logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari_

Davlat byudjetining ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari_

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

399.380859375 KB
Ko'chirib olish
Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va funksiyalari. REJA: Kirish 1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. 2. Davlat byudjetining funksiyalari. 3. Davlat byudjetining mamlakat moliya tizimining boshqa bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlari. 4. Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Kirish Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz‟ guvoh bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat ‟ moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida ‟ qator amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak ‟ texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy ‟ manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi ‟ islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor ‟ qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1 . Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida iqtisodiyotni boshqarishning ta sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti ‟ mablag lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo lishi kerak. Bunda, albatta, ‟ ‟ byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Shu bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va iqtisodiyot sohalari organlarining mas uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul‟ qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlashimiz zarur 2 ”. Kurs ishining obyekti va predmeti . Kurs ishining obyekti bo’lib O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti hisoblanadi. Mazkur kurs ishi predmeti esa O’zbekiston Respublikasida davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va punksiyalariaytishimiz mumkin. Kurs ishining maqsadi - davlat byudjeti ijtimoiy-iqtisodiy holatini tahlil va tadqiq etish asosida uni yanada takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalarni o’ylab chiqishdan iborat bo’ladi. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017 y. 3 1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritishda uning: - iqtisodiy kategoriya sifatida; - moddiy tushuncha sifatida; - huquqiykategoriyasifatidamavjudekanligivaamalqilishinazardatutilgan 1-rasm. Davlatbyudjetiningijtimoiy-iqtisodiymohiyat 3 . Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning, uning faol qismi bo’lgan milliy daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular 3 Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2017. 102-bet. 4 natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat byudjeti shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi. Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti – markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta‘minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir. Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – markaziy va tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan, markazlashgan pul mablag’lari fondini shakllantirish, taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi. Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida tuziladi, ko rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining‟ markazlashtirilgan jamg armasini shakllantirish, taqsimlash va undan ‟ foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablaglari jamg’armasidir. Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir ko rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta sirini ‟ ‟ bartaraf etadi. 5 Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti - bu davlatning vazifa va funksiyalarini moliyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul mablag’lari jamg armasini tashkil etish va sarflashning qonun bilan belgilangan shaklidir.‟ Byudjet huquqiy akt shakliga ega bo’lib, vakolatli hokimiyat organi tomonidan qabul qilinadi va shu sababdan qonuniy kuchga egadir. Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o rinni egallaydi. ‟ Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo lida to planadi va ular umumdavlat ‟ ‟ ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjetining mazmunini yoritishga turli davr va turli yo’nalishdagi iqtisodiy maktablar iqtisodchi olimlari turlicha yondoshganlar. Masalan, yuqorida nomi keltirilgan o’quv qo’llanmada “Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya) va ikkinchisi shu kategoriyaning namoyon bo’lish shakli sifatida davlatning asosiy moliyaviy rejasi” 4 -deb izohlangan. Davlat byudjeti - davlat pul mablag larining (shu jumladan davlat maqsadli ‟ jamg armalari mablag larining) markazlashtirilgan jamg armasi bo’lib, unda ‟ ‟ ‟ daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat byudjetining turli belgilari va xususiyatlarining yuqorida bayon qilingan tavsiflariga tayangan holda, uning mohiyatini aniqlab beruvchi quyidagi ta rifni berish mumkin: davlat byudjeti - umumjamiyat miqyosida markazlashgan ‟ va davlat ishtirokida to’plangan va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining rivojlanishiga sarflanadigan moliyaviy resursdir. 4 Malikov T.S., Haydarov N.H. Davlat byudjeti. O’quv qo‟llanma. – T.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 5- bet. 6 Davlat byudjetining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatlari uning shakli, moddiy mazmuni va mohiyatida namoyon bo’ladi. Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi. Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida tuziladi, ko rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining‟ markazlashtirilgan jamg’armasini shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablaglari jamg’armasidir. Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi bo lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir ‟ ko rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta’sirini ‟ bartaraf etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablaglari jamg armasidir. Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat ‟ boshqaruvining muhim vositasi bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta sir ko’rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor ‟ kuchlarining salbiy ta’sirini bartaraf etadi. Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o rinni egallaydi. ‟ Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo lida to planadi va ular umumdavlat ‟ ‟ ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham o’ynaydi. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy 7 iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati juda beqiyosdir. Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajaradi 5 . O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 3-moddasida esa ―davlat byudjeti iborasi davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta‘minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi 2 deb ta‘riflanadi. Ushbu ta‘rif davlat byudjetining yuqorida sharhlangan moddiy tushuncha sifatidagi mazmun-mohiyatiga mos keladi. Public budgeting systems nomli qo’llanmada ―davlat byudjeti nima? deb‖ qo’yilgan savolga ―Sodda qilib ta‘riflaganda, byudjet - bu tashkilotning (masalan, oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalarini, ya‘ni daromadlar, xarajatlar rejasi, maqsadlar va natijalar to’g’risidagi ma‘lumotlarni o’z 5 Sirojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 11-bet. 8 ichiga oluvchi hujjat yoki hujjatlar yig’indisi 6 , deb ta‘rif berilgan. Retrospektiv xarakterga ega bo’lgan, ya‘ni o’tgan davr ma‘lumotlarini aks ettirishga asoslangan buxgalteriya hisobotidan farqli o’laroq, (garchi byudjet ishlab chiqilayotganda byudjetning o’tgan davrdagi daromadlari va xarajatlari ijrosining buxgalteriya hisobi ma‘lumotlaridan foydalanilsada) byudjet – kelgusida kutilayotgan daromadlar, xarajatlar va natijalarni ko’rsatuvchi perspektiv hujjat hisoblanadi. Tarixan, byudjet so`zi charm karmon, hamyon, sumka ma‘nosini anglatgan. Xususan, Britaniya davlatida Xazina kansleri (Moliya vaziri) hukumatning ehtiyojlari va resurslari hajmi aks etgan bayonotini mamlakat parlamentiga charm sumkada taqdim etgan va bu hujjat keyinshalik byudjet nomini olgan 7 . 2. Davlat byudjetining funksiyalari. Davlat byudjetining mohiyati uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi funksiyalarida namoyon bo’ladi. Turli davr va turli maktab iqtisodchilari davlat byudjetining funksiyalarini yoritishga turlicha yondoshadilar. Masalan, T.Malikov, N.Xaydarov hammuallifligidagi ―Davlat byudjeti o’quv qo’llanmasida davlat byudjetining funksiyalari quyidagi tarzda bayon qilingan: ―Davlat byudjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bo’linmalari singari, ikki xil funksiyani bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat. 8 Bu va shu kabi boshqa adabiyotlarni o’rganish asosida, davlat byudjetining amalda namoyon bo’lish shakllarini o’rgangan hamda ko’pchilik iqtisodchi olimlarning fikriga qo’shilgan holda, davlat byudjeti quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi, deyishimiz mumkin: – yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi; – iqtisodiyotnitartibgasolishvaboshqarishfunksiyasi; 6 Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 14 7 Burkhead, J. ( 1956). Government budgeting, 8 Malikov T.S., Xaydarov N.H. Davlat byudjeti.O‘quv qo‘llanma – T.: ―IQTISOD–MOLIYA, 2007. 5-bet 9 – ijtimoiy funksiyasi; – nazorat funksiyasi. 2-rasm. Davlatbyudjetining funksiyalari 9 Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi . Davlat byudjeti mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funksiyasi bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida yaratilgan YaIMning qiymatidan to’lanadigan soliqlar va soliq xarakteridagi boshqa majburiy to’lovlarning to’lanishi asosida byudjet daromadlari shakllanadi. Byudjet 9 Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2017. 104-bet. 10 daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi sifatida, davlatning funksiyalarini bajarish uchun sarflanadi. Ular pul mablag’lari jamg’armalarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoridagi markaziy va mahalliy byudjetlarga kelib tushadi. O’zbekiston Respublikasida har yili davlat byudjeti orqali mamlakat YaIMining 18-20 foizi qayta taqsimlanadi. Davlat maqsadli jamg’armalari bilan birga hisoblaganda esa bu ko’rsatkich bugungi kunda 34-35 foizni tashkil etmoqda. 2-rasm. Davlat byudjetining funksiyalar 10 Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajaradi. 11 10 Srojiddinova Z.X. O zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 13-bet.‟ 11 Srojiddinova Z.X. O‟zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 11-bet 11 Taqsimlash funksiyasini soliq, zayom, davlat mulkidan tushgan daromadlar, qogoz pullar emissiyasidan tushgan daromadlarni o’z ichiga oluvchi byudjet daromadlari amalga oshiradi. Bunda byudjet jamg armasi xo’jalik sub’ektlari‟ (yuridik va jismoniy shaxslar) daromadlari hisobiga shakllanadi. Bu daromadlar sof milliy mahsulotning birlamchi taqsimoti (ishchi va xizmatchilarning ish haqi, yollanma ishchilarning daromadlari, tadbirkorlik foydasi, renta, foiz) natijasida yuzaga keladi. Byudjetning qayta taqsimlash funksiyasi aniq maqsadli bydjet xarajatlariga tegishlidir. Davlat umumiy xo jalik sub’ekti sifatida faoliyat yuritib, takror ishlab ‟ chiqarish jarayoni barcha ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlarini hisobga oladi, shuning uchun xam byudjet xarajatlari hamma soha va tarmoqlarni qamrab oladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet mablag lari milliy daromadda ‟ davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo’linadi va ko’p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo’naltiriladi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarga ega. Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo’linmalarida ahvolning qandayligi to’g’risida ma’lumotlar bilan doimiy ta minlab turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir sohasi yoki ‟ korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, davlat byudjeti bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarda – soliqlarda, to’lovlarda, byudjetdan moliyalashtirish hajmlarida, byudjet assignovaniyalarini o zlashtirishda va hokazolarda – o’z ta’sirini ‟ ko’rsatadi. Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funksiyasi . Soliqlar va byudjet xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga solish, investitsiyalarni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal qiluvchi va muhim quroli bo’lib xizmat qiladi. Bunda byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlari – aviasozlik, kosmik dasturlar va loyihalar, atom sanoati, energetika va mashinasozlik sanoatlari kabilar qo’llab-quvvatlanadi. 12 Samaradorligi yuqori bo’lgan va o’zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash ham muhimdir. Lekin davlat byudjetining bu funksiyasidan orqada qolayotgan va qoloq ishlab chiqarishlarga moliyaviy yordam berish kabi o’tmishda mavjud bo’lgan va o’zini oqlamagan maqsadlarda foydalanish iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta‘minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga jiddiy putur etkazishini unutmaslik lozim. Davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi . Davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat byudjeti katta o’rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari doirasidagi xizmatlarni ko’rsatadigan ta‘lim, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat sohalarini mablag’ bilan ta‘minlash, aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini (pensionerlar, nogironlar, bolalar, kam ta‘minlangan oilalar) ijtimoiy himoya qilish - ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari hisoblanadi. Bundan tashqari, madaniyat sohasi keng ma‘nodaiqtisodiy taraqqiyotning muhim komponentlaridan biridir, bu borada jamiyat a‘zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo’nalishdagi davlat tadbirlarini mablag’ bilan ta‘minlashda davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi orqali byudjet daromadlarining shakllanishi, byudjet mablag’larining oqilona va maqsadga muvofiq ishlatilishi, byudjetdan mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik faoliyati, ular tomonidan byudjet qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib bormoqda. ―Public budgeting systems nomli qo’llanmada: ―byudjet hujjatlari aniq‖ yuridik maqomga ega bo’lmasligi ham mumkin. Federal hukumat darajasida byudjet cheklangan yuridik maqomga ega bo’lib, u Prezidentning Kongressga taqdim qiladigan rasmiy bayonoti hisoblanadi, lekin u hukumatning keyingi harakatlarini belgilab beruvchi rasmiy hujjat emas , deb ta‘riflangan. AQShning 13 rasmiy operativ byudjeti esa bir nechta hujjatlar majmuasidan, xususan, ajratmalar to’g’risidagi qonunlardan (Appropriation Acts) iborat bo’ladi. Aksincha, munitsipal tuzilmalarning merlari tomonidan taklif qilingan mahalliy (munitsipal) byudjetlar munitsipal kengashlar tomonidan rasman qabul qilingan operativ ishchi byudjet sifatida amal qiladi 12 . Boshqa hollarda hukumatning bir qator byudjet hujjatlari mavjud bo’lishi mumkin (yagona byudjet o’rniga). Bu hujjatlar tarkibiga (1) asosiy joriy xarajatlarni aks ettiruvchi operatsion byudjet; (2) yirik qurilish loyihalarini o’z ichiga olgan kapital byudjet; (3) aniq daromad manbalari hisobidan moliyalashtiriladigan dasturlar uchun mo’ljallangan maxsus moliyaviy fondlar. Masalan, maxsus fondlar byudjetlari benzin va avtotransport shinalarini sotishdan tushgan maxsus soliqlar hisobidan shakllanishi va avtomagistrallarni rekonstruktsiya qilish va ularga texnik xizmat ko’rsatish bilan bog’liq dasturlariga yo’naltirilishi mumkin. Yoki boshqa bir misol: baliq tutish va ov qilish uchun litsenziyalardan yig’imlar evaziga shakllanadigan maxsus fondlar oq qilishga mo’ljallangan suv havzalari va hududlarini sog’lomlashtirishga yo’naltiriladi. Byudjet hujjatlarining hajmlari ham xilma-xil bo’lib, odatda, byudjet daromadlariga qaraganda, byudjet xarajatlari to’g’risidagi axborotlarni o’zida aks ettiradi. Byudjetlarning xarajatlar qismi ko’pmaqsadliligi bilan ajralib turadi, shu sababli byudjetni aks ettiruvchi biron bir hujjat byudjetning funksiyalari yoki uning ishlatilish shakllari to’g’risida to’liq xulosa chiqarishga asos bo’la olmaydi. Umumiy jihatdan qaraganda, byudjetlar (1) xarajatlar bayoni sifatida, (2) xarajatlarning tavsilotlari sifatida, (3) ustuvorliklar va maqsadli vazifalar bayoni sifatida qaralishi mumkin 13 . ―Public budgeting systems nomli qo’llanmada ta‘kidlanishicha, davlat sektorida byudjetlashtirish maqsadlar va ularga yetishish uchun zarur mablag’lar o’rtasida bog’liqlikka erishishni nazarda tutadi. Davlat sektoridagi byudjet 12 Bland, R. (2007). A budgeting guide for local governments (2nd ed.). Washington,DC: International City Management Association 13 Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 15 14 munosabatlarida qo’llaniladigan mezonlar xususiy sektordagi byudjetlashtirish mezonlaridan bir qadar farq qiladiki, buning asosiy sababi – davlat darajasida byudjet masalalarida qabul qilinadigan qarorlar, xususiy sektordan farqli o’laroq, diqqat markaziga foyda olish va samara ko’rish maqsadlarini qo’ya olmaydi. Xususiy sektorda esa byudjetlashtirish jarayonining asosiy maqsadi uzoq muddatli daromadlilik va foydalilikni ko’zlaydi va firmaning uzoq istiqboldagi moliyaviy holatini ta‘minlashga qaratiladi. Xorijiy davlatlarda davlat darajasida byudjetlarni tuzish hukumatlarning o’z xatti-harakatlari uchun mas‘uliyatlarini oshirish vositasi sifatida yuzaga keldi. Byudjet protseduralari shunday ishlab chiqiladiki, hukumatlar jamoatchilik oldida, ijroiya hokimiyati qonun chiqaruvchi hokimiyat oldida hisobdor bo’ladilar. Federal byudjet defitsiti va davlat qarzining o’sib borishi, ayrim munitsipal byudjetlarning nobarqaror holatlari borasidagi xavotirlik hukumatlarni davlatning uzoq muddatli moliyaviy ahvoli uchun javobgarlikka tortish vositasi sifatida byudjetdan foydalanishni taqozo etdi. Mamlakat fuqarolari tobora ko’proq o’z hukumatlaridan mamlakatdagi moliyaviy ahvol, to’langan soliqlarning sarflanishi va davlatning boshqa dasturlarining moliyaviy ta‘minlanishi to’g’risida hisob berishlarini talab qila boshladilar. Bunday sharoitda byudjetni tuzish, uni ommaga e‘lon qilish va ijrosi bo’yicha soliq to’lovchilarga hisob berish masalasi byudjet islohotlariga asos bo’lib xizmat qilgan. 14 Xulosa qilib aytganda, davlat o’z funksiyalarini bajarishi uchun, shuningdek, taraqqiyotning u yoki bu bosqichida uning oldida turgan strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma‘lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birga, mablag’larni davlat moliyasi orqali qayta taqsimlash ko’lami ko’p jihatdan mamlakat iqtisodiyotining holati va rivojlanish darajasiga, davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashish ko’lamlariga, ijtimoiy sohadagi davlatning majburiyatlari ko’lamiga, aholini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash dasturlarining 14 Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce.. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 21. 15 qamrovliligiga bog’liq. Milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta‘minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, davlat byudjeti ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma‘lum vazifalarni bajaradi. Lekin bu vazifalarning samarali bajarilishi tegishli byudjet mexanizmining ishlab chiqilishini va samarali ishlashini taqozo etadi. 3. Davlat byudjetining mamlakat moliya tizimining boshqa bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlari. Davlat moliyasi davlatning markazlashgan pul daromadlarini shakllantirish va ulardan o’z funksiyalarini to’laqonli bajarish maqsadida turli yo’nalishlarda foydalanish bilan bog’liq munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarning turlitumanligi asosida davlat moliyasining bir qator aniq tashkiliy shakllari shakllanadi. Bular:  davlat byudjeti;  davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari;  davlat krediti;  davlat korxonalari moliyasi. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat moliyasi – davlatning va uning mulkidagi davlat korxonalarining ixtiyorida moliyaviy resurslarning shakllanishi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, jamiyat a‘zolarining ortib borayotgan ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish, mamlakat mudofaasi va davlat boshqaruvini ta‘minlash bo’yicha xarajatlarning amalga oshirilishi bilan bog’liq bo’lgan, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash asosida sodir bo’ladigan pul munosabatlari yig’indisidir. 16 Davlat moliyasi sohasida sodir bo’ladigan pul munosabatlarining subyektlari bo’lib davlat (hukumatning tegishli organlari timsolida), yuridik shaxslar (korxona va tashkilotlar timsolida) va jismoniy shaxslar ishtirok etadilar. Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko’ra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir necha belgilari mavjud. Ular o’zlarining iqtisodiy mazmuni, funktsionalligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari yoki idoraviy bo’linishi, ijtimoiy mo’ljallanganligi bo yicha, hududiy‟ turkumlanishi, ma lum maqsadlari va yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat ‟ boshqaruvi darajasiga ko’ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. Eng avvalo, o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra byudjet xarajatlari kapital va joriy xarajatlarga bo’linadi. Bu xarajatlar kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoniga ularning qanday ta’sir ko’rsatishi mumkinligini ifoda etadi. Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari, byudjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan byudjet xarajatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subventsiya shaklida ko’rsatiladigan davlat tomonidan qo’llabquvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va byudjet xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar byudjetning joriy xarajatlari deyiladi. Davlat moliyasining iqtisodiy mazmuni bir xilda emas: uning tarkibida alohida bo’g’inlarni ajratib ko’rsatish mumkin, ularning har biri o’ziga xos funksiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat byudjeti, davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari, davlat krediti, davlat korxonalari moliyasi (3-rasm). Har bir bo'g’inning turlicha funksional tayinlanishga ega ekanligidan davlat keng miqyosdagi iqtisodiy-ijtimoiy xizmatlar ko’rsatadi, tarmoq va hududiy muammolarni hal qiladi. 17 Davlat moliyasining bosh va markaziy bo’g’ini davlat byudjetidir. Davlat byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo’lib, asosan yuridik va jismoniy shaxslarning soliqlari va majburiy to’lovlari evaziga shakllanadi va davlatning turli vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta‘minlashga yo’naltiriladi. 3-rasm. Mamlakat moliya tizimining tarkibiy tuzilishi 15 Davlat byudjeti davlatning qonun kuchiga ega bo’lgan asosiy moliyaviy rejasi hisoblanadi. Byudjet hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan tasdiqlanadi. Davlat moliyasining ahamiyat jihatdan muhim bo’g’inlaridan yana biri – davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari bo’lib, ular jamiyatning ayrim ehtiyojlarini mablag’ bilan ta‘minlash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu 15 Nurmuxamedova B., Kabirova N. ―Moliya , O‘quv qo‘llanma. T:, ―IQTISOD-MOLIYA , 2017. 28-b‖ ‖ 18 fondlarning asosiy tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator manbalar hisobidan davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan iborat. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, ularga egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo’lishi mumkin. U yoki bu fondni tuzish to’g’risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti oldida turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega. Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli jamg’armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig’i byudjet defitsitini qoplashga safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy faoliyatida kassaviy uzilishlar bo’lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko’rsatilishi mumkin. Davlat krediti – davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida) yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari o’rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to’lovlilik asosida pul mablag’larining harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarda davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar bo’yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi. Davlat korxonalari moliyasi davlat moliyasining o’ziga xos bo’g’ini bo’lib, bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat korxonasi ustav kapitalining shakllanishida byudjet mablag’lari, boshqa davlat korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar, uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo’lib xizmat qiladi. Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o’rin egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo’lida katta 19 hajmdagi moliyaviy resurslar to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat anfaatlarini inobatga olgan holda ustuvor yo’nalishlar uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Ustuvor yo’nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal sur‘atlar bilan rivojlanishini ta‘minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, o’sha sektorlardan mablag’larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit yaratiladi. Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham o’ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Faoliyat ko’rsatayotgan subyektlarning moliyaviy barqarorligini ta‘minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv omillarning ta‘siri ostida ayrim subyektlarning o’z moliyaviy resurslari ularning sog’lom faoliyat ko’rsatishi uchun yetarli bo’lmay qolganda chetdan mablag’ jalb qilishga ehtiyoj tug’iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat byudjeti mablag’lari subyektlarning o’z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so’ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi. Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta‘minlashda davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:  moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;  moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o’zlariga taqdim 20 etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;  qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va boshqalar. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta‘lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta‘minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolaming o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini ta‘minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir. 4. Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi. Davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining barcha soha va bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar quyidagilarda namoyon bo’ladi:  davlat byudjeti mablag’lari hisobidan davlat maqsadli jamg’armalaridagi vaqtinchalik kassaviy uzilishlar mablag’ bilan qoplanishi mumkin, o’z navbatida, davlat maqsadli jamg’armalarining mablag’lari davlat byudjetida yuzaga kelgan taqchillikni qoplashning noinflyatsion manbasi bo’lib xizmat qiladi;  davlat krediti orqali davlat o’z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va tashqi manbalardan qarz oladi, shuningdek mamlakat ichkarisidagi subyektlarga hamda xalqaro moliyaviy munosabatlarining ishtirokchilari bo’lgan subyektlarga qarz beradi, byudjetning taqchilligini qoplash manbai sifatida ham davlat qarzi maydonga chiqadi, shu munosabatlarda davlat byudjeti bilan davlat moliyasining 21 alohida bo’g’ini bo’lgan davlat krediti o’rtasida muayyan moliyaviy munosabatlar sodir bo’ladi;  mamlakat moliya tizimining alohida sohasi bo’lgan tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar moliyasi orqali davlat byudjetining daromad manbai bo’lgan qo’shilgan qiymat, foyda, daromad yaratiladi va ularning qayta taqsimlanishi asosida davlat byudjetiga daromad va tushumlar kelib tushadi, o’z navbatida, davlat byudjeti mablag’laridan bu korxonalar resurslarining shakllanishida ma‘lum ko’lamlarda foydalaniladi, buni davlat byudjetining iqtisodiyotga va markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga yo’naltirilgan mablag’lar harakatida ko’rish mumkin;  ma‘lumki, moliya tizimining alohida bo’g’ini notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi muassasa va tashkilotlarda sodir bo’ladigan moliyaviy munosabatlar tashkil qiladi, ularning aksariyatini esa turli tarmoq va sohalardagi byudjet tashkilotlari tashkil qiladi, ularning joriy faoliyatini, ayrim hollarda kapital mablag’larga bo’lgan ehtiyojini qondirish yuzasidan ular bilan davlat byudjeti o’rtasida byudjet mablag’larining taqsimlanishi bilan bog’liq munosabatlar sodir bo’ladi;  shuningdek, davlat byudjeti bilan uy xo’jaliklari o’rtasida ijtimoiy transfertlarning ajratilishi, davlat mablag’lari bilan mustahkamlangan imtiyozli kreditlarning berilishi yuzasidan muayyan moliyaviy munosabatlar shakllanadi, shu bilan birga, uy xo’jaliklari ham soliqlar, majburiy to’lovlar, zaym obligatsiyalar sotib olish kabilar bilan davlat byudjet resurslarining shakllanishida ishtirok etadilar. Davlat byudjeti maqsadli mablag‘larning markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari, tushumlar miqdori, yil mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘larning yo‘nalishlari va miqdori aks etadi. Shu bois davlat byudjeti daromadlarining to‘g‘ri va to‘liq shakllantirilishini 22 ta’minlash hamda xarajatlarni to‘g‘ri yo‘naltirish alohida ahamiyatga ega. Bunda ushbu jarayonning huquqiy asoslari takomillashtirilishi muhim rol o‘ynaydi. Byudjet kodeksida mahalliy davlat hokimiyati organlari byudjeti bilan bog‘liq munosabatlar o‘z ifodasini topgani bois “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi qonundan “Mahalliy davlat hokimiyati faoliyatining moliyaviy asosi” deb nomlanuvchi 3-bob chiqarib tashlanib, qonunning 25-moddasiga o‘zgartish kiritildi. Bunda viloyat, tuman va shahar hokimlari vakolatlari doirasi kengaytirilib, tuman va shahar byudjetining tegishli loyihasini xalq deputatlari Kengashiga taqdim etish haqidagi norma bilan to‘ldirildi. Bu xalq deputatlari Kengashining viloyat, tuman va shahar byudjetining loyiha bosqichidayoq oqilona taqsimlanishini nazorat qilish imkonini beradi Yangi qonunning 2-moddasi bilan “Xorijdan mablag‘ jalb qilish to‘g‘risida”gi qonunga ham bir qator o‘zgartishlar kiritildi. Xususan, qonunning 4- moddasida davlat tashqi qarzining eng yuqori miqdorini har yili Oliy Majlis palatalari kelgusi yil uchun Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlari qabul qilinayotganda belgilashi mustahkamlangan. Bundan asosiy maqsad xorijdan mablag‘ jalb qilish mexanizmini yanada takomillashtirish hamda davlat hokimiyatining oliy vakillik organi – Oliy Majlis ishtirokini kuchaytirish yo‘li bilan mazkur jarayonda oshkoralikni ta’minlashdan iboratdir. Qonunga muvofiq, Byudjet kodeksining 161-moddasida byudjet hisobi va hisobotining yagona uslubiyati byudjet hisobining standartlariga muvofiq belgilanishi hamda u O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanishi munosabati bilan “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunga qator qo‘shimchalar kiritildi. Jumladan, “Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish” deb nomlanuvchi 5-moddaga byudjet tashkilotlarining buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotini tartibga solish Moliya vazirligi tasdiqlagan byudjet hisobi standartlari asosida amalga oshirilishi belgilangan. 12-moddada byudjet tashkilotlarining aktivlari va majburiyatlarini baholash byudjet hisobi standartlariga muvofiq amalga oshirilishi mustahkamlangan. 23 Kodeks qabul qilingunga qadar byudjet munosabatlari, xususan, byudjet tizimi tuzilishi, boshqarish asoslari, daromadlarni shakllantirish va xarajatlarni amalga oshirish kabi tamoyillar, Davlat byudjeti mablag‘lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartibi “Byudjet tizimi to‘g‘risida”gi qonun bilan tartibga solinar edi. Davlat maqsadli jamg‘armalarining va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘larining g‘azna ijrosi sohasidagi munosabatlarda “Davlat byudjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida”gi qonun muhim ahamiyat kasb etardi. Endilikda bu munosabatlar Byudjet kodeksida takomillashtirilgan holda o‘z ifodasini topgani bois ushbu qonunlar o‘z kuchini yo‘qotdi. Muxtasar aytganda, “O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek, ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida”gi qonun sohani tartibga soluvchi puxta huquqiy asosdir. Kiritilgan o‘zgartish va yangiliklar xalqaro tajribaga asoslangan bo‘lib, byudjet jarayoni hamda tizimining samaradorligi va ochiq-oshkoraligini yanada oshirishga xizmat qiladi . Xulosa. Kurs ishining xulosa qismida yuqorida amalga oshirilgan tahlilga asoslangan holda davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish va mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida chiqarilgan asosiy xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalarni, qisqacha tarzda, aks ettirishga harakat qilamiz. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat. 24 Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini shakllantirish va ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan bog liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini‟ ta minlash alohida ahamiyat kasb etadi. ‟ Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O zbekiston ‟ Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat moliyaviy nazorati Bosh boshqarmasi va O zbekiston Respublikasi G aznachilik boshqarmasigaa katta ‟ ‟ mas uliyat tushadi. ‟ Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o zida mujassamlashtiradi va moliyaviy ‟ mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi. Yana shuni aytish kerakki byudjet intizomini mustahkamlash maqsadida byudjet xarajatlaridan samarali va oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri tejamkorlik rejimidagi xarajatlarni nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir. Buning uchun byudjetdan ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtiradigan mablag’lardan tashqari boshqa xarajatlarni bosqichma-bosqich optimal darajada kamaytirish zarur. Byudjet tashkilotlarini boqimandalik kayfiyatidagi xo’jasizliklarcha faoliyat yurituvchi sub’ektlardan mablag’ ishlab topuvchi tashkilotlar darajasiga yetkazish, ijtimoiy-madaniy sohalarda faqat davlat mablag larigagina asoslanib faoliyat ‟ yuritayotgan tashkilotlarda pullik xizmatlar ko rsatishni ham tashkil etishga ‟ 25 o tilishini ta’minlash kerak. Masalan, xalq ta’limi sohasiga qarashli maktablarda‟ hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida pullik xizmatlarga o tish ko lamini ‟ ‟ kengaytirish, sog’liqni saqlash tizimiga qarashli muassasalarda bemorlarning pullik tarzda davolanib shifo topish tizimini bosqichma-bosqich kengaytirish va bundan tushgan mablag’larni shu sohaning moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga va malakali xodimlari rag’batlantirishga sarflashni ko zda tutish, shu asosida byudjet ‟ tomonidan beriladigan xarajatlarni qisqartirishga erishish zarur. Kommunal xizmatlardan foydalanganligi uchun hozirgi kunda ko’pchilik byudjet tashkilotlari va muassasalarida o lchagichlarning yo’qligi va ayrim ‟ joylardagi o’rnatilgan o lchagich asboblarining nosozligi mahalliy byudjet ‟ mablag’larining iqtisod qilinishiga to’sqinlik qilib kelmoqda. Shuning uchun ham kommunal xizmat turlaridan (issiqlik suv, sovuq suv, gaz, elektr energiya) tejamkorlikka erishish maqsadida barcha byudjet tashkilotlariga o’rnatilgan o’lchov asboblarini sozlab, o’rnatilmagan joylarga esa zudlik bilan o’lchov asboblarini o rnatilishini ta minlash va shundan so’ng tashkilotlardagi moddiy ‟ ‟ javobgar shaxslarninig faoliyatini qattiq nazoratga olish maqsadga muvofiqdir. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 . O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: «O zbekiston», 2003 y. ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2013 yil 26 dekabr ʻ 26 3. O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O zbekiston Respublikasi Qonun ʻ ʻ hujjatlari to plami. 2019 yil ʻ 4. “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar ʻ ʻ strategiyasi to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 ʻ ʻ ʻ fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni 5. Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz.” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.-56 b. ʻ 6. Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt ʻ taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.- ʻ 48 b. 7. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga ‟ Murojaatnomasi. http://www.uza.uz. 28.12.2018 y. 8. Alimardonov M. I., Qozieva N. R..Soliqlar va soliqqa tortish. O quvuslubiy ʻ qo llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007. - 214 b. ʻ 9. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010. – 804 bet. 10. Vahobov A.A., Qosimova G.A., Jamolov X.N., Budjet-soliq siyosati yaxlitligi.O quv qo llanma. - T., «Moliya-iqtisod». 2004. 296 b. ʻ ʻ 11. Vaxobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtisod- moliya. 2008. 316bet. 12. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.: Sharq, 2003. – 400 b. 13. Vahobov A., Srojiddinova Z. O zbekiston Respublikasining Davlat Budjeti. ʻ T.: “Iqtisod-moliya”, 2002 y., 264 b. 27 14. Jo raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali ʻ yo llari. Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. ʻ 15. Malikov T.S., Haydarov N.H. “Davlat budjeti”. O quv qo llanma. ʻ ʻ “IQTISOD-MOLIYA” - Toshkent. TMI. 2007 y. 16. Malikov T.S., Haydarov N.H. “Budjet daromadlari va xarajatlari”. O quv ʻ qo llanma. “IQTISOD-MOLIYA” - Toshkent. TMI. 2007 y. ʻ 17. Malikov T., Jalilov P., Budjet-soliq siyosati. Mongrafiya. T.: Akademnashr, 2011. 472 b. 18. Malikov T., Vahobov D., Moliya: chizmalarda. O quv qo llanma. T.: Iqtisod- ʻ ʻ moliya, 2010, 660 b. 19. Musaev B, Srojiddinova Z.X. Kontrolno-ekonomicheskaya rabota finansovix organov. T.: “Moliya-Iqtisod”, 2006 g. 342 str. 20. Nuritdinova V., Sharapova M. Moliyaviy nazorat. O„quv qo„llanma.T.:“IQTISOD-MOLIYA” 2014 y. 360 b. 21. Ostonaqulov M. Byudjet hisobi va byudjet ijrosining nazorati. – T.: Iqtisod- moliya, TMI-2005. 360 b. 22. http://www.gov.uz 23. http://www.press-service.uz 24. http://www.stat.uz 25. http: www.lex.uz 26. http: www.mf.uz 28

Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va funksiyalari. REJA: Kirish 1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. 2. Davlat byudjetining funksiyalari. 3. Davlat byudjetining mamlakat moliya tizimining boshqa bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlari. 4. Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz‟ guvoh bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat ‟ moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida ‟ qator amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak ‟ texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy ‟ manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi ‟ islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor ‟ qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1 . Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida iqtisodiyotni boshqarishning ta sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti ‟ mablag lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo lishi kerak. Bunda, albatta, ‟ ‟ byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral 2

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Shu bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va iqtisodiyot sohalari organlarining mas uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul‟ qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlashimiz zarur 2 ”. Kurs ishining obyekti va predmeti . Kurs ishining obyekti bo’lib O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti hisoblanadi. Mazkur kurs ishi predmeti esa O’zbekiston Respublikasida davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va punksiyalariaytishimiz mumkin. Kurs ishining maqsadi - davlat byudjeti ijtimoiy-iqtisodiy holatini tahlil va tadqiq etish asosida uni yanada takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalarni o’ylab chiqishdan iborat bo’ladi. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017 y. 3

1. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritishda uning: - iqtisodiy kategoriya sifatida; - moddiy tushuncha sifatida; - huquqiykategoriyasifatidamavjudekanligivaamalqilishinazardatutilgan 1-rasm. Davlatbyudjetiningijtimoiy-iqtisodiymohiyat 3 . Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning, uning faol qismi bo’lgan milliy daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular 3 Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2017. 102-bet. 4

natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat byudjeti shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi. Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti – markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta‘minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir. Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – markaziy va tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan, markazlashgan pul mablag’lari fondini shakllantirish, taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi. Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida tuziladi, ko rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining‟ markazlashtirilgan jamg armasini shakllantirish, taqsimlash va undan ‟ foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablaglari jamg’armasidir. Mohiyat jihatidan, davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir ko rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta sirini ‟ ‟ bartaraf etadi. 5

O'xshashlar

Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash mohiyati
Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash mohiyati 51v
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va soliq tizimi
JAHON IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA KURSINING METODIKASI.
JAMOATCHILIK NAZORATI VA DAVLAT ORGANLARI FAOLIYATINING OCHIQLIGI. IJTIMOIY SHERIKCHILIK.