Mavzu: AQSH da Fuq a rolar urushi va Yevropa diplomatiyasi. Reja: 1. AQShda fuqarolar urushining boshlanishi 2. AQShdagi fuqarolar urushiga Angliyaning munosabati 3. Fuqarolar urushiga Fransiya, Gollandiya, Ispaniya va Rossiya munosabati 4. Fuqarolar urushining tarixiy ahamiyati

Shimol va Janub o’rtasidagi kuchlar nisbati teng emasdi Janubning kuchi bir muncha kam edi. Shimolda 23 ta shtat bo’lib, uning 22 mln axolisi bor edi, Janubda esa 11 shtat bor edi, unda 9 mln axoli yashardi. Bulardan 4 mln negr-qullar edi. Janubning maqsadi qulchilikni saqlab qolish edi. A.Linkolinni AQShning prezidenti qilib saylanishi Janub quldor-plantatorlarning qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi. 1860 yilning 20 dekabrida Janubi Karolina Ittifoq tarkibidan chiqdi. 1861 yil yanvari davomida yana beshta qulchilik shtati: Messisipi. Florida, Alabama, Georgiya va Luiziana. I fevralda esa Texas chiqdi. 4 fevralda quldorlik shtatlarinnng vakillari Montgomer (Alabama.sht.) shaxrida Kongressga to’planib. "Amerika shtatlarining Konfederatsiyasi" degan nom bilan alohida davlat tuzdilar. Kongress muvaqqat konstitutsiya qabul qildi. Unda shunday deyiladi: Ittifoq Shtatlari yangi "hududlar" orttirishi mumkin. Kongress qonunlar qabul qilishi, yangi xukumat tuzishi mumkin va x.k. Hududlarni to’xtovsiz kengaytirish, eski chegaradan tashqari bo’lgan joylarda qulchilikni to’xtovsiz ko’paytirish Ittifoq quldorlik shtatlarining hayot qonuni edi. Janubdagi chiqariladigan mahsulotlar - paxta, tamaki, shakar va shu kabilarni qullar ishlab chiqarardi, bu mahsulotlarni ko’proq tayyorlash uchun katta guruh qullar, ommaviy ravishda keng ko’lamdagi serhosil yerlarda qul mehnatiga asoslangan holda ter to’kib ishlashi kerak bo’lardi. XIX asrning birinchi yarmida plantatsiya xo’jaligi zo’r berib rivojlandi, qullar soni ko’paydi, asr boshida Janub shtatlarida 1 mln qul bo’lgan bo’lsa, 1860 yillarga kelib, ularning soni 3,5 mlnga yetdi. Plantatsiyalar borgan sari yangi yerlarga yoyilib bordi. Asosiy maxsulot paxta, o’nga talab juda katta edi, xaridorlar Yevropa va Shimol shtatlarining korxonalari paxtaga ko’z tikib turardilar. 1860 yilda 20 mln. 1840 yilda 100 mln va 1860 yilda 1.5 mlr. funt paxta xorijga chiqarilgan edi. Janub bilan Shimol o’rtasidagi kurash, bu ikki ijtimoiy tuzum -qulchilik tizimi va erkin mehnat tizimidir. Bu ikki tuzum bir-biri bilan yonma-yon turib, yashab olmasdi, urush kelib chiqishi muqarrar edi. Shimo l rivojlangan sanoatga ega edi. Janubda esa bu narsa umuman boshqa edi. Shimolda keng rivojlangan temir yo’l izlari, kemalar suzadigan kanallarining borligi, bu katta kuch edi. Agarda urush uzoq chuzilsa. janubning g’alaba qilishi uchun biror-bir ishonchi yo’q edi. Janubliklar urushni boshlar ekan, g’alaba qilishga ishonar edilar, ularning xisob- kitobi kuyidagicha: birinchidan uncha katta bo’lmagan Federal qo’shinlarning

qumondonligi plantator-quldorlarning qo’lida ekanligi, ularning taxminicha qurolli muntazam kuchlarni olg’a surib, ularga otliq militsiya to’dalarini qushib, yashin tezligida xujum bilan Ittifoqning poytaxtini egallash edi, xamla Angliya a Fransiya qurolli kuchlarining hukumini kutayotgan edilar, ularning taxminicha bu intervensiya yoki qurolli hujum muqarrar edi. Ingliz burjuaziyasi Amerikadagi xavfli raqibi bo’lgan sanoatchi shimoliy-sharq va g’arbiy shtatlarni yo’qotishga xarakat kilardi. Agarda Janub Qo’shma Shtatlarning shimoli ustidan g’alaba qozonsa, shtatlarning xammasi yana Angliyaning mustamlakasiga aylanar edi. Fransiya ham o’ziga Amerika hududidan mustamlaka orttirishga intilayotgan edi. Shunday qilib, janubchilarning xisobi. o’z kuchlari bilan g’alaba qilish emas, balki Angliya va Fransiyaning qurolli bosqinchilik xarakati va ularning yordamiga tayanar edi. 1858 yilning 4 martida Janubning siyosiy arboblaridan biri, janubni Karolinalik senator Djon Gammond shunday degandi: «Zambarakdan bitta ham o’q uzmasdan, qilichimizni qinidan sug’irmasdan jahonni tiz chuktirishimiz mumkin, bizga qarshi hech kim urush boshlay olmadi. Agar biz uch yil paxta bermasak, nimalar bo’lishi mumkin? Angliya albatta Janubni himoya qilish uchun butun jahonni safarbar qilishi mumkin, paxta bilan xech kim urusha va o’ynasha olmaydi. Yer yuzida paxta bilan urushadigan xokim yo’q. Paxta jahonni boshqaradi». Ana shunday fikr-mulohazalar bilan janubliklar urushning strategik rejasi bilan qizikmasdan, balki, Angliya va Fransiyaning Janubni tan olishi va ularning xarbiy yordami va qullab- quvvatlashi bilan qiziqar edilar. Fuqarolar urushi bir davlatning ikki qismi o’rtasida bo’lganligi uchun ham u boshqa urushlardan rasman farq qiladi, urush e’lon qilish ham umuman qoidaga to’g’ri kelmaydi.Janubliklar Semter fortini olgandan so’ng Lin’kolin hamma shtatlardan 75 ming volonterni militsiyaga chaqirib, 1861 yilning 15 aprelida janubliklarning g’alayonini bostirishga buyruq berdi. Ittifoqqa qarshi fitna uyushtirgan shaxslarga 20 kun muxlat berib, ularning tarqalishi va tinch hayotga qaytishlarini talab qildi. 1861 yilning 17 aprelida yirik quldor, Konfederasiya prezidenti Djefferson Devis Qo’shma Shtatlarning savdo va harbiy dengiz flotiga qarshi kurash uchun murojaatnoma e’lon qilib, buning " uchun kerakli xujjat talab " qildi. Ikki kundan so’ng Linkoln janubni qamal deb e’lon qildi va janubliklar harakatini qaroqchilik deb qoraladi. Shunday qilib

urush haqiqatda boshlangan edi, endilikda Shimol janubga qarshi, Janub esa shimolga qarshi urush e’lon qilishdi. Xarbiy xarakatlarning boshlanishidan ikki xafta o’tgach, 1861 yilning 28 fevralida Yevropa davlatlarining intervensiya (qurolli hujum) boshlashi xaqida xabar keldi. Birinchi bo’lib Ispaniya yurish qilgan edi. Ispaniyaning tayanchi Kuba edi. Avval ispanlarning mustamlakasi bo’lgan San-Domingo-orolning sharqiy qismini tortib olmoqchi bo’ldilar. Qo’shma-Shtatlarning negrlar respublikasi San-Domingo bilan rasmiy aloqasi bo’lmasada AQShning shtat-sekretari (tashki ishlar vaziri) Syuard Ispaniyaning Vashingtondagi elchisiga 1861 yilning 2 aprelida xat bilan murojaat qilib. Ispaniyasning zo’rovonlik bilan kirganiga qarshilik ko’rsatdi. 1861 yilning 1 iyunida ispan elchisi Syuardga Neflar respublikasini bosib olish haqidagi xabarni yetkazdi. O’sha davrda Qo’shma Shtatlarning ahvoli ancha og’ir bo’lganligi uchun bu masalada qulay payt kelishini kutishga to’g’ri keldi. Yevropa davlatlari intervensiyasining navbatdagi bosqichi, bu Angliyaning Janubiy urushuvchi davlat sifatida tan olishidir. 1861 yilning 3 mayida janub qo’zg’olonchilarning emissarlari (bir davlatning ikknichi bir davlatga norasmiy yuboradigan vakili) Yansi va Rost Angliya tashqi ishlar vaziri Rossel tomonidan Bosh vazir Palmerston kabinetida qabul qilindilar. Qo’shma Shtatlarning Londondagi elchisi Dallasning talabiga ko’ra, ular norasmiy xolatda qabul qilingan. Fuqarolar urushi bilan bog’liq bo’lgan hamma masalalar Qo’shma Shtatlarning yangi elchisi Charlz-Frensis Adam kelgandan so’ng hal qilamiz deb Rossel Dallasga va’da berdi. Adam Londonga kelgunga qadar, 6 may kuni Rossel Angliyaning Vashingtondagi elchisi Layonsga instruksiya (yuriq) yuborib, Hukumatning janubni urushuvchi davlat deb tan olganligini ma’lum qiladi. Adams 13 may kuni Londonga yetib keladi va u qabul qilinguncha inglizlar deklaraitsiya qabul qilib, o’zlarini betaraf deb e’lon qilishdilir. Bu deklaratsiyaga muvofiq Janub qo’zgolonchi shtat emas, balki urushuvchi davlat deb ataldi. 13 maydagi deklaratsiya Konfederasiyani tan olishda birinchi qadam bo’lib. Angliyaning Ittifoqqa qarshi urushga kirishi uchun tayyorgarlik edi. Deklaratsiya e’lon qilingandan so’ng Angliya hukumati Amerika suvlariga o’zining harbiy flotini yuboradi. Yevropa davlatlarining Amerkada bosqinchilik zo’rovonlik harakatining yangi bosqichi 1861 yil 31 oktyabrda Londonda imzolangan Buyuk Britaniya Fransiya va Ispaniyaning

Meksikaga qarshi intervensiya uyushtirish haqidagi kelishuv bilan boshlanadi. Dekabrga kelib, ispan qo’shinlari Vera-Krusga kelib tushdi. 1862 yilning yanvarida bularga Angliya va Fransiya qo’shinlari birlashdi. Qo’shma shtatlar intervensiyaga qarshi turdilar. Ammo intervensiya qo’shinlari shu yerda edi, ularni hududdan chiqarish, fuqarolar urushi tamom bo’lgandan keyingina mumkin edi. Ingliz va ispan qo’shinlari ancha oldin chaqirib olingan edi. Meksikaga uch davlat qurolli hujumi boshlangandan so’ng, tezda Bosh vazir Palmerston tashabbusi bilan Qo’shma Shtatlarga qarshi Angliyaning qurolli hujum xavfi tug’ildi. Ittifoq tomonidan Konfederatsiyani qo’rshov deb e’lon qilinganligi uchun amerika paxtasini chetga chiqarish iloji bo’lmadi, bu asa Yevropada katta shovshuvga olib keldi. 1861 yil 26 martda inglizlarning Amerikadaga elchisi lord Dayons Styuard bilan bo’lgan uchrashuvda shunday degandi: "Qo’shma Shtatlar zo’rlik bilan shtatlarda yetishtirilgan, Buyuk britaniya uchun muhim bo’lgan paxta savdosini to’xtatsa, nima bo’lishini aytolmayman va men unga javobgar emasman" . 1861 yil 8 noyabr kuni quldorlarning emissarlari (Lazon va Slaydel inglizlarning savdo kemasi "Trent"dan Qo’shma Shtatlarning "San-djasinto" harbiy kemasining kapitani Uilks tomonidan tushurib olingan edi. Asirlar Boston portiga olib kelingan edi. Angliya va Fransiyaning o’ta millatchi matbuoti bu voqeadan foydalanib, katta shov-shuv ko’tardilar va Ittifoq bilan jang qilish talabini qo’ydilar. Kapitan Uilksga qilingan yagona ta’na, bu elchilarni olib kelgani, nima uchun kemaning o’zini olib kelmaganligidir. Lord Rossel Mezon va Slarshelnn 7 kun muxlat ichida qaytarib berishni talab kildi. Angliya qo’shinlari Kanadaga yuborilgan edi. Ingliz kemasozlari kechayu-kunduz ter to’kib ishlayotgan edilar, bu zo’r berib qurollanish edi. "Palmerston urushni xoxlayapti. Ingliz xalqi undan (urushdan) bezor, Bo’lajak voqea kimning bu kurashda yuqori ekanligini, Palmerstonmi yoki xalqmi ko’rsating. Voqealar shuni ko’rsatadiki, xalq ko’tarildi, birgina Angliyada emas, balki butun Yevropa va Amerikada xam xalq qo’zg’aldi, agar Angliya qurolli xujumini to’xtatmasa, Angliyaning o’zida ham fuqarolar urushi kelib chiqishi muqarrar bo’lib qoldi. Xalqaro ahvolning ana shunday murakkab davrida Shimolning hukumati yon berish mavqeini qo’llab, janubning emissarlarini ozod qildi, bu bilan Yevropadan bo’ladigan qurolli xujumga tusiq qo’ydi. Quldorlarning ingliz burjuaziyasi qurolli xujum boshlaydi, degan umidlari chippakka chiqdi, ular xato qildilar.