logo

Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi taraqqiyoti va uning asosiy yo’nalishlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.75390625 KB
Boshlang’ich  sinflarda matematika  o’qitish metodikasiBoshlang’ich  sinflarda matematika  o’qitish metodikasi
  
taraqqiyoti va uningtaraqqiyoti va uning
asosiy yo’nalishlariasosiy yo’nalishlari
Reja:Reja:
1. 1917 yilgacha  boshlang’ich ta’lim matematikasi rivojlanishi1. 1917 yilgacha  boshlang’ich ta’lim matematikasi rivojlanishi
2. 1917 – 1991  yillarda boshlang’ich ta’lim matematika metodikasi2. 1917 – 1991  yillarda boshlang’ich ta’lim matematika metodikasi
3.   Mustaqillik     yillarida     boshlang’ich   ta’lim   matematikasining     asosiy3.   Mustaqillik     yillarida     boshlang’ich   ta’lim   matematikasining     asosiy
yo’nalishlariyo’nalishlari 1.  1917 1.  1917 
YILGACHAYILGACHA
    
BOSHLANGBOSHLANG
’’
ICHICH
  
TATA
’’
LIMLIM
  
MATEMATIKASIMATEMATIKASI
  
RIVOJLANISHIRIVOJLANISHI
                    Arifmetika    o’qitish   predmeti   sifatida  uzoq    vaqt   davomida  shakllangan.                    Arifmetika    o’qitish   predmeti   sifatida  uzoq    vaqt   davomida  shakllangan.
Arifmetika     o’qitish   metodikasi   esa     XVIII     asrda       Moskvada     Pyotr   1Arifmetika     o’qitish   metodikasi   esa     XVIII     asrda       Moskvada     Pyotr   1
ko’rsatmasiga   binoan     tashkil   qilingan     Rossiyada   birinchi   umumta’lim   maktabiko’rsatmasiga   binoan     tashkil   qilingan     Rossiyada   birinchi   umumta’lim   maktabi
bo’lgan   “Matematika va navigasion fanlar maktabi” da mustaqil o’quv qo’llanmabo’lgan   “Matematika va navigasion fanlar maktabi” da mustaqil o’quv qo’llanma
sifatida  yuzaga   keldi.     1703   yilda  L.F.  Magniskiy   bu  maktab   uchun   “Arifmetika,sifatida  yuzaga   keldi.     1703   yilda  L.F.  Magniskiy   bu  maktab   uchun   “Arifmetika,
sirech   nauka   chislitelnaya”   nomli   darslik   yaratdi.       Kitobda   1-   marta   sonlarnisirech   nauka   chislitelnaya”   nomli   darslik   yaratdi.       Kitobda   1-   marta   sonlarni
raqamlashning  slavyancha tizimi o’rniga,  arabcha tizimi kiritildi.raqamlashning  slavyancha tizimi o’rniga,  arabcha tizimi kiritildi.
        Magniskiy arifmetikasida  algebra, geometriya va trigonometriya materiallari        Magniskiy arifmetikasida  algebra, geometriya va trigonometriya materiallari
o’zaro bog’liqlikda berilgan bo’lishiga qaramasdan bir qator kamchiliklardan holio’zaro bog’liqlikda berilgan bo’lishiga qaramasdan bir qator kamchiliklardan holi
emas   edi.   Kitobda     qoidalar   isbotsiz,   ya’ni   ta’kidlash   va   bayon   qilish   bilanemas   edi.   Kitobda     qoidalar   isbotsiz,   ya’ni   ta’kidlash   va   bayon   qilish   bilan
keltirilgan.   Kitob   mazmunini   o’quvchilar   yod   olishini   nazarda   tutilib,keltirilgan.   Kitob   mazmunini   o’quvchilar   yod   olishini   nazarda   tutilib,
materiallarning bir qismi she’riy shaklda yozilgandi.materiallarning bir qismi she’riy shaklda yozilgandi.
                    XIX     asrga   kelib     arifmetika   metodikasi   asoschisi   P.S.   Guryevning                    XIX     asrga   kelib     arifmetika   metodikasi   asoschisi   P.S.   Guryevning
“Arifmeticheskiye   listki”   (1832),   “Rukovodstvo   k   prepodavaniyu   arifmetiki“Arifmeticheskiye   listki”   (1832),   “Rukovodstvo   k   prepodavaniyu   arifmetiki
maloletnim   detyam”(1942)   ,   “Prakticheskaya   arifmetika”(1861)     nomli   asarlarimaloletnim   detyam”(1942)   ,   “Prakticheskaya   arifmetika”(1861)     nomli   asarlari
muhim   o’rin   egalladi.   Ushbu   asarlarda   berilgan   ko’pgina   g’oyalar   hozirgachamuhim   o’rin   egalladi.   Ushbu   asarlarda   berilgan   ko’pgina   g’oyalar   hozirgacha
ahamiyatini   yo’qotgani   yo’q..   Masalan,   1.   O’quv   materiallari   konsentrlargaahamiyatini   yo’qotgani   yo’q..   Masalan,   1.   O’quv   materiallari   konsentrlarga
ajratilganligiajratilganligi
::
  o’nlik, yuzlik, ko’p xonali sonlar.  o’nlik, yuzlik, ko’p xonali sonlar.
2.2.
O’quvchilarni   og’zaki   va  yozma hisoblash   usullari  orqali  arifmetik amallarO’quvchilarni   og’zaki   va  yozma hisoblash   usullari  orqali  arifmetik amallar
qonunlari va xossalarini o’rganish nazarda tutilgan.qonunlari va xossalarini o’rganish nazarda tutilgan.
3.3.
O’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish maqsadida alohida tarqatmaO’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish maqsadida alohida tarqatma
materiallar tayyorlangan.materiallar tayyorlangan.
4.4.
Ko’rgazmalilikka keng e’tibor qaratilgan.Ko’rgazmalilikka keng e’tibor qaratilgan.
5.   Keyinchalik     “amallarni   o’rganish   metodi”   ning   nazariy   va   amaliy   asoslari5.   Keyinchalik     “amallarni   o’rganish   metodi”   ning   nazariy   va   amaliy   asoslari
yaratildi.  yaratildi.  
  Ammo,   uning   metodikasi   maktab   amaliyotida   munosib   baholanmadi,   mos  Ammo,   uning   metodikasi   maktab   amaliyotida   munosib   baholanmadi,   mos
darsliklar bilan mustahkamlanmadi.darsliklar bilan mustahkamlanmadi.       X1X asrning o’rtalariga kelib maktab ta’limining reformasi bilan bog’liq  turli      X1X asrning o’rtalariga kelib maktab ta’limining reformasi bilan bog’liq  turli
loyihalar  paydo bo’ldi. Arifmetika o’qitish metodikasida  Paulsonningloyihalar  paydo bo’ldi. Arifmetika o’qitish metodikasida  Paulsonning
    “   Arifmetika   po   sposobu   nemeskogo   pedagoga   Grube”   nomli   kitobi   asosida    “   Arifmetika   po   sposobu   nemeskogo   pedagoga   Grube”   nomli   kitobi   asosida
“Grube   usuli”   yangi   yo’nalish   sifatida   maydonga   chiqdi.   Bu   usulning   mohiyati“Grube   usuli”   yangi   yo’nalish   sifatida   maydonga   chiqdi.   Bu   usulning   mohiyati
nimadan iborat?nimadan iborat?
A.V.   Grube     1   yuzlikning   har   bir   sonini   alohida   undan   oldingi   har   bir   son   bilanA.V.   Grube     1   yuzlikning   har   bir   sonini   alohida   undan   oldingi   har   bir   son   bilan
ayirmali   va   karrali   taqqoslash   orqali   o’rganishni,   shu   bilan   birga   har   qanday   ikkiayirmali   va   karrali   taqqoslash   orqali   o’rganishni,   shu   bilan   birga   har   qanday   ikki
xonali   sonning   qo’shiluvchilardan   va   ko’paytuvchilardan   iborat   tarkibini   yoddanxonali   sonning   qo’shiluvchilardan   va   ko’paytuvchilardan   iborat   tarkibini   yoddan
bilish  bilish  
orqali   o’rganishni   taklif   etadi.     Sonlarni   mushohada   qilishdan   arifmetik   amalorqali   o’rganishni   taklif   etadi.     Sonlarni   mushohada   qilishdan   arifmetik   amal
tushunchasi paydo bo’ladi deb tushuntiradi. tushunchasi paydo bo’ladi deb tushuntiradi. 
         Bu metodni metodist olim  Vasiliy Andrianovich Yevtushevskiy qayta ishlab         Bu metodni metodist olim  Vasiliy Andrianovich Yevtushevskiy qayta ishlab
amaliyotga   tadbiq   etdi,   ya’ni   Grube   usuli     bo’yicha   darslik   yaratdi.   Darslikdaamaliyotga   tadbiq   etdi,   ya’ni   Grube   usuli     bo’yicha   darslik   yaratdi.   Darslikda
birinchi   marta     o’z   ichiga   nazariy   va   amaliy   qismlarni   o’z   ichiga   olgan,birinchi   marta     o’z   ichiga   nazariy   va   amaliy   qismlarni   o’z   ichiga   olgan,
o’qitishning   amaliy   usullari   jiddiy   asoslangan   arifmetika   metodikasi   ishlabo’qitishning   amaliy   usullari   jiddiy   asoslangan   arifmetika   metodikasi   ishlab
chiqildi.   Darslikdagi   mashqlar   oldingilardan   yuqori   darajada   edi.   Yevtushevskiychiqildi.   Darslikdagi   mashqlar   oldingilardan   yuqori   darajada   edi.   Yevtushevskiy
sonlarni sohalarga ajratish, og’zakm va yozma hisoblashlar orasidagi munosabatni,sonlarni sohalarga ajratish, og’zakm va yozma hisoblashlar orasidagi munosabatni,
o’qitishning ko’rsatmalilik va katexizik shakllari, amaliy masalalarning ahamiyatio’qitishning ko’rsatmalilik va katexizik shakllari, amaliy masalalarning ahamiyati
haqidagi   bir   qator   qoidalarni   ishonch   bilan   asoslab   beradi.   U   quyidagi   ikkitahaqidagi   bir   qator   qoidalarni   ishonch   bilan   asoslab   beradi.   U   quyidagi   ikkita
talabga   javob   beradigan,     ya’ni   1)   bolalar   idrok   qilishining   psixologiktalabga   javob   beradigan,     ya’ni   1)   bolalar   idrok   qilishining   psixologik
xususiyatlariga. 2) arifmetika o’quv predmeti   sifatida   ma’lum tizimlilikka javobxususiyatlariga. 2) arifmetika o’quv predmeti   sifatida   ma’lum tizimlilikka javob
bera   oladigan   arifmetika   kursini   tuza   oldi.   Kitobda   ko’rsatma-qo’llanmalargabera   oladigan   arifmetika   kursini   tuza   oldi.   Kitobda   ko’rsatma-qo’llanmalarga
bag’ishlangan   alohida   bob   bo’lib,   unda   arifmetika   qutisi,   sinf   cho’ti   va   boshqabag’ishlangan   alohida   bob   bo’lib,   unda   arifmetika   qutisi,   sinf   cho’ti   va   boshqa
vositalar namunalari keltirilgan.vositalar namunalari keltirilgan.
           Kitobning amaliy qismida har bir sonni o’rganishga alohida to’xtaladi. Sonni           Kitobning amaliy qismida har bir sonni o’rganishga alohida to’xtaladi. Sonni
qo’shiluvchilarga   ajratishni   ko’rgazmalar   bilan   amalga   oshirilishini,   so’ngra   uniqo’shiluvchilarga   ajratishni   ko’rgazmalar   bilan   amalga   oshirilishini,   so’ngra   uni
ma’lum   tartibda   yozishni,   natijada   jadval   hosil   bo’lishini,   bolalar   esa   bu   jadvalnima’lum   tartibda   yozishni,   natijada   jadval   hosil   bo’lishini,   bolalar   esa   bu   jadvalni
yodlab olishlari talab qilinadi. yodlab olishlari talab qilinadi. 
        Bundan tashqari kitobda masalalar yechish usullariga katta e’tibor qaratilgan.        Bundan tashqari kitobda masalalar yechish usullariga katta e’tibor qaratilgan.
Masalalar   yechish   bosqichlarga   ajratilishi   belgilanadi:     masala   shartini   o’qish   vaMasalalar   yechish   bosqichlarga   ajratilishi   belgilanadi:     masala   shartini   o’qish   va takrorlash,  uni   tahlil   qilish,  yechish  rejasini   tuzish,   yechishni   tekshirish,  masalanitakrorlash,  uni   tahlil   qilish,  yechish  rejasini   tuzish,   yechishni   tekshirish,  masalani
har xil usullar bilan yechish, o’quvchilarning o’zlari masala tuzishlari.har xil usullar bilan yechish, o’quvchilarning o’zlari masala tuzishlari.
         Yevtushevskiy metodi  15 – 20 yil davomida boshlang’ich maktablarda amal         Yevtushevskiy metodi  15 – 20 yil davomida boshlang’ich maktablarda amal
qildi.    qildi.    
Yutuqlar bilan birga bu metodning ayrim muhim kamchiliklari ham bor edi. UningYutuqlar bilan birga bu metodning ayrim muhim kamchiliklari ham bor edi. Uning
metodi   Grube   metodining   moslashtirilgan,   o’zgartirilgan,   tuzatilgan   shakli   edi.metodi   Grube   metodining   moslashtirilgan,   o’zgartirilgan,   tuzatilgan   shakli   edi.
Masalan,   Grubeda     1000   gacha   bo’lgan   sonlar   alohida   o’rganilsa,Masalan,   Grubeda     1000   gacha   bo’lgan   sonlar   alohida   o’rganilsa,
Yevtushevsukiyda     oldin   20   gacha   keyin   100   gacha   bo’lgan   sonlar   alohidaYevtushevsukiyda     oldin   20   gacha   keyin   100   gacha   bo’lgan   sonlar   alohida
o’rganiladi.   Grubeda   ko’p   xonali   sonlarni   o’rganishda   hisoblash   usullari   kiritilsa,o’rganiladi.   Grubeda   ko’p   xonali   sonlarni   o’rganishda   hisoblash   usullari   kiritilsa,
Yevtushevskiyda   100   ichida   hisoblash   usullari   kiritiladi.   Grube   o’quvchilarniYevtushevskiyda   100   ichida   hisoblash   usullari   kiritiladi.   Grube   o’quvchilarni
raqamlar   bilan   darhol   tanishtirishni   taklif   qilsa,   Yevtushevsukiy   birinchi   o’nlikniraqamlar   bilan   darhol   tanishtirishni   taklif   qilsa,   Yevtushevsukiy   birinchi   o’nlikni
o’rgangandan   keyin     tanishtirishni   taklif   etadi.   Bu   farqlarga   qaramasdan   ularningo’rgangandan   keyin     tanishtirishni   taklif   etadi.   Bu   farqlarga   qaramasdan   ularning
asosiy prinsipial yo’llari o’xshash. L N. Tolstoyning fikricha bu metodlar arifmetikasosiy prinsipial yo’llari o’xshash. L N. Tolstoyning fikricha bu metodlar arifmetik
amallar o’rganiladigan rus metodiga qarama-qarshidir.amallar o’rganiladigan rus metodiga qarama-qarshidir.
            L.N.   Tolstoyning     bu   tanqidiy   fikri   o’sha   davr   pedagogik   jamiyat   diqqatini            L.N.   Tolstoyning     bu   tanqidiy   fikri   o’sha   davr   pedagogik   jamiyat   diqqatini
o’ziga jalb etdi.o’ziga jalb etdi.
             V.A. Latishev  amallarni  o’rganishning  prinsipial  tarafdori  bo’lib maydonga             V.A. Latishev  amallarni  o’rganishning  prinsipial  tarafdori  bo’lib maydonga
chiqdi.   Latishev   metodikada   keskin   burilish   yasamadi,   lekin   Yevtushevskiychiqdi.   Latishev   metodikada   keskin   burilish   yasamadi,   lekin   Yevtushevskiy
metodikasidagi   salbiy   tomonlarni   biroz   yumshatishga   erishdi.   Uning   bir   qatormetodikasidagi   salbiy   tomonlarni   biroz   yumshatishga   erishdi.   Uning   bir   qator
fikrlari ahamiyatli. O’zining “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki” (1880 y.)fikrlari ahamiyatli. O’zining “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki” (1880 y.)
kitobida   u     o’quvchilarda   amallar   haqida   to’g’ri   tushunchalar   hosil   bo’lishigakitobida   u     o’quvchilarda   amallar   haqida   to’g’ri   tushunchalar   hosil   bo’lishiga
e’tibor   berish   zarurligini   ko’rsatadi   va   bu   tushunchalarni   imkoni   boricha   soddae’tibor   berish   zarurligini   ko’rsatadi   va   bu   tushunchalarni   imkoni   boricha   sodda
shaklda   tushuntirishni   tavsiya   qiladi.   Og’zaki   va   yozma   hisoblashlar   orasidagishaklda   tushuntirishni   tavsiya   qiladi.   Og’zaki   va   yozma   hisoblashlar   orasidagi
munosabatlarga   nisbatan   to’g’ri   yo’l   tutadi.   U   og’zaki   hisoblashlar   bilan   yozmamunosabatlarga   nisbatan   to’g’ri   yo’l   tutadi.   U   og’zaki   hisoblashlar   bilan   yozma
hisoblashlar   birga   o’rganilishi   kerakligini,   u   hisoblashlarning   asosiy   vazifasi   tezhisoblashlar   birga   o’rganilishi   kerakligini,   u   hisoblashlarning   asosiy   vazifasi   tez
himoblash   ko’nikma   va   malakalarini   hosil   qilishdan   iborat   ekanligini   ko’rsatadi.himoblash   ko’nikma   va   malakalarini   hosil   qilishdan   iborat   ekanligini   ko’rsatadi.
Latishev   ayniqsa   masalalar   yechish   metodikasini   sezilarli   olg’a   surdi.   MasalalarLatishev   ayniqsa   masalalar   yechish   metodikasini   sezilarli   olg’a   surdi.   Masalalar
tizimining   ahamiyatini,   berilgan   masalalarni   asta-sekin   murakkablashtirib     borishtizimining   ahamiyatini,   berilgan   masalalarni   asta-sekin   murakkablashtirib     borish
zarurligini,   qiyinroq   masalalarni   yechishga   tayyorgarlik   mashqlarining   va   masalazarurligini,   qiyinroq   masalalarni   yechishga   tayyorgarlik   mashqlarining   va   masala
yechimini tekshirishning ahamiyatini asoslab berdi.yechimini tekshirishning ahamiyatini asoslab berdi.       Arifmetika   o’qitish   metodikasining     izchilligini   ta’minlashda   A.I.   Goldenberg      Arifmetika   o’qitish   metodikasining     izchilligini   ta’minlashda   A.I.   Goldenberg
katta   xizmat   qildi.   U   Guryev   yo’lini   davom   ettirib   amallarni   o’rganish   metodikatta   xizmat   qildi.   U   Guryev   yo’lini   davom   ettirib   amallarni   o’rganish   metodi
asosida arifmetika o’qitish metodikasi  yangi tizimini yaratdi va asoslab berdi. asosida arifmetika o’qitish metodikasi  yangi tizimini yaratdi va asoslab berdi. 
                 Amallarni o’rganish metodi qoidalarini soddalashtirish uchun o’sha vaqtda                 Amallarni o’rganish metodi qoidalarini soddalashtirish uchun o’sha vaqtda
hukm  surgan sonlarni  o’rganish  metodining yaroqsizligini  isbotlash  zarur  edi. Buhukm  surgan sonlarni  o’rganish  metodining yaroqsizligini  isbotlash  zarur  edi. Bu
metodning   ilmiy   va   jiddiy   tanqidini   birinchi   marta   Goldenberg   o’zmetodning   ilmiy   va   jiddiy   tanqidini   birinchi   marta   Goldenberg   o’z
“Metodikasi”ning ikkinchi nashri “so’z boshi”sida (1886 y.) berdi.   “ So’z boshi”“Metodikasi”ning ikkinchi nashri “so’z boshi”sida (1886 y.) berdi.   “ So’z boshi”
fikrlarning   boyligi.   Asoslashlarning   jiddiyligi,   mantiqiy   kuchi,   tilining   aniqligifikrlarning   boyligi.   Asoslashlarning   jiddiyligi,   mantiqiy   kuchi,   tilining   aniqligi
bo’yicha o’sha vaqtda metodik adabiyot sohasida yaratilgan eng mukammali edi.bo’yicha o’sha vaqtda metodik adabiyot sohasida yaratilgan eng mukammali edi.
                      Amallarni   o’rganish   metodini   asos   uchun   qabul   qilib,   Goldenberg                      Amallarni   o’rganish   metodini   asos   uchun   qabul   qilib,   Goldenberg
boshlang’ich   arifmetika   o’qitishning   quyidagi   tizimini   ishlab   chiqdi.   U   butunboshlang’ich   arifmetika   o’qitishning   quyidagi   tizimini   ishlab   chiqdi.   U   butun
materialni uchga bo’ldi:   1. birinchi o’nlik;     2.   birinchi yuzlik;       3.   ko’p xonalimaterialni uchga bo’ldi:   1. birinchi o’nlik;     2.   birinchi yuzlik;       3.   ko’p xonali
sonlar.       Har   qaysi   konsentrda   to’rt   arifmetik   amal   ketma-ket   o’rganiladi.     100sonlar.       Har   qaysi   konsentrda   to’rt   arifmetik   amal   ketma-ket   o’rganiladi.     100
ichida   eng   sodda   kasrlar   o’rganiladi.   Murakkab   ismli   sonlar   ustida   arifmetikichida   eng   sodda   kasrlar   o’rganiladi.   Murakkab   ismli   sonlar   ustida   arifmetik
amallar   ko’p   xonali   sonlarda   kiritiladi.       Shu   yo’l   bilan   murakkab   ismli   sonlarniamallar   ko’p   xonali   sonlarda   kiritiladi.       Shu   yo’l   bilan   murakkab   ismli   sonlarni
o’rganish   maxsuslashtirilgan   edi.   Boshlang’ich   sinf   arifmetika   kursi   oddiyo’rganish   maxsuslashtirilgan   edi.   Boshlang’ich   sinf   arifmetika   kursi   oddiy
kasrlarni   o’rganish   bilan   tugaydi.     10   va   100   konsentrida   hech   qanday   ta’rif   vakasrlarni   o’rganish   bilan   tugaydi.     10   va   100   konsentrida   hech   qanday   ta’rif   va
qoidalar berilmaydi.  Ta’rif va qoidalar ko’p xonali sonlarni o’rganishda  uchraydi.qoidalar berilmaydi.  Ta’rif va qoidalar ko’p xonali sonlarni o’rganishda  uchraydi.
Qoidalarga   muhim   va   muhim   bo’lmagan   belgilarni   ajratish   tavsiya   qilinadi.Qoidalarga   muhim   va   muhim   bo’lmagan   belgilarni   ajratish   tavsiya   qilinadi.
Amallarni  o’rganish masalalarni  o’rganish bilan birga olib boriladi   amallar bilanAmallarni  o’rganish masalalarni  o’rganish bilan birga olib boriladi   amallar bilan
tanishtirishda   ko’rsatmali   qo’llanmalar   asosiy   xizmatni   qiladi,   shundan   keyinginatanishtirishda   ko’rsatmali   qo’llanmalar   asosiy   xizmatni   qiladi,   shundan   keyingina
bu o’rganilgan amallar masalalar yechishga  qo’llaniladi.bu o’rganilgan amallar masalalar yechishga  qo’llaniladi.
                  Goldenberg   amallarni   o’rganish   metodi   asosida   boshlang’ich   arifmetika                  Goldenberg   amallarni   o’rganish   metodi   asosida   boshlang’ich   arifmetika
metodikasini   amaliy   nuqtai   nazardan   ishlab   chiqdi.   Nazariy   masalalarga     kammetodikasini   amaliy   nuqtai   nazardan   ishlab   chiqdi.   Nazariy   masalalarga     kam
e’tibor qaratgan.e’tibor qaratgan.
         X1X  asr oxiri XX asrning boshlarida  Fyodor Ivanovich Yegorov tomonidan         X1X  asr oxiri XX asrning boshlarida  Fyodor Ivanovich Yegorov tomonidan
6   yillik     maktab   uchun   arifmetika   kursi   ishlab   chiqildi.   Unda   arifmetik6   yillik     maktab   uchun   arifmetika   kursi   ishlab   chiqildi.   Unda   arifmetik
materiallarni   o’rganishning   mukammal   nazariyasi   berildi.   Yegorovningmateriallarni   o’rganishning   mukammal   nazariyasi   berildi.   Yegorovning
arifmetikasida nazariy va amaliy materiallar ustalik bilan aralashtirilib berilgan.arifmetikasida nazariy va amaliy materiallar ustalik bilan aralashtirilib berilgan.                 Arifmetikaning   keyingi   rivoji   Semen   Ilich   Shoxor-Troskiy   nomi   bilan                Arifmetikaning   keyingi   rivoji   Semen   Ilich   Shoxor-Troskiy   nomi   bilan
bog’liq..   U     “Metodika   arifmetiki”(1886y),   “Geometriya   na   zadachax”(1908y.),bog’liq..   U     “Metodika   arifmetiki”(1886y),   “Geometriya   na   zadachax”(1908y.),
“Metodika   nachalnogo   kursa   matematiki”(1924y.)     nomli   ishlari   bilan   maydonga“Metodika   nachalnogo   kursa   matematiki”(1924y.)     nomli   ishlari   bilan   maydonga
chiqdi. Uning boshlang’ich matematika o’qitishga  kiritgan asosiy yangiligi shuki,chiqdi. Uning boshlang’ich matematika o’qitishga  kiritgan asosiy yangiligi shuki,
arifmetika   o’qitishning   ta’limiy   va   amaliy   vazifalari   bilan   birga   yana   uchinchi   –arifmetika   o’qitishning   ta’limiy   va   amaliy   vazifalari   bilan   birga   yana   uchinchi   –
tarbiyaviy vazifalarni olg’a surdi va asoslab berdi.tarbiyaviy vazifalarni olg’a surdi va asoslab berdi.
         “Metodning chin mohiyati shundan iboratki, ---_deb yozadi Shoxor- Troskiy,         “Metodning chin mohiyati shundan iboratki, ---_deb yozadi Shoxor- Troskiy,
bolani   insoniyat   aqli   arifmetikani   kashf   qila   boshlagan   sharoitga   qo’yishi   kerak,bolani   insoniyat   aqli   arifmetikani   kashf   qila   boshlagan   sharoitga   qo’yishi   kerak,
tokim   bola   “bu   kashfiyotning   guvohi   bo’lib   qolsin.   Ammo   bu   esa   hozir   yetarlitokim   bola   “bu   kashfiyotning   guvohi   bo’lib   qolsin.   Ammo   bu   esa   hozir   yetarli
emas,   hozirgi   vaqtda   shunga   intilish   kerakki,   metod   o’quvchilarni   shundayemas,   hozirgi   vaqtda   shunga   intilish   kerakki,   metod   o’quvchilarni   shunday
sharoitga duchor qilsinki, bunda ular ixtironing guvohigina emas, balki arifmetikasharoitga duchor qilsinki, bunda ular ixtironing guvohigina emas, balki arifmetika
kashf qilinishining faol qatnashchisi bo’lib qolishsin”kashf qilinishining faol qatnashchisi bo’lib qolishsin”
                  Arifmetik   amallar,   ularning   ba’zi   xossalari   haqidagi   tushunchalarni                  Arifmetik   amallar,   ularning   ba’zi   xossalari   haqidagi   tushunchalarni
shakllantirishda   matnli   masalalardan   foydalanishni   tavsiya   etadi.   Maqsad   –shakllantirishda   matnli   masalalardan   foydalanishni   tavsiya   etadi.   Maqsad   –
o’quvchilarning   mustaqilligini   ta’minlash,     ular   intellekt   va   qobiliyatlarinio’quvchilarning   mustaqilligini   ta’minlash,     ular   intellekt   va   qobiliyatlarini
rivojlantirish, materialni ongli o’zlashtirishga haqiqiy faollik va qiziqish uyg’otishrivojlantirish, materialni ongli o’zlashtirishga haqiqiy faollik va qiziqish uyg’otish
maqsadi nazarda tutiladi.  Hozirgi zamon boshlang’ich matematikasida ham  ayrimmaqsadi nazarda tutiladi.  Hozirgi zamon boshlang’ich matematikasida ham  ayrim
yangi   tushunchalarni   o’rganishda     matnli   masalalardan   foydalaniladi.   Uyangi   tushunchalarni   o’rganishda     matnli   masalalardan   foydalaniladi.   U
ko’rsatmalilikka katta e’tibor berdi. Cho’tni, og’zaki hisob jadvalini yaratdi. Uningko’rsatmalilikka katta e’tibor berdi. Cho’tni, og’zaki hisob jadvalini yaratdi. Uning
xizmatlaridan yana biri u masalalarni turlarga ajratdi.xizmatlaridan yana biri u masalalarni turlarga ajratdi.
                   Shunday qilib,   arifmetika metodikasi XVIII   asrdan to 1917 yilgacha   o’z                   Shunday qilib,   arifmetika metodikasi XVIII   asrdan to 1917 yilgacha   o’z
taraqqiyotida   ma’lum   natijalarga   erishdi.   Arifmetika   o’qitishning   tor,   utilitartaraqqiyotida   ma’lum   natijalarga   erishdi.   Arifmetika   o’qitishning   tor,   utilitar
maqsadi o’z o’rnini yangi ta’limiy, tarbiyaviy, amaliy maqsadlarga bo’shatib berdi.maqsadi o’z o’rnini yangi ta’limiy, tarbiyaviy, amaliy maqsadlarga bo’shatib berdi.
Arifmetikaning   insonning   aqliy   rivojlanishiga   ta’siri   tan   olindi,   O’quvchilarningArifmetikaning   insonning   aqliy   rivojlanishiga   ta’siri   tan   olindi,   O’quvchilarning
o’quv   materiallarini   ongli   o’zlashtirishlarini   ta’minlovchi   o’qitish   metodlari   vao’quv   materiallarini   ongli   o’zlashtirishlarini   ta’minlovchi   o’qitish   metodlari   va
usullari  ishlab chiqildi.            usullari  ishlab chiqildi.            
             2. 1917 – 1991  yillarda boshlang’ich matematika metodikasi             2. 1917 – 1991  yillarda boshlang’ich matematika metodikasi             1917 yilgacha  bo’lgan davr   metodistlari   ilmiy asoslangan  metodikani   yarata            1917 yilgacha  bo’lgan davr   metodistlari   ilmiy asoslangan  metodikani   yarata
olishmadi.     Buning   uchun   ularga   mos   sharoitlar   yetishmas   edi:   ommaviyolishmadi.     Buning   uchun   ularga   mos   sharoitlar   yetishmas   edi:   ommaviy
maktablarda   o’tkazilgan   tajribaga   asoslanish   yo’q     edi,     chunki   matbuotmaktablarda   o’tkazilgan   tajribaga   asoslanish   yo’q     edi,     chunki   matbuot
rivojlanmagandi;  ilmiy metodik tadqiqotlar o’tkazilmasdi. Psixologiya maktabdanrivojlanmagandi;  ilmiy metodik tadqiqotlar o’tkazilmasdi. Psixologiya maktabdan
tashqarida   o’rganilardi.   Arifmetika   metodikasi   mualliflari   o’z   shaxsiy   tajriba   vatashqarida   o’rganilardi.   Arifmetika   metodikasi   mualliflari   o’z   shaxsiy   tajriba   va
tahlillarigagina     suyanib o’z asarlarini yozishardi.  Mamlakatda yangi sosialistiktahlillarigagina     suyanib o’z asarlarini yozishardi.  Mamlakatda yangi sosialistik
tuzum   maktablari   qurildi.   Sovet   maktabi   rivojlanishini   uchta   davrga   ajratibtuzum   maktablari   qurildi.   Sovet   maktabi   rivojlanishini   uchta   davrga   ajratib
ko’rsatish mumkin:ko’rsatish mumkin:
1) 1917 dan 1930 yillargacha davr.1) 1917 dan 1930 yillargacha davr.
2) 1931 dan  1969 yillargacha davr.2) 1931 dan  1969 yillargacha davr.
3) 1970 dan 1991 yillargacha davr.3) 1970 dan 1991 yillargacha davr.
        1.     Yangi   mamalakatda   yosh   avlodga   ilm   berishga   jiddiy   intilishlar   kuzatildi.        1.     Yangi   mamalakatda   yosh   avlodga   ilm   berishga   jiddiy   intilishlar   kuzatildi.
Tajribaning   yetishmasligi   oqibatida     mukammal   bo’lmagan   fan   dasturlari   ishlabTajribaning   yetishmasligi   oqibatida     mukammal   bo’lmagan   fan   dasturlari   ishlab
chiqildi.   O’sha   paytda   1   –   5   sinflar   uchun   yagona   matematika     kursi   yaratildi:chiqildi.   O’sha   paytda   1   –   5   sinflar   uchun   yagona   matematika     kursi   yaratildi:
bunda   dasturda   algebra   va   trigonometriya   elementlari   kiritildi.   Matematikabunda   dasturda   algebra   va   trigonometriya   elementlari   kiritildi.   Matematika
mustaqil o’quv predmet sifatida tan olinmadi.mustaqil o’quv predmet sifatida tan olinmadi.
           1921 yilga kelib yetti yillik yagona mehnat maktablari paydo bo’ldi. Uning           1921 yilga kelib yetti yillik yagona mehnat maktablari paydo bo’ldi. Uning
dasturlarida     matematika     fani     algebra,     geometriya,   trigonometriyaga   bo’lindi.dasturlarida     matematika     fani     algebra,     geometriya,   trigonometriyaga   bo’lindi.
Uning materiallari ortiqcha qiyinchiliklar tug’dirardi. Shu sababli, dasturlar ustidaUning materiallari ortiqcha qiyinchiliklar tug’dirardi. Shu sababli, dasturlar ustida
ishlar   davom   ettirildi.   Bu   vazifani   Davlat     Ilmiy   Kengashining   ilmiy   pedagogikishlar   davom   ettirildi.   Bu   vazifani   Davlat     Ilmiy   Kengashining   ilmiy   pedagogik
guruhi amalga oshirdi.  Ular kompleks tizimli dasturlar ishlab chiqarardi.  Tizimdaguruhi amalga oshirdi.  Ular kompleks tizimli dasturlar ishlab chiqarardi.  Tizimda
uchta   faktor,     ya’ni   tabiat,   mehnat   va   jamiyat   ajralib   turardi.   Kompleks   o’quvuchta   faktor,     ya’ni   tabiat,   mehnat   va   jamiyat   ajralib   turardi.   Kompleks   o’quv
materiali   ana   shu   faktorlarni   hisobga   olib   joylashtirilardi.     Kompleks   tizimdamateriali   ana   shu   faktorlarni   hisobga   olib   joylashtirilardi.     Kompleks   tizimda
matematika alohida fan emasdi. Bu haqda kompleks dasturda shunday deyilgan: “matematika alohida fan emasdi. Bu haqda kompleks dasturda shunday deyilgan: “
Xuddi ona tili kabi matematika ham maktabda ajralib qolgan mustaqil fan sifatidaXuddi ona tili kabi matematika ham maktabda ajralib qolgan mustaqil fan sifatida
o’rganilmasligi   lozim:   u   bolalar   o’rganadigan   real   predmetlarning   sanog’i   vao’rganilmasligi   lozim:   u   bolalar   o’rganadigan   real   predmetlarning   sanog’i   va
o’lchanishi bo’yicha mashqlardan iborat bo’lishi kerak”o’lchanishi bo’yicha mashqlardan iborat bo’lishi kerak”
      Maktablarda bu tizim bo’yicha  ta’lim berishda o’quvchilarga yetarlicha chuqur      Maktablarda bu tizim bo’yicha  ta’lim berishda o’quvchilarga yetarlicha chuqur
bilim   berilmadi,     bolalarning   ijtimoiy   foydali   faoliyati   va   keyingi   o’qishgabilim   berilmadi,     bolalarning   ijtimoiy   foydali   faoliyati   va   keyingi   o’qishga
tayyorgarligi darajalari ancha pasaydi.     tayyorgarligi darajalari ancha pasaydi.      2.2.
1931   yilda     hukumatning   “   Boshlang’ich   va   o’rta   maktabni   rivojlantirish1931   yilda     hukumatning   “   Boshlang’ich   va   o’rta   maktabni   rivojlantirish
haqida”   gi   qarori   qabul   qilindi.   Bu   qarorda   maktabni   rivojlantirish   sohasida   halihaqida”   gi   qarori   qabul   qilindi.   Bu   qarorda   maktabni   rivojlantirish   sohasida   hali
kamchiliklar   ko’p   ekanligi,   bu   kamchiliklarni   tuzatish   uchun   alohida   predmetlarkamchiliklar   ko’p   ekanligi,   bu   kamchiliklarni   tuzatish   uchun   alohida   predmetlar
bo’yicha aniq  bilimlar doirasini egallash imkonini beradigan yangi dasturlar ishlabbo’yicha aniq  bilimlar doirasini egallash imkonini beradigan yangi dasturlar ishlab
chiqish kerakligi ta’kidlandi. chiqish kerakligi ta’kidlandi. 
Shundan keyin hukumatning bir qator boshqa qarorlari, jumladan doimiy darsliklar,Shundan keyin hukumatning bir qator boshqa qarorlari, jumladan doimiy darsliklar,
maktab   kun   tartibi,   dars   ,   o’qituvchilar   tayyorlash   haqidagi   qarorlari   yuzaga   keldi.maktab   kun   tartibi,   dars   ,   o’qituvchilar   tayyorlash   haqidagi   qarorlari   yuzaga   keldi.
Bu   qarorlar   o’quv   predmetlar   bo’yicha   maktab   ishining   uzoq   muddatli   asosiyBu   qarorlar   o’quv   predmetlar   bo’yicha   maktab   ishining   uzoq   muddatli   asosiy
yo’nalishlarini belgilab berdi. Boshlang’ich sinflar uchun matematika dasturlari hamyo’nalishlarini belgilab berdi. Boshlang’ich sinflar uchun matematika dasturlari ham
shularga   mos   ravishda   ishlab   chiqildi.   Dasturda   o’quv   materiallari   qat’iy   tizimshularga   mos   ravishda   ishlab   chiqildi.   Dasturda   o’quv   materiallari   qat’iy   tizim
bo’yicha   joylashtirilgan,   bilimlar   doirasi   aniq   belgilangan,   mavzular   yil   davomidabo’yicha   joylashtirilgan,   bilimlar   doirasi   aniq   belgilangan,   mavzular   yil   davomida
tekis taqsimlangan edi.tekis taqsimlangan edi.
Boshlang’ich   maktab   tugal   bosqich     bo’lib   hisoblanganligi   uchun   ko’pchilikBoshlang’ich   maktab   tugal   bosqich     bo’lib   hisoblanganligi   uchun   ko’pchilik
o’quvchilar   mustaqil   amaliy   faoliyatga   qadam   qo’yar   edilar.   Bu   holatningo’quvchilar   mustaqil   amaliy   faoliyatga   qadam   qo’yar   edilar.   Bu   holatning
boshlang’ich   maktab   vazifalarini,   unda   o’qitishning   mazmuni   va   metodlariniboshlang’ich   maktab   vazifalarini,   unda   o’qitishning   mazmuni   va   metodlarini
aniqlashga  ta’siri  bo’lmay iloji  yo’q edi. O’qitish amaliy maqsadlarni  ko’zda tutib,aniqlashga  ta’siri  bo’lmay iloji  yo’q edi. O’qitish amaliy maqsadlarni  ko’zda tutib,
boshlang’ich maktab amaliy ko’nikmalar  va malakalarni shakllantirishga  qaratilganboshlang’ich maktab amaliy ko’nikmalar  va malakalarni shakllantirishga  qaratilgan
edi.   Matematik   ta’lim   natural   sonlar   ustida   to’rt   arifmetik   amalni   bajarish   bilanedi.   Matematik   ta’lim   natural   sonlar   ustida   to’rt   arifmetik   amalni   bajarish   bilan
cheklangandi.   O’quvchilarning   matematik   tafakkur   va   topqirliklarini   rivojlantirishcheklangandi.   O’quvchilarning   matematik   tafakkur   va   topqirliklarini   rivojlantirish
maqsadida   matnli   masalalar,   og’zaki   hisoblash   usullariga   katta   ahamiyat   berilardi.maqsadida   matnli   masalalar,   og’zaki   hisoblash   usullariga   katta   ahamiyat   berilardi.
Bundan   tashqari   o’quvchilarning   fazoviy   tafakkurlarini   va   o’lchash   ko’nikmalariniBundan   tashqari   o’quvchilarning   fazoviy   tafakkurlarini   va   o’lchash   ko’nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan, amaliy maqsadlarga bo’ysundirilgan tushunchalar: to’g’ririvojlantirishga qaratilgan, amaliy maqsadlarga bo’ysundirilgan tushunchalar: to’g’ri
to’rtburchak   shaklidagi   yerning   o’lchamlarini   aniqlay   olishlari,   ularning   yuzasi   vato’rtburchak   shaklidagi   yerning   o’lchamlarini   aniqlay   olishlari,   ularning   yuzasi   va
perimetrini topishlari o’rgatilar edi.perimetrini topishlari o’rgatilar edi.
         Dastur materiallari sohalarga ajratilib, har bir keyingi sohada oldingi o’tilganlar         Dastur materiallari sohalarga ajratilib, har bir keyingi sohada oldingi o’tilganlar
kengatirilishi bilan birga,  ilgari qaralgan faktlarni umumlashtiruvchi ba’zi xulosalarkengatirilishi bilan birga,  ilgari qaralgan faktlarni umumlashtiruvchi ba’zi xulosalar
chiqarishni, nazariyaning   sodda elementlari bilan tanishishni nazarda tutardi.Lekin,chiqarishni, nazariyaning   sodda elementlari bilan tanishishni nazarda tutardi.Lekin,
shunga   qaramay   dasturga   mos   chiqarilgan   darsliklarning   asosiy   mazmuninishunga   qaramay   dasturga   mos   chiqarilgan   darsliklarning   asosiy   mazmunini
yorituvchi nazariy materiallar  nihoyatda cheklangan edi.     yorituvchi nazariy materiallar  nihoyatda cheklangan edi.          50-   yillarga   kelib   o’qitish   metodlari,   vositalari,   tashkil   qilish   shakllarini    50-   yillarga   kelib   o’qitish   metodlari,   vositalari,   tashkil   qilish   shakllarini
mukammallashtirishga   katta   e’tibor   qaratila   boshlandi.   Evtistik   suhbat,   masalanimukammallashtirishga   katta   e’tibor   qaratila   boshlandi.   Evtistik   suhbat,   masalani
tahlil   qilishning   analitik-sintetik   metodi,   didaktik   o’yinlar,   tushuntirish   metodi,tahlil   qilishning   analitik-sintetik   metodi,   didaktik   o’yinlar,   tushuntirish   metodi,
mustaqil ishlash  kabilar o’sha davrga xos shakllandi. Ayniqsa, darsning tuzilishi vamustaqil ishlash  kabilar o’sha davrga xos shakllandi. Ayniqsa, darsning tuzilishi va
mazmunini   mukammallashtrish   bo’yicha   katta   ishlar   boshlandi.   Darsning   mantiqiymazmunini   mukammallashtrish   bo’yicha   katta   ishlar   boshlandi.   Darsning   mantiqiy
tuzilishiga   katta   e’tibor   berish   natijasida   o’quvchi   psixologiyasi   va   qiziqishlarituzilishiga   katta   e’tibor   berish   natijasida   o’quvchi   psixologiyasi   va   qiziqishlari
nazardan   chetda   qolib   ketdi.   Mashg’ulot   turlari   deyarli   bir   xil   bo’lganligi   uchunnazardan   chetda   qolib   ketdi.   Mashg’ulot   turlari   deyarli   bir   xil   bo’lganligi   uchun
o’quvchlar faol ishlay olishmasdi.  Lipesk shahrida darsni rasionallashtirishga, o’quvo’quvchlar faol ishlay olishmasdi.  Lipesk shahrida darsni rasionallashtirishga, o’quv
faoliyati   turlarini   rang-barangligiga,   ijodiy   faoliyat   uyg’otishga   oid   ommaviyfaoliyati   turlarini   rang-barangligiga,   ijodiy   faoliyat   uyg’otishga   oid   ommaviy
harakatlar vujudga keldi.harakatlar vujudga keldi.
O’quvchilarning   mustaqil   ishlari   metodi   muammasini   tadqiq   qilishda     M.I.O’quvchilarning   mustaqil   ishlari   metodi   muammasini   tadqiq   qilishda     M.I.
Moro,   T.M.   Jigalkina,   Ye.N.   Talyanova,   F.F.   Semya   va   boshqalar   jonbozlikMoro,   T.M.   Jigalkina,   Ye.N.   Talyanova,   F.F.   Semya   va   boshqalar   jonbozlik
ko’rsatishdi.   Ular   tavsiya   qilgan   mustaqil   ishlar   tasnifi   va     tizimi   hhozirgachako’rsatishdi.   Ular   tavsiya   qilgan   mustaqil   ishlar   tasnifi   va     tizimi   hhozirgacha
muvaffaqiyatli   qo’llanilmoqda.   Shu   davrda   ham   o’qitishni   turmush   bilan   bog’lashmuvaffaqiyatli   qo’llanilmoqda.   Shu   davrda   ham   o’qitishni   turmush   bilan   bog’lash
borasida   ko’pgina   ishlar   bajarildi.   Hukumatning   qarorlarida   bu   o’z   aksini   topdi.borasida   ko’pgina   ishlar   bajarildi.   Hukumatning   qarorlarida   bu   o’z   aksini   topdi.
Muammoning   nazariy   tomonini   va   ilg’or   tajribalarni   amalga   oshirish   bilan   A.S.Muammoning   nazariy   tomonini   va   ilg’or   tajribalarni   amalga   oshirish   bilan   A.S.
Pchyolko, M.I. Moro, M.S. Naximova, R.N. Abalyayevlar shug’ullanishdi.Pchyolko, M.I. Moro, M.S. Naximova, R.N. Abalyayevlar shug’ullanishdi.
O’qitish   jarayonida   ko’rsatmalilikdan   foydalanish   yaxshilandi.   Matnli   masalaO’qitish   jarayonida   ko’rsatmalilikdan   foydalanish   yaxshilandi.   Matnli   masala
ustida   ishlash   masalasini   tadqiq   qilishda   L.N.   Popova,   G.B.   Polyak,   N.A.ustida   ishlash   masalasini   tadqiq   qilishda   L.N.   Popova,   G.B.   Polyak,   N.A.
Menchinskaya,   M.I.   Moro,   M.A.   Bantova,   L.A.   Skatkin     kabilar   shug’ullanishdi.Menchinskaya,   M.I.   Moro,   M.A.   Bantova,   L.A.   Skatkin     kabilar   shug’ullanishdi.
Ular   masala   ustida   ishlash   rejasi,   masalani   tahlil   qilish   metodi   orqali   asosiyUlar   masala   ustida   ishlash   rejasi,   masalani   tahlil   qilish   metodi   orqali   asosiy
matematik   tushunchalarni   shakllantirishga,   ularni   amalga   oshirishning   muhimmatematik   tushunchalarni   shakllantirishga,   ularni   amalga   oshirishning   muhim
vositasi   ekanligiga,   shuningdek   matematik   tafakkuri   va   nutqining   rivojlanishigavositasi   ekanligiga,   shuningdek   matematik   tafakkuri   va   nutqining   rivojlanishiga
erishish mumkin ishora qildilar.erishish mumkin ishora qildilar.
Matematika o’qitish metodikasining muhim qismi bo’lgan arifmetik amallar vaMatematika o’qitish metodikasining muhim qismi bo’lgan arifmetik amallar va
o’quvchilarning   hisoblash   ko’nikmalarini   shakllantirish     bo’yicha   ham   qatoro’quvchilarning   hisoblash   ko’nikmalarini   shakllantirish     bo’yicha   ham   qator
samarali   ishlar   bajarildi.   Ammo,   ularda   ham   nazariy   bilimlarga   yetarli   e’tiborsamarali   ishlar   bajarildi.   Ammo,   ularda   ham   nazariy   bilimlarga   yetarli   e’tibor
berilmadi.  Chunonchi   o’rin  almashtirish  xossasidan  boshqa   xossalar   o’rganilmasdi.berilmadi.  Chunonchi   o’rin  almashtirish  xossasidan  boshqa   xossalar   o’rganilmasdi.
Birinchi   o’nlikni   o’tishda   miqdor   va   son   tushunchalari   bog’lanmagan   edi.   KeyingiBirinchi   o’nlikni   o’tishda   miqdor   va   son   tushunchalari   bog’lanmagan   edi.   Keyingi
sohalarda ham  bu kabi kamchiliklar mavjud edi. sohalarda ham  bu kabi kamchiliklar mavjud edi.          60-yillarda bu kamchiliklar N.S. Popova va G.V. Beltyukovalar tomonidan        60-yillarda bu kamchiliklar N.S. Popova va G.V. Beltyukovalar tomonidan
to’la bartaraf qilindi.     Ayniqsa, maktabda uzoq vaqt  davomida o’rganilib kelinganto’la bartaraf qilindi.     Ayniqsa, maktabda uzoq vaqt  davomida o’rganilib kelingan
ikkita   ko’paytirish   va   bo’lish   jadvali   o’rniga   o’zgarmas   ko’payuvchi   bo’yichaikkita   ko’paytirish   va   bo’lish   jadvali   o’rniga   o’zgarmas   ko’payuvchi   bo’yicha
tuzilgan bitta ko’paytirish jadvalni tavsiya qilgan A.S. Pchyolkoning ishi katta yutuqtuzilgan bitta ko’paytirish jadvalni tavsiya qilgan A.S. Pchyolkoning ishi katta yutuq
hisoblandi:hisoblandi:
Masalan,  28 : 4 =7,  chunki, 4 x 7 = 28 Masalan,  28 : 4 =7,  chunki, 4 x 7 = 28 
Xuddi   shu   davrda   o’quvchilarning  yozma   hisoblash   ko’nikma   va  malakalariniXuddi   shu   davrda   o’quvchilarning  yozma   hisoblash   ko’nikma   va  malakalarini
takomillashtirish bo’yicha  A.M. Polevshchikova katta takomillashtirish bo’yicha  A.M. Polevshchikova katta 
ishlar olib bordi.ishlar olib bordi.
Geometrik   materialni   o’rganish   metodikasini   mukammallashtirishga   P.   A.Geometrik   materialni   o’rganish   metodikasini   mukammallashtirishga   P.   A.
Karasyova,   A.M.   Pishkalo,   P.S.   Isakov,   I.I.   Barbul,   M.V.   Bogdanovich,   S.A.Karasyova,   A.M.   Pishkalo,   P.S.   Isakov,   I.I.   Barbul,   M.V.   Bogdanovich,   S.A.
Alperovich   va   boshqalar   o’z   hissalarini   qo’shdilar.   Bu   izlanishlar   hozirgiAlperovich   va   boshqalar   o’z   hissalarini   qo’shdilar.   Bu   izlanishlar   hozirgi
dasturlarning tuzilishiga yordam berdi.dasturlarning tuzilishiga yordam berdi.
Bu   yillarda   sezilarli   yutuqlarga   erishilganligiga   qaramay   boshlang’ichBu   yillarda   sezilarli   yutuqlarga   erishilganligiga   qaramay   boshlang’ich
matematika   mazmunini     qanoatlantira   olmasdi.   Matematika   o’qitishning   vazifalarimatematika   mazmunini     qanoatlantira   olmasdi.   Matematika   o’qitishning   vazifalari
faktlarni   to’plash,   umumlashtirish   uchun   o’quvchilarga   minimal   talablar   qo’yishfaktlarni   to’plash,   umumlashtirish   uchun   o’quvchilarga   minimal   talablar   qo’yish
bilan chegaralandi, natijada nazariya elementlari nazardan chetda qoldi.bilan chegaralandi, natijada nazariya elementlari nazardan chetda qoldi.
1970 yillarga kelib, metodistlar, psixologlar va fiziologlarning kichik yoshdagi1970 yillarga kelib, metodistlar, psixologlar va fiziologlarning kichik yoshdagi
maktab   o’quvchilari   “fan   bilan   ortiqcha   yuklangan”   degan   fikrni   olg’a   surdilar.maktab   o’quvchilari   “fan   bilan   ortiqcha   yuklangan”   degan   fikrni   olg’a   surdilar.
Natijada   dastur   materiallari     tig’izlashtirilib     4   ta   sinfdan   3   ta   sinfga   joylashtirildi.Natijada   dastur   materiallari     tig’izlashtirilib     4   ta   sinfdan   3   ta   sinfga   joylashtirildi.
Bunda   informasiyalar   ko’proq,   nazariyalar   kamroq     bo’lishi   natijasida   darslarBunda   informasiyalar   ko’proq,   nazariyalar   kamroq     bo’lishi   natijasida   darslar
zerikarli   tus   oldi.   Shu   vaqtda   o’quvchilar   bilish   imkoniyatlarini     tezlatishga   doirzerikarli   tus   oldi.   Shu   vaqtda   o’quvchilar   bilish   imkoniyatlarini     tezlatishga   doir
tajribalar   boshlandi.   L.V.   Zankov   boshlang’ich   sinflarda   nazariya   yetakchi   o’rintajribalar   boshlandi.   L.V.   Zankov   boshlang’ich   sinflarda   nazariya   yetakchi   o’rin
egallaydi   degan   g’oyani   olg’a   surdi.     L.   V.   Zankov,   agar   o’qitish   jarayonidaegallaydi   degan   g’oyani   olg’a   surdi.     L.   V.   Zankov,   agar   o’qitish   jarayonida
rivojlanish   tamoili   izchil   amalga   oshirilsa,   boshlang’ich   ta’lim     uch   yildarivojlanish   tamoili   izchil   amalga   oshirilsa,   boshlang’ich   ta’lim     uch   yilda
muvaffaqiyatli tugatilishi mumkin, degan xulosaga keladi. Bu xulosa muhim sosial-muvaffaqiyatli tugatilishi mumkin, degan xulosaga keladi. Bu xulosa muhim sosial-
iqtisodiy   ahamiyatga   ega.   Dunyoning   birorta   ham   mamlakatida   hozirgachaiqtisodiy   ahamiyatga   ega.   Dunyoning   birorta   ham   mamlakatida   hozirgacha
boshlag’ich ta’lim bunday qisqa muddatda  belgilanmagan. boshlag’ich ta’lim bunday qisqa muddatda  belgilanmagan. 
D.B. Elkonin va V.V. Davidovlar rahbarligida o’quv predmetlarni tuzilishiningD.B. Elkonin va V.V. Davidovlar rahbarligida o’quv predmetlarni tuzilishining
mantiqiy-  psixologik asoslarini  aniqlash   bo’yicha tajribalar olib borishdi. Davidovmantiqiy-  psixologik asoslarini  aniqlash   bo’yicha tajribalar olib borishdi. Davidov
eng   oldin   kichik   yoshdagi   o’quvchilarning   tafakkuri   “konkretligi”   ,     abstrakteng   oldin   kichik   yoshdagi   o’quvchilarning   tafakkuri   “konkretligi”   ,     abstrakt tafakkur qobiliyatning yo’qligi, bola tafakkurining hissiy konkretlikdan abstraktlikkatafakkur qobiliyatning yo’qligi, bola tafakkurining hissiy konkretlikdan abstraktlikka
qarab   rivojlanishi   qonuniyati   haqidagi   keng   tarqalgan   fikrlarni   tanqid   ostiga   oldi.qarab   rivojlanishi   qonuniyati   haqidagi   keng   tarqalgan   fikrlarni   tanqid   ostiga   oldi.
V.V.   Davidov   talqini   bo’yicha,   bolalarning   nazariy   tafakkurlari   amalga   oshadiganV.V.   Davidov   talqini   bo’yicha,   bolalarning   nazariy   tafakkurlari   amalga   oshadigan
yo’l   bu   --     abstraktlikdan   konkretlikka   borish   demakdir.   Ushbu   fikrlarni   hisobgayo’l   bu   --     abstraktlikdan   konkretlikka   borish   demakdir.   Ushbu   fikrlarni   hisobga
olgan yangi dasturlarda boshlang’ich matematika kursi umumiy asosiy miqdorlar vaolgan yangi dasturlarda boshlang’ich matematika kursi umumiy asosiy miqdorlar va
miqdorlar   orasidagi   munosabatlar,   natural   va   kasr   sonlar   kabi   tushunchalar   ketma-miqdorlar   orasidagi   munosabatlar,   natural   va   kasr   sonlar   kabi   tushunchalar   ketma-
ketligi paydo bo’ldi.ketligi paydo bo’ldi.
P.Ya.   Galperin   esa   boshlang’ich   ta’limning   nazariy   saviyasini   orttirishP.Ya.   Galperin   esa   boshlang’ich   ta’limning   nazariy   saviyasini   orttirish
masalasini   to’g’ridan-to’g’ri   umumlashtirishni   ko’paytirishdan   iborat   debmasalasini   to’g’ridan-to’g’ri   umumlashtirishni   ko’paytirishdan   iborat   deb
tushunmaslik   kerak     deydi.   Uning   fikricha,   predmet   tuzilishi   bo’yicha   asosiytushunmaslik   kerak     deydi.   Uning   fikricha,   predmet   tuzilishi   bo’yicha   asosiy
tushunchalarni ajratish,   ya’ni   tushunchalarni shunday ajratish zarurki, ular nafaqattushunchalarni ajratish,   ya’ni   tushunchalarni shunday ajratish zarurki, ular nafaqat
hisoblash   yoki   o’lchash   texnikasiga     xizmat   qilsin,   balki   o’quvchilarni   borliqnihisoblash   yoki   o’lchash   texnikasiga     xizmat   qilsin,   balki   o’quvchilarni   borliqni
berilgan   tushunchadan   ilmiy   nuqtai   nazarga   o’tkazuvchi   masalani   hal   qiluvchiberilgan   tushunchadan   ilmiy   nuqtai   nazarga   o’tkazuvchi   masalani   hal   qiluvchi
miqdoriy   hodisalarni   baholashga   ma’lum   yaqinlashishlarni   shakllantirishga   xizmatmiqdoriy   hodisalarni   baholashga   ma’lum   yaqinlashishlarni   shakllantirishga   xizmat
qilsin.   P.Ya.   Galperin   dasturga   o’lchov   bilan   birga   o’zaro   bir   qiymatli   moslik,qilsin.   P.Ya.   Galperin   dasturga   o’lchov   bilan   birga   o’zaro   bir   qiymatli   moslik,
“ortiq” , “ko’p”, “kam”, “kichik” kabi tushunchalarni o’rganishni kiritdi.“ortiq” , “ko’p”, “kam”, “kichik” kabi tushunchalarni o’rganishni kiritdi.
Shunga   qaramay,     tadqiqotchilarning   hammasi   “boshlang’ich   ta’limningShunga   qaramay,     tadqiqotchilarning   hammasi   “boshlang’ich   ta’limning
mavjud   mazmuni   kichik   yoshdagi   o’quvchilarning   bilish   imkoniyatlarimavjud   mazmuni   kichik   yoshdagi   o’quvchilarning   bilish   imkoniyatlari
rivojlanishdan   orqada   qolayotganligini,     shu   sababli   boshlag’ich   sinflar   ta’limrivojlanishdan   orqada   qolayotganligini,     shu   sababli   boshlag’ich   sinflar   ta’lim
mazmunini   boyitish,   uning   rivojlantiruvchi   ahamiyatini   kuchaytirish   va   shu   bilanmazmunini   boyitish,   uning   rivojlantiruvchi   ahamiyatini   kuchaytirish   va   shu   bilan
birga o’qitish muddatini qisqartirish” kerakligini tan olishdi.      birga o’qitish muddatini qisqartirish” kerakligini tan olishdi.      
Boshlang’ich   sinflar   matematikasi   dasturining   yangi   loyihasi   I.K.   AndronovBoshlang’ich   sinflar   matematikasi   dasturining   yangi   loyihasi   I.K.   Andronov
rahbarligidagi   komissiya   tomonidan   ishlab   chiqildi.   Komissiya   tarkibiga   M.A.rahbarligidagi   komissiya   tomonidan   ishlab   chiqildi.   Komissiya   tarkibiga   M.A.
Bantova,   Yu.M.   Kolyagin,   N.A.   Menchinskaya,   M.I.   Moro,   A.S.   Pchyolko,   L.I.Bantova,   Yu.M.   Kolyagin,   N.A.   Menchinskaya,   M.I.   Moro,   A.S.   Pchyolko,   L.I.
Skatkin kiritildi.Skatkin kiritildi.
Mazkur   loyiha   bo’yicha   keng   qamrovli   tajribalar   o’zini   oqlagandan   keyinMazkur   loyiha   bo’yicha   keng   qamrovli   tajribalar   o’zini   oqlagandan   keyin
mamlakatda     1970   yildan   boshlab       3   yillik   boshlang’ich   ta’lim   joriy   etildi.mamlakatda     1970   yildan   boshlab       3   yillik   boshlang’ich   ta’lim   joriy   etildi.
Matematika   dasturining   yetakchi   tamoyillari   quyidagilardan   iborat   edi:     ta’lim   vaMatematika   dasturining   yetakchi   tamoyillari   quyidagilardan   iborat   edi:     ta’lim   va
tarbiyani   birgalikda   olib   borish;     O’quvchilarning   bilimlarni   o’zlashtirishlari   vatarbiyani   birgalikda   olib   borish;     O’quvchilarning   bilimlarni   o’zlashtirishlari   va
ularning ilish qobiliyatlarini  rivojlantirish;  ta’limning nazariy saviyasini oshirish vaularning ilish qobiliyatlarini  rivojlantirish;  ta’limning nazariy saviyasini oshirish va bilimlarni   amalda   qo’llash   malakalarini   shakllantirish,   u   bilimlar   uchun   zarurbilimlarni   amalda   qo’llash   malakalarini   shakllantirish,   u   bilimlar   uchun   zarur
ko’nikmalarni hosil qilish.ko’nikmalarni hosil qilish.
Bundan tashqari,  kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlaridan kelibBundan tashqari,  kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlaridan kelib
chiqib matematik tafakkurni rivojlantirish hisobiga o’qitish samaradorligini oshirishchiqib matematik tafakkurni rivojlantirish hisobiga o’qitish samaradorligini oshirish
vazifasi qo’yildi.   Bu imkoniyatlar quyidagilar:   vazifasi qo’yildi.   Bu imkoniyatlar quyidagilar:   
a)  bolalarni maktabda  6 yoshdan boshlab o’qitish;a)  bolalarni maktabda  6 yoshdan boshlab o’qitish;
b)   1-4   sinflarda matematika dasturi materiallarini chiziqli o’rganishni amalgab)   1-4   sinflarda matematika dasturi materiallarini chiziqli o’rganishni amalga
oshirish;       oshirish;       
  s)     kichik   yoshdagi   o’quvchilar   bilan   yetakchi   matamatik   tushunchalarni  s)     kichik   yoshdagi   o’quvchilar   bilan   yetakchi   matamatik   tushunchalarni
o’rganishni tashkil qilish; o’rganishni tashkil qilish; 
1986   yildan   boshlab     o’qituvchi   kadrlar   tayyorgarligi,   ota-onalar   istaklari,1986   yildan   boshlab     o’qituvchi   kadrlar   tayyorgarligi,   ota-onalar   istaklari,
bolalarning rivojlanish darajasi, mahalliy sharoitni hisobga olingan holda  bolalarbolalarning rivojlanish darajasi, mahalliy sharoitni hisobga olingan holda  bolalar
  6-7   yoshdan   maktabga   qabul   qilindilar.   Boshlang’ich   sinflarda   o’qitish  6-7   yoshdan   maktabga   qabul   qilindilar.   Boshlang’ich   sinflarda   o’qitish
davomiyligi yana to’rt yil etib belgilandi, natijada bolalarni o’qish, yozish, sanashgadavomiyligi yana to’rt yil etib belgilandi, natijada bolalarni o’qish, yozish, sanashga
va   elementar   tushunchalarni   asosli   o’qitish   bilan   birga,     o’quv   yuklamalarniva   elementar   tushunchalarni   asosli   o’qitish   bilan   birga,     o’quv   yuklamalarni
kamaytiradi, fanni izchil o’zlashtirishga erishildi.  kamaytiradi, fanni izchil o’zlashtirishga erishildi.  
Bu davrda matematika kursinio’rganishning  asosiy  vazifalari  natural  sonlar  vaBu davrda matematika kursinio’rganishning  asosiy  vazifalari  natural  sonlar  va
ular ustida arifmetik amallar va ularning eng sodda miqdorlarga tatbiqini o’rganish,ular ustida arifmetik amallar va ularning eng sodda miqdorlarga tatbiqini o’rganish,
ba’zi geometrik shakllar va ularning xossalarini ko’rsatmali tekshirishdan iborat edi.ba’zi geometrik shakllar va ularning xossalarini ko’rsatmali tekshirishdan iborat edi.
      15 soat      34   minut                             1 yil   7   oy
   - 8 soat        56   minut                          + 4   yil   8 oy
     6 soat        38 minut                              6   yil   3 oy
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   qo`shishni   o`rganishdan   oldin   shunday   mashqlar
qaraladiki,   ularda   minutlar   (sekundlar)   yig`indisi   60   dan   kam   bo`ladi,   soatlar
yig`indisi   esa   24   dan     kam   bo`ladi.   Shundan   keyin   murakkabroq   hollar   ham
qaraladi.   Ayirishni   qarashni   ushbu   ko`rinishdagi   misollarni   yechishdan   boshlash
tavsiya etiladi?
1 soat – 34 min; 3 min – 26 sek va hakazo.
Bunda oldin ushbu yozuvdan foydalanish mumkin. 1soat – 34 min= 60   min – 334 min = 26 min.
3 min – 26 sek = 2 min 60 sek – 26 sek = 2 min 34 sek.
Bu   tyemani   o`rganishda   vaqt   hisobini   sutka   ichida   24   soatlik   hisobda   olib
borish   malakasini   tarkib   toptirishga   katta   ahamiyat   beriladi.   Bu   o`rinda   sutka
ichida   vaqtni             12   va   24   soat   hisobi   bo`yicha     olib   borish   ko`rsatilgan   to`g`ri
chiziq yaxshi Ko`rsatmali qo`llanma bo`ladi.
0  1   2   3   4   5   6   7    8   9   10  11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
24
                                                            0    1   2   3   4   5   6   7    8   9   10  11
12 
Bu chizma yordamida masalani kechki soat 7 – bu soat 19, 23- esa bu kechki
soat 11, kunduzgi soat 3 – bu soat 15 va hakozo ekanini bilishi mumkin.
Vaqt   hisobiga   oid   masalalarni   yechishda   ham   o`quvchilar   shu   chizmadan
foydalanishadi.
Boshlang`ich   sinflarda   sutka   ichida   hisoblashga   oid   quyidagi   masalalar
qaraladi.!
1. Hodisaning boshlanishi va boshlanishi bilan oxiri orasidagi oxiri orasidagi
o`tgan vaqtga ko`ra topishga doir masalalar.
2.   Hodisaning   boshlanishining   uning   oxiri   va   boshlanishi   bilan   oxiri
orasidagi o`tgan vaqtga ko`ra topishga doir masalalar.
3. Berilgan hodisalar oraisda o`tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar.
Ko`rsatib   o`tilgan   masalalar   o`zaro   tyeskari   masalalardan   iboratdir.
Darslikda   va   metodik   adabiyotda   bu   uchta   o`zaro   tyeskari   masalalarni   bir   vaqtda
kiritish va  qarash tavsiya etiladi. Masalan: 
1)   Maktabda   mashg`ulotlar   soat   9   da   boshlanib,   4   soat   davom   etadi.
Mashg`ulotlar qachon tugaydi?
2)   Maktabda   mashg`ulotlar   4   soat   davom   etadi   va   soat   13   da   tugaydi.
Maktabda mashg`ulotlar qachon tugaydi? 3)   Maktabda   mashg`ulotlar     soat   9   da   boshlanib,   soat   13   da   tugaydi.
Maktabda mashg`ulotlar qachon davom etadi? Sutka ichida vaqtni hisoblashga oid
yuqorida qaralgan turdagi masalalardan tashqarii, darslikda shunday masalalar ham
berilganki,   ularning   matematik   mazmuni   ayni   shu   vaqtda     qaralayotgan     mavzu
mazmuni   bilan   aniqlanadi.     Masalan,   vaqt   o`lchovlari   birliklari   qatnashgan   ismli
sonlarni   qo`shish   temasini   o`rganishda   quyidagilarga   o`xshash   masalalar   tavsiya
etiladi:   «Uchuvchi   birinchi   sutkada   12   soat   45   minut   havoda   bo`ladi,   ikkinchi
sutkada   10   soat   35   minut   havoda   bo`ldi.   Uchuvchi   ikki   sutka   davomida   havoda
qancha vaqt bo`lgan?»
Yyechilishi: 12   soat   45 minut
                             +  10   soat   35 minut
                                 22  soat   80 minut
                                 23  soat   20 minut          Javob:  Uchuvchi havoda 23 soat
20 minut bo`lgan. ADABIYOTLAR:ADABIYOTLAR:
1.1.
  
Jumayeva   M.E,   Tadjiyeva   Z.G`.   “Boshlang`ich   sinflarda   matematika   o`qitishJumayeva   M.E,   Tadjiyeva   Z.G`.   “Boshlang`ich   sinflarda   matematika   o`qitish
metodikasi”.  (O O`Y uchun darslik.) Toshkent. “Fan va texnologiya” 2005.metodikasi”.  (O O`Y uchun darslik.) Toshkent. “Fan va texnologiya” 2005.
  2.   Jumayev   M.E,     Boshlang`ich   sinflarda       o`qitish   metodikasidan   praktikum.     (O   O`Y  2.   Jumayev   M.E,     Boshlang`ich   sinflarda       o`qitish   metodikasidan   praktikum.     (O   O`Y
uchun uchun 
o`quv qo`llanmao`quv qo`llanma
 ) Toshkent. “O`qituvchi” 2004 .  ) Toshkent. “O`qituvchi” 2004 . 
3. Jumayev  M.E,   Boshlang`ich   sinflarda  matematika  o`qitish  metodikasidan   laboratoriya3. Jumayev  M.E,   Boshlang`ich   sinflarda  matematika  o`qitish  metodikasidan   laboratoriya
mashg`ulotlari.  (O O`Y uchun mashg`ulotlari.  (O O`Y uchun 
o`quv qo`llanmao`quv qo`llanma
) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.) Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006.
Qo`shimcha adabiyotlarQo`shimcha adabiyotlar
        1.         1. 
Karimov .I.A.  “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”.  Toshkent: Ma’naviyat, 2008 yilKarimov .I.A.  “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”.  Toshkent: Ma’naviyat, 2008 yil
2.   Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil   qatiy   tartib-intizom   va   shaxsiy   javobgarlik-har   bir   rahbar2.   Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil   qatiy   tartib-intizom   va   shaxsiy   javobgarlik-har   bir   rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak Toshkent, “O’zbekiston” 2017 yil faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak Toshkent, “O’zbekiston” 2017 yil 
3.3.
Axmedov   M.   N.   Abduraxmonova   va   boshqalar.   «Matematika   1-darslik».   Toshkent:Axmedov   M.   N.   Abduraxmonova   va   boshqalar.   «Matematika   1-darslik».   Toshkent:
«turon - iqbol»-2019 yil.«turon - iqbol»-2019 yil.
4.4.
4.   Bikboyyeva   N.U.   va   boshqalar.   «Boshlang`ich   sinflarda   matematika   o`qitish4.   Bikboyyeva   N.U.   va   boshqalar.   «Boshlang`ich   sinflarda   matematika   o`qitish
metodikasi». O`quv qo`llanma. Toshknt: «O`qituvchi» - 1996 yil.metodikasi». O`quv qo`llanma. Toshknt: «O`qituvchi» - 1996 yil.
5.5.
5.   Abduraxnonova   N.U.   va   boshqalar.   «Matematika   2-darslik».   Toshkent:   «5.   Abduraxnonova   N.U.   va   boshqalar.   «Matematika   2-darslik».   Toshkent:   «
  
Yangiyo‘lYangiyo‘l
Poligraf ServisPoligraf Servis
» - 2018yil.» - 2018yil.
6.6.
6. S. Burxonova va boshqalar. «Matematika 3-darslik». Toshkent: «Sharq» - 2019 yil.6. S. Burxonova va boshqalar. «Matematika 3-darslik». Toshkent: «Sharq» - 2019 yil.
7.7.
7.   Bikboyyeva   N.U.   va   boshqalar.   «Matematika   4-darslik».   Toshkent:   «O`qituvchi»   -7.   Bikboyyeva   N.U.   va   boshqalar.   «Matematika   4-darslik».   Toshkent:   «O`qituvchi»   -
2020 yil.2020 yil.
8.8.
Gardner, H. "Testing for Aptitude, Not for Speed." Gardner, H. "Testing for Aptitude, Not for Speed." 
New York TimesNew York Times
  
18 July 2002.18 July 2002.
9.9.
Gathercoal, F. Gathercoal, F. 
judicious Discipline.judicious Discipline.
  
San Francisco, CA: Caddo Gap Press, 1997.San Francisco, CA: Caddo Gap Press, 1997.
10.10.
Ginsberg, M. Ginsberg, M. 
Motivation Matters: A Workbook for School Change.Motivation Matters: A Workbook for School Change.
  
San Francisco, San Francisco, 
CA: Jossey Bass, 2004.CA: Jossey Bass, 2004.

Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasiBoshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi taraqqiyoti va uningtaraqqiyoti va uning asosiy yo’nalishlariasosiy yo’nalishlari Reja:Reja: 1. 1917 yilgacha boshlang’ich ta’lim matematikasi rivojlanishi1. 1917 yilgacha boshlang’ich ta’lim matematikasi rivojlanishi 2. 1917 – 1991 yillarda boshlang’ich ta’lim matematika metodikasi2. 1917 – 1991 yillarda boshlang’ich ta’lim matematika metodikasi 3. Mustaqillik yillarida boshlang’ich ta’lim matematikasining asosiy3. Mustaqillik yillarida boshlang’ich ta’lim matematikasining asosiy yo’nalishlariyo’nalishlari

1. 1917 1. 1917 YILGACHAYILGACHA BOSHLANGBOSHLANG ’’ ICHICH TATA ’’ LIMLIM MATEMATIKASIMATEMATIKASI RIVOJLANISHIRIVOJLANISHI Arifmetika o’qitish predmeti sifatida uzoq vaqt davomida shakllangan. Arifmetika o’qitish predmeti sifatida uzoq vaqt davomida shakllangan. Arifmetika o’qitish metodikasi esa XVIII asrda Moskvada Pyotr 1Arifmetika o’qitish metodikasi esa XVIII asrda Moskvada Pyotr 1 ko’rsatmasiga binoan tashkil qilingan Rossiyada birinchi umumta’lim maktabiko’rsatmasiga binoan tashkil qilingan Rossiyada birinchi umumta’lim maktabi bo’lgan “Matematika va navigasion fanlar maktabi” da mustaqil o’quv qo’llanmabo’lgan “Matematika va navigasion fanlar maktabi” da mustaqil o’quv qo’llanma sifatida yuzaga keldi. 1703 yilda L.F. Magniskiy bu maktab uchun “Arifmetika,sifatida yuzaga keldi. 1703 yilda L.F. Magniskiy bu maktab uchun “Arifmetika, sirech nauka chislitelnaya” nomli darslik yaratdi. Kitobda 1- marta sonlarnisirech nauka chislitelnaya” nomli darslik yaratdi. Kitobda 1- marta sonlarni raqamlashning slavyancha tizimi o’rniga, arabcha tizimi kiritildi.raqamlashning slavyancha tizimi o’rniga, arabcha tizimi kiritildi. Magniskiy arifmetikasida algebra, geometriya va trigonometriya materiallari Magniskiy arifmetikasida algebra, geometriya va trigonometriya materiallari o’zaro bog’liqlikda berilgan bo’lishiga qaramasdan bir qator kamchiliklardan holio’zaro bog’liqlikda berilgan bo’lishiga qaramasdan bir qator kamchiliklardan holi emas edi. Kitobda qoidalar isbotsiz, ya’ni ta’kidlash va bayon qilish bilanemas edi. Kitobda qoidalar isbotsiz, ya’ni ta’kidlash va bayon qilish bilan keltirilgan. Kitob mazmunini o’quvchilar yod olishini nazarda tutilib,keltirilgan. Kitob mazmunini o’quvchilar yod olishini nazarda tutilib, materiallarning bir qismi she’riy shaklda yozilgandi.materiallarning bir qismi she’riy shaklda yozilgandi. XIX asrga kelib arifmetika metodikasi asoschisi P.S. Guryevning XIX asrga kelib arifmetika metodikasi asoschisi P.S. Guryevning “Arifmeticheskiye listki” (1832), “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki“Arifmeticheskiye listki” (1832), “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki maloletnim detyam”(1942) , “Prakticheskaya arifmetika”(1861) nomli asarlarimaloletnim detyam”(1942) , “Prakticheskaya arifmetika”(1861) nomli asarlari muhim o’rin egalladi. Ushbu asarlarda berilgan ko’pgina g’oyalar hozirgachamuhim o’rin egalladi. Ushbu asarlarda berilgan ko’pgina g’oyalar hozirgacha ahamiyatini yo’qotgani yo’q.. Masalan, 1. O’quv materiallari konsentrlargaahamiyatini yo’qotgani yo’q.. Masalan, 1. O’quv materiallari konsentrlarga ajratilganligiajratilganligi :: o’nlik, yuzlik, ko’p xonali sonlar. o’nlik, yuzlik, ko’p xonali sonlar. 2.2. O’quvchilarni og’zaki va yozma hisoblash usullari orqali arifmetik amallarO’quvchilarni og’zaki va yozma hisoblash usullari orqali arifmetik amallar qonunlari va xossalarini o’rganish nazarda tutilgan.qonunlari va xossalarini o’rganish nazarda tutilgan. 3.3. O’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish maqsadida alohida tarqatmaO’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish maqsadida alohida tarqatma materiallar tayyorlangan.materiallar tayyorlangan. 4.4. Ko’rgazmalilikka keng e’tibor qaratilgan.Ko’rgazmalilikka keng e’tibor qaratilgan. 5. Keyinchalik “amallarni o’rganish metodi” ning nazariy va amaliy asoslari5. Keyinchalik “amallarni o’rganish metodi” ning nazariy va amaliy asoslari yaratildi. yaratildi. Ammo, uning metodikasi maktab amaliyotida munosib baholanmadi, mos Ammo, uning metodikasi maktab amaliyotida munosib baholanmadi, mos darsliklar bilan mustahkamlanmadi.darsliklar bilan mustahkamlanmadi.

X1X asrning o’rtalariga kelib maktab ta’limining reformasi bilan bog’liq turli X1X asrning o’rtalariga kelib maktab ta’limining reformasi bilan bog’liq turli loyihalar paydo bo’ldi. Arifmetika o’qitish metodikasida Paulsonningloyihalar paydo bo’ldi. Arifmetika o’qitish metodikasida Paulsonning “ Arifmetika po sposobu nemeskogo pedagoga Grube” nomli kitobi asosida “ Arifmetika po sposobu nemeskogo pedagoga Grube” nomli kitobi asosida “Grube usuli” yangi yo’nalish sifatida maydonga chiqdi. Bu usulning mohiyati“Grube usuli” yangi yo’nalish sifatida maydonga chiqdi. Bu usulning mohiyati nimadan iborat?nimadan iborat? A.V. Grube 1 yuzlikning har bir sonini alohida undan oldingi har bir son bilanA.V. Grube 1 yuzlikning har bir sonini alohida undan oldingi har bir son bilan ayirmali va karrali taqqoslash orqali o’rganishni, shu bilan birga har qanday ikkiayirmali va karrali taqqoslash orqali o’rganishni, shu bilan birga har qanday ikki xonali sonning qo’shiluvchilardan va ko’paytuvchilardan iborat tarkibini yoddanxonali sonning qo’shiluvchilardan va ko’paytuvchilardan iborat tarkibini yoddan bilish bilish orqali o’rganishni taklif etadi. Sonlarni mushohada qilishdan arifmetik amalorqali o’rganishni taklif etadi. Sonlarni mushohada qilishdan arifmetik amal tushunchasi paydo bo’ladi deb tushuntiradi. tushunchasi paydo bo’ladi deb tushuntiradi. Bu metodni metodist olim Vasiliy Andrianovich Yevtushevskiy qayta ishlab Bu metodni metodist olim Vasiliy Andrianovich Yevtushevskiy qayta ishlab amaliyotga tadbiq etdi, ya’ni Grube usuli bo’yicha darslik yaratdi. Darslikdaamaliyotga tadbiq etdi, ya’ni Grube usuli bo’yicha darslik yaratdi. Darslikda birinchi marta o’z ichiga nazariy va amaliy qismlarni o’z ichiga olgan,birinchi marta o’z ichiga nazariy va amaliy qismlarni o’z ichiga olgan, o’qitishning amaliy usullari jiddiy asoslangan arifmetika metodikasi ishlabo’qitishning amaliy usullari jiddiy asoslangan arifmetika metodikasi ishlab chiqildi. Darslikdagi mashqlar oldingilardan yuqori darajada edi. Yevtushevskiychiqildi. Darslikdagi mashqlar oldingilardan yuqori darajada edi. Yevtushevskiy sonlarni sohalarga ajratish, og’zakm va yozma hisoblashlar orasidagi munosabatni,sonlarni sohalarga ajratish, og’zakm va yozma hisoblashlar orasidagi munosabatni, o’qitishning ko’rsatmalilik va katexizik shakllari, amaliy masalalarning ahamiyatio’qitishning ko’rsatmalilik va katexizik shakllari, amaliy masalalarning ahamiyati haqidagi bir qator qoidalarni ishonch bilan asoslab beradi. U quyidagi ikkitahaqidagi bir qator qoidalarni ishonch bilan asoslab beradi. U quyidagi ikkita talabga javob beradigan, ya’ni 1) bolalar idrok qilishining psixologiktalabga javob beradigan, ya’ni 1) bolalar idrok qilishining psixologik xususiyatlariga. 2) arifmetika o’quv predmeti sifatida ma’lum tizimlilikka javobxususiyatlariga. 2) arifmetika o’quv predmeti sifatida ma’lum tizimlilikka javob bera oladigan arifmetika kursini tuza oldi. Kitobda ko’rsatma-qo’llanmalargabera oladigan arifmetika kursini tuza oldi. Kitobda ko’rsatma-qo’llanmalarga bag’ishlangan alohida bob bo’lib, unda arifmetika qutisi, sinf cho’ti va boshqabag’ishlangan alohida bob bo’lib, unda arifmetika qutisi, sinf cho’ti va boshqa vositalar namunalari keltirilgan.vositalar namunalari keltirilgan. Kitobning amaliy qismida har bir sonni o’rganishga alohida to’xtaladi. Sonni Kitobning amaliy qismida har bir sonni o’rganishga alohida to’xtaladi. Sonni qo’shiluvchilarga ajratishni ko’rgazmalar bilan amalga oshirilishini, so’ngra uniqo’shiluvchilarga ajratishni ko’rgazmalar bilan amalga oshirilishini, so’ngra uni ma’lum tartibda yozishni, natijada jadval hosil bo’lishini, bolalar esa bu jadvalnima’lum tartibda yozishni, natijada jadval hosil bo’lishini, bolalar esa bu jadvalni yodlab olishlari talab qilinadi. yodlab olishlari talab qilinadi. Bundan tashqari kitobda masalalar yechish usullariga katta e’tibor qaratilgan. Bundan tashqari kitobda masalalar yechish usullariga katta e’tibor qaratilgan. Masalalar yechish bosqichlarga ajratilishi belgilanadi: masala shartini o’qish vaMasalalar yechish bosqichlarga ajratilishi belgilanadi: masala shartini o’qish va

takrorlash, uni tahlil qilish, yechish rejasini tuzish, yechishni tekshirish, masalanitakrorlash, uni tahlil qilish, yechish rejasini tuzish, yechishni tekshirish, masalani har xil usullar bilan yechish, o’quvchilarning o’zlari masala tuzishlari.har xil usullar bilan yechish, o’quvchilarning o’zlari masala tuzishlari. Yevtushevskiy metodi 15 – 20 yil davomida boshlang’ich maktablarda amal Yevtushevskiy metodi 15 – 20 yil davomida boshlang’ich maktablarda amal qildi. qildi. Yutuqlar bilan birga bu metodning ayrim muhim kamchiliklari ham bor edi. UningYutuqlar bilan birga bu metodning ayrim muhim kamchiliklari ham bor edi. Uning metodi Grube metodining moslashtirilgan, o’zgartirilgan, tuzatilgan shakli edi.metodi Grube metodining moslashtirilgan, o’zgartirilgan, tuzatilgan shakli edi. Masalan, Grubeda 1000 gacha bo’lgan sonlar alohida o’rganilsa,Masalan, Grubeda 1000 gacha bo’lgan sonlar alohida o’rganilsa, Yevtushevsukiyda oldin 20 gacha keyin 100 gacha bo’lgan sonlar alohidaYevtushevsukiyda oldin 20 gacha keyin 100 gacha bo’lgan sonlar alohida o’rganiladi. Grubeda ko’p xonali sonlarni o’rganishda hisoblash usullari kiritilsa,o’rganiladi. Grubeda ko’p xonali sonlarni o’rganishda hisoblash usullari kiritilsa, Yevtushevskiyda 100 ichida hisoblash usullari kiritiladi. Grube o’quvchilarniYevtushevskiyda 100 ichida hisoblash usullari kiritiladi. Grube o’quvchilarni raqamlar bilan darhol tanishtirishni taklif qilsa, Yevtushevsukiy birinchi o’nlikniraqamlar bilan darhol tanishtirishni taklif qilsa, Yevtushevsukiy birinchi o’nlikni o’rgangandan keyin tanishtirishni taklif etadi. Bu farqlarga qaramasdan ularningo’rgangandan keyin tanishtirishni taklif etadi. Bu farqlarga qaramasdan ularning asosiy prinsipial yo’llari o’xshash. L N. Tolstoyning fikricha bu metodlar arifmetikasosiy prinsipial yo’llari o’xshash. L N. Tolstoyning fikricha bu metodlar arifmetik amallar o’rganiladigan rus metodiga qarama-qarshidir.amallar o’rganiladigan rus metodiga qarama-qarshidir. L.N. Tolstoyning bu tanqidiy fikri o’sha davr pedagogik jamiyat diqqatini L.N. Tolstoyning bu tanqidiy fikri o’sha davr pedagogik jamiyat diqqatini o’ziga jalb etdi.o’ziga jalb etdi. V.A. Latishev amallarni o’rganishning prinsipial tarafdori bo’lib maydonga V.A. Latishev amallarni o’rganishning prinsipial tarafdori bo’lib maydonga chiqdi. Latishev metodikada keskin burilish yasamadi, lekin Yevtushevskiychiqdi. Latishev metodikada keskin burilish yasamadi, lekin Yevtushevskiy metodikasidagi salbiy tomonlarni biroz yumshatishga erishdi. Uning bir qatormetodikasidagi salbiy tomonlarni biroz yumshatishga erishdi. Uning bir qator fikrlari ahamiyatli. O’zining “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki” (1880 y.)fikrlari ahamiyatli. O’zining “Rukovodstvo k prepodavaniyu arifmetiki” (1880 y.) kitobida u o’quvchilarda amallar haqida to’g’ri tushunchalar hosil bo’lishigakitobida u o’quvchilarda amallar haqida to’g’ri tushunchalar hosil bo’lishiga e’tibor berish zarurligini ko’rsatadi va bu tushunchalarni imkoni boricha soddae’tibor berish zarurligini ko’rsatadi va bu tushunchalarni imkoni boricha sodda shaklda tushuntirishni tavsiya qiladi. Og’zaki va yozma hisoblashlar orasidagishaklda tushuntirishni tavsiya qiladi. Og’zaki va yozma hisoblashlar orasidagi munosabatlarga nisbatan to’g’ri yo’l tutadi. U og’zaki hisoblashlar bilan yozmamunosabatlarga nisbatan to’g’ri yo’l tutadi. U og’zaki hisoblashlar bilan yozma hisoblashlar birga o’rganilishi kerakligini, u hisoblashlarning asosiy vazifasi tezhisoblashlar birga o’rganilishi kerakligini, u hisoblashlarning asosiy vazifasi tez himoblash ko’nikma va malakalarini hosil qilishdan iborat ekanligini ko’rsatadi.himoblash ko’nikma va malakalarini hosil qilishdan iborat ekanligini ko’rsatadi. Latishev ayniqsa masalalar yechish metodikasini sezilarli olg’a surdi. MasalalarLatishev ayniqsa masalalar yechish metodikasini sezilarli olg’a surdi. Masalalar tizimining ahamiyatini, berilgan masalalarni asta-sekin murakkablashtirib borishtizimining ahamiyatini, berilgan masalalarni asta-sekin murakkablashtirib borish zarurligini, qiyinroq masalalarni yechishga tayyorgarlik mashqlarining va masalazarurligini, qiyinroq masalalarni yechishga tayyorgarlik mashqlarining va masala yechimini tekshirishning ahamiyatini asoslab berdi.yechimini tekshirishning ahamiyatini asoslab berdi.

Arifmetika o’qitish metodikasining izchilligini ta’minlashda A.I. Goldenberg Arifmetika o’qitish metodikasining izchilligini ta’minlashda A.I. Goldenberg katta xizmat qildi. U Guryev yo’lini davom ettirib amallarni o’rganish metodikatta xizmat qildi. U Guryev yo’lini davom ettirib amallarni o’rganish metodi asosida arifmetika o’qitish metodikasi yangi tizimini yaratdi va asoslab berdi. asosida arifmetika o’qitish metodikasi yangi tizimini yaratdi va asoslab berdi. Amallarni o’rganish metodi qoidalarini soddalashtirish uchun o’sha vaqtda Amallarni o’rganish metodi qoidalarini soddalashtirish uchun o’sha vaqtda hukm surgan sonlarni o’rganish metodining yaroqsizligini isbotlash zarur edi. Buhukm surgan sonlarni o’rganish metodining yaroqsizligini isbotlash zarur edi. Bu metodning ilmiy va jiddiy tanqidini birinchi marta Goldenberg o’zmetodning ilmiy va jiddiy tanqidini birinchi marta Goldenberg o’z “Metodikasi”ning ikkinchi nashri “so’z boshi”sida (1886 y.) berdi. “ So’z boshi”“Metodikasi”ning ikkinchi nashri “so’z boshi”sida (1886 y.) berdi. “ So’z boshi” fikrlarning boyligi. Asoslashlarning jiddiyligi, mantiqiy kuchi, tilining aniqligifikrlarning boyligi. Asoslashlarning jiddiyligi, mantiqiy kuchi, tilining aniqligi bo’yicha o’sha vaqtda metodik adabiyot sohasida yaratilgan eng mukammali edi.bo’yicha o’sha vaqtda metodik adabiyot sohasida yaratilgan eng mukammali edi. Amallarni o’rganish metodini asos uchun qabul qilib, Goldenberg Amallarni o’rganish metodini asos uchun qabul qilib, Goldenberg boshlang’ich arifmetika o’qitishning quyidagi tizimini ishlab chiqdi. U butunboshlang’ich arifmetika o’qitishning quyidagi tizimini ishlab chiqdi. U butun materialni uchga bo’ldi: 1. birinchi o’nlik; 2. birinchi yuzlik; 3. ko’p xonalimaterialni uchga bo’ldi: 1. birinchi o’nlik; 2. birinchi yuzlik; 3. ko’p xonali sonlar. Har qaysi konsentrda to’rt arifmetik amal ketma-ket o’rganiladi. 100sonlar. Har qaysi konsentrda to’rt arifmetik amal ketma-ket o’rganiladi. 100 ichida eng sodda kasrlar o’rganiladi. Murakkab ismli sonlar ustida arifmetikichida eng sodda kasrlar o’rganiladi. Murakkab ismli sonlar ustida arifmetik amallar ko’p xonali sonlarda kiritiladi. Shu yo’l bilan murakkab ismli sonlarniamallar ko’p xonali sonlarda kiritiladi. Shu yo’l bilan murakkab ismli sonlarni o’rganish maxsuslashtirilgan edi. Boshlang’ich sinf arifmetika kursi oddiyo’rganish maxsuslashtirilgan edi. Boshlang’ich sinf arifmetika kursi oddiy kasrlarni o’rganish bilan tugaydi. 10 va 100 konsentrida hech qanday ta’rif vakasrlarni o’rganish bilan tugaydi. 10 va 100 konsentrida hech qanday ta’rif va qoidalar berilmaydi. Ta’rif va qoidalar ko’p xonali sonlarni o’rganishda uchraydi.qoidalar berilmaydi. Ta’rif va qoidalar ko’p xonali sonlarni o’rganishda uchraydi. Qoidalarga muhim va muhim bo’lmagan belgilarni ajratish tavsiya qilinadi.Qoidalarga muhim va muhim bo’lmagan belgilarni ajratish tavsiya qilinadi. Amallarni o’rganish masalalarni o’rganish bilan birga olib boriladi amallar bilanAmallarni o’rganish masalalarni o’rganish bilan birga olib boriladi amallar bilan tanishtirishda ko’rsatmali qo’llanmalar asosiy xizmatni qiladi, shundan keyinginatanishtirishda ko’rsatmali qo’llanmalar asosiy xizmatni qiladi, shundan keyingina bu o’rganilgan amallar masalalar yechishga qo’llaniladi.bu o’rganilgan amallar masalalar yechishga qo’llaniladi. Goldenberg amallarni o’rganish metodi asosida boshlang’ich arifmetika Goldenberg amallarni o’rganish metodi asosida boshlang’ich arifmetika metodikasini amaliy nuqtai nazardan ishlab chiqdi. Nazariy masalalarga kammetodikasini amaliy nuqtai nazardan ishlab chiqdi. Nazariy masalalarga kam e’tibor qaratgan.e’tibor qaratgan. X1X asr oxiri XX asrning boshlarida Fyodor Ivanovich Yegorov tomonidan X1X asr oxiri XX asrning boshlarida Fyodor Ivanovich Yegorov tomonidan 6 yillik maktab uchun arifmetika kursi ishlab chiqildi. Unda arifmetik6 yillik maktab uchun arifmetika kursi ishlab chiqildi. Unda arifmetik materiallarni o’rganishning mukammal nazariyasi berildi. Yegorovningmateriallarni o’rganishning mukammal nazariyasi berildi. Yegorovning arifmetikasida nazariy va amaliy materiallar ustalik bilan aralashtirilib berilgan.arifmetikasida nazariy va amaliy materiallar ustalik bilan aralashtirilib berilgan.