1 Mavzu: 2001 -yil sentabr voqea lri va uning xalqaro munosabatlarga ta ’siri Reja: 1. Zamonaviy dunyo tartibotining shak lanishi (1991 -–2000 -yillar) 2. 2001 -yil sentabr voqealari va uning zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’siri 3. XXI asr boshlarida dunyo tartiboti masalasi Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo'lgan ikki qutbli dunyo allaqachon cheklangan suverenitetlar dunyosi edi (ikki qarama -qarshi super kuchlarning suvereniteti bundan mustasno). SSSR parchalanganidan keyin paydo bo'lgan bir qutbli dunyo unga yanada ko'proq qarama -qarshi bo'lib chiqdi, chunki bundan buyon faqat bitta davlat - AQSh to'liq suverenitetga ega edi . Albatta, bu dunyo Pax Americana (Amerika o'ng qanot konservatorlarining orzusi) va hatto AQShning global gegemonligi ham emas edi. Toʻgʻrirogʻi, bu “yumshoq kuch” yordamida jahon yetakchiligini amalga oshirishga urinish edi. Natijada 1991 yildan boshlab jahon siyosatida o‘ziga xos ierarxiya shakllana boshladi, AQSH amalda yetakchi bo‘g‘inga aylandi. Shu bilan birga, Katta Sakkizlikka kirgan 7 ta asosiy hamkor ularga juda qattiq bog'langan edi: ulardan 5 tasi AQShning NATOdagi ittifoqchilari - Buyuk Britan iya, Frantsiya, Germaniya, Kanada, Italiya; biri 1961 yilgi shartnomaga ko'ra AQSh bilan strategik hamkorlikda bo'lgan AQSh bilan harbiy ittifoqda bo'lgan Yaponiya va yangi nom sifatida jahon haritasida paydo bo’lgan Rossiyadir. Amerikalik hamkorlarning butun " yetti" sidan faqat Rossiya, hatto o'tgan asrning 90 -yillarida ham AQShning etakchi roliga qarshi chiqdi va AQShning sherigi vazifasi (teng darajada) uchun harakat qildi. U bir qator masalalarda Vashingtonni qo'llab -quvvatladi va boshqa masalalarda - Yugoslaviya inqirozi, NATOning kengayishi - u undan uzoqlashdi va hatto uning harakatlarini qattiq tanqid ostiga oldi. Biroq, Rossiya iqtisodiyotining zaifligi, 1990 -yillardagi noto'g'ri o'ylangan islohotlarning og'riqli oqibatlari uni to'liq suveren davla t deb hisoblashga imkon bermadi. Rossiya butunlay AQSh tomonidan nazorat qilinadigan jahon iqtisodiyotiga qaram bo’lib qoldi . Uning milliy valyutasi AQSh dollariga qattiq “bog‘lan tirildi ”. G7 ning boshqa davlatlari xavfsizlik masalalarida butunlay Qo'shma Shtatlarga bog'liq edi . Faqat Rossiya SSSRning merosxo’ri sifatida olgan qurollari hisobiga AQSHga to’la bog’liq bo’lib qolish muammosidan uzoq turdi. Vaholanki, bu davlatlar guruhi ichida ham jahon yetakchisi bilan munosabatlar o‘ziga xos n yuanslarga ega bo‘lgan va hozir ham mavjud. AQShning

2 Britaniya va Yaponiya bilan aloqalari Fransiya va Germaniyaga qaraganda ancha yaqinroq. Bu tafovut hali ham davom etmoqda. 1991 yildan keyin Xitoy va Hindiston Qo'shma Shtatlar boshchiligida jahon ierarxiyasi bilan bo g'lanma di. Ular o'zlarining jadal o'sib borayotgan iqtisodiy salohiyati, mintaqaviy darajadagi qudratli harbiy kuchlar maqomi, shuningdek, kelajakda Xitoy va Hindistonni global demografik holatga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ulkan aholi r esurslari , migratsiya jarayonlari va uzoq muddatli istiqbolda - va jahon savdosi tufayli dunyo tartibiga ta'sir ko'rsat adigan davlatga aylana boshladi va hozirda ta'sir qilmoqda. Biroq, Xitoy va Hindiston o'rtasidagi G8 1 bilan siyosiy hamkorlik doirasi har doim cheklangan. Bu mamlakatlar to'liq jahon iqtisodiyotiga bog'liq bo'lib, unda AQSh hali ham hukmronlik qiladi. Shubhasiz, Hindiston ham, Xitoy ham AQShning global siyosatdagi raqibi emas edi XX asrning oxirlarida . 20 -asr oxiri 21 -asr boshlarida Xitoy, Hindiston, Rossiya, Janubiy Afrika, Yevropa Ittifoqi, Braziliya, Meksika va boshqa mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatining oʻsishi ko'p qutbli dunyoni shakllantirish uchun shart -sharoit yaratmadi, chunki Qo'shma Shtatla r iqtisodiy, siyosiy va harbiy yetakchi bo'lib qoli shda davom etdi . AQSh to'rtta asosiy sohada: iqtisod, siyosat, harbiy va hatto ma'lum darajada madaniyat (ommaviy axborot vositalari, Gollivud, Internet va boshqalar orqali) yetakchilik qildi . 1991 -2001 yi llarda shakllangan dunyo tartibi tizimini kop’markazli bir qutbli deb atash mumkin. Bu dunyo tartibining mohiyati G'arb davlatlarining iqtisodiy, harbiy -siyosiy va axloqiy -huquqiy hamjamiyatiga asoslangan tarixiy loyihani amalga oshirish va bu standartlarn i butun dunyoga tarqatishdan iborat edi. Tabiiyki, bu butun dunyoda juda qattiq qarshilik ko'rsatdi, jumladan transmilliy terrorizm ko'rinishidagi “assimetrik javob” faollashdi. Ushbu loyihaning yana bir xususiyati shundaki, yangi dunyo tartibi globallashu v jarayonlariga asoslandi. Bu yagona standartlarga muvofiq global dunyoni yaratishga urinish edi. Nihoyat, bu loyiha umuman shartnomaviy -huquqqiy asosga ega emas edi. U pretsedentlar zanjiriga, lekin aslida Qo'shma Shtatlarning quyidagi bir tomonlama qaror lari va konsepsiya lari ga asoslangan edi : • «demokratiyani kengaytirish /yoyish » doktrinasi (1993); • NATOning kengayishi konsepsiyasi (1996); 1 G8 (8 lar guruhi, Rossiy qo’shilgunga qadar Katta yettilik, Yettilar guruhi nomi bilan atalgan ) yetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlar rahbarlarining norasmiy forumidir. Katta sakkizlikka Rossiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Kanada, Italiya kiradi. Forumda Yevropa Ittifoqi rahbariyati ishtirok et gan (Lekin Qrim voqealari sabab Rossiya taklif qilinmay qo’ydi) . Forumning maqsadi dolzarb xalqaro muammolarg a yondashuvlarni kelishishdan iborat. Sakkizlik guruhi xalqaro tashkilot emas, u xalqaro shartnomaga asoslanmagan, nizom va kotibiyatga ega emas. Sammitlarning bir ovozdan qabul qilingan qarorlari qonuniy kuchga ega emas, balki xalqaro hamjamiyat uchun zam onamizning muhim masalalarini hal etishda yo‘l -yo‘riq bo‘lib, tomonlarning kelishilgan yo‘nalishga amal qilish niyatlarini belgilab beradi.

3 • NATOning yangi strategik kontseptsiyasi, unga ko'ra NATOning mas'uliyat doirasi Shimoliy Atlantikadan tashqarida ham kengaytirilgan; • oldindan zarba berish doktrinasi; • Katta Yaqin Sharqni demokratlashtirish doktrinasi. Shunga ko’ra b ir qutbli dunyo atigi 10 yil - 1991 yildan 2001 yilgacha davom etdi deb hisoblash mumkin . Uning qulashi boshlanishi 2001 yil 11 senty abrda Qo'shma Shtatlardagi teraktlar bo'ldi. 2001 yildan hozirgi kunga qadar biz uning qulashiga guvoh bo'lib kelmoqdamiz. Bu esa jahon siyosatidagi yana bir suv havzasidir. Boshqa tahlilchilar 1991 -2000 -yillarni dunyoda belovej tartiboti sifatida beroshga harakat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, bu muhim geosiyosiy voqealarning butun zanjiriga (Yugoslaviya, Chexoslovakiyaning qulashi, ko'plab qurolli to'qnashuvlar) sabab bo'lgan SSSRni parchalash to'g'risidagi Belovejskaya Pushcha kelishuvida n keyin shakllana boshlagan yangi dunyo tartibidir. Bunda qarama -qarshilikning ikkinchi qutbini tashkil etgan butun sotsialistik dunyoning qula di, i kki qutbli geosiyosiy tizim quladi. Dunyo yana bir evolyutsiya jarayoniga kirdi. Yangi dunyo tartibi asosan Versa l tizimi g'oyalariga asoslan di. 2. Transmilliy terrorizmni idrok etishda burilish nuqtasi 2001 yilning kuzida AQSh da sodir bo'lgan voqealar bo'ldi. 2001 -yil 11 -sentabrda bir guruh terrorchilar (ularning aksariyati Saudiya Arabistoni fuqarolari bo‘lgan) to‘rtta fuqarolik samolyotini o‘g‘irlab ketishdi. Ulardan ikkitasi Nyu -Yorkdagi Jahon savdo markazining (WTC) ikkita ko‘p qavatli binosiga, uchinchisi Vashingtondagi AQSh Mudofaa vazirligi binosiga bostirib kirdi. Nyu -Yorkdagi WTCning ikkala binosi ("egizak minoralar") butunlay vayron bo'lgan, Pentagon qisman vayron qilingan. Terrorchilik harakatlari qurbonlari portlash paytida va qulagan binolar vayronalari ostida halok bo'lgan bir necha ming kishi edi. To‘rtinchi samolyot Pensilvaniyadagi atom elektr stansiyasiga yo‘l olgani taxmin qilinmoqda, biroq havo hujumidan mudofaa tizimi tomonidan urib tushirilgan. Turli ma'lumo tlarga ko'ra, hujumlar paytida 4 -5 mingga yaqin odam halok bo'lgan. Kichik Jorj Bush ma'muriyati vakillari 2001 -yil 11 -sentabr voqealarini 1941 - yil 7 -dekabrda Pearl -Harbordagi AQSh harbiy -dengiz floti bazasiga yapon qurolli kuchlarining hujumi bilan tenglash tirdi. Ammo ruhiy zarba chuqurroq edi. Qo'shma Shtatlar o'z hududida 19 -asrning o'rtalaridan beri harbiy harakatlarni bilmay keleyotgan e di. Hozirda AQShga noma'lum dushman hujum qildi, uning kimligi aniqlanmagan edi . Markaziy razvedka boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, Afgʻonistonda yashagan U sama bin Laden Qoʻshma Shtatlardagi jinoyatlarni uyushtirishda muhim rol oʻynagan. Jorj Bush ma'muriyati demokratlar siyosatini yanada qattiqroq variantda davom ettirdi. 2001 -yil 20 -sentabrda Jorj Bush Kongress da asosiy nutq soʻzladi.

4 AQSh prezidenti transmilliy terrorizmga qarshi urush toʻliq yoʻq qilinmaguncha urush boshlanganini eʼlon qildi, Kobuldan U. bin Lodinni ekstraditsiya qilishni va Mulla Umarni Tolibon nazoratidagi hududdan taqiqlashni talab qildi. A ks holda, Oq uy Tolibonga qarshi kuch ishlatish bilan tahdid qilgan. 2001 -yil 21 -sentabrda Kobul V. bin Ladenning aybi haqidagi Amerika dalillarini ishonarsiz deb hisoblab, rad etdi. Bu qiziq Jorj Bushning 2001 -yil 20 -sentabrdagi nutqi ramziy ma’noga ega bo‘lib, uning raqiblari tomonidan bir necha bor tanqid qilingan. Birinchi navbatda, teraktdan keyingi 9 -kun - nasroniy an'analarida o'lganlarni birinchi xotirlash kuni nutq irod etish kuni sifatida bejizga tanlanmagan bo’lib chiqdi . Bu bilvosita Amerika Qo'shma Shtatlari Prezidenti o'lgan nasroniylar nomidan terrorizmga qarshi urush e'lon qilayotganini anglatardi. “Har bir musulmon terrorchi emas, balki har bir terrorchi musulmondir” degan mash’um iborani ham aytdi nutqida . Keyinroq Oq uy matbuot xizmati bu faqat islom olamiga chaqiriq ekaniga aniqlik kiritdi: “Har bir musulmon terrorchi emas, balki har bir terrorchi musulmon bo‘lgan v aziyatga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi” deb haspo’shlashga harakat qilgan. Afg’on tomoni rad qilgandan keyin Vashington geografik j ihatdan borish qiyin bo'lgan mamlakat hududidagi operatsiyalarda yordam bera oladigan ittifoqchilarni qidira boshladi. 2001 yil 12 sentyabrda NATO Kengashining favqulodda yig'ilishida Qo'shma Shtatlardagi teraktlar alyans davlatlaridan biriga hujum sifatid a baholandi. Alyans oʻz tarixida birinchi marta 1949 -yildagi Vashington shartnomasining 5 -moddasini kuchga kiritdi. NATOning aksariyat davlatlari ularning milliy chegaralari Afgʻonistondan jugʻrofiy uzoqlikda joylashgani va uzoq masofalarda harakat qilishg a qodir qurolli kuchlari yoʻqligi sababli Qoʻshma Shtatlarga yordam bera olmadi. Vashington yordamni faqat Britaniya va qisman Germaniyadan qabul qildi. Bu muhim Jorj Bush ma'muriyatining NATOga yordam berishdan bosh tortishi AQShning ushbu tashkilotga munosabatini o'zgartirish muhokamasiga sabab bo'ldi. 2001 yilning kuzida Vashington amalda vaqtinchalik koalitsiya (ad -hoc coalition) tamoyiliga o'tishni e'lon qildi. Dastlabki ikki -uch yil ichida ekspertlar orasida Vashington o‘zining tashqi siyosiy faoli yati markazini Yaqin Sharqqa ko‘chirib, NATO o‘rnini vaqtinchalik koalitsiyalarga aylantiradi, degan fikr keng tarqalgan edi. Biroq, Qo'shma Shtatlar Yevropadagi mavjudligini qadrlab, ittifoqdan voz kechish o'rniga, NATOni isloh qilish yo'lidan bordi. Qo's hma Shtatlar uchun Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlari muhimroq edi. 2001 -yil 22 -sentabrda Vashington bosimi ostida Saudiya Arabistoni va Birlashgan

5 Arab Amirliklari hukumatlari Afg‘oniston Islom Amirligi bilan diplomatik aloqalarni uzdilar. Pokiston prezide nti P arvis Musharraf Qo'shma Shtatlar qo'llab - quvvatlashiga moyil bo'ldi, biroq Tolibon harakati bilan bog'liq bo'lgan armiya va maxsus xizmatlar segmenti bilan hisoblashishga majbur bo'ldi. P.Musharrafning AQSh Davlat kotibi Kolin Pauell bilan muzokaralar idan so‘ng vaziyat o‘zgardi. Islomobod Pentagonga ikkita havo bazasi – Sind viloyatidagi Yakobobod va Balujiston viloyatidagi Arab dengizi sohilidagi Shansi havo bazasini taqdim etdi. Pokistonda "Al -Qoida"ga a'zolikda gumon qilingan 600 ga yaqin kishi hibs ga olinib, AQShga topshirildi. Bu Pokistonda hukumatga qarshi ommaviy namoyishlarga sabab bo'ldi. Biroq Pokiston rasmiy ravishda Tolibon rejimi bilan diplomatik aloqalarini faqat 2001 -yilning 22 -noyabrida uzdi. Rossiya Vashingtonga kutilmagan yordam berdi. AQSH Markaziy Osiyoda harbiy bazalarini ochishga kirishdi. 2001 -yil 7 -oktabrda Qarshi -Xonobod harbiy bazasidan O‘zbekiston hududida foydalanish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Baza 2001 -yil 11 -sentabrdagi xurujlardan so‘ng “global aksilterror koalitsiya” tarmog‘i tarkibida tashkil etilgan va Afg‘onistondagi operatsiyalar uchun harbiy transport markazi sifatida foydalanilgan. Yani Afg'onistondagi operatsiyalarni aviatsiya tomonidan qo'llab -quvvatlash, AQSh qo'shinlarini oziq -ovqat va harbiy texnika bilan t a'minlash uchun foydalanish ko’zda tutilgan. 2001 -yilning 1 -dekabrida NATO va Qirg‘iziston o‘rtasida “Manas” havo bazasini tashkil etish bo‘yicha kelishuv imzolangan edi. Koalitsiya samolyotlariga ham oraliq qo‘nish huquqi Tojikiston (Ko‘lob va Qo‘rg‘on -tepa aeroportlari) va Qozog‘iston (Lugovoy aeroporti) tomonidan berilgan. Kichik Jorj Bush ma'muriyatining faoliyati natijasi da transmilliy tarmoq terrorizmiga qarshi kurashish uchun mo'ljallangan davlatlararo birlash ma bo'lgan "Global aksilterror koalitsiyasi" ni tashkil di. Bu “Global aksilterror koalitsiyasi” klassik harbiy -siyosiy ittifoq emas edi. 2001 yil 7 oktyabrda Qo'shma Shtatlar Tolibon pozitsiyalariga raketa va bomba hujumlarini boshladi. Amerikaliklarning i ttifoqchilari Shimoliy ittifoq kuchlari edi. Muvofiqlashtirilgan havo va quruqlik zarbalari koalitsiya kuchlariga tezda o'z maqsadlariga erishish imkonini berdi. 2001 -yil 9 -noyabrda Mozori Sharif shahri, 2001 -yil 13 -noyabrda mamlakat poytaxti Kobul qabul q ilindi. Alyansning yakuniy g‘alabasi 2001 -yil 7 -dekabrda Tolibon harakatining markazi hisoblangan Qandahorning qo‘lga kiritilishi bo‘ldi. Tolibonning bir qismi qo‘shni Pokistonga qochdi, bir qismi tog‘larga (jumladan, Mulla Umar) ketdi, bir qismi Shimoliy ittifoqqa taslim bo‘ldi. Harbiy harakatlar markazi Afg‘oniston -Pokiston chegarasi hududiga ko‘chdi. Asosiy vazifa afg'on mojarosini siyosiy yo'l bilan hal qilish edi. 2001 yil dekabr oyida Bonnda Afg'onistonning sobiq qiroli, Italiyada surgunda yashagan Zo hirshoh ishtirokida afg'on partiyalarining konferentsiyasi bo'lib o'tdi.