. Eron-turk raqobatining doimiy ob'ekti Evropani Osiyo bilan bog'laydigan an'anaviy savdo yo'llari ustidan nazorat bo'lib, ipak va ziravorlar karvon savdosi o'tgan. Eron bilan urushlar taxminan bir asr davom etdi. Ular diniy ma'noga ega edilar, chunki Eronda hukmron din shia islomi edi, Usmonli sultonlari esa sunniylikni tan olishgan. Butun 16-asr davomida shialik Usmonli hukumati uchun ham jiddiy ichki xavf tug dirdi, chunki Anadoluda, ayniqsa Sharqiy Anadoluda u juda keng tarqalgan vaʻ Usmonlilar hukmronligiga qarshi kurash shioriga aylangan edi. Bunday sharoitda Eron bilan urushlar Usmonli hukumatidan katta kuch talab qildi. Usmonli imperiyasining savdo yo'llarini nazorat qilishdagi ikkinchi raqibi - Misr mustaqil davlat sifatida mavjud bo'lishni to'xtatdi, uning hududi imperiya tarkibiga kirdi. Misr, Hijoz, Yaman va undan keyin Hindistonga o tadigan savdoning ʻ janubiy yo nalishi butunlay Usmonlilar qo lida edi. ʻ ʻ Asosan Usmonlilar imperiyasiga o tgan Hindiston bilan quruqlikdagi savdo ʻ yo llari ustidan nazorat uni Hindistonning g arbiy sohilidagi bir qator nuqtalarda ʻ ʻ o rnatgan va ziravorlar savdosini monopoliyaga olishga urinayotgan portugallar ʻ bilan to qnash keldi. 1538 yilda portugallarning hukmronligiga qarshi kurashish ʻ uchun Suvayshdan Hindistonga turk dengiz ekspeditsiyasi amalga oshirildi, ammo bu muvaffaqiyatli bo'lmadi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi, madaniyati, tili va dini jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ko plab mamlakatlar va hududlarda Usmonlilar ʻ hukmronligining o rnatilishi fath qilingan xalqlarning tarixiy taqdiriga sezilarli ʻ ta sir ko rsatdi. ʼ ʻ Usmonli istilosining halokatli oqibatlari, ayniqsa Bolqonda. Usmonlilar hukmronligi bu hududning iqtisodiy va madaniy rivojlanishini sekinlashtirdi. Shu bilan birga, zabt etilgan xalqlar bosqinchilarning iqtisodiga, madaniyatiga ta’sir ko‘rsatib, Usmonli jamiyati rivojiga ma’lum hissa qo‘shganini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Harbiy ma'muriy tuzilma Usmonli imperiyasi. Usmonli imperiyasi "O'rta asrlarning yagona haqiqiy harbiy kuchi" edi. Imperiyaning harbiy tabiati ta'sir qildi ustida uning davlat tizimi va ma'muriy tuzilmasi, qonun chiqaruvchi Sulaymon I (Kanuniy) davrida qabul qilingan qonunlar to'plamida qonunchilik rasmiylashtirilgan. Imperiyaning butun hududi viloyatlarga (eya-let) bo'lingan. Sulaymon hukmronligi davrida XVII asr o rtalarida 21 ta eyalet yaratilgan. ularning soni 26 taga yetdi.ʻ Eyaletlar sanjaklarga (okruglarga) bo lingan. Beylerbey, eyalet hukmdori vasanjak ʻ boshlig i sanjakbey o z viloyatlari va tumanlarini fuqarolik boshqaruvini amalga ʻ ʻ oshirgan, ayni paytda feodal qo shinlari va mahalliy yangicha garnizonlari ʻ qo mondonligi ham bo lgan. Feodal otliq qo shinlari (sipahlar) jangchilari yer ʻ ʻ ʻ grantlari – timarlar va zeametslar oldilar. Sultonning buyrug'iga ko'ra, ular harbiy yurishlarda shaxsan ishtirok etishlari va o'zlari olgan yerdan tushgan daromadga qarab, ma'lum miqdordagi jihozlangan otliqlarni qo'yishlari shart edi. Tinchlik davrida sipohiylar o‘z yerlari joylashgan sanjakda yashashga majbur bo‘lganlar. Ularga yer fondining holatini nazorat qilish, har bir dehqon xo‘jaligidan muntazam ravishda soliq olish, yerlarni dehqonlar tomonidan sotish va meros qilib olish, ular tomonidan yerni majburiy qayta ishlash va hokazolar kabi muayyan vazifalar yuklangan edi. va politsiya vazifalari va tobe dehqonlardan (raai) belgilangan soliqlarni undirish, sipahlar, aslida, nafaqat jangchilar, balki imperiyaning eng quyi darajadagi boshqaruv apparati funktsiyalarini ham bajarganlar. Sipohiylar o'z timarlari yoki zeametlarida yashovchi aholidan davlat bojining ulushidan moddiy yordam olganlar. Bu ulush davlat tomonidan aniq belgilangan edi. Harbiy sarkardalar va ma muriy boshliqlar, beylerbeylar va sanjakbeylar o zlariga berilganʼ ʻ yerdan olinadigan daromadlar bilan bir qatorda oddiy sipohlar mulkida yashovchi dehqonlardan ma lum turdagi soliq olish huquqiga ega edilar. Bunday murakkab ʼ soliq birikmalari natijasida oddiy sipohiylar eng yuqori harbiy-ma muriy darajada ʼ turgan yirik feodallarga bo ysundirildi. Bu Usmonli imperiyasida o'ziga xos feodal ʻ ierarxiya tizimini yaratdi. Hatto Usmonli imperiyasidagi yirik feodallar ham sud immunitetiga ega emas edilar. Sud funksiyalari alohida bo‘lib, mahalliy ma’muriyatga bo‘ysunmagan qozilar (musulmon qozilari) tomonidan faqat eyaletlardagi qodisklar va imperiyadagi musulmonlar jamoasining boshlig‘i Shayx ul-islomga bo‘ysungan. Sud ishlari markazlashgan bo lib, sulton (qozilar orqali) bevosita dalada o z ʻ ʻ nazoratini amalga oshirishi mumkin edi. Sulton cheksiz hukmdor bo lib, ma muriy ʻ ʼ hokimiyatni harbiy-ma muriy-moliyaviy bo limga mas ul bo lgan a zam vazir ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ hamda diniy va sud ishlariga mas ul shayxulislom orqali amalga oshirgan. ʼ Hukumatning bu ikki xilligi davlatning markazlashuviga yordam berdi. Biroq imperiyaning barcha eyaletlari bir xil maqomga ega emas edi. Deyarli barcha arab hududlari (Anadolu bilan chegaradosh ba zi Osiyo mintaqalari bundan ʼ mustasno) Usmonlilar davridan oldingi an anaviy agrar munosabatlar va ma muriy ʼ ʼ tuzilmani saqlab qolgan. Yangichilar garnizonlari faqat shu yerda joylashgan edi. VazifaBu eyaletlar markaziy hukumatga nisbatan har yili poytaxt - salyanga o'lpon to'lash va sultonning iltimosiga binoan qo'shinlarning ma'lum kontingentlarini berishdan iborat edi. Bir qator kurd va ba'zi arab qabilalarining hukumetlari (mulklari) yanada mustaqil bo'lib, ular ma'muriy muxtoriyatga ega bo'lib, faqat urush davrida o'z qo'shinlarining bo'linmalarini sulton ixtiyorida bergan. Imperiya tarkibiga, shuningdek, har yili o'lpon to'laydigan xristian knyazliklari, o'ziga xos bufer chegara hududlari bo'lgan, ularning ichki ishlariga Oliy Port (Usmonli imperiyasi hukumati) aralashmagan. Moldaviya, Valaxiya, Transilvaniya, shuningdek, Dubrovnik va Gruziya va Shimoliy Kavkazning ayrim hududlari bunday maqomga ega edi. Qrim xonligi, Makka sherifligi, Tripoli, Tunis, Jazoir alohida mavqega ega bo'lib, chegara viloyatlarining maxsus imtiyozlarini ham saqlab qolgan. XVI-XVII asrlarda Usmonlilar imperiyasining agrar munosabatlaridagi yangi hodisalar. Harbiy tizimning inqirozi. Sulaymon I ning qonun hujjatlarida Usmonlilar imperiyasining agrar munosabatlarida yangi hodisalar qayd etilgan. Bu, birinchi navbatda, yerga dehqonlarni biriktirishning qonuniy ro'yxatga olinishi. Hatto XV asrning oxirida ham. mamlakatning ayrim hududlarida qochoq dehqonlarni qaytarish amaliyoti mavjud edi. Sulaymon kodeksiga ko'ra, butun mamlakatdagi feodallar bunday huquqqa ega edilar. Qishloqlarda dehqonlarni qidirish uchun 15 yillik, shaharlarda dehqonlarni qidirish uchun 20 yillik muddat belgilandi. Bu qoida faqat qochoqlar qidirilmagan poytaxt – Istanbulga ta’sir qilmadi. Hukmron sinf ichidagi kuchlar muvozanati ham o'zgardi. Sipohiylar daromadlarining davlat tomonidan qat'iy tartibga solinishi ularning iqtisodiy qudratining o'sishiga to'sqinlik qildi. Feodallar tabaqasining turli qatlamlari o‘rtasida yer uchun kurash kuchaydi. Manbalarning guvohlik berishicha, ayrim yirik feodallar o‘z qo‘llarida 20-30, hatto 40-50 zea-met va timar to‘plangan. Bu borada ayniqsa saroy zodagonlari va byurokratiyasi faollik ko‘rsatdi. Usmonli ma'muriyatining markaziy apparati mansabdor shaxslari xizmatlari uchun maxsus yer egalari - hasslar oldilar. Bu hukmronliklar hajmi jihatidan nihoyatda katta edi; demak, masalan, Anadolu beylerbeylari o zining hassasidan 1.600.000ʻ akche, yangichi og a — 500.000 akche (oddiy timariot esa 3000 yoki undan ham ʻ kamroq daromad olgan) yillik daromad olgan. Ammo sipohiylarning mulkidan farqli o'laroq, hasslar sof rasmiy mukofotlar bo'lib, meros bo'lib o'tmagan. Ular ma'lum bir pozitsiya bilan bog'liq edi. Usmonlilar ijtimoiy tuzilishiga xos xususiyat shundan iborat ediki, byurokratik zodagonlar harbiy asirlar muhitiga kirib borishi mumkin edi, lekin ortga yo‘l yo‘q edi. Usmonli byurokratiyasi irsiyat yoki yo'l bilan to'ldirildikapikulu deb atalmish - "Sulton saroyining qullari". Ikkinchisi yo yoshligida asirga olingan yoki devshirmasiga ko'ra olingan sobiq harbiy asirlardan edi. Dev-shirme - qon solig'i, imperiyaning bir qator xristian mintaqalarida o'g'il bolalarni majburiy yollash. 7-12 yoshli nasroniy o'g'il bolalar o'z muhitidan ajralgan holda islomni qabul qilib, musulmon oilalarida tarbiyalanish uchun yuborilgan. Keyin ular o'qitildi maxsus maktab sulton saroyida va ulardan sultonlardan maosh oladigan qo shinʻ otryadlarini tuzgan. Usmonlilar imperiyasidagi eng katta shon-shuhrat va shon- shuhratni ushbu toifadagi piyoda qo'shini - yangisariylar qo'lga kiritdilar. Xuddi shu muhitdan bosh vazirgacha bo‘lgan turli darajadagi Usmonli amaldorlari shakllangan. Qoida tariqasida, bu shaxslar taniqli feodal oilalari, ba'zan sultonlarning o'zlari yoki ularning qarindoshlari tomonidan yuqori lavozimlarga ko'tarilib, o'z xohish-irodasiga itoatkor rahbarlik qilganlar. Hukmron tabaqaning byurokratik toifasi vakillari o'zlariga yuklangan xizmat xassidan tashqari, sultondan so'zsiz egalik huquqida yer egaliklari - mulk ham olganlar. Mulklarni ulug‘ zotlarga topshirish XVI asrning ikkinchi yarmida ayniqsa keng tarqaldi. Katta mansabdor shaxslarning tez-tez o zgarib turishi, sulton hokimiyati ʻ tomonidan qo llanilgan qatl va mol-mulkni musodara qilish feodallarni o z ʻ ʻ mulklarini saqlab qolish uchun vositalar izlashga majbur qildi. Yerni vaqfga vaqf qilish odatlangan edi, ya'ni. musulmon diniy muassasalari foydasiga. Vaqflar muassislari va ularning merosxo'rlariga hadya qilingan mol-mulkdan ma'lum chegirmalar kafolatlangan. Vaqfga o'tish yer mulkining sulton yurisdiktsiyasidan olib tashlanishini anglatardi va sobiq mulkdorlarga mustahkam daromadni saqlab qolish kafolatini berdi. Vaqf yer egaligi imperiyaning barcha yerlarining 1/3 qismiga yetdi. Davlat ixtiyorida bo'lgan yer fondining qisqarishi g'aznaga soliq tushumlarining ham qisqarishiga olib keldi. Bundan tashqari, XVI asrning oxiriga kelib. Usmonli imperiyasida Amerika kumushining kirib kelishi munosabati bilan butun Evropani qamrab olgan "narx inqilobi" ning oqibatlari ta'sir qila boshladi. Imperiyaning asosiy pul birligi – akche kursi pasaydi. Mamlakatda moliyaviy inqiroz avj oldi. Lenniklar - sipahislar vayron bo'ldi. Sipohiylar esa nafaqat otliq askar, balki boshqaruv apparatining eng quyi bo‘g‘ini ham bo‘lganligi sababli, ularning vayron bo‘lishi butun davlat tuzumi faoliyatini izdan chiqardi. Feodallar tabaqasining sipohlar qatlamining vayron bo'lishi va sipohlar otliqlari sonining kamayishi bilan maoshga ega bo'lgan qo'shinning, xususan, yangichalar korpusining roli ortdi. Pulga keskin muhtojlikni boshdan kechirgan sulton hokimiyati sipohiylardan timar va zeametlarni tobora ko'proq tortib oldi.soliqqa tortishning kuchayishiga, turli favqulodda soliqlar va yig'imlarning joriy etilishiga, shuningdek, dehqonchilikdan soliq undirishdan voz kechishga murojaat qildi. Dehqonchilik tizimi orqali dehqonlarning ekspluatatsiyasiga savdo va sudxo'rlik elementlari qo'shila boshladi. XVI asr oxirida. mamlakat harbiy tizim inqirozini boshidan kechirayotgan edi. Usmonli davlat tuzumining barcha bo‘g‘inlarida tartibsizlik yuzaga keldi, hukmron tabaqaning o‘zboshimchaligi kuchaydi. Bu ko'pchilikning kuchli noroziligiga sabab bo'ldi. 2.2. XVI-asr 2-yarmi - XVII-asrning birinchi yarmida Usmonli imperiyasining xalqaro mavqei. Usmonli imperiyasi hali ham faol tashqi siyosatga ega kuchli kuch edi. Turkiya hukumati o‘z muxoliflari bilan muomala qilishda nafaqat harbiy, balki diplomatik usullarni ham keng qo‘llagan, ulardan asosiysi Yevropada Gabsburglar imperiyasi edi. Ushbu kurashda Usmonli imperiyasining Frantsiya bilan harbiy anti-Habsburg ittifoqi tuzildi, maxsus shartnoma bilan rasmiylashtirildi va adabiyotda "taslim bo'lish" nomini oldi (bo'limlar, maqolalar). Frantsiya bilan kapitulyatsiyani tugatish bo'yicha muzokaralar 1535 yildan beri davom etmoqda. Kapitulyatsiya munosabatlari 1569 yilda rasmiylashtirildi. Ularning asosiy ahamiyati shundaki, Sulton hukumati fransuz savdogarlarining Usmonli imperiyasida savdo qilishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib, ularga ekstraterritoriallik huquqini berdi. , va past bojxona to'lovlari belgilandi. Bu imtiyozlar bir tomonlama edi. Ular Usmonli hukumati tomonidan Habsburglarga qarshi urushda Frantsiya bilan harbiy hamkorlik o'rnatilishi bilan solishtirganda unchalik muhim emas deb hisoblangan. Biroq, keyinchalik kapitulyatsiyalar Usmonli imperiyasi taqdirida salbiy rol o'ynadi, imperiyaning G'arbiy Yevropa davlatlariga iqtisodiy qaramligini o'rnatish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratdi. Hozirgacha ushbu shartnoma va undan keyin Angliya va Gollandiya bilan tuzilgan shunga o'xshash shartnomalarda hali tengsizlik elementlari mavjud emas edi. Ular sultonning marhamati sifatida berilgan va faqat uning hukmronligi davrida amal qilgan. Har bir keyingi sulton bilan Evropa elchilari yana taslim bo'lishlarni tasdiqlash uchun rozilik so'rashlari kerak edi. Rossiya bilan birinchi diplomatik aloqalar 15-asr oxirida Usmonli imperiyasi (turklarning tashabbusi bilan) tomonidan o rnatilgan. 1569-yilda Qozon vaʻ Astraxan xonliklari Rossiyaga qo shib olingandan so ng Rossiya bilan turklar ʻ ʻ o rtasida birinchi harbiy to qnashuv bo lib, ular Astraxanning Rossiyaga qo shilib ʻ ʻ ʻ ʻ ketishiga yo l qo ymaslikni maqsad qilganlar. Keyingi 70 yildan ortiq vaqt ʻ ʻ mobaynida Rossiya va Usmonli imperiyasi o'rtasida katta harbiy to'qnashuvlar bo'lmadi. Eron bilan urushlar turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan davom etdi. 1639 yilda chegaralar o'rnatildi, ular uzoq vaqt davomida sezilarli darajada o'zgarmadi. Bag'dod, G'arbiy Gruziya, G'arbiy Armaniston va Kurdistonning bir qismi Usmonlilar imperiyasida qoldi. Usmonli imperiyasi Venetsiya bilan uzoq va o'jar urushlar olib bordi. Natijada Kipr (1573) va Krit (1669) orollari Usmonlilar mulkiga qo‘shib olindi. 1571 yilda Venetsiya va Gabsburglar bilan urushda turklar Lepanto dengiz jangida birinchi jiddiy mag'lubiyatga uchradilar. Garchi bu mag'lubiyat imperiya uchun jiddiy oqibatlarga olib kelmagan bo'lsa-da, bu uning harbiy qudratining pasayishi boshlanganining birinchi tashqi ko'rinishi edi. Avstriya bilan urush (1593-1606), 1615 va 1616 yillardagi Avstriya-Turkiya shartnomalari va Polsha bilan urush (1620-1621) Usmonli imperiyasining Avstriya va Polshaga ba'zi hududiy yon berishlariga olib keldi. Qo'shnilar bilan cheksiz urushlarning davom etishi mamlakatning onsuz ham og'ir bo'lgan ichki ahvolini yanada yomonlashtirdi. XVII asrning ikkinchi yarmida. Usmonli imperiyasining tashqi siyosiy pozitsiyalari sezilarli darajada zaiflashdi. XVII asr boshlariga kelib. Usmonli imperiyasi o'z chegaralarida Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Janubi-Sharqiy Evropaning keng hududlarini birlashtirdi. U iqtisodiy, siyosiy, etnik va madaniy-diniy munosabatlarda bir-biridan farq qiluvchi, o‘z davlat qurilishida turli tajribaga ega bo‘lgan hududlar va inson jamoalarini yagona davlat organizmiga jalb qildi. Shu bilan birga, bosqinchilar tobe o'lkalarda hech qanday chuqur ijtimoiy o'zgarishlarni amalga oshirishga harakat qilmadilar. Imperiya mavjudligining birinchi asrlarida bu tamoyil bosib olingan xalqlarning yangi davlatga kirishini osonlashtirdi, lekin asta-sekin qarama-qarshiliklar kuchayib bordi. Turk aholisi ixcham yashagan Anadolu birinchi bo'lib imperator davlat tuzilmasidan ajralib qolganini his qildi. XVI-XVII asrlar yoqasida. Anadoluda otliq militsiya (sipahis) askarlarini oziqlantirgan, hududlarda qishloq xo'jaligini qo'llab-quvvatlagan timar tizimining ishidagi nosozliklar bilan bog'liq bo'lgan bir qator "djelali" qo'zg'olonlari bo'lib o'tdi (pastga qarang). uning taqsimlanishi va mahalliy hududiy boshqaruv vazifasini bajargan. Timar tizimining inqirozi bir qancha sabablarga ko'ra yuzaga kelgan. Davlat sipohlar mulkida yashovchi rayotlardan undirishda davom etayotgan soliqlarni olish haqida qayg‘urib, sipah-timariotning o‘ziga tushadigan daromadni qat’iy belgilab qo‘ygan, ya’ni go‘yo sipoh-timariotning himoyachisidek ish tutgan. rayat dehqonlari. Lekin allaqachon Mehmed II qonunlarida shunday qoida bor edi: agar sipohilar “rayat yerlarini egallab olgan bo‘lsa, u holda bu hududda... soliq [o‘rnatilgan] soliqlarni to‘lasin”. Binobarin, sipohilar dehqonlar yerlarini o zlashtirib olish uchun qonuniy imkoniyatga ega bo lgan, ba zan shundayʻ ʻ ʼ bo lgan. 17-asrda bu jarayon tobora kuchayib bormoqda. Dehqonlarning yersizligi ʻ tufayli yangi xo‘jaliklar, ya’ni chiftlik deb ataladigan xo‘jaliklar vujudga kelayapti. Huquqiy holat yerlar o zgartirilmagan, lekin “reya”ni (ilgari “padishah ʻ xazinasi” hisoblangan) saqlanishi ustidan davlat nazorati yo qolgan. ʻ 16-asrda, manbalarga ko'ra, mamlakatda "aholi portlashi" sodir bo'lganligi muammoni yanada kuchaytirdi. Hisob-kitoblarga ko'ra, Anadolu aholisi 50% dan ko'proqqa ko'paygan (Rumeliyada o'sish yanada sezilarli edi). Bunday sharoitda na rayat jamoasi, na qishloq aholisining tez o‘sib borayotganini sig‘dira olmas edi. Mamlakatda juda ko'p chiftbo'zanlar paydo bo'ldi, chunki erni tashlab ketishga majbur bo'lgan dehqonlar chaqirildi. Ular shaharda ham, qishloqda ham iqtisodiy hayotda foydalanishni topa olmadilar. Ularning hayotga qandaydir tarzda joylashishining yagona yo'li - o'z qo'shinlari - mulozimlarini yollashni boshlagan katta posholar qo'shinlariga qo'shilish yoki tekka (darvesh boshpanalari) yoki madrasaga dasturiy ta'minot (ajam talaba) sifatida kirish edi. . XVII asrda dasturiy ta'minot soni. ularga bo'lgan ehtiyojni sezilarli darajada oshirdi va diniy muassasalarning yarim kambag'al talabalari Usmonli jamiyatining notinch elementlaridan biriga aylandi. XVII asr boshlariga kelib. "narx inqilobi" deb atalmish Usmonli imperiyasiga yetib bordi, u ilgari Yangi Dunyodan oltin va kumushning katta miqdori kelishi munosabati bilan G'arbiy Evropa orqali o'tgan. Narxlar masshtabining o zgarishi ʻ sipohiylarning mavqeiga ham ta sir ko rsatgan, ularning daromadlari “berat” ʼ ʻ (maqtov maktubi) bilan aniq belgilangan pul miqdorida aniq belgilab qo yilgan. ʻ Oddiy sipohiylarning timarlari ularga hayot va xizmat uchun zarur bo'lgan yordamni berishni to'xtatdilar. XVI asrda turk tadqiqotchilari ta'kidlaganidek, Usmonli imperiyasida ekin maydonlari o'sha davr texnologiyasi tomonidan ruxsat etilgan chegaralarga yetdi. Hokimiyat esa timarlarni tarqatishni davom ettirdi va bu timarlardan olinadigan daromad evaziga xizmat qilishga majbur bo'lgan askarlar sonini ko'paytirdi. Sipaxiya militsiyasining ro'yxatga olishlari Timariylar o'rtasida qutblanish mavjudligini qayd etdi. Ularning aksariyati minimal daromad olishdi, bu ularga otliqlar sifatida jangovar harakatlarda shaxsan qatnashish imkoniyatini berdi. O'z hisobidan qurollangan otliqlarni (ilgari ular har 5000 akche daromadidan tortib olinishi kerak edi) endi faqat sanjakbeylar tomonidan qo'llab-quvvatlanishi mumkin edi. Ulardan ba'zilari, XVII asr boshlaridagi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, sanjakning barcha sipohilari daromadiga deyarli teng daromadga ega bo'lgan. Asta-sekin, Timariolarning o'rta bo'g'ini yo'qoldi va oddiy sipohilar o'ziga xos yarim qashshoq Evropa ritsarlariga aylandi. Va nihoyat, asosiy narsa. Sipahi mezbonining ahamiyati pasayib borardi. Otliqlar harbiy harakatlarni faqat issiq mavsumda o'tkazishlari mumkin edi. Qishda ular uni qo'yib yuborishadi. Armiya ketayotgan yo'llar, harakat tezligi, to'plamlar vaqti qat'iy belgilangan edi. 17-asrda urush davom etayotgan Istanbuldan Avstriya- Vengriya erlarigacha bo'lgan yo'lni bosib o'tish uchun armiyaga kamida 100 kun kerak bo'ldi. Binobarin, Usmonli qo shini o zlarining agressiv harakatlaridaʻ ʻ operativ imkoniyatlar doirasida harakat qildilar. Qo'llanmaning paydo bo'lishi o'qotar qurollar (musketlar) otliqlarga nisbatan piyodalarning ahamiyatini oshirdi. XVI-XVII asrlar oxiriga kelib. Anadoluda oldingi ijtimoiy mavqeini yo'qotgan yoki yo'qotayotgan ko'plab odamlar to'plangan. Bular jumlasiga agrar sohadan itarib yuborilgan rayatlar, sud va diniy tuzilmada o rin olmagan softa, Sipax ʻ militsiyasida qatnashish uchun o zlarini zarur jihozlar bilan ta minlay olmagan ʻ ʼ mayda timariylar, Anadolu beylik jangchilarining avlodlari, istilolarning dastlabki yillarida timarlarga loyiq bo'lmagan, lekin o'zlarini harbiy jamoa (askerlar)ga mansub deb hisoblagan dehqon va qabila qo'shinlari. Bu shaxslarning borligi mintaqadagi vaziyatni beqarorlashtirdi. Beqarorlikning kuchayishi uchun 1593 yilda boshlangan Gabsburglar bilan yangi urush turtki berdi. Yig ilishga borib, timoriotlarini o zlari bilan olib, eyaletlarning hokimlari o zʻ ʻ ʻ o rniga ular yo qligida boshqaruv vazifalarini bajarishi lozim bo lgan ʻ ʻ ʻ kaymakamlarni (o rinbosarlarni) tayinlaganlar. Kaymakamlar ixtiyorida Beylerbey ʻ qo'shinlarining bir qismi qolgan, endi, qoida tariqasida, yollangan. Yollanma otryadlar ularga ish beruvchilariga bo ysunuvchi sanjaklar va eyaletlar aholisidan ʻ o z manfaati uchun qo shimcha (davlat ro yxatidan o tmagan) soliqlar yig ishga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ruxsat berilganligi bilan qo llab-quvvatlandi. Qozilar bu yollanma askarlar ʻ tomonidan sodir etilgan o‘g‘irliklar yuzasidan aholining ko‘plab shikoyatlari haqida Istanbulga xabar berishdi. Agar bek o'z mavqeini yo'qotsa (to'polon, iste'fo, ko'chish holatlarida) bu jangchilar turli nomlar - levends, sekbans, deli, saridja va boshqalar bilan gapiradigan haqiqiy qaroqchilarga aylandi. . Operatsiya teatridan qaytgan beylerbeylar bilan sanjakbeylar o z qaymoqamlari bilan tez-tez ʻ to qnashuvlar bo lib turardi. Shaxsiy qo'shinlari ko'proq bo'lganlar g'alaba qozondi ʻ ʻ va shuning uchun mahalliy ma'muriy lavozimlarga tayinlash markaziy hokimiyat qo'lidan tusha boshladi. Bunday sharoitda Anadolu Timariylari o‘z mulklarini istamay tashlab, uzoq Yevropaga urushga otlanishdi. 1596 yilda Kereztes (Vengriya) jangidan so'ng Usmonli qo'shini Timariot otliqlarining mavjud tarkibini yana bir tekshiruvdan o'tkazdi. Ko'p timariylarning yo'qligi ma'lum bo'ldi. Harbiy vazifalarni bajarmaganliklari uchun 30 000 timariylar timarlarni qo'lga olish va ularni o'zlari qatl etishni buyurdilar. Ba'zi qochoqlar haqiqatda qatl etilgan. Sobiq Timariotlarning asosiy qismi Anadoluga yugurdi va u erda ular ilgari faoliyat ko'rsatgan Sekban-Levend bo'linmalariga qo'shildi, ularni son jihatdan to'ldirdi va ularga aniq hukumatga qarshi munosabatda bo'ldi. XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida. Anadolu mintaqasidagi keskinlik o'z chegarasiga yetdi va oxir-oqibat Jelali (XVI asr boshlarida Anadoluda Usmonlilarga qarshi qo'zg'olonlardan biriga rahbarlik qilgan Shayx Jelal nomidan) deb nomlangan ko'plab harbiy-uyushgan qo'zg'olonlarga olib keldi. Qo zg olonchilar qishloq va kichik shaharchalarni vayron qildilar, Usmonlilarʻ ʻ davlatining sobiq poytaxti Bursaning bir qancha kvartallarini yoqib yubordilar, Urfa va Tokkat qal alarini egallab oldilar, Konya, Amasiya, Qaysariy kabi ʼ shaharlar atrofini mag lubiyatga uchratdilar. Turli davrlarda ko'plab beylerbeylar, ʻ sanjakbeylar, qal'a komendantlari, shuningdek, Anadoluda garovda yashagan Qrim xoni o'g'illari turli davrlarda qo'zg'olonchilar tomonida harakat qildilar. Shayx ul- islom Sanulloh isyonchilarga hamdardlikda ayblangan. Eng yirik qo'zg'olonlarga Kara-Yazidji va Deli Hasan (1599-1603), shuningdek, Anado'lini Usmonlilar sulolasi hukmronligidan tortib olishga intilayotganliklarini e'lon qilgan Kalender- o'g'li (1592-1608) boshqargan. Imperiyaning asosiy armiyasi o sha davrda Yevropadagi urush bilan band ʻ bo lganligi uchun alohida harbiy rahbarlar qo zg olonchilarga qarshi yollanma ʻ ʻ ʻ qo shinlar bilan, ya ni avvalgi ijtimoiy muhitdan qochgan, xuddi qo zg olonchilar ʻ ʼ ʻ ʻ kabi jangchilar bilan yuborilgan. kimni tinchlantirishlari kerak edi. Hukumat tomonidan qo zg olonlarni bostirish uchun yuborilgan, ammo o zlariga yuklatilgan ʻ ʻ ʻ vazifani bajara olmagan poshsholar sultonning g azabidan qo rqib, jilolilar tarafiga ʻ ʻ o tib, hatto ularga rahbar bo lib qolishlari ham tez-tez bo lgan. Hukumat ʻ ʻ ʻ qo zg olonlarning eng mashhur rahbarlarini o z qo liga olishni istab, ba zan ularga ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ yuqori ma muriy lavozimlarni taklif qilar edi, masalan, beylerbeylar va ʼ sanjakbeylar, lekin Anadoluda emas, balki Rumelida, ular jelal sifatida harakat qilgan. Va bunday takliflar qabul qilindi. Hukumat Avstriya bilan shoshilinch ravishda tuzilgan sulh (1606) va harakatni bostirish uchun ozod qilingan armiyadan foydalangandan keyingina qo'zg'olonlarga dosh bera oldi. Biroq, Jelali alohida chiqishlari 17-asrning birinchi yarmida davom etdi. Qo'zg'olonlar aholining ko'plab guruhlari, ayniqsa, dehqonlar taqdiriga yomon ta'sir ko'rsatdi. Anadoluda deyarli hamma hammaga qarshi kurashdi. 1603-yildan boshlab dehqonlarning “buyuk qochqinlik” deb atalmish jangovar harakatlar natijasida vayronagarchiliklar tufayli o z uylarini va qishloqlarini tashlab ketishgaʻ majbur bo lishlari boshlandi. Dehqonlarning ba'zilari Jelali qo'shinlariga qo'shildi, ʻ boshqalari hukumat qo'shinlari tomonidan yollandi, ammo aksariyati imperiyaning tinchroq hududlariga qochishga harakat qilishdi. XVII asrning ikkinchi o'n yilligidagi aholini ro'yxatga olish. ular, masalan, Bolqonda Anadoludan kelgan va jizya to'laganlar, ya'ni musulmon bo'lmaganlar sonining ko'payishini qayd etadilar. Avvalo, Anado'lining nasroniy aholisi u erga qochib ketdi va shuning uchun imperiyaning bu qismining etnik va konfessiyaviy manzarasi tubdan o'zgardi. "Buyuk parvoz" natijasida Anado'lining ko'plab hududlari dehqon aholisini yo'qotdi va dehqonchilik madaniyati maydoni qisqara boshladi. Chorvachilik ustunlik qila boshladi. Shuning uchun Jelali davri nafaqat ijtimoiy va demografik sohalarga, balki Anadoludagi hayotning iqtisodiy asoslariga ham ta'sir ko'rsatdi. Qo zg olonlar bostirilgach, hukumat Anadoluda timar tizimini va sipahi ʻ ʻ militsiyasini rasman tikladi, lekin bu muassasalarni ichkaridan korroziyaga uchragan yaralarni bartaraf etmadi. Yirik timar egalari yerlarida chiftliklar soni ortib boraverdi. Timariylarning asosiy qismi ko'p bo'lsa-da (17-asrda imperiya 200 000 otliq sipaxiyni to'plashi mumkin edi), ammo moddiy jihatdan yomonroq va yangi erlarga chanqoq edi. Usmonli qo'shinida Sipah otliqlari asosiy zarba beruvchi kuch bo'lishdan to'xtadi. Kapikulu (“[eng] avgust qullari”), devshirmelik odamlar, Kavkaz qullari, sulton maoshida ishlaydigan professional askarlarning roli ortib bormoqda. Kapikulular orasida eng mashhur piyoda qo'shin yangisariylardir, ammo piyoda va otliq qo'shinlar, yordamchi va keyinchalik maxsus texnik jihozlarga ega (masalan, o'qchilar va boshqalar) boshqa bo'linmalar mavjud edi. Ular pul maoshlaridan tashqari, g'aznadan oziq-ovqat, asbob-uskunalar, qurol-yarog'lar oldilar. Barcha davlat daromadlarining yarmidan ko'pi faqat ularning ish haqiga to'g'ri keldi (1660/61 moliyaviy yil uchun byudjet ma'lumotlari). Sipahiy muhitdan bo‘lgan Ko‘chibeyning XVII asrning 40-yillarida Sultonga murojaat qilishi bejiz emas. barcha davlat organlarida yot unsurlarning hukmronligi haqida yozgan. Usmonli jamiyatidagi norozilik etnik emas, balki ijtimoiy qarama-qarshiliklar sabab bo'lgan, lekin devshirmelik odamlar (imperiyaning nasroniy bo'linmalari oilalaridan bo'lgan o'g'il bolalar to'plami) haqiqatan ham kelib chiqishi bo'yicha na turk, na musulmon edi, bu esa ziddiyatli vaziyatni yanada og'irlashtirdi. Kapikulu tepasi vazir va beylerbeylar, sulton devonining a’zolari va qo‘shin amirlari maosh evaziga lavozimlarni egallagan holda sipahi timarlardan farqli turdagi yer grantlari – meros bo‘lmagan hass va arpaliklarga qo‘shilgan. ma'lum bir lavozim bilan bog'liq, lekin boshqa barcha Sulton mukofotlariga qaraganda kattaroq o'lchamlarga ega edi. Hokimlar kapikulular va saroy zodagonlarining katta mulklarida paydo bo'lgan, ularning egalari esa poytaxtda yoki sulton tomonidan tayinlangan boshqa joyda yashash va ishlashni davom ettirgan, faqat ijarachining bir turi bo'lgan. Ammo ular ilgari sipohiylarni boqayotgan yer fondiga tobora ko'proq da'vo qila boshladilar. Biroq, ba'zan, xuddi shu "timar" atamasidan foydalanib, qishloq xo'jaligiga oid bo'lmagan yoki umuman noaniq daromad manbalaridan olingan daromadlar ham kapikula uchun qayd etilgan. Demak, viloyatlarga yangicha otryadlarini joylashtirishda ularning sarkardalariga timar berilgan, ammo bu ularga bo'ysunuvchi yangichachilarning maoshidan ushlab qolishdan boshqa narsa emas edi. Binobarin, kapikulaning yuqori qismini o'z ichiga olgan holda rasmiy ravishda saqlanib qolgan holda, timar tizimi ichkaridan qayta tug'ildi. Sipax otliq qo shinlarining asosiy qismini o zlarining shaxsiy yollanmaʻ ʻ askarlaridan tuzilgan beylerbeylar otryadlari tashkil qila boshladi. Ular tom ma'noda o'zlariga bo'ysunadigan hududlar aholisini talon-taroj qilishdi. Beylerbeylar yollanma askarlarga va markaziy hukumatga ularning tayinlanishi uchun pul to'lashlari kerak edi, chunki bunday lavozimlar auktsionda sotilgan. Beylerbeylarni markazdan jilovlashga urinishlar ko pincha ularning ʻ qo zg olonlariga sabab bo lgan, ba zan hatto ularning koalitsiyalari tuzilib,ʻ ʻ ʻ ʼ Istanbulga yurish bilan tahdid qilingan. Ammo bular ular hukmronlik qilgan hududlardagi qo'zg'olonlar emas, balki faqat harbiy qo'zg'olonlar, mahalliy aholi o'rtasida hech qanday qo'llab-quvvatlamagan "pasha g'alayonlari" edi. Bunday sharoitda mahalliy aholi o'zini pastdan uyushtirishga harakat qildi. Dehqonchilik tizimi (Usmonlilar hukumati xazinaga soliq yig ishda tobora ko proq murojaat qila ʻ ʻ boshlagan), irsiy vaqflar, sulton ma muriyati va boshqa hassalar hamda shahar ʼ elitasi bilan bog liq yangi mahalliy ma muriy qatlam shakllana boshladi. Mahalliy ʻ ʼ zodagonlar asta-sekin mahalliy boshqaruvga aylandi, ular qaroqchilar emas, balki aholining ishlab chiqarish faoliyati bilan bog'liq odamlar edi. Ularning daromad manbai dehqonlardan olinadigan ijara yoki hunarmandchilik va savdodan olinadigan daromad edi. Bu yangi zodagonlar ayana deb atalgan. Ularning Sulton atrofidagi tarafdorlari ham bor edi, ular ham mamlakatda tartib o‘rnatishni xohlashdi. Imperiya poytaxtida 16-17-asrlar boshi. hokimiyat inqirozi bilan ajralib turadi. Uning namoyon bo'lishi amaldorlarning tez-tez o'zgarishi, yuqori urug'larning an'anaviy kurashining keskinlashuvi va haram rolining kuchayishi edi. Sultonlar Murod III (1574-1595) va Mehmed III (1595-1603) davrida ularning onalari (valide), mos ravishda Nurbanu-sulton va Safiye-sulton, ikkalasi ham venetsiyalik bo'lib, katta ta'sirga ega bo'ldilar. Pulning qadrsizlanishi jarayoni sodir bo'ldi. Asosiy pul birligi - akche kursi tushib ketdi. 1630 yilga kelib, Usmonli pul tizimi amalda qulab tushdi. Usmonli iqtisodiy makonida ham yirik to lovlar ispan pul birligida (real, piastres) amalga oshirila ʻ boshlandi. Korruptsiya keng tarqaldi. Hatto Sulton Murod III ham pora olishdan qochmasligini aytishgan. Ilgari temir intizom bilan ajralib turadigan yangisariylar isyon ko'tara boshlaydilar (birinchi qo'zg'olon 1589 yilda bo'lgan), nomaqbul davlat arboblarini almashtirib, o'ziga xos pretorian soqchilariga aylanadi. Shu bilan birga, ular savdogarlar va hunarmandlarga yaqinlashmoqdalar, chunki kuchli inflyatsiya sharoitida yangichalar qo'shimcha moddiy yordam manbalarini izlashga majbur bo'lishdi. 1596-1610 yillarda Jazoir, Suriya, Iroqda. isyon va to'liq anarxiya muhiti hukm surdi. Yaman, al-Xas va boshqa arab yerlarida Usmonli hokimiyati haqiqatda quladi. Tunis va G arbiy Tripolida yangichalar shahar kambag allari ko magidaʻ ʻ ʻ hokimiyatni qo lga oldilar. U yerda, aslida, mustaqil davlatlar paydo bo'ldi (1594 ʻ yilda Tunisda, 1603 yilda G'arbiy Tripolida), ular boshchiligida deylar - saylangan yangisar hukmdorlari, faqat nominal jihatdan Usmonli posholariga bo'ysunadilar. Jazoirda ham xuddi shunday rejim 1659-1671 yillarda rivojlangan. 1587-1605 yillarda Misrda. beshta yangichi qo zg oloni bo lgan. 1609-yilda qo zg olonchi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mamluklar Quyi Misrda mustaqil Mamluklar davlatini barpo etishga urindilar. Suriya va Livanda druz amirlari qo zg olon ko tardilar. Usmonli vassal ʻ ʻ ʻ knyazliklari - Moldaviya (1572-1574), Valaxiya (1594-1601), Transilvaniya (1594)dagi qo'zg'olonlar chegara kurashiga qo'shni Polsha va Qrim xonligini jalb qildi. Ikkinchisi, bundan biroz oldin, birinchi marta Eron frontiga qo'shin yuborishdan bosh tortdi. Eron bilan urushlarda 1577-1590, 1603-1618, 1623-1639 Usmonli hukumati ipak bilan o'zaro manfaatli savdoni saqlab qolish haqida o'ylashga majbur bo'ldi, bu esa ularni qo'shni davlatga da'volarini mo'tadil qilishga majbur qildi. Faqat ipak savdosidan olinadigan bojxona to'lovlari Sultonga har yili 300 ming tilla berib, shaxsiy xazinasini to'ldirar edi. 1608 yilda g'azna taqchilligi 100 mingdan oshdi. Urushlar paytida Bursadagi to'quv dastgohlarining to'rtdan uch qismi ipak tanqisligi tufayli to'xtab qoldi va Eron intensiv ravishda savdo sheriklarini qidirib, Ispaniya, Italiya shaharlari, Angliya va Rossiya bilan muzokaralar olib bordi. Eron bilan 1612 va 1618 yillardagi kelishuvlarga ko ra. ʻ Usmonlilar Tabrizni va Sharqiy Zaqafqaziyani o'zlariga berib qo'yishdi, bu esa savdoni qayta tiklash uchun narx edi. 1623-1639 yillardagi urushda Shoh Abbos I Iroq, Zaqafqaziyani bosib olishga va Bag‘dodni o‘n besh yil ushlab turishga muvaffaq bo‘lganida, Usmonlilar bu yerlarni zo‘rg‘a qaytardilar (Yerevan 1635- 1636, Bag‘dod 1638 yilda). Ammo 1639 yildagi Kasr-i Shirin shartnomasiga ko'ra, chegara haqiqatda 1555 yilgi chegaraga qaytdi, bu har ikki davlat manfaatlariga mos keldi va savdoni qayta tiklashga imkon berdi. Usmonlilar tomonidan o'rnatilgan Misrda fuqarolik gubernatori (posho) aslida Usmonli qo'shinlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo'lmagan boshqaruv tizimi 17-asrda shunday bo'lishiga olib keldi. Misrning Istanbulga bo'ysunishi tobora nominal bo'lib qoldi. Mamluklarning ta'siri butunlay yo'qolmadi. Asta-sekin ularning ba'zilari Usmonli qo'shinlari va ma'muriyatiga qo'shildi, shuningdek, soliq va soliq yig'ish huquqini sotib oldi. yangi tizim yerga egalik qilish. 16-asr oxirida imperiya duch kelgan jiddiy moliyaviy inqiroz yuqorida aytib o'tilgan bir qator qo'zg'olonlarga olib keldi. Ko'pincha raqib mamluk oilalari gubernatorlarni o'z lavozimlaridan olib tashlashga muvaffaq bo'lishdi. Odatda buning uchun ular Istanbulga shikoyat yozdilar, ular Misrdagi kuchlar muvozanatini tushunib, sub'ektlarning talablarini qondirdilar. Mamluklar hatto hokimni lavozimidan chetlatish uchun maxsus marosim ishlab chiqdilar: unga oq chopon va oq qalpoq kiygan eshakda xabarchi yuborilgan. U poshoning qarorgohidagi qabulxonaga kirib, o‘zi o‘tirgan gilamning chetini bukladi va bir versiyaga ko‘ra “Posha! Siz ko'chirildingiz "va boshqasiga ko'ra, u jimgina ketdi. 17-asr boshidan Arabiston yarim orolida ham vaziyat o zgardi. ʻ Yamandagi mahalliy aholi Usmonlilar hukmronligidan noroziligini ko'rsatdi. Bunga katta soliqlar va Yamanda bosqinchi qo'shinlarning mavjudligi, shuningdek, diniy sabablar sabab bo'lgan: mahalliy aholining aksariyati shialarga tegishli edi. Bu Usmonlilarga qarshi kurash shiorlarini oldindan belgilab berdi - imomat (turk istilosidan oldin mavjud bo'lgan) yana e'lon qilindi. Birinchi imom al Mansur al Kassir (1559-1620) mahalliy qabilalar va Haj qal'asi aholisi tomonidan qo'llab- quvvatlandi va u Yamanni imperiyadan bosib olishga kirishdi. Uning o'g'li va vorisi 1644 yilda Usmonlilarni mamlakatdan haydab chiqarishga muvaffaq bo'ldi. Qo‘shni Ummonda ham, Fors ko‘rfazida ham kuchlarning birlashishi o‘zgardi. 1622 yilda Abbos I inglizlar bilan ittifoq tuzib, portugallardan Ormuzni tortib olib, ko'rfazdan chiqish yo'lini nazorat qildi. Portugallar 17-asrning 40-yillari oxirigacha, shahar arab shayxlaridan biri tomonidan bosib olinib, uni yangi Ummon sultonligining poytaxtiga aylantirgunga qadar Maskatdagi o'z pozitsiyalarini saqlab qolishdi. 90-yillarda Sultonlik hukmdorlarining eng mashhuri - Sayf bin Sulton (1690-1707) Sharqiy Afrikaga tarqala boshladi. Uning floti portugal, britaniyalik va gollandiyaliklarga qarshi bir qator muhim g'alabalarga erishdi. Ummon sultonligi Mozambikgacha bo lgan qirg oqlarni vaʻ ʻ Hind okeanidagi savdoning katta qismini o z nazoratiga oldi. ʻ 16-asrning ikkinchi yarmida mamlakatning katta qismini nazorat qilgan Marokashda. 17-asr boshlarida Sa'diylar davlati parchalanib ketdi. markazlari Fes va Marrakechda joylashgan ikki qismga bo'lingan. Fuqarolar nizosi portlarning bir qismini egallab olgan yevropaliklar (hozirgi portugallar emas, balki ispanlar), shuningdek, janub va shimolda mustaqil knyazliklarni yaratgan mahalliy klanlardan foydalangan. Hokimiyat uchun keyingi kurashda alaviylar g'alaba qozonishdi, 60-yillarda ular Marokashning bir qismini bo'ysundirdilar. Sulolaning ikkinchi sultoni Moulay Ismoil (1672–1727) qolgan mustaqil yoki yarim mustaqil yerlarni yana yigirma yil bosib oldi. 1687 yilda Moulay Ismoil berberlar qo'zg'oloniga duch keldi, ular o'z raqiblari tomonini oldi va Usmonlilar tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Shuning uchun u Timbuktuda (Tombuktu) yollangan bir necha ming qora tanli sudanlik armiyani yaratishni buyurdi. Keyinchalik, ularning farzandlariga birinchi navbatda xachirlar va qurilish ishlarini, keyin esa minish va qurol ishlatishni o'rgatishgan. Mavqei qaram yoki yarim qaram bo'lgan qora tanli askarlarga 90-yillarning oxirida er sotib olish huquqi berildi. Butun Marokash bo ylab qal alar (kasbalar) qurilgan bo lib, ular hukmdorning hudud ustidan ʻ ʼ ʻ nazoratini kuchaytirishi kerak edi. Moulay shaharlarning bir qismini ispanlardan bosib oldi, Usmonlilarning Jazoirdagi mulklarini tortib olishga urinib ko'rdi va gollandlar, inglizlar va frantsuzlar bilan savdo aloqalarini o'rnatdi. Ikkinchisi 17- asrning oxiriga kelib paydo bo'ldi. Marokash savdosida yetakchi rol o‘ynaydi. Evropada, 1606 yilda Avstriya bilan tinchlik o'rnatilgandan so'ng, Usmonli imperiyasi hech qanday hududiy o'sishga ega emas edi, garchi u o'sha erda jamiyatning Sipaxiya qatlamlarining quruqlik ochligini qondirishga umid qilgan edi. O'ttiz yillik urush bilan 1618 yildan beri bosib olingan Markaziy Yevropa kuchlari bu vaqtga qadar Usmonlilar hujumidan biroz muhlat oldilar, garchi bu mintaqada chegara beqarorligi saqlanib qolgan. Usmonlilar hukumati aholini Beylerbeylarning o'zboshimchaliklaridan xalos qilmoqchi bo'lgan holda, ba'zida Anado'li, Rumeli va boshqa poshsholarni o'zlariga bo'ysunadigan qo'shinlari bilan Tuna knyazliklari, Transilvaniya, Qoradengiz mintaqasidagi harbiy amaliyotlar va hatto ular bilan to'qnashuvlar uchun jalb qildi. Polsha va Avstriya, va bu ba'zilar imperiyasi bu mintaqada urush olib bormagan yoki o'tkazmagan.Sulton atrofidagilarning kichik bir qismi ozmi-ko pmi tub o zgarishlar zarurliginiʻ ʻ tushundi. Aksariyat eski tuzumni tiklash, Sulaymon I Kanuniy davrida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy institutlarni saqlab qolish va mustahkamlash tarafdori edi. O'tmish haqidagi bunday nostaljik g'oyalarni Timariylar, ko'plab yangichalar, dehqonlar va musulmon ruhoniylari qo'llab-quvvatladilar. Usmonli tuzumining birinchi islohotchisi Sulton Usmon II (1618–1622) ana shunday tuyg‘ular qurboni bo‘ldi. U, eng avvalo, haramdagi kapikullar, ayollar va xizmatkorlarning ta'siridan qutulishni, turli yangicha guruhlarga tayanishni xohladi. U kapikulning yangichalari va boshqa harbiy qismlarini tarqatib yuborib, yangi armiya tuzishni maqsad qilgan. U Anadolu va Suriyaning musulmon mintaqalaridan yoshlarni armiyaga olish yo li bilan tashkil etilishi kerak edi, ya ni Sulton qo shin va davlat ʻ ʼ ʻ apparatini turklashtirishga, ularni kapikuldan kelgan begonalar hukmronligidan qutqarishga harakat qildi. Uning poytaxtni Turkiyaning Bursa yoki Anqaraga ko‘chirish niyati ham shu bilan bog‘liq edi. Sulton, shuningdek, Shayx ul-islomat va shariat hokimiyatining butun apparatini isloh qilishni rejalashtirgan, ulamolar ierarxiyasini o'zi shakllantirishni xohlagan. 1621-yilda Usmon II haj qilish bahonasida Istanbuldan jo‘nab ketishga tayyorgarlik ko‘radi. Bunga javoban ruhoniylar gijgijlagan yangichalar qo zg olon ko tarib, shayx ul-islom fatvosi ʻ ʻ ʻ asosida Usmon II ni taxtdan ag darib, so ngra shafqatsiz va xorlovchi qatl qilishga ʻ ʻ majbur qiladilar. Usmon II vafotidan keyin Istanbulda qarama-qarshi kayfiyat hukmronlik qildi - bu bid'atchi "yangiliklarni" yo'q qilishni va eski Usmonli tuzumini tiklashni nazarda tutuvchi an'anaviylik siyosati. Ayni paytda mamlakatda turli kapikullar va viloyat posholari guruhlari kurashi davom etib, poytaxtga bir necha bor tahdid solgan yurishlar (masalan, 1622–1628 yillardagi Abaza posho qo zg oloni davrida) davomʻ ʻ etdi. Istanbulda turli qurolli to‘dalar eng boy fuqarolarni bostirib, talon-taroj qilishdi va hatto o‘ldirishdi. 1623-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Sultonmurod IV nisbiy tartibni tiklashga erishdi. Uning qo'l ostida alohida yangichalar korpusi qo'mondonlari va hukmron tabaqaning turli guruhlari rahbarlari umumiy hujjat - Sultonni qo'llab-quvvatlash deklaratsiyasini imzoladilar. Yangisarlarning yordami bilan qurolli to'dalar a'zolariga qarshi qirg'in uyushtirildi. Murod IV Usmonli qo'shini va ma'muriyatining moliyaviy-iqtisodiy asosi sifatida timar tizimini tiklashga juda muvaffaqiyatli harakat qildi. O'sha paytda sodir bo'lgan dahshatli Istanbul yong'ini (shaharning deyarli to'rtdan bir qismi yonib ketgan) shariatdan og'ishning jazosi sifatida Allohning alomati deb e'lon qilindi. Alkogolli ichimliklar, qahva, tamaki mahsulotlari qat'iyan man etildi, erkin fikrlash o'chog'i hisoblangan barcha qahvaxonalar va ichimlik muassasalari yopildi. Kiyim va bosh kiyimdagi konfessiyaviy farqlar qat'iyroq kuzatila boshlandi. Ichki josuslikning kuchayishi, qoralash, barcha turdagi kuzatuvlar. Sultonning o'zi oddiy ko'ylakda yashirincha ko'chalarni kezib, o'z fuqarolarini kuzatib, keyin ularni har xil, hatto kichik qonunbuzarliklar uchun qattiq jazolagani haqida afsonalar bor edi. Biroq, Murod IVning muvaffaqiyatlari qisqa umr ko'rdi va xalq orasida u haqida yomon xotira saqlanib qoldi. Keyingi sulton Ibrohim I (1640-1648) davrida va yetti yoshida taxtga o‘tirgan Mehmed IV (1648-1687) hukmronligining dastlabki yillarida hukmron doiralarda tartibsizliklar, hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Korruptsiya davom etdi, shtatdagi barcha lavozimlarni auktsionda sotish. Haramning imperiyaning ichki hayoti va hatto tashqi munosabatlariga ta'siri kuchaydi. Valide (Sultonning onasi) Kösem-Sulton hatto o'sha paytda boshlangan Krit uchun urush paytida (1645) venetsiyaliklar bilan yashirin aloqalarda gumon qilingan. Pulning qadrsizlanishi jarayoni kuchaydi, bu 1651 yilda Istanbuldagi eng kuchli shahar qo'zg'olonlaridan biriga sabab bo'ldi. Qo'zg'olonning bostirilishi, bir qator saroy a'zolarining mol- mulkining musodara qilinishi, pora uchun qattiq jazolanishi moliyaviy ahvolni biroz barqarorlashtirishga imkon berdi. Siyosiy tartibsizlik hali ham davom etdi. 1651 yildan 1656 yilgacha sakkizta buyuk vazir almashtirildi. Va nihoyat, sud muhitida ko'plab maslahatlashuvlardan so'ng, 15 yoshli Sulton Mehmed IV qo'l ostidagi vazirlik lavozimi 70 yoshli Koprül Mehmed Poshoga berildi. U buyuk saroy maktabi va Beylerbey xizmatidan o'tgan hukmron odam edi. U favqulodda vakolatlarni talab qildi va oldi. Ko‘prulu Mehmed Posho butun bir buyuk vazirlar sulolasining ajdodi bo‘ldi. Uning o zi umrining oxirigacha bu lavozimda bo lgan, uning o rniga o g li Fozilʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ahmad posho (1661–1676), keyin kuyovi Qora Mustafo (1673–1683) o tirgan. ʻ Keyinchalik bu oilaning yana bir qancha avlodlari vazirlik lavozimlarini egallagan. Ularning barchasi halol va qobiliyatli boshqaruvchilar obro'siga ega bo'lib, hatto birinchi Ko'prülü davrida ham rivojlangan. Mehmed posho qattiq choralar (quvib chiqarish, qatl etish, musodara qilish) bilan kapikulning qo'zg'olonchi qo'shinlarini tinchlantirishga, madrasa talabalariga (yumshoq) va tekke aholisi va amaldorlarga qarshi chiqqan darveshlikning bir qismini ta'qib qilishga muvaffaq bo'ldi. Ular gunoh va ochko'zlikda ayblagan musulmon ruhoniylari. Mehmed posho o'z harakatlarida shayx ul-islomning yordamini oldi. Ulug vazir o z tarafdorlarini davlatning barcha oliy mansablariga, ʻ ʻ jumladan, millatlar (imperiyaning musulmon bo lmagan aholisining diniy va etnik ʻ jamoalari) boshliqlari lavozimlariga tayinlashga muvaffaq bo ldi. Ular ʻ Transilvaniyadagi qo'zg'olonni va bir qator Anadolu Beylerbeylarining chiqishlarini bostirishdi. Jazo choralarida vazir juda qattiq harakat qildi, hech kimning uning ishlariga aralashishiga yo'l qo'ymadi. Uning hatto Sultonni ham o‘ziga ma’qul kelmaydigan qarorlar va tayinlovlar bilan rozi bo‘lishga majbur qilgan asosiy dalil, Venetsiya bilan jang qilish uchun unga xotirjamlik zarurligi edi. Sankt-Peterburg Respublikasi bilan urush. Bu belgi 1645 yildan boshlab davom etdi va ba'zida Usmonlilarni juda qiyin ahvolga solib qo'ydi, bunda hujum xavfi hatto Istanbul ustidan ham saqlanib qolgan. 1657 yilda Mehmed posho urushda burilish nuqtasiga erishishga va Dardanel blokadasini olib tashlashga muvaffaq bo'ldi, bu ayniqsa buyuk vazirning hokimiyatini kuchaytirdi. Mehmed poshoning o rniga o tgan o g li Fazil Ahmad posho (1661–1676) hamʻ ʻ ʻ ʻ qatl va jazo choralarini rad etmadi, balki o zini ancha nozik boshqaruvchi sifatida ʻ ko rsatdi. Savodsiz otasidan farqli o'laroq, u yaxshi ta'lim oldi, ulamo bo'lmoqchi ʻ edi va faqat otasining talabi bilan uning izidan bordi. Sulton Mehmed IV hukumat ishlaridan nafaqaga chiqdi. U tarixga “Avji” (Ovchi) taxallusi bilan kirdi va davlat arbobi emas, balki o‘yin-kulgi, zavq-shavq ishqibozi sifatida tanilgan. Saroyda katta tantanalar o‘tkazildi, shoirlar, sozandalar, olimlar yig‘ildi. Sultonning bu muhiti asosan Ahmad posho tomonidan shakllantirilgan va saroy muhitida yangi kayfiyat yaratgan. Mamlakatda yangi byurokratiya kuchaydi. Bular endi devshirme tomonidan olingan, jamiyatdan uzilgan, fidoyi va faqat sultonga qaram bo'lgan kapikulu qullar emas, beylerbeylar emas, markazga qarshi qo'zg'olon ko'targan "bir soatlik xalifalar", lekin unga bo'ysunuvchi viloyatlar aholisi orasida hech qanday qo'llab-quvvatlashga ega bo'lmagan. ularga. Imperiya taqdiri uchun (va, albatta, undagi o'rin uchun) ildiz otgan yangi rahbarlar unga kuch va o'tmishda "buyuk kuch" bo'lish imkoniyatini bergan tartibni saqlashga harakat qildilar. Ular ko'proq professional va bilimli edi. Aynan shu davrda Usmonli imperiyasining davlat apparati saroy va saroy xizmatlaridan ajralishi bejiz emas. Hatto uning uchun maxsus bino qurilmoqda, u Topkapi saroy majmuasi tashqarisida joylashgan sadr vazirining yangi qarorgohi - Bab-i Ali ("Yuqori darvozalar"), rus tilida frantsuz tilida "Yuqori port" iborasi sifatida tanilgan. ” (fr. La Sublime Porte). Usmonlilar davlatining timsoliga Sulton saroyi emas, Porta aylangan. Inqirozning mohiyatini bartaraf etmasdan, Köprülü oilasidan bo'lgan birinchi ikki vazir mamlakatni tinchlantirishga va bo'ysundirishga, moliya sohasida ishlarni tartibga solishga muvaffaq bo'ldi. Timar tizimiga katta e'tibor berila boshlandi, u endi qo'shinning yangi qatlamlariga tarqaldi. Timarlar flot zobitlariga va turli texnik qo'shinlarga berila boshlandi. Lekin, aslida, eski shakl va nomlar yangi agrar munosabatlarni qamrab olgan. Endi davlatning o'zi, reaia imkoniyatlaridan qat'i nazar, soliq bosimini oshirdi. Rayat dehqonlarining aksariyati yerga bo'lgan huquqlari davlat tomonidan himoyalanmagan aktsiyadorlarga aylanadi. G'aznaga soliq tushumlarini yo'naltirish va soliq to'lovchilar bilan o'z munosabatlarini xususiy huquq asosida yo'lga qo'yish istagida bo'lganlar ko'p. Davlatning soliq va timar tizimlari o'rtasida tafovut mavjud edi. XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab. davlat tomonidan himoyalangan soliq to'lovchi ma'nosida "reaia" atamasi o'z yerlarida aktsiyadorlarga aylangan musulmon dehqonlariga nisbatan qo'llanilmaydi. Köprülü davrida imperiya daromadining 20 foizini ta'minlagan jizya solig'ini to'lagan musulmon bo'lmaganlargina reyah sifatida qabul qilina boshladi. Timar tizimini tiklash, timarlarga bo'lgan huquqlarni tekshirish va tartibga solish asosan rasmiy va deklarativ edi. Lekin Koprülü vazirlari bu tuzumga majbur qildilar oxirgi marta pul topish va imperiyaning ko'plab hududlarini bosib olgan armiya ommasi orasida umidlarni uyg'otdi. Ular yangi yerlarni orzu qilar edilar, shuning uchun ham yangi zabtlarni xohladilar. Qattiq politsiya-ma'muriy nazorat va moliyaviy tartib , Köprülü vazirlari tomonidan tashkil etilgan, Usmonlilarning Evropada yangi va so'nggi muvaffaqiyatli istilo to'lqinini amalga oshirdi. Kritni zabt etish (1645-1669 yillardagi Kandyan urushi) hali tugallanmagan, ammo Avstriyaga qarshi yurish (1663-1664), keyin Polsha (1672-1677), keyin esa Rossiya (1678-1681) bilan urush boshlandi. . Krit va Podoliyada yangi timarlarni tarqatish o'tkazildi. Ukraina yerlari Usmonli imperiyasining umidini oqlamadi. Podoliya, 1672 yilda kazak-polsha nizosidan charchagan aholisi Usmonli qo'shinlarini non va go'sht bilan kutib oldi, timarning "mustamlakachiligi" uchun munosib ob'ektga aylana olmadi. U hatto Moldaviyadan etkazib berilgan Kamenets-Podolskiy qal'asining turk garnizonini ham boqa olmadi. Oldingi urushlar natijasida vayron bo'lgan Podoliya erlari 80-yillarning boshlarida bu hududdan tom ma'noda qochib ketgan yangi Timariolarga kutilgan daromadni bermadi. Timarlarda taqsimlash uchun nafaqat yerlar, balki ekin va o troq yerlar ham talabʻ qilingan. Zero, timar, aslida, yer berish emas, balki tobe aholidan davlat bojining bir qismini undirish huquqi edi. Usmonli davlatining yangi rivojlangan dehqonchilik maydonlari va mahalliy aholini saqlab qolishdan manfaatdorligi shundan. Polsha va Rossiya bilan urush buni bermadi. 1681 yilda Rossiya bilan tuzilgan shartnomaga ko'ra, Dnepr va Bug o'rtasidagi erlar cho'l va cho'l bo'lib qolishi shart edi. Usmonlilar ekspansiyasining Sharqiy Yevropaga burilishlari Sultonning qurshovida bo'lishi uchun kutilmagan edi. Buni da'vo qilingan imtiyozlar emas, balki Hetman Petro Doroshenkoning uni Ukraina bilan birga Usmonli fuqaroligiga qabul qilish haqidagi murojaati ham qo'zg'atdi. Bu imperiya chegaralarini oson va tez hududiy kengaytirish umidlarini uyg'otdi. Biroq, Avstriya-Vengriya yo'nalishi Usmonlilarning yangi fathlari uchun eng ko'p orzu qilingan yo'nalish bo'lib qoldi. Kampaniya 1663–1664 muvaffaqiyat keltirmadi, balki yangi istaklarni uyg'otdi. O'sha yillardagi Usmonli yilnomachilarining fikriga ko'ra, Avstriya erlari va aholining yuqori turmush darajasi bilan tanishish Usmonli qo'shinida "ma'naviyatsizlantiruvchi" taassurot qoldirgan. Ular bu qismlarda "Gyaurskiy jannatini" ko'rdilar. Vena, Sulaymon Qonuniy davrida Usmonli istilolari to'xtagan nuqta, yana "qizil olma" e'lon qilindi, bu afsonaga ko'ra, musulmon g'ozilari qo'liga tushishi va Usmonli ekspansiyasining yakuniy maqsadini ko'rsatishi kerak edi. 1683 yilda Koprulu oilasidan uchinchi vazir, Mehmed Poshoning kuyovi va shogirdi Merzifonlu Qora Mustafo yana Usmonli qo shinlarini Venaga olib boradi. ʻ Venaga qarshi yurish Usmonli qo'shinlarining mag'lubiyati va qo'mondonning qatl etilishi bilan yakunlandi. Ushbu mag'lubiyatning oqibatlari Evropa kuchlarining Usmonlilarga qarshi koalitsiyasi - Muqaddas Liga (Avstriya, Hamdo'stlik, Venetsiya va keyinroq (1686 yildan) Rossiya) tuzilishi edi. Liganing harbiy harakatlari 16 yil davom etdi, Usmonli davlatining asosiy bazasi - Anadoludan ancha uzoqda joylashgan to'rtta jabhada o'tkazildi, bu erda o'sha paytda qo'zg'olonlarning yangi bosqichi boshlandi. Birinchi Ko'prülü davridagi harbiy ishtiyoq so'ndi, ommaviy dezertirlik kuzatildi. Levend otryadlari yana paydo bo'lib, endi qo'zg'olonchilar orasidan o'sib chiqqan o'z rahbarlarini qidirib topdilar. Rasmiy tarixshunoslikda bu nutqlar tyuredi is’yanlari, ya’ni “yuqorilar isyonlari” deb atalgan. Tyuredi otryadlari va ularning eng obro'li rahbari Egen Usmon Belyuk-boshi 1687 yilda Sulton Mehmed IVning taxtdan olinishida hal qiluvchi rol o'ynadi. Yangi Sulton Sulaymon II (1687-1691) bu askarlarni rasman Usmonli qo shini tarkibigaʻ kiritdi va ularning qo mondoni bosh qo mondon etib tayinlandi. Ammo Egen ʻ ʻ Usmonning bunday yirik qurolli kuchlarni boshqarish tajribasi yo'q edi. Usmonli qo shinlarining Belgrad yaqinidagi mag lubiyati (1688 yil sentyabr) qo shin ʻ ʻ ʻ muhitida qo mondonga qarshi qaratilgan fitnalar oqibati bo lib, uning iste fosi ʻ ʻ ʼ uchun bahona bo ldi. Uning o'zi qatl qilindi va uning bo'linmalari umumiy ʻ safarbarlik uchun armiyaga chaqirilgan yangi askarlar tarkibiga tarqatildi. O‘sha paytda Ko‘prulular oilasidan tayinlangan yangi vazir Mustafo posho vaqf mulkiga tajovuz qilishdan oldin ham to‘xtamay, kofirlarga qarshi “muqaddas kurash”ni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash uchun mamlakat kuchlarini safarbar qilishga va mablag‘ to‘plashga muvaffaq bo‘ldi. Dastlab, u Avstriya frontida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi, Nish va Belgradni qaytarib oldi, ammo keyin yana mag'lubiyatga uchragan. Salankamen jangida (1691 yil avgust) sadr vazirning o‘zi halok bo‘ldi. Urush 1699 yildagi Karlovitskiy tinchligi bilan yakunlandi. Usmonli imperiyasi muhim hududlarni yo qotdi: Sharqiy Vengriya, Transilvaniya va deyarli butun ʻ Slovakiya Avstriyaga, O ng qirg oqdagi Ukraina bilan Hamdo stlikka, Morea ʻ ʻ ʻ Venetsiyaga, bir qator orollar. Arxipelag va Dalmatiya qal'alari. 1700 yil Istanbulda tuzilgan tinchlik shartnomasiga ko'ra, Rossiya Azovni unga tutash yerlar bilan birga tark etdi. Urushning tugashi 1684-1699 ning yangi bosqichini boshlab berdi Usmonli tarixi , bu Evropada kengayishning to'xtashi va mamlakatning ichki hayotidagi sezilarli o'zgarishlar bilan tavsiflanadi. 17-asr urushlari va qo'zg'olonlarida katta insoniy yo'qotishlar. demografik omil ta'sirini zaiflashtirdi va hukmron sinf saflarida mustahkamlanishiga yordam berdi. “Sulton ostonasidagi qullar” (kapikulu) bilan sipohilar o‘rtasidagi avvalgi raqobat yo‘qoladi. Devshirme amaliyoti qo'llanilmay qoldi. Hukmron elita ham, sulton maoshiga ega bo‘lgan askarlar ham (ya’ni, yangisar va boshqalar) o‘z saflarini o‘z muhitidagi odamlar hisobiga to‘ldira boshladilar. Timar tizimi mahalliy hokimiyat va yerdan foydalanishni nazorat qilish uchun asos bo'lib xizmat qilishni to'xtatdi. Mahalliy hokimiyat mahalliy ayonlarga o'tadi, ular o'z qo'llarida katta pul boyliklari, er va boshqa ko'chmas mulklarni to'plab, ma'lum bir davlat hokimiyatiga va mahalliy qozilarning yordamiga ega bo'ldilar. Ular saroy ahli yoki mahalliy zodagonlardan emas, balki tayinlana boshladilar. Bundan tashqari, komissiyalar tuzila boshlandi: markazga turli soliq yig'imlari o'rtasidagi nisbatni tartibga solishi kerak bo'lgan shayx ul-islom va boshqa katta ulamolar, joylarda esa - soliq stavkalarini belgilovchi shaharliklar va dehqonlarning vakillari. O'sha davrning barcha manbalarida aytilgan yerga egalik qilish tizimidagi tartibsizlikni tartibga solishga urinishlar qilindi. Ilgari devshirme qullar o qigan saroyʻ maktablari endi Anadoludan “qo pol” turklarni o z safiga to play boshladi. ʻ ʻ ʻ Ko‘proq turkiy so‘z va atamalarni o‘z ichiga olgan, fors va arab tillaridan foydalanishni kamaytirgan yangi did va hatto yangi tilga ega yangi zodagonlar shakllana boshladi. Ish yuritish xizmati isloh qilindi, bo'sh ish o'rinlari maxsus tayyorgarlikdan o'tgan ko'proq tayyor yoshlar bilan to'ldirila boshlandi. Porte nomidan Karlovitskiy bitimlarini imzolagan Sadr vazir Amja-zade Husayn Posho va uning hamfikrlari reis ul-kuttab ("rasmiylar boshlig'i") Rami Mehmed mamlakatga sharmandali tinchlik kerakligini tushunishdi. Bizga urushdan keyingi majburiy va zaruriy indulgentsiyalar kerak edi. Ular davom etadimi va yangi zodagonlar mamlakatni yangilay oladimi, buni yangi asr ko'rsatishi kerak edi. Usmonli imperiyasining barcha sultonlari va hukumat tarixi yillari bir necha bosqichlarga bo'lingan: yaratilish davridan boshlab respublikaning tashkil topishigacha. Bu davrlar Usmon tarixida deyarli aniq chegaralarga ega. | III BOB 3.1.Aqliyhujum”metodi Mazkur metodda biror muammo bo yicha ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilganʻ erkin fikr va mulohazalarni to plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadi. ʻ “Aqliy hujum” metodining yozma va og zaki shakllari mavjud. Og zaki shaklida ʻ ʻ ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri o z ʻ fikrini og zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar o z javoblarini aniq va qisqa tarzda ʻ ʻ bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta’lim oluvchilar o z javoblarini qog oz ʻ ʻ kartochkalarga qisqa va barchaga ko rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga ʻ (magnitlar yordamida) yoki “pinbord” doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. ʻ Ushbu metod to g ri va ijobiy qo llanilganda ʻ ʻ ʻ shaxsni erkin , ijodiy fikrlashga o rgatadi. “Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning ʻ barchasini jalb etish imkoniyati bo ladi, shu jumladan, ta’lim oluvchilarda muloqot ʻ qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim oluvchilarda o z ʻ fikrini faqat og zaki emas, balki yozma ʻ ravishda bayon etish mahorati , mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ʻ ta’lim oluvchilarda turli g oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’limʻ oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. 3.2. Zigzag metodi Sinf o`quvchilari 7ta guruhga bo`linadilar va guruhlar nomlanadi. Guruhlarda yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn qismlarga ajratiladi va ajratilgan qismlar mazmuni bilan tanishib chiqish vazifasi guruhlarga topshiriladi. O`quvchilar matnlarni diqqat bilan o`rganadilar va gapirib beradilar. Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi va qayd etilgan vazifa ular tomonidan bajariladi. Liderlarning fikrlari guruh a’zolari tomonidan to`ldirilishi mumkin. Barcha guruhlarning o`quvchilari o`zlariga topshirilgan matn mazmuni xususida so`zlab berganlaridan so`ng, matnlar guruhlararo almashtirilib , avvalgi faoliyat takrorlanadi. Guruhlarga bir necha matnlar taqdim etiladi. SHu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o`rganib chiqilgach o`quvchilar o`tilgan mavzu bo`yicha asosiy tushunchalarni ajratadilar , ularning o`zaro mantiqiy bog`liqligini aniqlaydilar , yuzaga kelgan g`oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqiladi. So`ngra o`zlashtirilgan bilimlar asosida o`quvchilarning o`zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi topshiriladi. Xulosa XVI asr boshlarida butun imperiya viloyatga , viloyatlar esa sanjoq (tuman)larga bo lingan edi. Viloyatlarni ʻ vali , sanjoqlarni esa sanjoqbey boshqarardi. Imperiyaning asosiy tayanchi uning qo shini edi. Qo shinni yer egalarining ʻ ʻ lashkarlari tashkil etardi. Sulton harbiy majburiyat evaziga yer-suv taqsimlab berardi. Harbiy majburiyat evaziga ajratilgan katta-katta yer egalari zoimlar va beylar, ulardan maydaroq yer egalari esa tumorilar va sipohiylar deb atalgan. Ularga harbiy harakat vaqtida sulton farmon bergan hamonoq, yerlarining katta- kichikligiga qarab belgilab qo yilgan miqdordagi qurolli dehqonlar bilan ʻ belgilangan joyga yetib kelish majburiyati yuklangan edi. Bundan tashqari, imperiyaning doimiy qo shiniʻ — yanicharlari , shuningdek, kuchli harbiy-dengiz floti ham bo lgan. Bu omillar Usmonli turklar sultonlariga keng ko lamda ʻ ʻ bosqinchilik urushlari olib borish imkonini bergan. Bunday urushlar natijasida Usmonli turklar davlatining ulkan imperiyaga aylanganligi Sizlarga VII sinf „Jahon tarixi“ darsligidan ma lum. Imperiya ʼ XVI asrda ham bosqinchilik urushlarini davom ettirdi. Bu davrda Eron imperiyaning Osiyodagi eng yirik raqibiga aylangan edi. Sulton Salim I 1514 -yilda Eron shohi Ismoil Safaviy qo shinini tor-mor etdi. Bu g alaba sultonga shohning ittifoqchisi ʻ ʻ Misr sultonligiga qarshi yurish boshlashga yo l ochdi. ʻ 1516-yilda yo l- ʻ yo lakay ʻ Suriya va Falastinni bosib oldi. 1517-yilda esa Misr poytaxti Qohira shahri egallandi. Imperiya nafaqat Osiyo va Yevropada, hatto Afrikada ham mustamlakalarga ega bo ldi. ʻ Imperiya hududining kengayishi yirik savdo yo llarining ham ʻ Turkiya qo liga ʻ o tishiga olib keldi. Bu omillar imperiya markaziy hokimiyatining hamda harbiy ʻ qudratining yanada kuchayishini ta minladi. Oqibatda Turkiyaning xalqaro ta sir- ʼ ʼ e tibori, Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlari taqdiridagi o rni yanada ortdi. ʼ ʻ

XVI asrda. Turklar REJA: Kirish I BOB 1.1. Sharqdagi turk istilolari 1.2. 16-asrning birinchi yarmida Kichik Osiyodagi xalq qo zg olonlari.ʻ ʻ II BOB 2.1. 16-asrning birinchi yarmidagi turk istilolari. 16-asr edi 2.2. 16-asr 2-yarmi - 17-asrning birinchi yarmida Usmonli imperiyasining xalqaro mavqei. III BOB 3.1.Aqliyhujum”metodi 3.2. Zigzag metodi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH Anadoluda turk qabilalari tomonidan shakllangan. Davlat 1922 yilgacha - Turkiya Respublikasi tashkil topgan paytgacha mavjud edi. Birinchi sulton - asoschi nomi bilan atalgan. Sulton o z hukmronligining boshida Sakaryaʻ daryosining g arbiy qismidagi yerning muhim qismi bo lgan Marmara va Qora ʻ ʻ dengizlardan hududlarni qo shib olib, o z merosini kengaytirdi. ʻ ʻ Usmon vafotidan keyin taxtga O‘rxon o‘tirdi. Uning hukmronligi yillarida davlatning poytaxti - Bursa (sobiq Vizantiya shahri) tasdiqlangan. O rxondan ʻ keyin uning to ng ich o g li Murod 1 hukmdor bo ldi.Bu buyuk davlat arbobi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Yevropada o z davlati qo shinlarining mavjudligini mustahkamlashga muvaffaq ʻ ʻ bo ldi. 1389-yilda 1-murod serb knyazini mag lub etdi. Bu jang natijasida ʻ ʻ Usmonlilar imperiyasi Dunayning janubiy hududining katta qismini egallab oldi. Mamlakatdagi boshqaruv tizimi vizantiya, saljuqiy va arab an’ana va urf-odatlari uyg‘unligiga asoslangan edi. Usmonlilar bosib olgan yerlarda ular imkon qadar mahalliy urf-odatlarni saqlab qolishga, tarixan o rnatilgan munosabatlarni ʻ buzmaslikka harakat qilganlar. Usmonlilar imperiyasi hududi Murod 1ning o g li Boyazid 1 davrida yanada ʻ ʻ kengaydi. Eng muhim g alaba 1396-yilda (Dunay bo yida) Nikopol jangi bo ldi. ʻ ʻ ʻ Biroq, tashqi farovonlikka qaramay, Usmonli imperiyasi tashqi va ichki juda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Asosan, hukmdorning odobli xulq-atvori, ulkan harami, saroydagi nafis marosimlari ko pchilik g ozilarni g azablantirgan. Bundan ʻ ʻ ʻ tashqari, Boyazidning Kichik Osiyodagi musulmonlar va boshqa g‘oziylarga qarshi yurishlari ham xavotirga sabab bo‘lgan. Natijada mahalliy beklarning aksariyati Tamerlanning huzuriga borib, uni Usmonli hukmdoriga qarshi urush boshlashga ko‘ndiradi. 1402 yilgi jang natijasida Boyazid qo shini mag lubiyatga ʻ ʻ uchradi, hukmdorning o zi asirga olinadi. Temurning keyingi yurishlari natijasida ʻ

Usmonli imperiyasi parchalanib ketdi. Biroq sultonlar mamlakatning ayrim hududlari ustidan hokimiyatni saqlab qoldilar. XV asr davomida Usmonlilar davlati ichki qayta tashkil etish va chegaralarni tashqi kengaytirish va mustahkamlash siyosatini olib bordi. Imperiya uchun "oltin" 16-asr edi. Bu davrda Sulaymon 1 berib, mamlakatni boshqargan katta ahamiyatga ega davlatning dengiz qudratini mustahkamlash. 16- asr o rtalari me morchilik va adabiyotning gullagan davri bo ldi.ʻ ʼ ʻ Usmonlilar imperiyasida o sha davrda feodal munosabatlari hukmron bo lgan, ʻ ʻ harbiy tashkilot va ma muriy tizim qonun asosida tuzilgan edi. ʼ Shuni ta'kidlash kerakki, bu vaqtdan keyin (Sulaymon 1 hukmronligidan keyin) sultonlarning aksariyati ancha zaif hukmdorlar bo'lib chiqdi. 17-asr boshlarida shtatda hokimiyat islohoti o tkazildi. Ilgari imperiyada juda shafqatsiz an'ana ʻ mavjud edi - taxtga o'tirgan sulton o'zining barcha ukalarini o'ldirgan. 1603 yildan boshlab hukmdorlarning aka-ukalari va ularning qarindoshlari saroyning maxsus, chekka qismida, hukmdorning vafotigacha butun umrlarini o'tkazdilar. Sulton vafot etgach, uning o‘rniga asirlarning kattasi o‘tirdi. Oqibatda XVII-XVIII asrlarda hukmronlik qilgan deyarli barcha sultonlar intellektual rivojlangan emas va, albatta, siyosiy tajribaga ega emas edilar. Loyiq hukmdor bo‘lmagani uchun ulkan mamlakat o‘z birligini yo‘qota boshladi, hokimiyatning o‘zi esa juda tez zaiflasha boshladi. Natijada, 18-asrda Usmonli imperiyasi O'rta er dengizida o'z kuchining katta qismini yo'qotdi. Yetti yillik urushning tugashi davlatga yangi hujumlarni keltirib chiqardi. Shunday qilib, imperiya Avstriyaning eski dushmani bilan bir qatorda yangi dushman - Rossiyani ham qo'lga kiritdi. XV asr oxiriga kelib Usmonlilar davlati turk sultonlari va harbiy-feodal zodagonlarining bosqinchilik siyosati natijasida ulkan feodal imperiyaga aylandi.

Unga Kichik Osiyo, Serbiya, Bolgariya, Gretsiya, Albaniya, Bosniya, Gersegovina va vassal Moldaviya, Valaxiya va Qrim xonligi kirgan. Bosib olingan mamlakatlar boyliklarining talon-taroj qilinishi o‘z va bosib olingan xalqlarning ekspluatatsiyasi bilan bir qatorda turk bosqinchilarining harbiy qudratining yanada oshishiga xizmat qildi. Harbiy-feodal zodagonlar manfaatlarini ko zlab bosqinchilik siyosatini olib borgan turk sultonlari o zlarini “g ozi” (e tiqodʻ ʻ ʻ ʼ uchun kurashuvchi) deb ataydigan ko plab foyda va sarguzasht izlovchilar tomon ʻ oqib keldilar. Bolqon yarim oroli mamlakatlarida sodir bo lgan feodal tarqoqlik, ʻ feodal va diniy nizolar turk bosqinchilarining intilishlarini ro yobga chiqarishga ʻ yordam berdi, ular birlashgan va uyushgan qarshilikka duch kelmadilar. Turk istilochilari birin-ketin hududlarni egallab, bosib olingan xalqlarning moddiy resurslaridan yangi yurishlar uyushtirish uchun foydalandilar. Bolqon ustalari yordamida ular kuchli artilleriya yaratdilar, bu turk armiyasining harbiy qudratini ancha oshirdi. Bularning barchasi natijasida XVI asrga kelib Usmonli imperiyasi. qudratli harbiy kuchga aylandi, uning armiyasi tez orada Sharqda Safaviylar davlati hukmdorlarini va Misr mamluklarini tor-mor keltirdi va chexlar va vengerlarni mag'lub etib, G'arbda Vena devorlariga yaqinlashdi. Usmonli imperiyasi tarixida 16-asr G arb va Sharqdagi uzluksiz tajovuzkor ʻ urushlar, turk feodallarining dehqonlar ommasiga qarshi hujumining kuchayishi va bir necha bor qurol ko targan dehqonlarning qattiq qarshiliklari bilan tavsiflanadi. ʻ feodal zulmiga qarshi. I BOB 1.1. Sharqdagi turk istilolari Avvalgi davrda bo‘lgani kabi turklar o‘zlarining harbiy ustunliklaridan foydalanib, hujum siyosatini olib bordilar. XVI asr boshlarida. Turk feodallarining bosqiyosatining asosiy ob'ektlari Eron, Armaniston, Kurdiston va arab mamlakatlari edi.

1514 yilgi jangda Chapdiranda Turk armiyasi kuchli artilleriyaga ega bo lganʻ Sulton Salim I boshchiligida Safaviylar davlati qo shinini mag lub etdi.Salim I ʻ ʻ Tabrizni egallab, u yerdan katta harbiy o lja, jumladan, Shoh Ismoilning shaxsiy ʻ xazinasini olib chiqdi, shuningdek, minglab eng yaxshi eronliklarni yubordi. hunarmandlar saroyga xizmat qilish uchun Istanbulga va turkcha biladilar. O sha ʻ davrda Iznikga olib kelingan eronlik hunarmandlar Turkiyada rangli sopol buyumlar ishlab chiqarishga asos solgan bo lib, Istanbul, Bursa va boshqa ʻ shaharlarda saroy va masjidlar qurilishida foydalanilgan. 1514-1515 yillarda turk istilochilari Sharqiy Armaniston, Kurdiston va Shimoliy Mesopotamiyani Mosulgacha bosib oldilar. 1516-1517 yillardagi yurishlarda. Sulton Salim I o z ʻ qo shinlarini Suriya va Arabistonning bir qismiga ham egalik qilgan mamluklar ʻ hukmronligi ostidagi Misrga qarshi yubordi. Mamluklar qo shini ustidan ʻ qozonilgan g alaba musulmonlarning muqaddas Makka va Madina shaharlari bilan ʻ birga butun Suriya va Hijozni Usmonlilar qo liga berdi. 1517 yilda Usmonli ʻ qo'shinlari Misrni bosib oldilar. Qimmatbaho idishlar va mahalliy hukmdorlarning xazinasi ko rinishidagi kamtarona harbiy o ljalar Istanbulga yuborilgan. ʻ ʻ Mamluklar ustidan qozonilgan g alaba natijasida turk istilochilari O rta yer ʻ ʻ dengizi va Qizil dengizdagi eng muhim savdo markazlari ustidan nazorat o rnatdilar. Diyorbekir, Halab (Halab), Mosul, Damashq kabi shaharlar turklar ʻ hukmronligi istehkomlariga aylantirildi. Tez orada bu yerda kuchli yangicha garnizonlari joylashtirilib, sulton hokimlari ixtiyoriga topshirildi. Ular sultonning yangi mulklari chegaralarini qo'riqlab, harbiy va politsiya xizmatlarini bajardilar. Bu shaharlar ayni paytda turk fuqarolik boshqaruvining markazlari bo lib, ular ʻ asosan shu viloyatlar aholisidan soliqlar hamda xazinaga tushadigan boshqa tushumlarni yig ib, hisobini yuritgan. Yig'ilgan mablag'lar har yili Istanbulga ʻ sudga yuborilardi. Usmonli imperiyasi 16-asrning o rtalarida o zining eng katta ʻ ʻ qudratiga erishdi. Sulton Sulaymon I (1520-1566) davrida, turklar tomonidan Qonun chiqaruvchi (Kanuniy) deb atalgan. Ko'p sonli harbiy g'alabalari va saroyning hashamati uchun bu sulton yevropaliklardan Sulaymon Buyuk nomini

O'xshashlar

Usmonli Turklar davlati taraqqiyotida islom dinining o’rni
VANDALARNI ÕRTA ASRDA TUTGAN ÕRNI
VANDALLARNI O’RTA ASRDA TUTGAN O’RNI
XXI-ASRDA XITOY JAHON INNOVATSION KUCHI
XIX asrda Angliyaning xalqaro munosabatlar tizimidagi ishtiroki