BEGONA O‘TLARGA QARSHI KIMYOVIY KURASH CHORALARI 1. Gyerbitsidlar va ularning klassifikatsiyasi. 2. Gyerbitsidlarning solish me’yori, usullari, muddatlari va me’yori. 3. Begona o‘tlarga qarshi gyerbitsidlarni qo‘llash. 4 . Gyerbitsidlarni qo‘llashda xavfsizlik choralari .

1. Gyerbitsidlar va ularning klassifikatsiyasi Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligida begona o‘tlarga qarshi kurashda agrotexnika chora-tadbirlari bilan bir qatorda kimyoviy moddalar - gyerbitsidlar ham keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Begona o‘tlarga qarshi kurashda gyerbitsidlar samarali vosita hisoblanadi. Ma’lumki, begona o‘tlarga qarshi kurashda agrotexnika chora-tadbirlarini qo‘llash ko‘p mehnat va mablag‘ talab etadi hamda uzoq muddatga cho‘ziladi. Gyerbitsidlarni qo‘llash esa qulay, unumli va ancha arzonga tushib, begona o‘tlarni qisqa muddatda yo‘qotib, ekinlarning hosildorligi ortishini ta’minlaydi. Ba’zi bir kimyoviy moddalarning begona o‘tlarga ta’sir etish va ayni bir vaqtda madaniy o‘simliklarga zarar etkazmaslik xususiyati o‘tgan asrning oxirlaridayoq ma’lum bo‘lgan edi. Rus matbuotida 1911 yildan boshlab, begona o‘tlarni yo‘qotishda kimyoviy moddalardan foydalanish zarurligi to‘g‘risida tavsiyalar byerilgan edi. O‘sha vaqtda mis kuporosi, qorazang (temir kuporosi), natriy xlorat va boshqa moddalar qo‘llanilar edi. Bu preparatlarning kamchiligi hamda ko‘p miqdorda, ya’ni gektariga 300-400 kg me’yorda sarflanishi ularni keng ko‘lamda ishlatishga imkon byermadi. Keyingi 15-20 yil ichida begona o‘tlarga qarshi kimyoviy yo‘l bilan kurash olib borish chet mamlakatlarda hamda bizda keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. MDXida hozirgacha 100 xildan ortiq gyerbitsid turli ekinlarda sinab ko‘rilib, samarali natija byerganlari qishloq xo‘jaligida ishlatilmokda. Gyerbitsidlar tasnifi. Gyerbitsidlar kimyoviy tarkibiga ko‘ra anorganik va organik gyerbitsidlarga bo‘linadi. Hozirgi vaqtda organik gyerbitsidlarning turi kun sayin ko‘payib bormoqda. Gyerbitsidlar ekinlarga va begona o‘tlarga ta’sir etish xaraktyeriga ko‘ra, tanlab ta’sir etuvchi va yoppasiga ta’sir etuvchi ikki guruhga bo‘linadi. Tanlab ta’sir etuvchi gyerbitsidlar ekinlar orasidagi begona o‘tlarga salbiy ta’sir etib, madaniy o‘simliklarga zarar etkazmoqda. Bular begona o‘tlarning ayrim turlarigagina ta’sir etadi, xolos. Ammo me’yori oshirilsa, madaniy o‘simliklarga ham salbiy ta’sir etishi mumkin. Ayrim tanlab ta’sir etuvchi

gyerbitsidlar bir pallali, ayrimlari esa ikki pallali o‘simliklarga ta’sir etadi. YOppasiga ta’sir etuvchi gyerbitsidlar qo‘llanilgan hududdagi hamma o‘simliklarni yo‘qotadi. SHuning uchun ular dalalar chetidagi, yo‘llar bo‘yidagi, ariq, zovur, kanallar ichidagi va qirg‘oqlaridagi umuman kyeraksiz begona o‘tlarga qarshi qo‘llaniladi. Gyerbitsidlar o‘simlikka ta’sir etish xaraktyeriga qarab , kontakt va ichdan ta’sir etuvchilarga bo‘linadi. Kontakt gyerbitsidlar begona o‘tlarning tekkan joyiga ta’sir etadi, ya’ni o‘simlikning organlari bo‘yicha harakat etmaydi. O‘simlikning gyerbitsid tegmagan joyi zararlanmay, o‘z hayotini davom ettiravyeradi. SHuning uchun kontakt gyerbitsidlar bevosita o‘simlikning o‘ziga purkaladi. Ichdan ta’sir etuvchi gyerbitsidlar esa o‘simlikning qaysi qismiga ta’sir etishdan qat’iy nazar, uning tanasiga singib, hamma organlari bo‘ylab harakat qiladi. SHuning uchun u siljuvchi yoki sistem gyerbitsidlar deb ham ataladi. Bu xil gyerbitsidlar tuproqqa sepilganda, o‘simliklarning ildizi orqali yer usti qismiga, yer usti organlariga sepilganda esa yer osti qismigacha singib borib uni quritadi. Xo‘jaliklarda ichdan ta’sir etuvchi gyerbitsidlarning ahamiyati katta bo‘lib, keng ko‘lamda ko‘llaniladi. Kontakt va ichdan ta’sir etuvchi gyerbitsidlar o‘z navbatida yoppasiga va tanlab ta’sir etish xossasiga ega. YOppasiga ta’sir etuvchi gyerbitsidlar purkagich nasoslar bilan jihozlangan chopiq traktorlari yoki maxsus OUN-4-6, OTN-4-8 markali traktor purkagichlarda keng ko‘lamda, yozda begona o‘tlar o‘sayotganda purkaladi. 2. Gyerbitsidlarning solish me’yori, usullari, muddatlari va me’yori Gyerbitsidlar suvda yerish xossasi, o‘simliklarga ta’sir etish xususiyati, qo‘llanish joyi va muddatiga ko‘ra yeritma, suspenziya, granula (donador) holda ishlatiladi. Ularni dalaga uch xil usulda, ya’ni yoppasiga, lenta usulida yoki ekilgan qatorga, 25-30 sm kenglikdagi maydonning o‘t bosgan yerigagina sepish mumkin. Ular ekinlarni ekishgacha, ekish bilan bir vaqtda va ekilgandan keyin o‘simliklarning har xil fazalarida qo‘llaniladi. Gyerbitsidlar ekin ekish bilan bir

vaktda sepilganda, chigit ekish seyalkalariga moslashtirilgan PGS-2,4, PGS-3,6 asboblari yordamida purkaladi. Gektariga qo‘llash me’yori uning xossasiga, qo‘llanish joyiga (tuproqqa, o‘simlikka, ekin ekilgan yoki ekilmagan dalaga sepilishiga), muddatiga, ob-havo sharoitiga, begona o‘tlarning yoshiga, oz- ko‘pligiga va ularning ta’sirchanligiga qarab belgilanadi Gyerbitsidlarning begona o‘tlarga ta’sir etishi ular normasini to‘g‘ri belgilashga bog‘liq. Muayyan normadan kam qo‘llanilsa, begona o‘tlar to‘liq zararlanmaydi, ortiqcha qo‘llanilsa, madaniy o‘simliklarga salbiy ta’sir etadi. Gyerbitsidlar normasi tuproq-iqlim sharoitiga (tuproqning tipi, yog‘in- sochin, havo tempyeraturasiga) va boshqalarga bog‘lik. Mexanik tarkibi ogir, syerchirindn yerlarda ishlatilgan gyerbitsidlar mexanik tarkibi engil, kumoq, kam chirindili yerlardagiga kura begona o‘tlarga kamroq ta’sir etadi, SHunga kura gyerbitsidlar normasi ikkinchi holatdagiga kura biripchi xolatda yukoriroq bulishi kyerak. Gyerbitsidlar tuproq namligiga turlicha munosabatda buladi, ya’ni preparat suvda qancha yomon yerisa, tuproqda nam shuncha kup bo‘lishi kyerak. Ularning begona o‘tlarga ta’sirchanligi kurg‘okchil sharoitdan kura tuproqda nam etarli bulganda yuqori buladi. Bundan tashqari, gyerbitsid ishlatilgandan keyin tushgan yog‘in unn tuproqning pastki qatlamlariga yuvib tushiradi va begona o‘tlarga ta’sirchanligini keskin kamaytiradi. Bunday hodisa ayniksa kumok, qumloq tuproqli yerlarda yakkol seziladi. Ko‘pchilik gyerbitsidlar ob-havo tempyeraturasi 18 – 24°S atrofida bo‘lganda begona o‘tlarga samarali ta’sir etadi, 25-300S da ta’siri kamayadi, 8 – 10°S da esa umuman ta’sir etmayidi. Gyerbitsidlarning begona o‘tlarga ta’sirchanligiga muayyan tuproq namligida past tempyeraturaga ko‘ra yuqor tempyeratura ijobiy ta’sir etadi. CHunki yukori tempyeraturada preparatning tuproqqa singishi va o‘simlikda almashinishi tezlashadi. Ma’lumki, ko‘pchilik gyerbitsidlar oldin suvda yeritilib, so‘ng ishlatiladi. Har gektar yerga sarflanadigan yeritma normasi gyerbitsidning turiga, asosiy ta’sir etuvchi modda miqdoriga, ko‘llash usuliga va boshqa sharoitga bog‘lik.

Gyerbididlarning yerga bir tekisda sochilishi begona o‘tlarni yo‘kotishda katta ahamiyatga ega. Gyerbitsidlar tarkibida asosiy ta’sir etuvchi moddadan tashqari, boshqa qo‘shimcha moddalar xam bo‘ladi. SHuning uchun asosiy ta’sir etuvchi moddaning protsent miqdori preparatga bog‘liq bo‘ladi va u gyerbitsid chiqarilgan yorliqda ko‘rsatiladi. Gyerbitsidlar me’yori ni aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi: D = Ax100 R bunda: D – gyerbitsidni qo‘llash me’yori (ga/kg); A – ta’sir etuvchi moddaga nisbatan belginlangan gyerbitsid (ga/kg); 100 – hisoblash koeffitsienti; R – preparatdagi ta’sir etuvchi modda (%). YUqorida aytilganidek, gyerbitsidlarni qo‘llashdan oldin suvda yeritib, ishchi yeritma tayyorlanadi. Har gektar yerga sarflanadigan gyerbitsid miqdori ma’lum bo‘lgandan keyin suvning normasi belgilanadi va har 100 l suvda yeritilishi zarur bo‘lgan gyerbitsid miqdori aniqlanadi. Buning uchun kuyidagi formuladan foydalaniladi: S= Dx100 Q bunda: S – ishchi yeritmaning konsentratsiyasi; D – gyerbitsid qo‘llash me’yori (ga/kg); Q – suv sarflash normasi (ga/l). Gyerbitsid yerga purkalayotganda yeritma to‘g‘ri sarflanishiga katta e’tibor byerish kyerak. Traktor purkagichlarda (PGS-2,4 yoki 3,6 va boshkalarda) har gektar yerga sarflanadigan ishchi yeritmani ani q lash uchun quyidagn formuladan foydalaniladi: Q= g x n 60 x 10 V x B bunda: Q – sarflanadigan yeritmaning normasi (ga/l); q – har bir nakonechikdan chiqayotgan yeritma (min/l); p – nakonechniklar soni;