logo

Determenantlar 2 va 3 tartibli matritsa va determinatlar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5712890625 KB
Determenantlar 2 va 3 tartibli matritsa va
determinatlar
R e j a:
1. Ikki noma’lumli chizikli tenglamalar sistemasi va ikkinchi tartibli 
determinantlar.
2. 3 noma’lumli chizikli tenglamalar sistemasi va 3-tartibli 
determinantlar.
3. Urniga kuyishlar gruppasi.
4. Juft va tok urniga kuyishlar.
     1. Faraz etaylik bizga 
             a
11 x
1  ka
12  x
2  k b
1              (1)              a
21            a
22  
 
             a
21 x
1  ka
22  x
2  k b
2                                                  -a
11          - a
12  
chizikli tenglamalar sistemasi berilgan bulsin. (1) ni  x
1   va  x
2    ga nisbatan yechsak 
                                     b
1  a
22  - b
2   a
12                                        b
2   a
11  - b
1  a
21             
                             x
1 k    ,              x
2 k                           (2)
                                   a
11  a
22  - a
12  a
21                          a
11  a
22 - a
12  a
21    
lar xosil kilamiz. Bu yerda maxraj 
                             
                         dk a
11  a
22  -a
12 a
21  k|a11	a12	
a21	a22
|                          
                                                     (3)
kurinishda belgilanib (3)ga  ikkinchi tartibli determinant  deyiladi. Demak, ikkinchi
tartibli   determinantni   xisoblash   uchun   uning   bosh   diagonalidagi   elementlari
kupaytmasidan   ikkinchi   diagonalidagi   elementlari   kupaytmasini   ayirish   kerak
ekan.   (2)   ning   suratidagi   ifodalarni   xam   ikkinchi   tartibli   determinant   kurinishda
yozish mumkin:
d
1 k b
1  a
22  - b
2   a
12 k 	
|b1	a12	
b2	a22
|    ,       d
2 k b
2  a
11  - b
1   a
21  k	|a11	b1	
a21	b2
|
                        
Bulardan foydalanib (2) ni
                    x
1 k d
1  / d ,                    x
2 k d
2   / d                                                    (4)
kurinishda yozish mumkin. (4) ga (1) sistemani yechish uchun Kramer   formulasi
deyiladi.
       Misol. 
   	
{3x1+2x2= 5¿¿¿¿    sistemani Kramer  formulalari yordamida yeching.
Bu yerda            	
d=|3	2	
1	−1
|;	d1=|5	2	
0	−1
|;	d2=|3	5	
1	0
| .
Demak, (4)  ga kura      x
1 k -5 /( -5) k 1   va   x
2 k -5 / (-5) k1 .
   Javobi:     x
1  k 1   va    x
2 k 1 .
       2.Endi faraz kilaylik 3 ta noma’lumli                        {a11x1+a12 x2  +a13 x3= b1¿{a21x1+a22 x2  +a23 x3= b2                                                                                              	(5)¿¿¿¿chizikli   tenglamalar   sistemasi   berilgan   bulsin.   (5)ni   x
1   ,x
2   ,   x
3   larga   nisbatan
yechamiz.   Buning     uchun   uning   birinchi   tenglamasini     a
22   a
33   -     a
23   a
31       ga
ikkinchisini     a
13   a
32   -     a
12   a
33     ga   va   uchinchisini     a
12   a
23   -     a
13   a
22     ga   kupaytirib
ksshamiz. U xolda 
        b
1  a
22  a
33  k b
2  a
13  a
32  k b
3  a
12   a
23  - b
3   a
13  a
22  - b
2  a
12  a
33  - b
1  a
23  a
32
x
1 k  	
     .      (6)
       a
11  a
22  a
33  k a
21  a
13  a
32 k a
31  a
12  a
23  - a
31   a
13  a
22  - a
21  a
12  a
33  - a
11  a
23  a
32
Buning maxrajini 
dk a
11  a
22  a
33  k a
21  a
13  a
32 k a
31  a
12  a
23  - a
31   a
13  a
22  - a
21  a
12  a
33  - a
11  a
23  a
32  k
                                  k	
|a11a12a13¿||a21a22a23¿|¿	
¿	
¿¿
deb belgilab olsak , (7) ga 3- tartibli determinant deyilali. (7) ning chap tomonidan
uni xisoblash koidasi kelib chikadi:	
|
¿	¿	¿	
¿	¿	¿	
¿	¿	¿
|
+
+|
¿	¿	¿	
¿	¿	¿	
¿	¿	¿
|
−
                     	
|a
11
a
12
a
13¿||a
21
a
22
a
23¿|¿	
¿	
¿¿	
¿	
¿                   	
|a11a12a13¿||a21a22a23¿|¿	
¿	
¿¿	
¿	
¿    
Osonlik bilan kurish mumkinki, agar (7) da 1-ustun elementlari  a
11  , a
21  ,a
31   ni mos 
ravishda  b
1  ,b
2  ,b
3    lar   (ozod xadlar ustuni) bilan almashtirsak (6) ning surati xosil 
buladi, ya’ni (7) dan
           b
1    a
12    a
13  
d
1 k   b
2    a
22      a
23   k b
1  a
22  a
33  k b
2  a
13  a
3 2   kb
3  a
12  a
23  - b
3  a
13  a
22  - b
2  a
12  a
33  -
         b
3     a
32   a
33                                           - b
1  a
23  a
32   .                                                    (8) (7)  va (8) ga asosan (6) ni kuyidagicha yoza olamiz:   x
1 k d
1   / d . Xuddi shuningdek,
(5) ni   x
2     va   x
3     ga nisbatan yechsak   x
2 k d
2   / d ,   x
3 k d
3   / d    larni xosil kilamiz. Bu
yerda
                           a
11     b
1    a
13                                                                             a
11    a
12    b
1
                 d
2 k   a
21    b
2     a
23        ,                                 d
3  k   a
21    a
22      b
2  
                                               
                          a
31    b
3    a
33                                                                            a
31     a
32    b
3  
            .
Misolar. 1).  d=|
2	3	1	
4	0	1	
1	1	1
|=0+4+3−	0−12	−2=−7.
         2).  	
{x+y+z=1¿{x−y+z=0¿¿¿¿    chizikli tenglamalar sistemasini yeching.	
d=|
1	1	1	
1	−1	1	
1	−1	−1
|=	1−1+1+1+1+1=	4,	d1=|
1	1	1	
0	−1	1	
1	−1	−1
|=1−0+1+1+0+1=	4,	d2=|
1	1	1	
1	0	1	
1	1	−1
|=	
0+1+1+0+1−1=	2,	d3=|
1	1	1	
1	−1	0	
1	−1	1
|=−1−1+0+1−1+0=−2,
Shuning uchun xam  x k4/4k1,   y k2/4k1/2;  z k2/4k-1/2.
         Javobi: (1, 1/2, 1/2).
           3.Urniga kuyishlar gruppasi.  Faraz etaylik, bizga  n  ta elementga ega bulgan 
A  tuplam berilgan bulsin. Bu tuplam elementlarini   1,2,...,n   lar bilan nomerlab 
chikaylik. U xolda  A  ni    Ak{ 1,2,3,...,n}    deb yozish mumkin.
              1 - ta’rif .   A   tuplamni uziga biyektiv (uzaro bir kiymatli) akslantirishga   urniga
kushish  deyiladi.
 Tushunarliki karalayotgan tuplamda   n!   ta urniga kuyish mavjud. Bundan keyin 
biz  s  urniga kuyishda  1, 2, 3,  ... , n   elementlarning   mos ravishda  i
1  ,i
2  , ... ,  i
n   
elementlarga utishini                                  	
s=¿(1   2   3   	⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿ kurinishda 
belgilaymiz. Agar 	
s=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿    va 	t=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿      urniga  kuyishlar berilgan bulib   i
k  k j
k      (kk 1,2,..., n)  tenglik bajarilsa  s  va  t  urniga 
kuyishlarga teng deyiladi  va  sk t   kurinishda yoziladi. e=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿   ga  
ayniy urniga   kuyish  deyiladi. 
n   ta elementdan tuzilgan   A   tuplamdagi barcha urniga kuyishlar tuplamini   S
n   bilan
belgilaymiz.   S
n  dagi ikkita  s  va  t  urniga kuyishning kupaytmasi deb avvalo  s  keyin
esa   t   urniga   kuyishni   bajarish   natijasida   xosil   bulgan     urniga   kuyishga   aytishga
kelishamiz. 
 Masalan: 	
s	=	¿	(1	   	2	   	3	  	4	¿	)¿	
¿	
¿	¿ bulsin.
 U xolda     	
st	=	¿	(1	   	2	   	3	  	4	¿	)¿	
¿	
¿	¿ buladi. 
        1 - teorema . 	
  S
n  ; 	    - multiplikativ gruppa buladi. 
Isboti. Gruppa ta’rifidagi shartlarning bajarilishini tekshiraylik. 
1) 	
  s,t	  S
n  	   s	  t	  S
n   bajariladi;
2) 	
  s,t,l	  S
n  	   s	  (t	  l)k(s	  t)	  l    buladi, chunki agar 	
s	=	¿	(m	¿	)¿	
¿	
¿	¿
bulsa, bu tenglik 	
(	m	¿	)	¿	
¿	
¿	¿   bulib, uning chap tomoni 	
(	m	¿	)	¿	
¿	
¿	¿
      ung tomoni xam	
¿	¿     
dan iborat
3) 	
e=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿ bulib  	
  s	  S
n   uchun  s	  eks   bajariladi. 
4)       	
s=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿      ga teskarisi   	s−1=¿(i1   i	2  i3  ⋯	 in¿)¿	
¿	
¿¿   buladi, 
chunki  s  s  -1
 k e.    
  Shunday kilib  gruppa ta’rifidagi barcha shartlar bajariladi. 	
  S
n  ; 	    
  gruppaga  n-tartibli simmetrik gruppa  deb yuritiladi.         Agar s=¿(1   2   3   ⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿ urniga kuyishda   i
1  <  i
2  <  i
3  < . .  .< i
n     bulsa, u
inversiyaga ega emas deyiladi, aks xolda  inversiyaga  ega deyiladi.
 Masalan:  	
s=¿(1  2  3  4¿)¿	
¿	
¿¿  da inversiyalar soni 1 uchun 1 ta, 2 uchun 2 ta , 3 uchun 1
ta, 4 uchun 0 ta, jami 4 ta inversiya bor. 
Berilgan   urniga   kuyishdagi   inversiyalar   soni   juft   bulsa,   unga   juft   urniga
kuyish, agarda inversiyalar soni tok bulsa , u xolda tok urniga kuyish deyiladi . 
Urniga   kuyishdagi   istalgan   2   ta   elementning   urnini   almashtirishga     transpozisiya
deyiladi.
       Agar  i
k  va  i
l   larning urni almashtirilsa, u ( i
k  ,  i
l   ) kurinishda belgilanadi.
        2- teorema . Transpozisiya natijasida urniga kuyishlarning juft-tokligi uzgaradi.
       Isboti. 
            	
s=¿(1   	2   3   ⋯	 k⋯	l⋯	 n	¿)¿	
¿	
¿¿  ,       	t=¿(1   	2   3   ⋯	k⋯	l⋯	  n	¿)¿	
¿	
¿¿
transpozisiya natijasida xosil kilingan bulsin. U xolda  i
k   ni  i
l    dan oldinga utkazish
uchun   l-(k-1)   ta   inversiya   bajarish   kerak.   Undan   keyin   i
l   ni   joyiga   (ya’ni   i
l-1     dan
keyingi joyga ) kuyish uchun   l-(k-1)-1   ta inversiya, jami   l-kk1kl-kk1-1k2(l-k)k1   ta
inversiya bajarish kerak. 
        3-teorema .  n!  ta urniga kuyishlarning yarmi   n! / 2  tasi juft va kolgan yarmi 
n!/2   tasi tok buladi. 
              Isboti .   Agar   n!   ta   urniga   kuyishlardagi   juftlari   soni   p,   toklari   soni   q   bilan
belgilasak,  pkqkn!   buladi. Endi agar barcha  n!  ta urniga kushishlarda transpozisiya
bajarsak,   u   xolda   juftlar   toklarga,toklari   esa   juftlarga   utadi,   ya’ni   pkq,   demak,
pkn!/2  va  qkn!/2 . 
              4 - teorema . Juft urniga kushishlar tuplami   S*
n   kupaytirishga nisbatan gruppa
xosil kiladi.
       Buning isboti kat’iy  keltirishni talabalarga xavola kilamiz.<  S*
n ; . > da birlik 
element ayniy kushish buladi. t ga teskarisi   t -1	

 S*
n   buladi.         Natija . Tok urniga kushishlar tuplami kupaytirishga nisbatan gruppa 
bulmaydi.
       Bunda birlik element mavjud emas.
Misol . S	3	=	¿	¿
ni karaylik .  S
3  k{  f
0  ,  f
1  ,   f
2  ,  f
3  ,  f
4  ,  f
5  } deb belgilab olsak, kuyidagi jadvalga ega 
bulamiz. Bu jadvalda birlik element   ek f
0  ,   f
1  ga teskarisi  f
2  ;   f
2  ga teskarisi  f
1  ;   f
3  
ga teskarisi  f
3  ;   f
4  ga teskarisi  f
4  ;   f
5  ga teskarisi  f
5  . Shuningdek gruppaning barcha 
shartlari bajariladi, ya’ni   S
3  ;         - multiplikativ gruppa buladi. 
             
    .              f
0    f
1    f
2      
     f
3        f
4     f
5
    f
0        f
0    f
1    f
2      
     f
3        f
4     f
5
  f
1   f
1 f
2     f
0        f
4    f
5       f
3
  f
2     
            f
2      f
0 f
1    f
5 f
3 f
4  
 f
3                 f
3 f
5   f
4 f
0    f
2 f
1  
  f
4             f
4 f
3      f
5    f
1 f
0    f
4  
  f
5     
           f
5      f
4 f
3    f
2 f
1 f
0

Determenantlar 2 va 3 tartibli matritsa va determinatlar R e j a: 1. Ikki noma’lumli chizikli tenglamalar sistemasi va ikkinchi tartibli determinantlar. 2. 3 noma’lumli chizikli tenglamalar sistemasi va 3-tartibli determinantlar. 3. Urniga kuyishlar gruppasi. 4. Juft va tok urniga kuyishlar.

1. Faraz etaylik bizga a 11 x 1 ka 12 x 2 k b 1 (1) a 21 a 22 a 21 x 1 ka 22 x 2 k b 2 -a 11 - a 12 chizikli tenglamalar sistemasi berilgan bulsin. (1) ni x 1 va x 2 ga nisbatan yechsak b 1 a 22 - b 2 a 12 b 2 a 11 - b 1 a 21 x 1 k  , x 2 k  (2) a 11 a 22 - a 12 a 21 a 11 a 22 - a 12 a 21 lar xosil kilamiz. Bu yerda maxraj dk a 11 a 22 -a 12 a 21 k|a11 a12 a21 a22 | (3) kurinishda belgilanib (3)ga ikkinchi tartibli determinant deyiladi. Demak, ikkinchi tartibli determinantni xisoblash uchun uning bosh diagonalidagi elementlari kupaytmasidan ikkinchi diagonalidagi elementlari kupaytmasini ayirish kerak ekan. (2) ning suratidagi ifodalarni xam ikkinchi tartibli determinant kurinishda yozish mumkin: d 1 k b 1 a 22 - b 2 a 12 k |b1 a12 b2 a22 | , d 2 k b 2 a 11 - b 1 a 21 k |a11 b1 a21 b2 | Bulardan foydalanib (2) ni x 1 k d 1 / d , x 2 k d 2 / d (4) kurinishda yozish mumkin. (4) ga (1) sistemani yechish uchun Kramer formulasi deyiladi. Misol. {3x1+2x2= 5¿¿¿¿ sistemani Kramer formulalari yordamida yeching. Bu yerda d=|3 2 1 −1 |; d1=|5 2 0 −1 |; d2=|3 5 1 0 | . Demak, (4) ga kura x 1 k -5 /( -5) k 1 va x 2 k -5 / (-5) k1 . Javobi: x 1 k 1 va x 2 k 1 . 2.Endi faraz kilaylik 3 ta noma’lumli

{a11x1+a12 x2 +a13 x3= b1¿{a21x1+a22 x2 +a23 x3= b2 (5)¿¿¿¿chizikli tenglamalar sistemasi berilgan bulsin. (5)ni x 1 ,x 2 , x 3 larga nisbatan yechamiz. Buning uchun uning birinchi tenglamasini a 22 a 33 - a 23 a 31 ga ikkinchisini a 13 a 32 - a 12 a 33 ga va uchinchisini a 12 a 23 - a 13 a 22 ga kupaytirib ksshamiz. U xolda b 1 a 22 a 33 k b 2 a 13 a 32 k b 3 a 12 a 23 - b 3 a 13 a 22 - b 2 a 12 a 33 - b 1 a 23 a 32 x 1 k  . (6) a 11 a 22 a 33 k a 21 a 13 a 32 k a 31 a 12 a 23 - a 31 a 13 a 22 - a 21 a 12 a 33 - a 11 a 23 a 32 Buning maxrajini dk a 11 a 22 a 33 k a 21 a 13 a 32 k a 31 a 12 a 23 - a 31 a 13 a 22 - a 21 a 12 a 33 - a 11 a 23 a 32 k k |a11a12a13¿||a21a22a23¿|¿ ¿ ¿¿ deb belgilab olsak , (7) ga 3- tartibli determinant deyilali. (7) ning chap tomonidan uni xisoblash koidasi kelib chikadi: | ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ | + +| ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿ | − |a 11 a 12 a 13¿||a 21 a 22 a 23¿|¿ ¿ ¿¿ ¿ ¿ |a11a12a13¿||a21a22a23¿|¿ ¿ ¿¿ ¿ ¿ Osonlik bilan kurish mumkinki, agar (7) da 1-ustun elementlari a 11 , a 21 ,a 31 ni mos ravishda b 1 ,b 2 ,b 3 lar (ozod xadlar ustuni) bilan almashtirsak (6) ning surati xosil buladi, ya’ni (7) dan b 1 a 12 a 13 d 1 k b 2 a 22 a 23 k b 1 a 22 a 33 k b 2 a 13 a 3 2 kb 3 a 12 a 23 - b 3 a 13 a 22 - b 2 a 12 a 33 - b 3 a 32 a 33 - b 1 a 23 a 32 . (8)

(7) va (8) ga asosan (6) ni kuyidagicha yoza olamiz: x 1 k d 1 / d . Xuddi shuningdek, (5) ni x 2 va x 3 ga nisbatan yechsak x 2 k d 2 / d , x 3 k d 3 / d larni xosil kilamiz. Bu yerda a 11 b 1 a 13 a 11 a 12 b 1 d 2 k a 21 b 2 a 23 , d 3 k a 21 a 22 b 2 a 31 b 3 a 33 a 31 a 32 b 3 . Misolar. 1). d=| 2 3 1 4 0 1 1 1 1 |=0+4+3− 0−12 −2=−7. 2). {x+y+z=1¿{x−y+z=0¿¿¿¿ chizikli tenglamalar sistemasini yeching. d=| 1 1 1 1 −1 1 1 −1 −1 |= 1−1+1+1+1+1= 4, d1=| 1 1 1 0 −1 1 1 −1 −1 |=1−0+1+1+0+1= 4, d2=| 1 1 1 1 0 1 1 1 −1 |= 0+1+1+0+1−1= 2, d3=| 1 1 1 1 −1 0 1 −1 1 |=−1−1+0+1−1+0=−2, Shuning uchun xam x k4/4k1, y k2/4k1/2; z k2/4k-1/2. Javobi: (1, 1/2, 1/2). 3.Urniga kuyishlar gruppasi. Faraz etaylik, bizga n ta elementga ega bulgan A tuplam berilgan bulsin. Bu tuplam elementlarini 1,2,...,n lar bilan nomerlab chikaylik. U xolda A ni Ak{ 1,2,3,...,n} deb yozish mumkin. 1 - ta’rif . A tuplamni uziga biyektiv (uzaro bir kiymatli) akslantirishga urniga kushish deyiladi. Tushunarliki karalayotgan tuplamda n! ta urniga kuyish mavjud. Bundan keyin biz s urniga kuyishda 1, 2, 3, ... , n elementlarning mos ravishda i 1 ,i 2 , ... , i n elementlarga utishini s=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ kurinishda belgilaymiz. Agar s=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ va t=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ urniga

kuyishlar berilgan bulib i k k j k (kk 1,2,..., n) tenglik bajarilsa s va t urniga kuyishlarga teng deyiladi va sk t kurinishda yoziladi. e=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ ga ayniy urniga kuyish deyiladi. n ta elementdan tuzilgan A tuplamdagi barcha urniga kuyishlar tuplamini S n bilan belgilaymiz. S n dagi ikkita s va t urniga kuyishning kupaytmasi deb avvalo s keyin esa t urniga kuyishni bajarish natijasida xosil bulgan urniga kuyishga aytishga kelishamiz. Masalan: s = ¿ (1 2 3 4 ¿ )¿ ¿ ¿ ¿ bulsin. U xolda st = ¿ (1 2 3 4 ¿ )¿ ¿ ¿ ¿ buladi. 1 - teorema .  S n ;  - multiplikativ gruppa buladi. Isboti. Gruppa ta’rifidagi shartlarning bajarilishini tekshiraylik. 1)  s,t  S n  s  t  S n bajariladi; 2)  s,t,l  S n  s  (t  l)k(s  t)  l buladi, chunki agar s = ¿ (m ¿ )¿ ¿ ¿ ¿ bulsa, bu tenglik ( m ¿ ) ¿ ¿ ¿ ¿ bulib, uning chap tomoni ( m ¿ ) ¿ ¿ ¿ ¿ ung tomoni xam ¿ ¿ dan iborat 3) e=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ bulib  s  S n uchun s  eks bajariladi. 4) s=¿(1 2 3 ⋯ n ¿)¿ ¿ ¿¿ ga teskarisi s−1=¿(i1 i 2 i3 ⋯ in¿)¿ ¿ ¿¿ buladi, chunki s  s -1 k e. Shunday kilib gruppa ta’rifidagi barcha shartlar bajariladi.  S n ;   gruppaga n-tartibli simmetrik gruppa deb yuritiladi.