BADIIY MATN VA UNING S HAKLLANTIRUV C HI VOSITALAR. BADIIY MATNLARDA LAQABLARNING AYRIM USLUBIY XUSUSIYATLARI HAQIDA. Reja: 1. O‘zbek tilida antroponimlar va ularning tasnifiy belgilari. 2. Antroponimlarning badiiy matnda qo‘llanish xususiyatlarini o‘rganishning ahamiyati. 3. Badiiy matnda (“Temur Malik”, “Mironshoh Mirzo” tarixiy romanlarida) laqablarning funksional-uslubiy xususiyatlari.

Ma’lumki, inson nomlari (onomastika sohasi) bilan bog‘liq yoki kishilarga atab qo‘yilgan laqablar (o‘z ismiga nisbatan yana biror bir belgi- xususiyatiga qarab atab qo‘yilgan ot so‘z turkumiga xos leksemalar) antroponimlardir. Antroponimlar guruhiga ism, laqab, taxallus kabilar kiradi. To‘laqonli badiiy obrazning yuzaga kelishida qahramonning portreti, tashqi qiyofasi, nutqi, monolog va dialoglari bilan bir qatorda uning ismi, laqabi yoki taxallusi ham muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun jahon adabiyotining yirik vakillari o‘z asarlari qahramonlarining ismlariga ham alohida e’tibor berishgan, qahramonga munosib ism topish o‘ziga xos san’atkorlik belgisi deb baholangan. Ulug‘ rus yozuvchisi A.P.C h exov qahramon ismining badiiy asar uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini nazarda tutib, jumladan, s hunday degan edi: “faqat asar qahramonlarining nutqlaridagina emas, balki ularning ismlari va familiyalarida ham c huqur soddalik va hayotiylik bo‘lishi kerak. Binobarin, qahramonning nomi asarning g‘oyaviy-badiiy mazmunini c huqurla s htirib, uning milliy ruhini, xalq c hilligini kuchaytirishda, asardagi obrazlar va voqealarni tipiklaShtirishda muayyan rol o‘ynaydi” 1 . Masalaga ana s hu nuqtai nazardan qaraganda, badiiy matnda, jumladan, tarixiy romanlarda qo‘llangan ismlar (antroponimlar)ning funksional-semantik xususiyatlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Negaki, tarixiy romanlarda, jumladan taniqli yozuvchi Mirmuhsinning “Temur Malik” romanida qo‘llangan antroponimlar o‘Sha asarda tasvirlangan XIII -X IV asrlar tarixiy voqeligiga mos bo‘lishiga erishilgan. Mirmuhsin bu asarida ko‘proq o‘Sha davr, ya’ni X II -X1 V asr eski o‘zbek adabiy tilida, turkiy xalqlar orasida keng qo‘llangan kishi ismlari, laqablar va taxalluslardan o‘rinli foydalanishga intiladi. Yozuvchi “Temur Malik” romani ustida o‘n yil mehnat qilgan edi (1975-1985). 1985 yilda asar dastlab “S h arq yulduzi” jurnalida e’lon qilindi, 1 Цитата қуйидаги асардан олинди: Қосимов У. Ёзувчининг сирлари (Абдулла Қаҳҳор сабоқлари). – Тошкент, 1995. – Б. 56.

keyin c halik “Xo‘jand qal’asi” nomi bilan alohida kitob holida nashr etilgandi. Yozuvchi bu asarni qayta ishlab, uning keyingi nashrlarida asarni “Temur Malik” (“Xo‘jand qal’asi”) nomi bilan nashr etishni ma’qul ko‘rdi. Bu asarga so‘ngso‘z yozgan, tarixChi olim H.Ziyoev to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “romanning Chingizxon istilo qilgan joylarda, xususan, O‘trorda, Xo‘jandda va Urgan c hda qilgan yovuzliklariga bag‘ishlangan sahifalari katta qiziqish bilan o‘qiladi” 2 . “Temur Malik” arixiy romani matnida boshqa leksik vositalar singari laqablar ham muhim tasviriy ahamiyat kasb etgan. Masalan, romandagi asli samarqandlik sardor Muhammad Intizom “Mextar Bodiyaldoyi Samarqandiy soniy” laqabiga ega (T.M., 107). Yozuvchining eslatishi c ha, Mextar Bodiyaldoyi Samarqandiy soniy - jangnomalardagi afsonaviy ayg‘oq c hilarning ismlaridir (T.M., 107). Shu bilan birga bu ayg‘oq c hilar sardorining “Mehtarbod”, “kamak Kayyoniy”, “saltanatning o‘tkir xanjari” kabi laqablari ham bor: “- Mana o‘qing, azizim. Siz na Mehtarbod va na Kamak Kayyoniy ekansiz!..” (T.M., 294). Asarning bosh qahramoni Temur Malik “Fili Mahmud” laqabiga ega: “ Temur Malik ibn Mahmud – o‘ttiz yoShlarga borgan barvasta, elkalari keng, qo‘l-oyoqlari uzun, yo‘g‘on ovozli kishi... Ba’zan kulgisiniyu qahrini yuzidan aniq sezib bo‘lmas, Shu sababli ham uni “fili Mahmud” derdilar – ellik qadamCha erdan tegirmon toShini elkada ko‘tarib kelib, c harx ustiga o‘rnatib berganidan tashqari, gap ko‘tatar, har qanday noxush xabar oldida shachrab ketmas, bo‘ronlarga qoyadek c hidamli edi, “Fili Mahmud” laqabi ham s hundan bo‘lsa kerak” (T.M., 5). Romanda ana s hu laqab ba’zan so‘z o‘yiniga, askiyaga asos bo‘lib xizmat qiladi: 2 2 Зиёев Ҳ. “Темур Малик” романи // Мирмуҳсин. Темур Малик. Тарихий роман. – Тошкент, 1985. – Б. 443. Услубий қўлланмада бу романдан олинган мисоллар асарнинг шу нашридан келтирилади, қавс ичида Т.м., қисқартмаси билан роман саҳифаси кўрсатилади.

“ - ...Sizga tenglaSholmas ekanmen. Bu og‘ir xodalar s herning emas, filning ham (“Fil” so‘zi bilan u Temur Malikka ishora qildi) yuragini o‘ynatib yuboradi. - Filning ham bo‘ladigani bo‘ldi. Y u ring, daryoda bir c ho‘milib kelamiz... (T.M., 128-129). Mo‘g‘ullar esa Temur Malikni “qora Irves” - “qora Qoplon” laqabi bilan yuritishgan: “Tunda qora “Irves” paydo bo‘lib, posbonlarni e c hinib yotgan joyida qonga belab, qili c h bilan c hopib, nayza bilan c han c hib... ketishi mo‘g‘ullarning tinkasini quritdi. Ular tun bo‘yi uxlamay “Irves”ni kutadigan, poylab Chiqadigan bo‘lib qoldilar” (T.M., 300) kabilar. Asarda ayrim xotin-qizlar ham o‘z laqablariga ega. Bu jihatdan XorazmShohning onasi – Turkon xotun obrazi xarakterlidir. U o‘ta makkor, o‘g‘li – XorazmShohning ishiga ham bo‘lar-bo‘lmasga aralashaveradigan ayol bo‘lib, asarda u “Xudovandi Jahon”, “Qari tulki”, “Buyuk enamiz” laqablari bilan ham yuritiladi: “Sultonning in’omiga sazovor bo‘lish va buni sulton o‘z qo‘li bilan topShirishi - katta voqea. Xo‘jandlik Mahmud Malik o‘g‘li Temurning saltanatga sadoqati keyin c halik Xo‘jandga hokim etib tayinlanishiga asos bo‘lgan edi. Bu devqomat yigitning “Xudovandi Jahon” – Turkon xotunga itoatkorligi, unga doimo qo‘li ko‘ksida, salomini kanda qilmasligi, ayniqsa, hamisha burgutday Chaqnab turishi qahri qattiq Turkon xotunning diqqatini ham jalb etgan edi” (T.M., 43); “... Xudovandi jahon – Turkon xotun enamizni “Qari tulki” atamishlar... Xo‘jand qal’asini mustahkam ta’mirlaShdan maqsad XorazmShohga qarShi turish emish” (T.m.,76); “...S h ahzodadan yaShirmang, mening“qismatim”dan xabardor. Zinhor-bazinhor buyuk Enamiz maqsadingizdan voqif bo‘lmasun...” (T.M., 78) kabilar. Romanning bir o‘rnida Turkon xotunning Xorazm s hohlar davlatidagi ulug‘ligi raqqosa Nigina begimning hatti-harakati bilan qiyoslanadi: “Ayollar

o‘rtasida ham “ Ulug‘likda Turkon bo‘l, er bag‘rida Niginayi jahon bo‘l. ..” degan gap ham yurardi” (T.M., 58). Romanda salbiy mazmunli laqabga ega bo‘lgan ayollardan biri Binaf s ha bekadir. Temur Malikning xotini Oychechakning kanizagi bo‘lgan bu xotin “Qora qanjiq” – “Olaqanjiq”, “ko‘rpa tagidagi ilon” laqabiga ega: “ BinafSha beka ham Gurganjdan Oychechak bilan birga kelgan, bu enaganing ham Turkon xotunga aloqadorligini Temur Malik allaqachon sezgan. U hamma narsani kavlaShtirib, hamma gapga burnini tiqardi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Temur Malik bilan S h ohmurod Ko‘histoniy uni “Qora qanjiq” deb atashardi o‘zaro. Temur Malik... BinafSha beka ko‘rpa tagidagi ilon ekanini unutmasdi. Chunki saltanat s ha’niga tegadigan har bir gap Gurganjga etib borishi, “Qora qanjiq”ning s haharda odamlari borligi Muhammad Intizom orqali unga ham ma’lum edi” (T.M., 75); “Baland ayvon zinasida ro‘para kelgan mo‘g‘ul qorovuli ichkariga kirib, BinafSha bekani boshlab c hiqdi. “Olaqanjiq” oqsoqoldan bola topilganini eshitib, xursand bo‘lganidan yig‘lab yubordi” (T.M., 314) kabilar. Romanda “hamma joyda hoziru nozir” bozor oqsoqoli Ahmad ibn Morazning laqabi “ayos” edi: “Ittifoqo, s hu payt bozor yonidan o‘tishda hamma narsadan xabardor, hamma joyda hoziru nozir, laqabi “ayos” – bozor oqsoqoli Ahmad ibn Moraz ham paydo bo‘lib, halloslab kelib Temur Malikka peShkaSh Chiqdi” (T.M., 10). Asarda Temur ismli obrazlar ham ikkita. Biri – Xo‘jand hokimi, mohir sarkarda Temur Malik bo‘lsa, ikkinchisi – xoin, qochoq Temurdir. Uning barvasta qomati va ismi Temur ekanligiga ishonib, SHohmurod Ko‘histoniy bu barvasta yigitni jangchilar safiga qo‘Shadi: “Devqomat bo‘lgani bilan palag‘da tuxumdan c hiqqanligi... yuragimga Shubha solgan edi. La’natining nomi ham “Temur” . s hubham to‘g‘ri – u iblis bo‘lib c hiqdi!” (T.M, 240); “Nojins, attang qochibdi, lekin qo‘limizga tushmay iloji yo‘q! Men bu