logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Estetika Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari

Estetika Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.103515625 KB
Ko'chirib olish
E stetika: Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari Reja 1. 1."Estetika" fanining obekti va falsafiy moxiyati. "Estetika" xakidagi karashlar tarixi 2. 2 .Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy tasnifi vauning turlari :Guzallik,ulugvorlik,fojieaviylik,kulgulilik 3. Guzallik va uning mukobillari. Fojeaviylik (tragediya) kategoriyasi. Kulgililik kategoriyasi. 4. Estetika kategoriyalarining uzaro alokadorligi . E stetika kategoriyalarining tasnifi Har bir fanning muayyan tadqiqot obekti bo‘lib, bu obekt tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo‘ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror- bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Chunki, bu kate - goriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o‘rab turgan olamda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to‘g‘ri tahlil etishga ko‘mak beradi. Estetika ham falsafiy fan sifatida o‘zining qonun va kategoriyalariga ega. Estetika kategoriyalari (go‘zallik, hu - nuklik, ulug‘vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. Estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelmoqda. Bu borada go‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, xunuklik kabi an’anaviy ko‘rinish ko‘pgina adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Biroq, bizningcha, mazkur kategorial tasnifdagi ketma–ketlik va ular orasidagi bog‘liqlik o‘zini to‘laqonli ko‘rsatib bera olmaydi. Bugungi kunda go‘zallik – ulug‘vorlik – fojiaviylik – kulgililik; estetik ideal – estetik did – estetik tuyg‘u; san’at – badiiy obraz – ijodkorlik ko‘rinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengroq qo‘llanilmoqda. Estetik kategoriyalarning tasnifi, tizimlari, turlari va xususiyatlari rus nafosatshunos olimlarining qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Ayniqsa, Ye.G.Yakovlev tomonidan estetika kategoriyalarining tizimlashtirilishi bir qadar qiziqarli va kengqamrovliligi bilan muhim ahamiyatga ega. U o‘zi ishlab chiqqan tizimda kategoriyalarni uchta guruxga ajratadi. Bular: 1) obektiv, 2) obektiv- subektiv, 3) subektiv. Bu tizim ushbu jadvalda quyidagicha aks etgan: Nafosat Universal kategoriyalar Go‘zallik Estetik ideal San’at Ulug‘vorlik Estetik did Badiiy obraz Fojeaviylik Estetik tuyg‘u Ijod Obektiv kategoriyalar Obektiv-subektiv kategoriyalar Subektiv kategoriyalar Ye.G.Yakovlevning fikriga ko‘ra, mazkur tizim shu turda yaratilgan boshqa tizimlardan o‘zining universal-kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb etib, moslashuvchanlik (subordinasiya) va muvofiqlashtiruvchilik (koordinasiya) tamoyilini mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega. Ayniqsa, V.P.Shestakovning estetika kategoriyalari tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga o‘ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Faylasuf bu borada yuыorida nomlari tilga olingan estetika nazariyotchilaridan farqli o‘laroq, kategoriyalarni uch turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko‘rinishlari. Tadqiqot davomida mazkur turkumning har biri alohida taxlil qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik kategoriyaga ajratadi: go‘zallik, fojeaaviylik, kulgulilik, ulug‘vorlik va hunuklik. Mazkur jadvalda V.P.Shestakov tomonidan tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy ko‘rinishi aks etgan: Nafosat DASTLABKI KATEGORIYa Go‘zallik Fojeaaviylik Kulgulilik -UMUMESTETIK KATEGORIYaLAR Ulug‘vorlik Hunuklik Disgarmoniya Dahshatlilik Mubolag‘a Hazil Forig‘lanish -ESTETIK KATEGORIYaLARNING KO‘RINIShLARI Qahramonlik Ideal Latofat Garmoniya Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan go‘zallik – fojeaviylik – kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar o‘tishi bilan bu an’anaga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga Yu.B.Borev - ulug‘vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, N.I.Kiyaщenko – qahramonlikni, o‘zbek olimlari T.Mahmudov uyg‘unlikni, Abdulla Sher qiziqarlilikni kiritdi. Biz yuqorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, uni tizimlashtirish muammolari, ko‘rinishlari va o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq qarashlar va nazariyalarga bejiz murojaat etmadik. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, kategoriyalar tizimi qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, ularning har birida go‘zallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok etmoqda. Manashu jihatga ko‘ra go‘zallik falsafasini tushuntirishdan avval go‘zallikning muhim mezoniy tushuncha - kategoriya sifatidagi mohiyatini ko‘rib o‘tishni maqsadga muvofiq, deb bildik. Zero, estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelayotganligidan maqsad ham go‘zallikning falsafiy, axloqiy, xatto siyosiy mohiyatini atroflicha o‘rganishga qaratilganligidadir. Go‘zallik - estetikaning markaziy kategoriyasi sifatida « G o ‘ z a l l i k » n i n g t u g a l i l m i y t a ’r i fi h a q i d a b i r o r – b i r q a t ’ i y fi k r m a v j u d e m a s . B i r o q , g o ‘ z a l l i k n i n g i d r o k e t i l i s h i , t a b i a t d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i , s a n ’a t d a a k s e t i s h i h a m d a u n i n g j a m i y a t r i v o j i g a t a ’s i r i h a q i d a b i l d i r i l g a n fi k r l a r, i l g a r i s u r i l g a n g ‘o y a l a r, y a r a t i l g a n t a ’ l i m o t l a r o ‘ z i n i n g s a l m o g ‘ i b i l a n a h a m i y a t l i d i r. I n s o n v a u n i n g r u h i y – j i s m o n i y, a x l o q i y – e s t e t i k f a o l i y a t i , t a b i a t v a u n d a g i h o d i s a l a r, j a m i y a t v a u n d a r o ‘ y b e r a y o t g a n i j t i m o i y – m a ’n a v i y, s i y o s i y – i q t i s o d i y j a r a y o n l a r g o ‘ z a l l i k k a y o n d o s h u v n i n g t a r i x a n t a r k i b t o p g a n a s o s i y o b e k t l a r i d i r. S h u n i a l o h i d a t a ’ k i d l a s h z a r u r k i , g o ‘ z a l l i k h a q i d a g i q a r a s h l a r v a n a z a r i y a l a r m a r k a z i g a « G o ‘ z a l l i k n i m a ? » d e g a n s a v o l q o ‘ y i l a d i – y u , a m m o u l a r n i n g a k s a r i y a t i d a « N i m a g o ‘ z a l ? » d e g a n j a v o b n i k o ‘r a m i z . S h u n i n g u c h u n h a m o d a t d a , g o ‘ z a l l i k i k k i o m i l a s o s i d a y u z a g a k e l a d i . B u l a r : i n s o n t a f a k k u r i v a m e h n a t i n i n g m a h s u l i n a t i j a s i d a y a r a t i l a d i g a n g o ‘ z a l l i k ; i n s o n t a f a k k u r i d a n t a s h q a r i d a , i n s o n g a b o g ‘ l i q b o ‘ l m a g a n x o l d a y u z a g a k e l a d i g a n g o ‘ z a l l i k . B i r i n c h i s i d a a q l , r u h v a x i s s i y o t u s t u v o r b o ‘ l s a , i k k i n c h i s i d a m a k o n v a z a m o n s a l m o q l i o ‘r i n n i e g a l l a y d i . N a f o s a t f a l s a f a s i g o ‘ z a l l i k n i b i l i s h n i n g m a h s u l i d e b b i l a d i . C h u n k i , v o q e l i k d a g i h a r q a n d a y n a r s a - h o d i s a n i n g g o ‘ z a l l i g i u n i n g i s h o n c h l i l i k , h a q q o n i y l i k v a r e a l l i g i b i l a n b e l g i l a n a d i . Z e r o i n s o n n a z a r i t u s h g a n g o ‘ z a l l i k k i n a q a d r i y a t g a a y l a n a d i . B u n d a n t a s h q a r i , i n s o n g o ‘ z a l l i k h a q i d a g i d a s t l a b k i m a ’ l u m o t n i 5 t a s e z g i n i n g e n g r i v o j l a n g a n t u r i b o ‘ l m i s h k o ‘r i s h s e z g i s i o r q a l i o ‘ z l a s h t i r a d i , u n d a n s o ‘n g e s h i t i s h , t a ’ m b i l i s h , h i d b i l i s h v a t a n a s e z g i s i n a t i j a s i d a g o ‘ z a l l i k a n g l a n a d i h a m d a x i s e t i l a d i . M a s a l a n , h a r i d q i l m o q c h i b o ‘ l g a n k i y i m i n g i z n i , i s t e ’m o l q i l m o q c h i b o ‘ l g a n t a o m n i , t u r m u s h i n g i z u c h u n z a r u r b o ‘ l a d i g a n j i h o z n i a v v a l o k o ‘r a s i z , o ‘r g a n a s i z , t o m o s h a q i l a s i z , s o ‘n g r a s i f a t i g a , q u l a y l i g i g a i s h o n c h h o s i l q i l g a n i n g i z d a n k e y i n e h t i y o j i n g i z u c h u n i s h l a t a s i z . . . Ya r a s h m a g a n k i y i m n i k i y i s h n a q a d a r k u l g i l i v a h u n u k l i g i n i t a s a v v u r q i l i s h q i y i n e m a s . S h u n d a y e k a n , g o ‘ z a l l i k x u s u s i y a t l a r i n i n g n a m o y o n b o ‘ l i s h i d a s e z g i l a r n i n g a l o h i d a a h a m i y a t g a e g a e k a n l i g i n i e ’ t i b o r d a n c h e t d a q o l d i r m a s l i k z a r u r. S h u n i n g d e k , g o ‘ z a l l i k h a q i d a g i q a r a s h l a r t a x l i l i s h u n d a n d a l o l a t b e r a d i k i , m a z k u r b e s h s e z g i h a m g o ‘ z a l l i k n i t o ‘ l a q o n l i a k s e t t i r i s h u c h u n y e t a r l i e m a s . Chunonchi, ko‘zga ko‘rinadigan hamda tafakkurning maxsuli sifatida real voqelikka aylangan narsalar o‘z–o‘zicha yuzaga kelmaydi va shakllanmaydi. Ularning asosi hamda shakli va mazmuni muayyan unsur (element)lardan tashkil topadi. Go‘zallikning namoyon bo‘lishi, shakllanishi va xis etilishida muayyan unsurlar mezoniy vazifasini o‘taydi. Bular - me’yor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uyg‘unlik, hamoxanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik va hokazo. Mazkur tushunchalar narsa–hodisalarda bevosita yoki bilvosita ishtirok etib, undagi go‘zallikni namoyon ettiradi. Masalan, bahor faslining go‘zalligi tabiatning uyg‘onishi, ko‘klamning yuz ochishi bilan, qish fasli esa oppoq qor bilan o‘ziga xos go‘zallikni namoyon etadi. Tabiatning ikkala faslida ham go‘zallikning moslik va mutanosiblik unsuri muhim ahamiyat kasb etadi. Go‘zallik sifatlari tug‘yoniylik, maftunkorlik, foydalilik, mo‘jizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. Go‘zallikning xususiyatlari esa qulaylik, manfaatdorlik, yoqimlilik, chiroylilik tushunchalari bilan belgilanadi. Unsurlar, sifatlar va xususiyatlar uyg‘un bo‘lgan narsa–hodisalargina chinakam go‘zallikni aks ettirishi mumkin. Zero, chiroyli narsaning sifati bizning manfaatimiz uchun hamoxang bo‘lmasa yoki bizning maqsadlarimizga mos kelmasa u har qancha maftunkor bo‘lmasin go‘zallik sifatida baxolanmaydi. Shu o‘rinda go‘zallik tushunchasi «chiroyli», «ko‘rkam», «nafis», «jozibador», «maftunkor», «latofatli» kabi tushunchalarga nisbatan kengqamrovli va ustuvor ekanligini alohida ta’kidlash joiz. Ayniqsa, go‘zallik bilan kundalik turmushimizda tez–tez tilga olinadigan «chiroylilik» tushunchasi orasida muayyan tafovutlar mavjud. Chiroylilik – narsalarning tashqi ko‘rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan harakatdagi o‘zaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. Chi roylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda o‘sha chiroyli bo‘lgan narsa–hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Masalan, «Bangidevona» o‘simligining guli oppoq, chiroyli bo‘ladi. Ammo, gulining hidi yoqimsiz, tanasidan sassiq xid chiqadi. Shu ma’noda aytishimiz mumkinki, chiroylilik narsa–hodisaning yoki shakl yoki mazmunidagi xususiyatni aks ettirishi bilan kishida yoqimli taassurot qoldiradi. Shuning uchun ham narsa–hodisalarning faqat shakl (tashqi) yoki faqat mazmun (ichki) mohiyatiga qarab unga go‘zallik iborasini ishlatish o‘rinli emas. Zero, go‘zallik narsa–hodisalarning faqat bir tomoninigina aks ettirmaydi, aksincha u mazmun bilan shaklning uyg‘unligi, mosligi, hamoxangligi, maqsadga muvofiqligi asosida shakllanadi. Shu ma’noda go‘zallik ham obektiv ham subektiv xususiyatga ega. Tabiat go‘zalligi obekt (inson) va subekt (o‘simlik va hayvonot dunyosi)ning tartibi va uyg‘unligiga asoslanadi. Uyg‘unlik va tartibning buzilishi esa tabiat va inson uchun zararli oqibatlarga olib kelishini bugungi kundagi ekologik muammolar orqali ko‘rishimiz mumkin... Shaxsning ijtimoiy jarayonlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida go‘zallik nisbiylik xususiyatiga ega bo‘ladi. Bu xolat ayniqsa, go‘zallikning moddiy va ma’naviy qadriyatlar tizimidagi o‘rnida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki, go‘zallikning har qanday taxlili shaxs va jamiyat munosabatlari bilan muqoyasa qilingandagina uning ijtimoiy–ma’naviy xususiyatlari yanada oydinlashadi. Shu bois go‘zallikning ma’naviy va moddiy qadriyatlar tizimidagi o‘rniga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Ma’naviy qadriyatlar va go‘zallik. Vatanimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng milliy–ma’naviy qadriyatlarga yangicha munosabat bildirildi, xalqona, ilg‘or an’analar shakllandi, milliy iftixorni yuksaltirishga keng jamoatchilik fikri jalb qilindi. Ana shularning natijasi o‘laroq, mamlakatimizda amalga oshirilgan ezgu ishlarning ko‘lami kengaydi. Endilikda bunyodkorlik g‘oyasi go‘zallik tushunchasi bilan hamoxang olib borilganligini bilish, anglash va tasavvur qilish qiyin emas. Buni o‘zbek san’atida amalga oshirilgan ishlar orqali yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Ma’lumki, san’at borliqni to‘g‘ridan–to‘g‘ri ko‘chirib olib tasvirlamaydi, aksincha uni badiiy qiyofalar vositasida ifo dalaydi. Shunga ko‘ra, san’at asari insonni faqat voqelikdagi go‘zalliklar bilan cheklanmaslikka, ayni paytda mavjud go‘zal liklarni ongli tarzda mushohada qilishga, baholashga undaydi. Rassomlik san’ati go‘zallikni bizga shu tariqa namoyon etadi. Bu borada Ro‘zi Chorievning «Bolalik xotiralari», «Zamondoshlarim» portretlar turkumi, «Farg‘ona vodiysi» kabi rangtasvir asarlari fikrimizning yorqin ifodasidir. Shu bois uning kartinalarini o‘zbek estradasining yulduzi Botir Zokirov «qo‘shiq deb atash mumkin» degan edi. «Uning «Beshik» deb nomlangan kartinasida qizil gilamda o‘tirgan ona beshik ustiga engashgan, gilamning milliy naqshlari, qadimiy o‘zbek beshigi, ona ko‘ylagining yorqin rangi, uning orqasiga tashlangan uzun soch o‘rimi – bularning barchasi o‘zbek xalq qo‘shig‘i – «Qora sochim»ni yodga soladi. Rassomning «Anor pishganda» kartinasi ham hayrat, quvonchga to‘la yoshlik qo‘shig‘iday taassurot qoldiradi. Yetuk rassomlar hayotning barcha hodisalarini rangtasvir orqali ko‘radi, ularga ijod manbai sifatida qaraydi, san’atning hamma uchun zarur ekanligiga qatiy ishonadi. Shu bois ularning asarlaridagi go‘zallik ruxi insonlarni rangtasvirni sevishga da’vat etadi, tasviriy san’atni xis qilish va uni idrok etishga chaqiradi. Bunday xususiyatlar O‘rol Tansiqboev, Chingiz Ahmarov, Bahodir Jalolov, Javlon Umarbekov, Alisher Mirzaev, Dilyor Imomov kabi atoqli rassom lar hamda Akmal Nuriddinov, Sergey Alibekov, Ortiqali Qozoqov singari musavvirlarning realistik yo‘nalishdagi asar larida o‘z aksini topgan. Ularning asarla rida go‘zallik nafaqat rassomning shaxsiy ideali, balki o‘zida xalq hayotining muhim bo‘lagini mujassam etganligi, in sonlarning tafakkuri va qalbiga ta’sir ko‘rsatishi bilan bel - gilanadi. Go‘zallikni yaratishda rassomning zimmasiga yuklana digan mas’uliyat yuksakligi va muqaddasligi ham ana shunda. Bu xususda nafosatshunos olim Tilab Mahmudov shunday deydi: «Qachonki san’at asarlari muhim hayotiy muammolarni aks ettirsa yoki xalq kayfiyati va g‘oyalarini ifodalasa, ular millionlab mehnatkashlarning ezgu hamrohiga aylanadi. Bunday asarlar hech qachon xalqdan, ama liyotdan ajralgan emas. Rassomning millat hayoti bilan aloqasigina yangi va asl san’at asarlarining paydo bo‘lishida muhim manba bo‘lib xizmat qiladi». Ma’lumki, har bir xalqda boshqa xalqlarda uchramaydigan, boshqalar uchun o‘rnak bo‘ladigan xususiyatlar mavjud. Go‘zallikni idrok etishi, undan zavqlanishi, badiiy tafakkur qobiliyatining qandayligiga qarab ham xalqqa, millatga baho beriladi. Shunday xolatlar bo‘ladiki, o‘zga millat vakilining go‘zallikdan zavq olish saviyasi ikkinchi bir millat estetik idealiga mos kelmaydi. Bu xolat gohida ijobiy, gohida esa estetik idrok ko‘lamini to raytirib, milliy o‘ziga xoslik haqida noto‘g‘ri tasavvurlarni paydo qilishga olib keladi. Bu ayniqsa, san’atga bo‘lgan munosabatda ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Biroq, har ikki xolatda ham qiyoslash, birining ilg‘or qadriyatlarini ikkinchisi tomonidan ongli tarzda o‘zlashtirish, o‘zidagi kamchiliklarni bartaraf qilish jamiyat hayotida go‘zallikning ravnaq topishiga ko‘maklashadi. Har qanday ma’naviy, siyosiy, ijtimoiy hodisa davrlar o‘tishi bilan takrorlanadi. Ammo, bu takrorlanishlar avvalgilari bilan bir xil bo‘lmaydi, u muayyan yangiliklar, yangicha munosabatlar orqali rivojlanib boradi. Insonning ta - rixiy tafakkuri o‘zlikni anglashga qaratilgan muayyan jarayonlar orqali belgilanib, zaruriylik nuqtai–nazaridan olam tajri balarini o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Inson tomonidan qadriyatlardagi go‘zallikni o‘z lashtirish, idrok etish ana shunday tajri balar sirasiga kiradi. Zotan, inson hayotini, yashash tarzini, faoliyatini belgilash vazifasini o‘z zimmasiga olgan integrasiya jarayonlarida bu masalaning ijobiy hal etilishi g‘oyatda zarur. Umuman olganda, ma’naviy qadriyatlar tizimida go‘zallikni barqaror etish qo‘yidagilar bilan belgilanadi: – san’atda sog‘lom ruhiyat va hayot haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish; – real hayot haqiqatini in’ikos ettirish; – jonli insoniy tafakkur va dunyoqarash manbaini yaratish; – asarga ongli dunyoqarashga asoslangan ijod erkinligini, mustaqil fikrlash hamda zamon bilan hamnafaslik ruhini sing dirish; – yangilanayotgan hayot jarayonlariga yaqinlashish va uning ilg‘or tomonlarini yoritish, ularni mazmunan boyitish; – yangicha uslub va badiiy usullardan foydalanish, san’at asarida shakliy go‘zallikka erishish. Go‘zallik va moddiy qadriyatlar . Har qanday nazariya amaliyot bilan uyg‘un bo‘lsagina yashay oladi. Bu qoida go‘zallik tushunchasiga ham tegishli. Ma’lumki, estetik faoliyatning qator turlari amaliyot bilan chambarchas bog‘liq xolda rivojlanadi. Masalan, me’morlik sohasi. U o‘zida ham moddiy ham ma’naviy qadriyatlarni aks ettiradi. Chinakam me’moriy obidaning go‘zalligi faqat tashqi ko‘rinishi bilangina emas, balki mexanika qonunlarining yangi materiallar bilan boyitilganligi, me’morlikning qadimiy an’analarini yangi ko‘rinishlar orqali namoyon qilish natijasida yuzaga keladi. Bugungi kunda zamonaviy me’morlikni xuddi shunday tasavvur qilish mumkin. Me’morlikdagi go‘zallikning o‘ziga xosligi, binoning ko‘ rinishi, uning insonga estetik zavq bag‘ishlashi, bino shakli va mazmunining hamohangligi bilan belgilanadi. Azaldan musulmon me’morchiligida qurilayotgan bino, in shootga nisbatan «foydalansa bo‘laveradi» qabilidagi yuzaki munosabat bilan emas, balki «Bu obida insonga zarur bo‘lgan eh tiyojni to‘laqonli tarzda qondirishga hizmat qilmog‘i lozim», degan tamoyil birlamchi ahamiyat kasb etgan. Shuning uchun ham Xiva, Buhoro, Samarqand, Toshkent, Shaxrisabz, Qarshi kabi ko‘hna shaharlarimizda qad rostlab turgan me’moriy obidalar o‘z taro vatini hanuzgacha yo‘qotgan emas. Arab madaniyatshunosi Said Husayn Nasr o‘zining musulmon dunyosi san’ati, madaniyati va me’morchiligiga doir tadqiqotlarida go‘zallikning nazariy va amaliy tomonlariga e’tiborni qaratadi. U islom madaniyatida go‘zallikni nazariy jihatdan tahlil qilish g‘arbdagidek yuqori bosqichda emasligini uqtiradi. Uning fikriga ko‘ra, go‘zallik ilohiy ijod mahsuli, uni inson tafakkuri tushunib yetishga ojizlik qiladi. Ayni paytda go‘zallikning paydo bo‘lishi insonning ma’naviy olami bilan bog‘liq hodisa. Go‘zallikning ko‘rinib turuvchi shakli esa me’mor lik, miniatyura san’ati va arab grafikasida o‘z aksini topadi, degan fikrni ilgari suradi. Islom diniga mansub aksariyat me’moriy obidalarimizda diniy–badiiy ramz bilan diniy–badiiy qonunning uyg‘unligi yuqoridagi fikrni isbotlaydi. Ana shunday xususiyatlar Toshkent shahrining eng ko‘zga ko‘ ringan, hushmanzara joylaridan birida 8747 m 2 maydonda musul mon me’morchiligi san’ati asosida bunyod etilgan ulug‘vor obida «Temuriylar tarixi» Davlat muzeyida ham mavjud. Zero, muzeyni tashqaridan kuzatsangiz, ko‘zingiz yon– atrofdagi binolarning, ko‘ chalarning, maydonlarning muzey bilan o‘zaro mutanosiblikda ekanligiga amin bo‘lasiz. Biroq, ana shu go‘zallikni his etgan xolda asta muzeyning peshtoqiga va so‘ngra uning gumbaziga nigo hingizni qaratsangiz ruhingiz bevosita falakka ko‘tarilganday bo‘ladi. Modomiki, gumbazning yuqoriga qarab yo‘nalgan shaklga ega bo‘lishi ham zaminiy go‘zalliklarning ibtidosi Ollohda ekanli gidan dalolat beradi. Shuning uchun ham «Temuriylar tarixi» Davlat muzeyiga Samarqanddagi «Go‘ri Amir» tarixiy yodgorlik majmuasi asos qilib olingan edi. Bu bir jihati. Muzeyning ikkinchi muhim jihatini shakl va mazmunning hamohang ekanligida ko‘rish mumkin. Agar muzeyning old tomoniga ishlangan sopol namoyon (panno)dagi arabcha xusnixat bilan bitilgan so‘z Sohibqironning o‘n ikkita hayotiy tamoyillarini aks ettirsa, muzeyning markaziy qismidagi milliy bezaklar fonida joylashgan Amir Temurning mashhur gerbi uni dunyoning uch bo‘lagiga hukmronlik qilganligini bildiradi. 200 kv. metrga yaqin ko‘lamni egallagan, asosiy kirave rishdagi devorning markazidagi mavzuli monumental bezak esa uch qismdan iborat bo‘lib, chap qismi «Tug‘ilish», markaziy qismi «Yuksalish», o‘ng qismi «Meros» deb nomlangan. Bularning har biri o‘ziga xos mazmunga ega: u tomoshabinga Temur va temuriylar haqidagi muayyan tarixiy ma’lumotlarni eslatadi. Masalan, mo - numental bezakning «Yuksalish» deya ataluvchi qismidagi tasvirga diqqat bilan qaralsa, uning bir tomonida Qur’on, ikkinchi to monida shamshir tutgan farishtalar tasvirlanganligini ko‘rish mumkin. Bezakning markazida esa Sohibqiron o‘z davrida bunyod etgan maqbarayu masjidlar bilan birga, uning tamg‘asi bo‘lgan ulkan sher ustida oltin hal quyosh va uchta xalqa aks ettirilgan. Bularning bari Amir Temurning shon–shavkati, kuch–qudratidan dalolat beradi. Ijtimoiy taraqqiyotning ikki muhim jihati – moddiylik va ma’naviylikni o‘zida namoyon ettiradigan me’morchilik o‘z navba tida, mamlakatda shaharsozlik sohasining shakllanishiga, ravnaq topishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda kundalik hayotimizda «shaharsozlik» va «obodonlashtirish» degan so‘zlar tez–tez tilga olinmoqda. Agar uning Sho‘rolar davridagi tarixiga nazar tash - laydigan bo‘lsak, me’moriy majmualarning umumiy ko‘rinishi, ularning eksterer (tashqi) va interer (ichki) bezagidagi bir xillik shaharning badiiy–estetik qiyofasiga salbiy ta’sir et ganligini sezishimiz mumkin. Xususan, aholi uchun qurilgan turar joylarning bir xil shaklda bo‘lganligi shundan dalolat beradi. Mazkur binolar avvalo, xalqning mentalitetiga hurmatsizlik qilgan xolda tartibsiz, noqulay hududda bunyod etil ganligi, aksariyatining qurilishida tabiiy muhit, milliy xususiyatlarni hisobga olin maganligi natijasida shahar ko‘rkining buzib turar edi. Endilikda, mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimizda shaharsoz lik sohasiga katta e’tibor qaratildi va bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Ana shulardan xulosa qilgan xolda shahar o‘z ko‘rki va go‘zalligini qo‘yidagi estetik xususiyatlar orqali namoyon etadi, degan fikrga kelish mumkin: - shaharda qadimiy me’moriy obidalarning saqlanganligi va uning ko‘rki; - binolarning aholi tarmush tarzi uchun qulayligi va mos kelishi; - shaharda bunyod etilgan binolar, yo‘llar xalq manfaati bilan muvofiqligi; - shaharning geografik jihatdan joylashuvi – suv va havosining musaffoligi, tabiiy manzaralarga boyligi; Bugungi kunda mamlakatimizda bunyod etilayotgan muhtasham inshootlar, ma’muriy binolar, ta’lim muassasalari milliy me’morchilik an’a nalarining Ovro‘pa me’morchilik an’analari bilan uyg‘unligiga asoslanadi. Poytaxtdagi «Inter Kontinental», «Toshkent–Sheraton», «Grand mir hotel» mehmonxonalari, «Milliy Bank», «Marka ziy Bank», «Birjalar bozori», «Toshkent shahar hokimiyati», Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senat binosi, «O‘zbek Milliy teatri», «O‘zbek Davlat Kon servatoriyasi» binolari, «Yunusobod», «Jar» sog‘lomlashtirish majmualari, «Toshkent Lend (Akvapark)» bolalar dam olish oromgohi, Talabalar turar joyi, Alisher Navoiy nomidagi Milliy bog‘ va boshqa inshootlar shular jumlasidandir. Inson hayoti, faoliyati nafaqat tabiiy ehtiyojlarga, balki o‘zi tomonidan yaratilgan narsalar olamiga ham bog‘liq. Inson o‘zini qurshab turgan olamning qanday bo‘lishini ko‘p hollarda o‘zi belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamo naviy amaliyotning muhim ko‘rinishi hisoblangan narsalar ola mini badiiy loyihalash masalasi yotadi. Fan–texnikaning taraqqiy etib borishi natijasida badiiy loyihalash ham tako millashib boradi. Dastlabki yaratilgan texnika vositalarini kishilar go‘zallik olamiga mutlaqo begona bo‘lgan hodisa sifatida idrok etishgan edi. Keyinchalik loyihachilar tomonidan texnikaga nisbatan badiiy yondashuv natijasida u o‘zining avvalgi dag‘al, qo‘pol, noqulay, insonni cho‘chitadigan ko‘rinishini yo‘qotdi. Endilikda texnika o‘zining bejirimligi, qulayligi, jozibasi bilan «insoniylama» boshladi. Mazkur holatning rivojlanib borishi bilan birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham shakllanib bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati, uning ishlash jarayoni ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ikkin chidan, uning tashqi ko‘rinishiga e’tibor qaratildi. Keyinchalik mazkur ikki munosabatning uyg‘un faoliyati natijasida mashinalashgan ishlab chiqarishning «insoniylashgan» yangi uchinchi olami – dizayn yuzaga keldi. Dizayn go‘zallik bilan hamkorlikda taraqqiy etib boradi. Holbuki, buyumni badiiy loyihalashtirishda uning shakli bilan mazmuni hamohang, mos bo‘lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi estetik talab shaxsning mod diy ehtiyoji bilan birga ma’naviy ehtiyojini ham qondira ol gandagina o‘zida go‘zallikni namoyon ettiradi. Aytish joizki, ijtimoiy taraqqiyotda g o‘ z a l l i k: – qiymat kasb etuvchi tushuncha; – qadriyatga aylanadigan ma’naviy hodisa; – moddiy, ham ma’naviy ehtiyojni qondiruvchi obekt; – ijtimoiy taraqqiyotning lokomotivi hisoblangan mexanizmga aylanadi. Biroq, uning davomiyligini ta’minlash shaxs va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar hamohangligini qay tariqa rivoj topishiga bog‘liq. Ana shulardan kelib chiqqan holda aytishimiz mumkinki, ijtimoiy taraqqiyotning bundan keyingi bosqichlarida go‘zal likni yaratish uchun eng avvalo; – shaxs estetik tuyg‘usi, didi va idealini kamol toptirish; – milliy mafkura, milliy g‘oya, milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishda san’atning bevosita ishtirokini ta’minlash; – milliy va umuminsoniy qadriyatlarning estetik jihat larini yosh avlod tafakkuriga singdirish; – milliy urf–odat va an’analarning go‘zallik bilan bog‘liq to monlariga alohida e’tiborni qaratish, ularni zamon ruhida targ‘ib qilish kabi vazifalarni amalga oshirish talab etiladi. Yuqoridagilardan anglash mumkinki, go‘zallik voqelikka qarama–qarshi bo‘lgan hodisa emas, balki insoniy qadriyatdir. Zero, go‘zallik inson tomonidan xis qilinishi va Amaliy hayotda namoyon bo‘la borishi bilan qadriyatga aylanib boradi. Go‘zallikni nazariyadan amaliyotga «ko‘chirish» vazifasi esa insonning estetik ongi hamda estetik faoliyati orqali amalga oshiriladi. Inson go‘zalligi . Insondagi go‘zallik aksariyat xollarda uning xulqi, odobi, axloqi va fazilatlari bilan belgilab kelinadi. Avval ham bugun ham inson borliq – jamiyat – texnika o‘r tasidagi munosabat masalasi ko‘plab ilmiy sohalarning tadqiqot obekti bo‘lib kelmoqda. Nafosat falsafasi inson go‘zalligining mohiyatiga doir muammolarni tadqiq etishni o‘zining muhim vazifasi qilib belgilaydi. E stetik tafakkur tarixida inson go‘zalligi jism (tana) va ruhiyat masalalari bilan izohlangan. Bu boradagi fikr–mulohazalarning asosida insonning tashqi ko‘rinishi hamda axloqiy fazilatlariga bo‘lgan munosabat masalasi yotadi. Inson go‘zalligiga bu tariqa yondashuvning muayyan sabablari bor. Birinchidan, go‘zal likning inson shaklidagi ko‘rinishida yagona, mutlaq va tugal timsol mavjud emas. Agar mavjud bo‘lganda edi, u barcha xalqlarga go‘zallik timsoli sifatida namuna qilib ko‘rsatilardi. Olaylik, ayol go‘zalligining mezonlari patriarxat va matriarxat davri odamlarining tasavvurida katta qorin, keng dumg‘aza hamda ko‘krakning bo‘rtib turishi bilan ifodalangan. Ikkinchidan, insonlarning go‘zallik haqidagi qarashlari turlicha bo‘lib, ular vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Kishilar ning estetik xususan, go‘zallik haqidagi ideali ana shu o‘zga rishlarning birlamchi sababidir. Inson voqelikni estetik tarzda o‘zlashtirar ekan, unga dastlab o‘z estetik ideali va estetik di didan kelib chiqib munosabat bildiradi. Tabiat, jamiyat va in sondagi go‘zallikni idrok etish ham bevosita mazkur ikki tushun chaga bog‘liqdir. Aksariyat hollarda insonning tashqi go‘zalligiga nisbatan yuzaki munosabat bildiriladi; tashqi go‘zallik shaxs ning chinakam «Men»ini namoyon qilishiga to‘sqinlik qiluvchi, o‘tkinchi hodisa sifatida qaraladi. Ammo, inson go‘zalligiga nisbatan bunday yondashuv bahsli. Chunki, insonning tashqi go‘zalligi muayyan ho latlarda shaxsning o‘zigagina emas, balki boshqalarning faoliya tiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu borada Umar Hayyomning «Navro‘znoma» asarida g‘oyatda o‘rinli fikrlar bayon etilgan.. Allomaning mazkur fikri insonning zohiriy go‘zalligiga doir mavjud mu nozaralarga birmuncha oydinlik kiritadi. Ma’lumki, qalbning moyilligi jamol mushohadasining na tijasidir. Ya’ni, inson narsalarning zohiriy go‘zalligini botiniy go‘zallikka nisbatan birinchi bo‘lib payqaydi. U avvalo, ko‘rinib turgan go‘zallikni his qiladi, so‘ngra uning mo - hiyatiga murojaat etadi. Shu bois tashqi go‘zallikni muayyan obekt yoki subekt haqida dastlabki tasavvur–ma’lumotni paydo qiluvchi birlamchi asos, deyish mumkin. Mazkur fikr o‘z navbatida inson go‘zalligiga ham daxldor. Biroq, chiroyli xusn inson tashqi go‘zalligining barkamol bo‘lishi uchun kifoya qilmaydi. Uning takomil lashuviga ko‘mak beradigan muayyan asoslar mavjud. Bular sirasiga orasta kiyinish, o‘zgalarga latif so‘zlar bilan muomala qilish, pokiza, ozoda yurish kabilar kiradi. Ular nafaqat shaxsning o‘ziga, ayni paytda boshqalarga ham ko‘tarinki kayfiyat bag‘ishlaydi, hatto yuzaga kelishi kuzatilgan nizolarning oldini oladi ham. Hadislarda esa yangi kiyim kiygan shaxsni duo qilmoq haqida alohida uqtiriladi. Bir so‘z bilan aytganda, inson tashqi ko‘rinishidagi chiroylilik ham uning mukammallashuvida o‘ziga xos ahamiyatga ega. Insonning botiniy go‘zalligi uning odob, xulq va axloqiy fazilatlari bilan belgilanadi. Buni nafosat ilmiy xulqiy go‘zallik deb nomlaydi. Insonning amaliy xatti–harakati, axloqiyligi, nafosatga munosabati ayni paytda uning botiniy tuyg‘ulariga, qalb kechin malariga bog‘liq. Bu kechinmalar, odatda shaxs faoliyatidagi yaxshi a’mollarga qarab – fazilatlar, yomon qilmishlariga qarab – illatlar deb ataladi. Inson xulqiy go‘zalligining takomillashuvida axloqdagi eng muhim mezoniy tushuncha hisoblangan muhabbat va ezgulik alohida ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, hulqiy go‘zallikda bevosita inson hatti–ha rakatining sababi bo‘lgan niyat muhim o‘ringa ega. Zero ezgu niyatli inson go‘zaldir. Niyatning reallikka aylanishi uchun insonda avvalo, istak, xohish, maqsad bo‘lishi shart. Chunki, kishi o‘ylagan har bir niyatiga erishishi uchun o‘z oldiga maqsad qo‘yadi. Shuningdek, niyat individuallik xususiyatiga ega. Shu jihatdan qaraganda, niyat ijobiy va salbiy ma’noga ega bo‘ladi. Ijobiylik kasb etuvchi niyatning asosida go‘zallikka muhabbat, ezgu likka e’tiqod yotadi. Aksincha, salbiy ma’nodagi niyat mohiyatan yovuzlikka daxldordir. Shu bois insonning oriyatli, nomusli ekani uning qilgan qilmishlari bilangina emas, balki, ko‘nglidagi niyati qandayligiga qarab ham belgilanadi. Zotan, niyati buzuq odamlarning qilgan ishlari yaxshilik bo‘lib ko‘rinsa–da, mohiyatan yovuzlikka yo‘naltirilgan. Bugungi kunda insoniy go‘zallik barkamollik tushunchasi bilan izohlanmoqda. Barkamol inson deganda, o‘z haq–huquqlarini taniydigan, o‘z kuchi va imko niyatlariga tayanadigan, tevarak atrofda sodir bo‘layotgan voqea– hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, o‘z shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un xolda ko‘radigan, o‘zini jamiyatning ajralmas qismi deb his etadigan, zamonaviy bilimlarni mukammal egallagan, ma’naviy jihatdan yuksak, jismonan baquvvat erkin shaxs tushuniladi. Zamonaviy estetika insoniy go‘zallikni uning o‘z “ Meni” ni namoyon etishida, o‘z ishiga ongli munosabatda bo‘lishiga talabchanligida, o‘z hayotini go‘ zallashtirishga mas’ul ekanligida (Zigmund Froyd), o‘z havotiri zamirida buyuk maqsadlarga da’vat etish mavjudligida (Jan Pol Sartr), ijtimoiy va iqtisodiy kuchlar qarshisida ojiz bo‘lmaslik, o‘z qo‘li bilan barpo etgan narsalarga sajda qilib qolmaslik (Erix From) oraqali izohlanmoqda. Endilikda texnogensivilizasiyaning markazi hi soblangan, faqat ko‘zga ko‘rinib turgan, aql va idrokka asoslangan borliqnigina tan olgan G‘arb mutafakkirlari ham inson hulqiy go‘zalligini takomillashtirishda ko‘hna Sharqning allaqachon tajribasidan o‘tgan axloqiy muhit muammosiga e’ti - borni qaratmoqda. Shu bois ular insoning ma’naviy xunuklashuvidan qutilish yo‘lini axloqiy muhit– etosferani yaratishdan iborat, deb bilmoqdalar. Bugungi kunga kelib hayotni faqat moddiy yoki ma’naviy tomoninigina o‘zgartirishga intilish, e’tiborni faqat bir sohaga qaratish bilan ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmasligi oydinlashmoqda. Zotan, inson ning faqat ma’naviy go‘zalligiga e’tibor berish, uning jismoniy go‘zalligiga putur yetkazadi. Ayni paytda, ma’naviy go‘zallik hi sobiga jismoniy go‘zallikni ulug‘lash insoniyatni muqarrar tarzda muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Biz hozirda insonning ma’naviy va jismoniy go‘zalligini uyg‘unlashtirish masalalari dolzarb bo‘lgan davrda yashayotganligimizni unutmasligimiz kerak. Ana shuni teran xis qilganimizdagina ko‘zlagan maqsadlarimizga yetishishimiz mumkin bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, go‘zallik – ma’naviy va moddiy xususiyatga ega bo‘lgan, ijtimoiy hayotda favqulodda aha miyat kasb etuvchi hamda narsa– hodisalarning uyg‘unligi, hamohangligi, mutanosib ligi, maqsadga muvofiqligiga asoslangan qadriyatdir. Go‘zallikka qarama-qarshi bo‘lgan xunuklikni go‘zallikning aksi deb yuritamiz. Biroq, bunday yondashuvda qisman noaniqlik bor. Chunki uyqash va bir–biriga yaqin, yoki bir–birining aksi bo‘lgan tushunchalardagi unsurlar u yoki bu ko‘rinishda har ikala tushunchada ham ishtirok etishi mumkin. Gohida shakl va mazmun go‘zalligi bir-birini dialektik tarzda inkor etadi. Shunday bo‘lsa–da, buning ijobiy tomonlari ham mavjud. Chunki, mazmun o‘z vaqtida shaklning kamchiligini ko‘rsatib, uning go‘zallashuviga turtki berib turadi yoki aksincha: ko‘rinishi chiroyli bo‘lgan insonlarning hammasi ham ma’naviyati boy bo‘lmaganidek, yuksak fazilat sohiblarining barchasi ham husn va chiroyda barkamol emaslar. Xunuklik bir paytning o‘zida ham go‘zallikning, ham nafosatdan lazzatlanishning ziddi dir. Chunki, xunuklik lazzatlanish tuyg‘usi mavjud bo‘lgan jarayondan uzoqroq joyda vujudga keladi; u insonga hayrat baxsh etishdan, uning vujudini forig‘lashdan mahrum. Ulug‘vorlik va tubanlik tushunchasining mohiyati Ingliz nafosatshunosi E.Byork go‘zallikni ulug‘vorlik bilan qiyoslaydi va ularni alohida tushunchalar sifatida tadqiq etadi. I.Kant esa go‘zallik va ulug‘vorlikni uyg‘unlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb hisoblaydi. Ulardan farqli o‘laroq, Xegel, ulug‘vorlikni go‘zallikning bir ko‘rinishi, ulug‘vorlik – zohiriy go‘zallikning botiniy go‘zallikka aylanishi, deb tushuntiradi. Ulug‘vorlik – insonning narsa hodislarga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ulardan yuksak hayratlanish tuyg‘usini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulug‘vorlikning ko‘lami go‘zallik ko‘lami kabi cheksizdir. Ulug‘vorlik o‘zida hajm, miqdor, ko‘lam va buyuklikni mujassam etadi. Shiller ulug‘vorlik tushunchasini dramatiklashtiradi: u qayg‘u va qo‘rkuvni yengish insonni qanchalik ulug‘lashi va chiroy baxsh etishini ko‘ratib beradi. Bu yerda u «axloqiy xavfsizlik» tushunchasini kiritadi. Qo‘rquv va dahshatga qarshi borish uchun ham xavfdan xoli bo‘lish lozim. Jismoniy xavfsizlik bevosita shaxsning o‘ziga tegishli bo‘lib, insondagi qatiy ishonch bois xotirjam, xavfsiz. Biroq, dahshatli yo‘qotishlar va mudhish qotilliklar qarshisida insonning xotirjamligi yo‘qoladi. Agar xavf insonning o‘zigagina yaqinlashsa-yu, u o‘zini hotirjam xis qilsa, demakki, uning vijdoni xavfdan xoli; unga hech qanday havf taxdid solmaydi. Shu bois Shiller «axloqiy havfsizlik»ni din, e’tiqod va abadiylik bilan bog‘laydi. «Axloqiy xavfsizlik»ning zaminiy xususiyatini hayot va o‘lim masalalari bilan izohlash mumkin. Ulug‘vorlik muhokamasi yuksak darajada madaniyatni talab qiladiki, bu muhokama go‘zallik muhokamasidan ustuvorroqdir. Tabiatdagi ulug‘vorlik cheksiz osmon, purviqor tog‘lar, yuksak cho‘qqilar, moviy dengizlar, ming yillik chinorlar, shuningdek, vulqon va chaqmoq singari tabiat hodisalarida namoyon bo‘ladi. Ular uzoqdan kishilarda hech qanday hayajonli taassurot qoldirmaydi. Biroq, ularga yaqinlashganimiz sari ruhiyatimizni hayajon, jo‘shqinlik egallay boshlaydi, ularni butunligicha ko‘z bilan qamrab ololmaslik darajsiga yetganda esa bu hayajon yanada ortadi. Tabiatdagi ulug‘vorlik matematik va dinamik xususiyatga ega. Matematik xususiyatida xajm, dinamik xususiyatida kuch ustuvor ahamiyatga kasb etadi. Biroq, ikkala xususiyat ham insonda kuchli hayrat va hayratlanish tuyg‘ularini paydo qiladi. Tog‘lar insonni yuksak fikrlashga, buyuk g‘oyalarga undaydi: Everestga O‘zbekiston bayrog‘ini tikib qaytishgan alpinistlarimizning taassurotlari nihoyatda hayajonlidir. J a m i y a t d a g i u l u g ‘ v o r l i k u m u m i n s o n i y q a d r i y a t l a r, q a h r a m o n l i k , j a s o r a t , x a l q p a r v a r l i k , b u n y o d k o r l i k t u s h u n c h a l a r i b i l a n u y g ‘u n l a s h a d i . D a v l a t d a b a r q a r o r l i k , j a m i y a t d a a d o l a t u s t u v o r l i g i , s h a x s n i n g e r k i n v a h u r fi k r l i l i k a s o s i d a f a o l i y a t o l i b b o r i s h i i j t i m o i y t i z i m n i n g u l u g ‘ v o r l i g i n i a k s e t t i r a d i . S a n ’a t d a g i u l u g ‘ v o r l i k o ‘ z i n i n g h a r t o m o n l a m a i j o d i y i f o d a s i n i t o p a d i ; s a n ’a t n i n g b a r c h a t u r l a r i u c h u n u l u g ‘ v o r l i k a s o s i y m e z o n b o ‘ l i b h i z m a t q i l a d i . B a d i i i y a d a b i y o t v a i f o d a l i s a n ’a t t u r l a r i u l u g ‘ v o r l i k n i t a s v i r l a s h d a x i l m a – x i l v o s i t a l a r d a n f o y d a l a n i b h a m d a u l u g ‘ v o r l i k m a v z u s i n i b a d i i y o ‘ z l a s h t i r i b , q a h r a m o n l i k e p o s l a r i n i l i r o – e p i k d o s t o n l a r n i , q a h r a m o n l i k f o j i a l a r i n i , m a r d o n a v o r m u s i q a a s a r l a r i n i ( s i m f o n i y a , o r a t o r i y a ) n i v u j u d g a k e l t i r d i . S a n ’a t d a g i u l u g ‘ v o r l i k t e a t r, k i n o , b a d i i y a d a b i y o t f o j i a v i y l i k b i l a n y o n m a – y o n t u r a d i : e s t e t i k a n i n g b u i k k i m e z o n i y t u s h u n c h a s i o ‘r t a s i d a o ‘ z i g a x o s d i a l e k t i k a l o q a d o r l i k m a v j u d b o ‘ l i b , u l a r m i l l i y l i k v a u m u m i n s o n i y l i k x u s u s i y a t l a r i g a k o ‘r a f a r q l a n a d i l a r. M a s a l a n , S h e k s p i r v a S h a y x z o d a a s a r l a r i b i r v a q t n i n g o ‘ z i d a h a m u l u g ‘ v o r l i k n i h a m f o j i a v i y l i k n i n a m o y o n e t a d i . F a r q , U l u g ‘ b e k n i n g o ‘ l i m i b i l a n O t t e l o n i n g q i s m a t i d a , x o l o s . . . S a n ’a t d a g i u l u g ‘ v o r l i k b a d i i y m a z m u n v a s h a k l n i n g b a r c h a i m k o n i y a t l a r i v o s i t a s i d a i f o d a l a n a d i , l e k i n b u n d a h a l q i l u v c h i r o l n i g ‘o y a o ‘ y n a y d i . M u h i m a h a m i y a t l i g ‘o y a y u k s a k r u h l a n g a n , m u u k a m m a l s h a k l n i n g z a r u r l i g i n i y u z a g a k e l t i r i b , s a n ’a t a s a r i d a r a j a s i n i n g y u k s a k l i g i b e l g i l a b b e r a d i . B u h o l a t h a y o t i y h a q i q a t d a n q o c h i s h g a e m a s , u n g a x i z m a t q i l i s h g a d a ’ v a t e t a d i . Me’morchilikdagi ulug‘vorlik yuksak ahamiyat kasb etadi: Samarqanddagi Registon maydoni, Go‘ri Amir maqbarasi, Imom Buxoriy majmui, Buxorodagi Minorai Kalon, Xivadagi Kalta Minor, Shahrisabzdagi Bibixonim, Oqsaroy, Toshkentdagi Yevropa va Osiyo me’morchiligining yangi an’alarini uyg‘unlashtirgan Milliy Bank binosi, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Misrdagi ehromlar, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizeyi, o‘rta asr gotik bosh cherkovlari shular jumlasidandir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ulug‘vorlik tushunchasiga faqat miqyos, ko‘lam va o‘lchovining kattaligi bilan yondashish uning qamrovini chegaralab qo‘yadi. Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr ehromlari o‘zining keng miqyosliligi bilan kishilarni hayratga solsa, Go‘ri amir, Shohizinda, Ichan qal’a, Registon maydoni, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bolo hovuz machiti insonda yuksak darajada nafosat va go‘zallik tuyg‘ularni shaklantiradi. Tubanlik – insonda kuchli nafratlanish tuyg‘ularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Nafosatshunoslik ka tegoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his–tuyg‘u paydo qiladigan boshqa tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni xunuklik bilan ay nanlashtirib bo‘lmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda yengil no xushlik tuyg‘usini paydo qilsa, tubanlik esa kuchli nafratlanish hissini uyg‘otadi. Tabiat, hayvonot va nabotot olamidagi xunuk lik tu banlikka aylanmaydi. Insondagi xunuklik esa tubanlik daraja siga borib yetadi. Daryoning suvi loyqalangani, ko‘kalamzorlarga to‘kilgan axlat, qurbaqa, ilon xunuk ko‘ringani bilan undan odamlar nafratlanmaydilar. Gohida m uhtojlik inson tabiatidagi yovuz maylni qo‘zg‘atib yuborishi natijasida insonni tubanlashtiradi. Ayniqsa, m amlakat boshiga og‘ir kulfat tushganda undan o‘z moddiy manfaatlari yo‘lida foydalanuvchi kimsalar (2001 yil 11 sentyabrda AQShda sodir bo‘lgan fojea sabab o‘g‘ri «tadbirkorlar» magazinlarni talashgan edi–H.B.) tubanlikka misol bo‘ladi. Fojeaviylik va kulgililik tushunchalari F o j e a v i y l i k m u a m m o s i h a r d o i m f a l s a fi y - e s t e t i k t a f a k k u r s o h i b l a r i n i n g e ’ t i b o r i n i j a l b q i l i b k e l g a n . D e y a r l i b a r c h a b u y u k i j o d k o r l a r y a r a t g a n a s a r l a r d a f o j e a l i o h a n g l a r m a v j u d . M a s a l a n , o ‘ z b e k a d i b i M a q s u d S h a y x z o d a n i n g « J a l o l i d d i n M a n g u b e r d i » v a « M i r z o U l u g ‘ b e k » a s a r l a r i d a f o j e a l i o h a n g l a r b o s h d a n o x i r i g a q a d a r s e z i l i b t u r a d i . M a z k u r d r a m a l a r m a x s u s f o j e a a s a r i s i f a t i d a y a r a t i l m a g a n b o ‘ l s a h a m , a s l i d a , f o j e a l i o h a n g l a r u l a r d a u s t i v o r d a r a j a d a i f o d a l a n g a n . S h a y x z o d a k a b i i j o d k o r f o j e a l i l i k r u h i d a v o q e l i k n i i d r o k e t i s h g a m o y i l d i r. S a n ’a t n i n g t u r i n a m o y o n b o ‘ l a d i g a n f o j e a l i t o ‘q n a s h u v l a r, q i y o f a l a r, v a z i y a t l a r n i e n g t o ‘ l a v a c h u q u r b a d i i y i n ’ i k o s e t i s h e h t i y o j i d a n k e l i b c h i q a d i . S o f o k l n i n g f o j e i y a s a r l a r i , S h e k s p i r n i k i d a n q a n c h a l i k f a r q l a n m a s i n , u l a r o ‘r t a s i d a u m u m i y l i k b a r i – b i r m a v j u d d i r. H a r q a n d a y f o j e a z a m i n i d a a l o h i d a f o j i a l i t o ‘q n a s h u v y o t a d i v a u n i n g e n g m u h i m t o m o n i k o ‘ l a m l i l i k v a i j t i m o i y a h a m i y a t g a m o l i k l i g i d i r. X e g e l f o j e a l i l i k n i m o h i y a t l i k u c h l a r t o ‘q n a s h u v i n i n g n a t i j a s i , d e b b i l a d i . C h u n k i , b u t o ‘q n a s h u v l a r k u r a s h i n i n g q a n d a y t u g a l l a n i s h i p i r o v a r d i d a i n s o n i y a t i s t i q b o l i , t a q d i r i b i l a n b o g ‘ l a n i b k e t a d i . B u h o l f o j i a s a n ’a t i n i n g f a l s a fi y j i h a t d a n e n g h a j m l i t u r i g a a y l a n t i r a d i k i , u n d a i j o d k o r g a h a y o t n i n g i n s o n i y a t n i b u t u n t a r i x i d a v o m i d a h a y a j o n l a n t i r a d i g a n t u b m a s a l a l a r n i o ‘ z o l d i g a q o ‘ y i b , h a l q i l i s h i m k o n i n i b e r a d i . F o j e a q a h r a m o n i k o ‘p i n c h a i j o b i y t u s d a t a s v i r l a n a d i , u o ‘ z d a v r i n i n g i j o b i y o r z u - u m i d l a r i , u y o k i b u q i r r a l a r i n i o ‘ z i d a m u j a s s a m l a s h t i r g a n k u c h l i , y o r q i n , u l u g ‘ v o r s h a x s n i n a m o y o n e t a d i . L e k i n f o j e a t o ‘q i m a s i d a b o s h q a t u r d a g i q a h r a m o n l a r k a m a k s e t t i r i l g a n b o ‘ l i b , o ‘ z t a q d i r l a r i b i l a n t o m o s h a b i n d a o ‘ t a z i d d i y a t l i h i s – t u y g ‘u l a r q o ‘ z g ‘a y d i . U l a r n i n g m u d h i s h k i r d i k o r l a r i , s o d i r e t a y o t g a n y o v u z l i k l a r i i n s o n d a q a t ’ i y n o r o z i l i k , h a t t o n a f r a t l a n i s h n i v u j u d g a k e l t i r i s h i b i l a n b i r q a t o r d a u l a r n i n g q i l m i s h l a r i g a a c h i n a s a n , q a b i h , j i r k a n c h s h a r o i t t a ’ s i r i g a t u s h i b , u l a r o ‘ z l a r i d a g i g o ‘ z a l i n s o n i y f a z i l a t l a r d a n b e g o n a l a s h g a n l i g i n i a n g l a y s a n . F o j e a v i y l i k n i n g s a n ’a t d a g i r a v n a q i U y g ‘o n i s h d a v r i d a n k o ‘ z g a t a s h l a n a b o r d i . B u v a q t d a a b a d i y k o ‘r i n g a n f e o d a l m u n o s a b a t l a r z a m i n i y e m i r i l a b o s h l a g a n e d i . B u d a v r g a k e l i b , i n s o n g a m u n o s a b a t t u b d a n o ‘ z g a r d i , x i s s i y o t l i v o q e a – h o d i s a l a r g a n i s b a t a n e ’ t i b o r b i l a n n a z a r t a s h l a y d i g a n , i n s o n n i u l u g ‘ l a y d i g a n , u n i n g c h e k s i z i m k o n i y a t l a r i n i k u y l a y d i g a n i n s o n p a r v a r l i k e s t e t i k a s i q a r o r t o p d i . . . U y g ‘o n i s h d a v r i g a k e l i b f o j e i y a s a r l a r y a n g i t a r i x i y v a z i y a t n i , q a d i m g i g a n i s b a t a n b o s h q a s h a x s m a v q e i n i i f o d a l a y d i . A g a r a v v a l l a r i f o j e a d a s h a x s h a l i o ‘ z i n i j a m i y a t d a n a j r a t m a g a n v a s h u n i n g u c h u n u y o k i b u a x l o q i y g ‘o y a – i d e a l n a m o y o n d a s i s i f a t i d a a m a l q i l g a n b o ‘ l s a , U y g ‘o n i s h d a v r i f o j e a s i d a s h a x s i y e h t i r o s v a i r o d a b o s h o h a n g s i f a t i d a j a r a n g l a y d i : t a r k i d u n y o a z o b i d a n , o ‘r t a a s r t a b a q a v i y c h e k l a n g a n l i g i d a n o z o d b o ‘ l g a n i n s o n o ‘ z i r o d a s i n i , o ‘ z l i g i n i o ‘r n a t i s h g a u n g a h a l i h a m q a r s h i t u r g a n v o q e l i k b i l a n t o ‘q n a s h a d i , b o s h q a o d a m l a r n i n g o r z u v a i n t i l i s h l a r i b i l a n m u q a r r a r k u r a s h g a k i r i s h a d i . B u y e r d a q i s m a t v a t a q d i r g a e n d i o ‘r i n q o l m a y d i , f o j e a m a n b a i – i n s o n n i n g o ‘ z i , u n i n g y e r k u r r a s i d a g i h a y o t i , o ‘ z m a q s a d i s a r i i n t i l a y o t g a n o d a m l a r t o ‘q n a s h u v i , u l a r b o s h q a l a r g a v a o ‘ z l a r i g a n i s b a t a n s o d i r q i l a d i g a n y o v u z l i k l a r d i r. S h u n d a y z i d d i y a t l i q a r a m a – q a r s h i l i k l a r g a b o y U y g ‘o n i s h d a v r i f o j e a s i n i n g e n g t o ‘ l a , b a d i i y q u d r a t l i i f o d a s i S h e k s p i r i j o d i d a o ‘ z a k s i n i t o p g a n . . . S a n ’a t d a f o j e a v a f o j e i y q a h r a m o n o b r a z i n i i f o d a l a s h q o ‘ y i d a g i j i h a t l a r b i l a n b e l g i l a n a d i : – f o j e i y a s a r h a y o t v a i j t i m o i y a l o q a l a r n i q a m r a b o l i s h i v a r e a l t a s v i r l a s h i ; – i n s o n s h a x s i n i t o ‘ l a q o n l i r a v i s h d a i f o d a l a s h i ; – d a v r i n i n g y o r q i n i n s o n p a r v a r o r z u l a r i b i l a n a x l o q q o i d a l a r i o ‘r t a s i d a g i t o ‘q n a s h u v n i n g n a t i j a s i n i y o r i t i s h i ; – m a ’n a v i y j a s o r a t , g ‘u r u r l i , e r k p a r v a r i n s o n t i m s o l i n i y a r a t i s h i ; – i n s o n i y i d e a l g a i n t i l i s h v a u n g a b o ‘ l g a n i s h o n c h n i n g m u s t a h k a m l i g i . S a n ’a t d a g i f o j e a v i y l i k i n s o n i y a t v a j a m i y a t n i n g d o i m i y h a m r o h i v a u m r y o ‘ l d o s h i b o ‘ l i s h i m u m k i n d e g a n i l m i y t a x m i n l a r a n c h a g i n a . C h u n k i u o ‘ z o r z u l a r i n i r o ‘ y o b g a c h i q a r i s h u c h u n i n t i l i s h i , k u r a s h i d o i m o o b e k t i v t a r i x i y z a r u r i y a t b i l a n t o ‘q n a s h a d i . I n s o n i y a t t a r a q q i y o t i n i n g u y o k i b u b o s q i c h d a u n i n g m u q a r r a r t a r z d a i m k o n i y a t l a r i t a r i x i y c h e k l a n g a n l i g i s a n ’a t d a f o j e a l i o h a n g l a r t u g ‘ i l i s h i g a b i t m a s – t u g a n m a s z a m i n v a z i f a s i n i o ‘ t a y d i . Shuning uchun ham ilg‘or tafakkur doim hayotni o‘zlashtirish, o‘lim havfini qisqartirish haqida o‘ylab kelgan. O‘lim qayg‘usidan farqli o‘laroq fojiiy qayg‘u– iztirobning maxsus bo‘lib, ulug‘vorlikning barbod bo‘lishi bilan bog‘liq: u– hayotning yo‘qolishi yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy voqelikning barbod bo‘lishidir. Estetik qayg‘urish esa bu yerda yo‘qotishning o‘ziga xos turi sifatida namoyon bo‘lib, u iztirobli qayg‘uning konkretlashuvidir. Fojiaviylik estetika kategoriyalari orasida ulug‘vorlik bilan qator yaqinlikka ega. Haqiqiy ulug‘vorlik fojiaviylikning davomi, desak mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Shu bois estetikasida fojiaviylik kategoriyasining ulug‘vorlik kategoriyasidan keyin o‘rganilishi bejiz emas. Ulug‘vorlikning barcha xususiyatlari fojiaviylikning ham u yoki bu ko‘rinishi orqali namoyon bo‘ladi. Fojiaviylik mezoniy tushunchasining estetikasidagi markaziy muammosi– insonning imkoniyatlarini har tomonlama kengaytirish (san’at, badiiy adabiyot, jamiyat va tabatga nisbatan munosabatda), qahramonlik, buyuklik tushunchalarining qat’iy va o‘zgarmas chegaralarini buzib, uning mohiyatini yanada yaqinlashish, tashabbuskor va bunyodkorlikni rag‘batlantirish, hayotda umidvorlik va unga muhabbat tuyg‘ularini rivojlantirishdan iboratdir. Fojeiy qahramon kelajakka yo‘l tashlaydi, u eskirgan chegaralarni daf etadi. U doimo insoniyat kurashining oldida yuradi. Fojeaviylikning yana bir xususiyati shundaki, u insonga borliqning mazmunini ochib berishda yaqindan ko‘mak beradi. Shaxs rivoji jamiyat va insoniyat o‘rtasidagi munosabatga bog‘liq ekanligini, jamiyat taraqqiyoti inson hisobiga emas, balki inson va inson orqali rivojlanishi zarurligi bevosita fojiaviylik tushunchasi orqali yanada konkretlashtiriladi. Bu esa pirovardida inson va insoniyat muammolarini insonparvarlik yo‘li bilan xal etishga olib keladi. Fojiaviylikda jamiyat va insoniyatning ezguligini himoya qiluvchi xususiyat mujassam. Mahmud Torobiy qo‘zg‘aloni natijasiz tugashi, uning o‘zi esa fitna qurboni bo‘lishi ajdodlarimiz qismatidagi fojiadir. Mahmud Torobiy g‘anim qo‘lida emas, o‘z qavmidan chiqqan–nurga emas, zulmatga talpingan kaltabin johil Olovxon Yusuf qo‘lida halok bo‘ladi. Biroq, Torobiy timsolidagi fojia xiyonat, sotqinlik,diyonatsizlik, zulm va zo‘ravonlik boshidan kechirgan va unga qarshi kurashgan millat, xalq va Vatan fojiasidir. Yoki istiqlol muqaddas tutgan, o‘lkaning milliy, diniy zaminidagi taraqqiyot uchun kurashgan va xalq orasidagi g‘oyat katta mavqega ega bo‘lgan jadid ma’rifatchilarining fojiasi ham jamiyatni to‘qimtabiat «muhabbat»dan xalos etishning natijasi edi. Fojiaviylik kategoriyasining falsafiyligi shundaki, u: – insoniy fazilatlardagi yo‘qotilgan narsalarning o‘rnini qoplab bo‘lmasligini ko‘rsatib beradi; – abadiyatga daxldor shaxslarni tavsiflaydi va baxolaydi; – sodir bo‘lgan voqea–hodisaning yakuniga qarab qahramon xarakterining ochib beradi; – dunyo manzarasi va inson hayotining mazmuni bo‘yicha falsafiy mushohada qilishga undaydi; – man etilgan tarixiy zidditlarni fosh etadi; – tushkunlik xolati va qayg‘u tuyg‘ularini paydo qilsa–da, Ayni paytda tantana va quvonch, hayotdan umidvorlik, hayotga muhabbat xislarini ham yuzaga keltiradi. – odamlarni yovuzlik, qabohat va ma’naviyatsizlikdan forig‘ qiladi. Kulgililik . Bu bordagi mavjud nazariyalar kulgililikning predmetini obektiv xususiyat sifatida yoki shaxsning subektiv imkoniyatlari natijasi yohud subekt va obekt o‘zaro aloqadorligining natijasi sifatida ko‘rib chiqiladi va mazkur metodologik yondoshuv kulgililikdagi ko‘pma’nolikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Estetik tafakkur tarixida kulgililik bir qadar keng o‘rganilgan. Jumladan, Aflotun ojiz va layoqatsizlarni kulgili odamlar, deydi. Nodonlik esa insonni kulgili qiladi. Biroq, kulgililikning mohiyati, uning kelib chiqishi sabablari haqida Aflotun biror-bir fikrni aytgan emas. Quldorlik tuzumi zodagonlarining namoyondasi bo‘lgan Aflotun uchun kulgililikning demokratik mohiyati begona edi. Aristotel fikricha, kulgi ayrim xatoliklar hamda kishilarga ozor yetkazmaydigan va zarar keltirmaydigan xunuklikni keltirib chiqaradi. Insondagi jahldorlik, suskashlik, qizg‘onchiqlik, subutsizlik, izzattalablik, shuhratparrastlik kabi illatlar kulgililik uchun obekt bo‘ladi. Aristotel fikricha, kulgi–axloq hududlarini bezarar buzishdir. Aristotel estetikasida kulgi inkor etilib, komediyaning xarakteri nazariy jihatdan asoslanadi. Aristotelning fikriga ko‘ra, har qanday ozod inson hazil bilan ro‘baro‘ kelishi mumkin. Bu xolatda kulgi insonning shaxsiy ehtiyojini qondiradi. Qiziqchi esa–boshqalarning ermagi, ovunchog‘idir. O‘rta asrlarga kelib kulgililikka insonning Xudoga bo‘lgan e’tiqodini susaytiruvchi vosita sifatida qaraldi, «Islom dini kulgini inkor etadi», – degan fikrlar ham yuzaga keldi. Aslida esa Islom dinining muqaddas manba’larida kulgi va kulgilik ulug‘lanadi. Jumladan, hadislarda «Kulduruvchi ham, yig‘latuvchi ham Olloh taolodir!», –deyiladi. Bundan tashqarii qiyomat kunida ummatlarning ahvoli, ularning sirot ko‘prigidan o‘tishiga doir «Sirot – jahannam ko‘prigi xususida» deb nomlangan hadisi sharifda Abu Xurayra rivoyat qilishicha, yuzi jahannam otashiga qaratilgan bir bandning «Yo rabb, meni jahannamning tutuni zaharlab, alangasi kuydirayotir, yuzimni o‘tdin o‘zga tomong‘a qaratg‘il, meni baxtiqaro banda qilib qo‘ymag‘il»– deb iltijo qilaverganidan Olloh taolo kulib yuborgani, Ollox taoloning kulgani uni jannatga kirish uchun izn berilganligining alomati ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi. Shundan so‘ng «Ul jannatga kirgach, falon narsalarni ham tilayvergil, deyilg‘aydir, ul tilag‘aydir. So‘ng Yana falon va falon narsalarni ham tilaverg‘il, deb aytilg‘aydir, ul jamiki tilaklarini aytib tugatmaguncha, tilak qilaverg‘aydir. Shundan so‘ng Ollox taoloning o‘zi: «Mana bu ham senga, anavi ham senga!»– deb ne’matlar ato etg‘aydir»: bu odam eng keyin jannatga kirgan jannat ahlidan bo‘lishi ta’kidlanadi. Demak kulish Xudodan, kuldirish esa faqatgina bandasiga nasib etgan tuyg‘udir Mumtozchilik (klassisizm) estetikasi komediyaga « bebosh omma », mas’haraboz va jozibador malay sifatida munosabat bildiradi. Ma’rifatparvarlik estetikasi esa kulgililikni estetik ideallarga qarama–qarshi yo‘llar orqali ochib berishga, kulgililik kundalik ikir–chikirlar emas, balki oliy darajadagi tuyg‘u sifatida e’tirof etiladi. Lessingning fikriga ko‘ra, kulgi kasallikni davolamaydi, lekin u sog‘lom organizmni yanada mustahkamlaydi. I.Kant kulgililikning tabiatini latifa misolida ochib berishga harakat qiladi, F.Shiller esa xajviyani voqelik bilan ideal orasidagi qarama–qarshilik orqali ko‘rsatib o‘tadi. G.Gegel kulgililikning asosini zohiriy ishonch va botiniy to‘laqonli bo‘lmaganlik orasidagi qarama–qarshilik orqali ifodalaydi. Kishilik jamiyati fojia va kulgining haqiqiy hukumdori hisoblanadi. Inson kulishga va kuldirishga qodir bo‘lgan yagona mohiyatdir. Kulgililik voqelikning obektiv ijtimoiy qadriyati hisoblanishi barobarida tabiat bilan qisman aloqa bog‘laydi. Bu aloqa to‘g‘ridan–to‘g‘ri emas, balki bilvosita amalga oshadi. Ayniqsa, hayvonlarning tabiiy xususiyati insoniy hatti–harakatlar bilan yaqinlashadi va ular estetik baho obektiga aylanadi. Masalan, tulkiga xos ayyorlik, quvlik, chaqqonlik inson faoliyatida kulgililik prizmasidan o‘tib, estetik baxo oladi. K u l g i l i l i l k b o s h q a n a f o s a t l i h o d i s a l a r s i n g a r i f a q a t o b e k t i v t o m o n g a e g a b o ‘ l m a y, s u b e k t i v t o m o n l a r n i h a m o ‘ z i d a b i r l a s h t i r a d i . K u l g i l i l i k n i n g s u b e k t i v t o m o n i – k e n g m a ’n o d a g i h a z i l ( y u m o r ) t u y g ‘u s i d i r. ( M o l e r h a z i l t u y g ‘u s i n i i n s o n n i h a y v o n d a n a j r a t i b t u r a d i g a n x u s u s i y a t i d e b a t a g a n e d i . ) H a z i l – i n s o n l a r a r o m u n o s a b a t l a r n i t a b i i y v a e r k i n i d r o k e t i s h i , t u r l i b e o ‘ x s h o v z i d d i y a t l a r n i a n g l a g a n x o l d a u l a r g a n i s b a t a n o q i l o n a k u l g i b i l a n j a v o b b e r i s h q o b i l i y a t i d i r. H a z i l t u y g ‘ u s i j u d a m u r a k k a b a q l i y t u y g ‘u b o ‘ l i b , u n d a s h a x s o ‘ z i n i n g b u t u n b o r l i g ‘ i b i l a n n a m o y o n b o ‘ l a d i , u d a i n s o n n i n g h i s – t u y g ‘u s i , a q l i y m a d a n i y a t i , o r z u – u m i d l a r i v a t a b i a t i a k s e t a d i . S h u n i n g u c h u n h a m i n s o n n i n g n i m a u c h u n k u l a y o t g a n l i g i g a q a r a b , u n i n g q a n d a y i l l a t v a q a n d a y f a z i l a t g a e g a e k a n l i g i n i b i l i s h m u m k i n b o ‘ l a d i . I n s o n n i n g t u r l i s a b a l a r g a k o ‘r a k u l g i s i q i s t a y d i . M a s a l a n , t o ‘ y i m l i v a m a z a l i o v q a t l a n i s h d a n r o h a t l a n i b k u l a d i g a n o d a m l a r h a m u c h r a y d i , c h u n k i b u n d a y o d a m l a r u c h u n k u l g i h a y o t n i s o f fi z i o l o g i k – j i s m o n i y i d r o k e t i s h i f o d a s i b o ‘ l i b x i z m a t q i l a d i . K u l g i l i l i k b e v o s i t a b i r o r b i r h o d i s a – i n s o n n i n g t a s h q i k o ‘r i n i s h i b i l a n u n i n g a s l m o h i y a t i o ‘r t a s i d a g i n o m u v o fi q z i d d i y a t n a t i j a s i d a y o k i a m a l d a g i v o q e l i k b i l a n y u k s a k e s t e t i k o r z u l a r g a m o s k e l i s h i k e r a k b o ‘ l g a n v o q e l i k o ‘r t a s i d a g i m u h i m t a f o v u t l a r h a m d a k e l i s h m o v c h i l i k l a r n i t a b i i y a n g l a s h n a t i j a s i d a v u j u d g a k e l a d i . B a ’ z i – b i r o d a m l a r o ‘ z i n i n g p a s t k a s h , j o h i l , l o q a y d , x u d b i n m o h i y a t i n i t a s h q i v i q o r, o l i f t a l i k , t a k a b b u r l i k b i l a n « b e z a b » k o ‘r s a t m o q c h i b o ‘ l a d i . B u k a b i o d a m l a r n i u c h r a t g a n d a h a m i n s o n d a b e i h t i y o r k u l g i t u y g ‘u s i y u z a g a k e l a d i . B u n d a y k u l g i l i x o l a t g a o ‘s h a o d a m n i n g i c h k i o l a m i b i l a n u n i n g t a s h q i k o ‘r i n i s h i o ‘r t a s i d a g i b e o ‘ x s h o v l i k s a b a b b o ‘ l a d i . M a z k u r n i s b a t n i n g y a n a b i r o ‘ z i g a x o s j i h a t i s h u n d a k i , k u l g i l i x o l a t d a n o l g a n z a v q i m i z g a s o g ‘ l o m m a ’n o d a g i « x u d b i n l i k » h i s s i h a m q o ‘ s h i l i b k e t a d i . C h u n k i b i z b a c h k a n a , k a l o n d i m o g ‘ , o v s a r s i f a t o d a m n i n g a s l m o h i y a t i n i a n g l a s h q o b i l i y a t i m i z b i l a n m a ’n a v i y – i n s o n i y j i h a t d a n u o d a m d a n y u k s a k r o q e k a n l i g i m i z o ‘ z i m i z u c h u n h a m i s h a y o q i m l i d i r. S h u j i h a t i g a k o ‘r a k u l g i i n s o n n i r u h a n k o ‘ t a r a d i , u n g a i n s o n i y g ‘u r u r t u y g ‘u s i b a g ‘ i s h l a y d i . Shuningdek, qo‘rquv bilan kulgi bir–biriga o‘ta qarama–qarshi tushunchalar bo‘lib, agar inson yaramas va hunuk hodisalar ustidan kulishga o‘rganib olsa, u bu illatlardan qo‘rqishni tark etadi va ular bilan kurashga bel bog‘laydi. K u l g i o ‘ z t a b i a t i j i h a t i d a n d e m o k r a t i k m a z m u n g a e g a b o ‘ l i b , b a r c h a o d a m l a r n i b i r – b i r i g a q o v u s h t i r i b b a r a v a r l a s h t i r a d i , c h u n k i k u l i s h a y o t g a n o d a m l a r o ‘ z a r o t e n g l a s h a d i l a r. K u l g i e s k i l i k b i l a n k u r a s h n i n g o m i l k o r v o s i t a s i g i n a b o ‘ l i b q o l m a y, b a l k i i n s o n n i n g k u c h – q u d r a t i v a o z o d l i g i t i m s o l i h a m d i r. K u l g i b e q i y o s r a n g o – r a n g l i k , x i l m a – x i l q i r r a l a r g a e g a b o ‘ l i b , m a y i n , r a g ‘ b a t l a n t i r u v c h i , h u s h f e ’ l h a z i l t u y g ‘u s i d a n t o r t i b , t o a y o v s i z a c h c h i q i s t e h z o g a c h a b o ‘ l g a n k e n g d o i r a d a a m a l q i l a d i . K u l g i l i l i k o ‘ z i n i n g b a r c h a x i l m a – x i l k o ‘r i n i s h l a r i b o y l i g i b i l a n s a n ’a t n i n g m e ’m o r c h i l i k d a n b o s h q a d e y a r l i h a m m a t u r l a r i d a n a m o y o n b o ‘ l a d i . B i r o q , u o ‘ z i n i n g e n g t o ‘ l a b o ‘ l g a n e s t e t i k i f o d a s i n i k o m e d i y a d a t o p a d i . K o m e d i y a o ‘ z m a v z u i n i j a m i y a t d a g i v a i n s o n d a g i b e o ‘ x s h o v l i k l a r, n o m u t a n o s i b l i k d a n o l a d i . K u l g i l i l i k n i n g n a m o y o n b o ‘ l i s h s h a k l l a r i n i n g x i l m a – x i l l i g i u l a r n i n g s a n ’a t d a r a n g – b a r a n g t a r z d a a k s e t i l i s h i n i y u z a g a k e l t i r a d i . K o m e d i y a b i l a n k u l g i b i r – b i r i d a n a j r a m a y d i g a n e g i z t u s h u n c h a l a r d i r. K u l g i k o m e d i y a d a t a s v i r l a n a y o t g a n v o q e a – h o d i s a l a r m o h i y a t i n i o c h i b b e r i s h n i n g h a l q i l u v c h i v o s i t a s i , t a s v i r l a n a y o t g a n o b e k t g a n i s b a t a n e s t e t i k b a h o l a s h n i n g v a m u a l l i f m u n o s a b a t i i f o d a s i n i n g a s o s i y s h a k l i b o ‘ l i b x i z m a t q i l a d i . K o m e d i y a s a n ’a t i d a k u l g i n i a s o s i y e s t e t i k v o s i t a q i l i b i s h g a s o l i s h u n i n g i j t i m o i y a h a m i y a t i n i p a s a y t i r m a y d i , c h u n k i k u l g i d u n y o n i n g b a r k a m o l e m a s l i g i n i t a ’ k i d l a b q o l m a s d a n , b a l k i u n i q a y t a q u r i b y a n g i l a s h n i h a m k o ‘ z d a t u t a d i . K u l g i n i n g ‘ k o m e d i y a d a g i o ‘r n i k o ‘p j i h a t l a r d a n u n i n g o ‘ z i g a x o s i j t i m o i y b u r c h – v a z i f a l a r i d a i f o d a t o p a d i . K o m e d i y a , b i r i n c h i n a v b a t d a , b a d i i y t a n q i d v a o ‘ z – o ‘ z i n i t a n q i d q i l i s h n i n g o ‘ z i g a x o s s h a k l i d i r. K o m e d i y a l a r n i n g a s o s a n t a n q i d i y y o ‘n a l g a n l i g i n i k o ‘p i n c h a o ‘ t a s o d d a l a s h t i r i b , k o m e d i y a y o m o n h u l q , y o m o n o d a m , y o m o n h o d i s a l a r n i t o ‘g ‘r i d a n – t o ‘g ‘r i , b e v o s i t a t u z a t i s h g a , y a x s h i l a s h g a o l i b k e l a d i d e b t u s h u n a d i l a r v a t u s h u n t i r a d i l a r. O b e k t i v k u l g i l i l i k k u l g i q u r o l i b e v o s i t a o ‘ z l a r i g a q a r s h i q a r a t i l g a n o d a m l a r g a , u l a r f a h m – f a r o s a t i g a y e t i b b o r m a s l i g i h a q i d a g a p i r g a n i d a L e s s i n g h a q fi k r n i a y t g a n i s h u b h a s i z d i r. K o m e d i y a n i n g b o s h v a z i f a s i u t i l i t a r – m a i s h i y m o h i y a t i e m a s , b a l k i e s t e t i k y o ‘n a l i s h d a d i r, y a ’ n i k o m e d i y a a x l o q – o d o b d a n s a b o q b e r i b q o l m a y, h a y o t d a g i k u l g u l i l i k n i i l g ‘a b o l i s h d a g i q o b i l i y a t n i o ‘s t i r a d i , o d a m l a r d a h a z i l t u y g ‘u s i k a b i q i m m a t b a h o f a z i l a t n i h a m r i v o j l a n t i r a d i . K o m e d i y a a s a r l a r i n i n g b u y u k i j o d k o r l a r i n a f o s a t l i b a h o l a r i n i n g a n i q l i g i v a t o ‘g ‘r i l i g i b i l a n a j r a l i b t u r a d i l a r. U l a r h e c h m a h a l a c h c h i q , s a v a g ‘ i c h , i s t e h z o l i k u l g i n i f a q a t m a y i n h a z i l v a m u r u v v a t l i t a b a s s u m g a l o y i q h o d i s a l a r g a n i s b a t a n i s h l a t m a g a n l a r v a a k s i n c h a , a y o v s i z , k e s k i n q o r a l a n i s h i l o z i m b o ‘ l g a n h o d i s a l a r n i t a s v i r l a y o t g a n l a r i d a m a y i n h a z i l v a m u r u v v a t l i t a b a s s u m d a n b u t u n l a y y u z o ‘g i r g a n l a r. K u l g i n i n g b a d i i y s h a k l l a r i o r a s i d a s a t i r a a l o h i d a o ‘r i n g a e g a . U m u m n a z a r i y m a ’ n o d a s a t i r a v o q e l i k n i b a d i i y t a s v i r l a s h t u r i b o ‘ l i b , u n d a h a y o t n i n g s a l b i y h o d i s a l a r i u s t i d a n k u l i s h – b u n d a y h o d i s a l a r a s o s i d a y u k s a k i n s o n n i n g o r z u l a r i g a z i d e k a n l i g i n i b o ‘r t t i r i b k o ‘r s a t i s h m a q s a d i y o t a d i . S a t i r a h a r x i l k o ‘r i n i s h l a r d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i m u m k i n . U n g a l i r i k a h a m , e p o s h a m , d r a m a h a m b e g o n a e m a s . S a t i r a m a r k a z i d a d o i m h a y o t n i n g s a l b i y v o q e a – h o d i s a l a r i j o y l a s h g a n b o ‘ l i b , b u t u n f o s h q i l i s h k u c h i u l a r g a q a r s h i q a r a t i l g a n b o ‘ l a d i . S h u n i n g u c h u n k o m e d i y a s a n ’a t i g a x o s t a n q i d i y l i k , y o ‘n a l g a n l i k s a t i r a d a e n g t o ‘ l a v a e n g a n i q i f o d a t o p a d i . S a t i r a n i a s o s a n k u l g i f o s h e i t b q o ‘ y a d i , l e k i n k u l g i b u j a r a y o n d a q a h r – g ‘a z a b d a n a j r a l m a g a n h o l d a n a m o y o n b o ‘ l a d i . B a d i i y a d a b i y o t d a s a t i r a e n g h a j m l i k o m e d i y a t u r l a r i d a n s a n a l a d i . A t o q l i y o z u v c h i l a r G o g o l , C h e x o v, S a l t i k o v – S h c h e d r i n , B u l g a k o v, A .Q a h h o r, S h . B o s h b e k o v l a r n i n g i j o d i d a m a z k u r j a n r u m u m b a s h a r i y m u a m m o l a r n i k o ‘ t a r i s h d a r a j a s i g a c h i q a d i v a b u b i l a n m i l l a t , x a l q , m a ’n a v i y a t f o j e a s i g a y a q i n l a s h a d i . S a t i r a j a n r i v o q e l i k n i a n g l a s h n i n g b a r c h a e s t e t i k s h a k l l a r i d a n u n u m l i f o y d a l a n i s h n i t a l a b e t a d i . D a s t l a b , k u l g i l i l i k n i n g b a r c h a t u r l a r i – z a r d a l i h a z i l t u y g ‘u s i , a c h c h i q k i n o y a , n o z i k h a z i l t u y g ‘u s i k a b i l a r i s h g a s o l i n a d i . S a t i r a y e n g i l l i k , o ‘ t k i r fi k r l i l i k v a h a z i l d a n i s t i s n o b o ‘ l m a y, u l a r b i l a n q o ‘ s h i l i b k e t g a n h o l d a f o s h q i l i s h b u r c h i n i o g ‘ i s h m a y a m a l g a o s h i r a v e r a d i . S a t i r a b a d i i y u m u m l a s h t i r i s h n i n g a l o h i d a t u r i s i f a t i d a m u m k i n q a d a r k e n g m u s h o h a d a e t i l a d i . S h u b o i s d a n s a t i r a o b e k t i b o ‘ l g a n k i m s a l a r g o h i d a y i r i k r a m z i y u m u m l a s h m a l a r d a r a j a s i g a k o ‘ t a r i l a d i . Z e r o , s u d h o ‘r, z i q n a , q i z g ‘o n c h i q o d a m l a r n i k o ‘ r g a n i m i z d a « Q o r i i s h k a m b a » n o m i n i b e j i z t i l g a o l m a y m i z . C h u n k i b u b i l a n o ‘s h a t e g i s h l i o d a m n i n g « Q o r i i s h k a m b a » g a o ‘ x s h a g a n x i s l a t l a r i b o r l i g i g a i s h o r a q i l i b , u n i s a t i r i k j i h a t d a n u m u m l a s h t i r i s h g a u r i n g a n b o ‘ l a m i z . S a t i r a m a z m u n i n i n g x u s u s i y a t i u n i n g m u b o l a g ‘a ( g i p e r b o l a ) v a g ‘a r o y i b o t h a j v i ( g r o t e s k ) k a b i k e s k i n b o ‘r t t i r i s h v o s i t a l a r i d a n k e l i b c h i q a d i . J a m i y a t r i v o j l a n i b b o r i s h i j a r a y o n i d a s a t i r a n i n g o b e k t i b i l a n b i r g a u n i n g s u b e k t i h a m o ‘ z g a r i b b o r a d i . H o z i r g i d a v r d a u m u m i n s o n i y m a q s a d – m a n f a a t l a r n i n g u s t u v o r l i g i u m u m i n s o n i y q a d r i y a t l a r v o s i t a s i d a j a h o n x a l q l a r i h a y o t i d a n t o b o r a m u s t a h k a m o ‘r i n e g a l l a b b o r a y o t g a n e k a n , i n s o n i y a t n i n g m a n a s h u b o s h t a r a q q i y o t y o ‘ l i n i t o ‘s a d i g a n b a r c h a c h i r i k , e s k i r i b q o l g a n , d o g m a g a a y l a n g a n n a r s a l a r, x o l a t l a r a d a b i y o t v a s a n ’a t n i n g o ‘ t k i r v a h a y o t c h a n s a t i r a o b e k t i b o ‘ l i b q o l a v e r a d i . Kulgi–insoniy voqelik. Inson o‘zining aqli yordamida kuladi. U, albatta, o‘zining ahmoqligidan ham kulishi mumkin, biroq bu kulgi telbaning mazmunsiz kulgisi hisoblanadi. Kulgidagi lazzatning manbaida masxara, istehzo kabi obektlarning ustidan afzallik tuyg‘usi yotadi. Kulgi – biror–bir bema’nilik bilan to‘qnashuv natijasida yuzaga keluvchi yoqimsiz tuyg‘ulardan halos bo‘lishdir. Kulgililik botinining zohirga o‘tishi, vosita va maqsadining nomuvofiqligidir. Kulgililik tabiatan insonparvarlikka borib taqaladi.U inson huquqlari hamda tajavuzkor (reaksion) kuchlarga qarshi kurashishdagi qadimiy qurol, hisoblanadi. Kulgi ulug‘lantiradi va hotirjam qiladi; unda ko‘tarinkilik va sokinlik singari kuchli dushman yo‘q. Og‘ir vaziyatlarda hazil, askiya, mutoyiba, xushchaqchaqlik, quvnoq suhbat, hozirjavoblik inson ruxini yuksaltiradi. Inson boshqa insonda kulgini mutloqo bir–biriga o‘xshamaydigan ikkita uslub orqali paydo qiladi: bexosdan, ya’ni o‘zining noqulay hatti–harakati tufayli; to‘la onglangan xolatda, ya’ni o‘zining zukkoligi va gapga chechanligi bilan. Zukkolikning yumoriga asoslanishi shundaki, u holatning tanqidiga to‘g‘ri yondoshadi, uning kamchiliklarini ko‘ra oladi, xolatni kulgi bilan amalga tushunarli xolda ko‘rsatib bera oladi. Zukkolik kulgilili xolatlarda qochirim, kinoya, luqma yordamida vaziyatni o‘nglashi va undan chiqib keta olishi mumkin. Mazkur jihatlarning umumlashmasi quyidagi to‘rtta asosni yuzaga keltiradi: Kosa tagidagi nim kosa gaplar. Bunda biron narsa haqida gapiriladi-yu, ammo mazmun boshqa ma’noga qaratilgan bo‘ladi. Byurokratiyaning sarsongarchiliklaridan bezor bo‘lgan shoirning qo‘yidagi misrasi fikrimizga misol bo‘ladi: Bir tomon iljaysa, ikkinchi tomon Qotib turaverar–unga bir tiyin, Ikki ministrlik aro sargardon Bo‘lgan mo‘rkon kabi burnimga qiyin. Kishining kamchiliklarini uning ko‘ngliga botmaydigan so‘zlar orqali ifodalash bilan ham kulgililikni ko‘rsatish mumkin. Chustiyning «Xurragim» g‘azalida kulgining subekti – xurrak otuvchi chiroyli tashbeh bilan ifodalanadi: Uyga sig‘may, nayza sanchib tomni teshding nogahon: Shul zamon sirlik faner topdi jarohat, xurragim. Ko‘kka chiqdingu malaklar uyg‘onib ketti bari, Qayda bo‘lsang, bo‘ldi ko‘p uyquga g‘orat, xurragim. Hazil–mutoyiba. Kulgililikda hazilning o‘rni beqiyos. Hazil insonlarni fikrlashga, so‘zlarni o‘rinli qo‘llashga, qiziqarli iboralar bilan fikrni bayon etishga undaydi. Hazilning qo‘pol ko‘rinishi masxara hisoblanadi. Kinoya, piching, kesatiq so‘zni hazil orqali ifodalashda muhim vositalardir. Kulgililik estetikaning murakkab mezoniy tushunchalaridir. Agar go‘zallik, ulug‘vorlik va fojiaviylik ham tabiatda, ham jamiyatda, ham insonda namoyon bo‘lsa, kulgililik faqat inson va jamiyatga xosdir. Kulgi muayyan konkret shaxs yoki holatga yo‘naltirilgan bo‘ladi, u kishining eng og‘riq nuqtasiga, kamchiligiga boradi. Bundan tashqari, kulgi o‘zining samimiyligi, beg‘uborligi va demokratik xususiyatga ega ekanligi bilan ham ahamiyatlidir. Kulgililik rassomlikda, adabiyotda, kino va teatrda oshkora, yaqqol ko‘rinadi. Musiqada esa kulgililik bir qadar kamroq namoyon bo‘ladi. Cholg‘u musiqasidagi kulgililikni idrok etish uchun tinglovchi tayyor bo‘lishi lozim. Kulgililikni aks etirmaydigan yagona san’at turi bu–me’morchilikdir. Qiyshiq, besunaqay bino insonga xizmat qilmaydi. U tomoshabinga ham, u yerda yashaydiganga ham falokat olib kelishi mumkin. Me’morlik jamiyat ideallarini to‘g‘ridan–to‘g‘ri aks ettirar ekan, biror nimani tanqid ham inkor ham etolmaydi, bevosita kalaka ham qila olmaydi. Kulgililik–yuksak taraqqiy etgan tanqidnining ibtidosini o‘zida namoyon qiladi. Kulgi – tanqidning estetik shaklidir . Kulgi tabiatiga ko‘ra tabaqalanishga qarshi, mansab va amal oldida bo‘yin egmaydi. Kulgi tengsizlik, zo‘ravonlik, manmanlik, amalparastlik, nodonlikning barcha shakllariga qarshi ko‘rishuvchi buyuk kuch sifatida maydonga chiqadi. Abdulla Avloniyning «Hajviyot»idagi «Ko‘rning uzri», «Bir munofiq tilidan», «Bilimsiz oliftalarga», «Haqiqiy ma’nosi», «Dangasaman», «Soqovraport» kabi maqolalarida asrimiz boshida xalqimiz ahvoli to‘g‘ridan–to‘g‘ri kulgi ostiga olinadi. Yoki buyuk adib Abdulla Qahhor ijodida shunga mos misollar talaygina Masalan, yaxshilikni bilmaydigan yozuvchilar to‘g‘risida «Bu odam» to‘nkarilib qolgan to‘ng‘izga o‘xshaydi, o‘nglab qo‘yadiganlarning qo‘lini sasitadi». Jurnal yoki gazetani o‘z saviyasiga moslab olgan muharrirlar to‘g‘risida bunday deydi: «Redaksiya eshigini o‘z bo‘yiga moslab qurib olgan, katta yozuvchilar bu eshikka sig‘maydi». Talantsiz yozuvchilar to‘g‘risida «Mana bu odam ko‘chadan o‘tib keta turib oyog‘i toyib soyuz eshigining ichkarisiga yiqilgan. Xaligacha chiqib ketmaydi.» va h.k. Ma’lumki, «Gulmisiz–rayhonmisiz, jambulmisiz» deb nomlangan askiyapayrov so‘z o‘yini o‘zbek milliy askiya san’atining gultojisi hisoblanadi. Bunda zukkolik, zakiylik nafaqat fazilat sifatida, balki u kulgi xissini yuzaga keltiruvchi faol, badiiy shakli sifatida ham namoyon bo‘ladi. Shuningdek, yumor tuyg‘usi har qanday iste’dodning ajralmas hamrohi, desak mubolag‘a qilmaymiz. Iste’dodli odam yumor tuyg‘usidan benasib bo‘lishi mumkin emas va aksincha, yumor tuyg‘usiga ega bo‘lmagan odam iste’dodli bo‘la olmaydi. Kulgining bir qancha turlari mavjud bo‘lib, hazil va hajviya ularning ichida eng asosiysi hisoblanadi. Bulardan tashqari, mas’hara, o‘xshatma (parodiya), piching, kesatiq, hazil–mutoyiba, xajviy rasm (karikatura), mubolag‘a, latifa, askiya kabilar kulgililikni paydo qiluvchi muhim omillardir. Hazil–kulgililik yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u mohiyatan biror abekt yoki subektning kamchiligi yoxud yutug‘ini do‘stona, og‘riqsiz fikr orqali ifodalaydi. Hazil o‘zining samimiyligi, beozoriligi bilan kulgining boshqa turlari ichida eng jozibalisi hisoblanadi. Hazilning asosida tanqid mavjud bo‘lib, u me’yorga asoslangandagina o‘zining ijobiy samarasini beradi. Bu asos o‘zida beg‘arazlik, samimiylik, to‘g‘rilik va hayotiylikni mujassam etishi lozim. Insonning tashqi va ichki olamidagi ayrim qusurlar, kasbi yoki kundalik faoliyatidagi kulgiga daxldor jihatlar hazil uchun sabab bo‘ladi. Bunga qo‘yidagi xolat misol bo‘la oladi. Bir vaqtlar Toshkentda Penson degan fotojurnalist o‘tgan bo‘lib, u 20–yillardanoq shu sohada ishlagan, respublikada bormagan joyi qolmagan, qanday yirik hodisa bo‘lmasin, hammasini suratga olib, gazetaga bostirardi, suratlarining tagiga esa «Foto Pensona» degan imzo qo‘yardi. Shu bois uning laqabi ham «Foto Penson» bo‘lib ketgandi. Abdulla Qahor shu odamga quyidagicha hazil she’r yozgan: Suvrati olamga mashxur gazetu jurnaldin, Qayga borsam, shunda hozir foto Pensonim mening. Xajviya –jamiyat, inson faoliyatidagi illatlar va ularning oqibatlari, olam mukammalligi va inson ideallariga nomuvofiq kelishini ko‘rsatib beruvchi kulgi turidir. Lekin mas’hara, mazax kabi kulgi turlari ham borki, ular estetik tarbiya vositasi bo‘lolmaydi. Aksincha, ular mohiyatan insonni qoralashga, uni hafa qilishga, obro‘sizlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Bu kulgining o‘ta ziddiyatli va g‘ayriaxloqiy ko‘rinishidir. Shu bois mas’hara fisqu–fasodning muqaddimasi sanaladi. Mazah qilish ibosiz so‘z bilan insonga daxl etmoq demakdir. Mazah qilish, kalaka qilish, o‘zganing ustidan, jismoniy kamchiligidan kulish mas’haraning real voqelikdagi ko‘rinishlaridir. Kulgililikning barcha shakllari ular qanchalik erkin namoyon bo‘lish imkoniyatlariga ega bo‘lib borsalar, shunchalik ko‘p ahamiyat kasb etadilar. Rivojlangan hazil tuyg‘usi, hayotning kulgili tomonlarini nozik ilg‘ab olish va fahmlash qobiliyati rivojlanib borgan sari shaxsning ma’naviy–ruhiy sog‘lomligi hamda barkamolligi yuksalib boraveradi. Umuman olganda, estetikaning tushunchalari (kategoriyalari) doimiy hamkorlikda mustahkamlanib boradi. Ayniqsa, bu jarayonda go‘zallik kategoriyasi bog‘lovchilik vazifasini bajaradi. Shuning uchun fojiaviylikda, ulug‘vorlikda, hunuklikda ham go‘zallik unsurlarining uchrashi bejiz emas FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI : 1. «Qur'oni karim». (A.Mansur taijima va izohlari). «Cho'lpon». Tosheknt, 1992 2. A.Gxosh. Chelovecheskiy sikl. Kazan. 1992 3. A.Navoiy. Lisonut-tayr. Т ., 1984. 4. A.Sh.Juzjoniy. Tasavvuf va inson. Т ., «Adolat», 2001 5. A.Shimmel. Jononmeningjonimda. Т ., «Sharq», 1999. 6. Abdulhay Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim. I-II kitob. Т ., «Movarau nnahr», 2005. 7. Abdurahmon Jomiy. O'zFA X.S.Sulaymonov nomidagi qo'lyozmalar instituti . Т ., 1997. 9. Abu Ali Ibn Sino. Falsafiy qissalar. (A.Irisov taijimasi. Т ., 1980). 10. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. Т ., 1993. 11. Abul Muhsin Muhammad Baqir ibn Muhammad Ali Bahouddin Balogardon. Т ., «Yozuvhi», 1993. 12. Aziziddin Nasafiy «Zubdat ul haqoyiq» 1.1997. 13. Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat. Т., 1992.

E stetika: Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari Reja 1. 1."Estetika" fanining obekti va falsafiy moxiyati. "Estetika" xakidagi karashlar tarixi 2. 2 .Estetika kategoriyalarining an’anaviy va zamonaviy tasnifi vauning turlari :Guzallik,ulugvorlik,fojieaviylik,kulgulilik 3. Guzallik va uning mukobillari. Fojeaviylik (tragediya) kategoriyasi. Kulgililik kategoriyasi. 4. Estetika kategoriyalarining uzaro alokadorligi .

E stetika kategoriyalarining tasnifi Har bir fanning muayyan tadqiqot obekti bo‘lib, bu obekt tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo‘ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror- bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Chunki, bu kate - goriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni o‘rab turgan olamda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to‘g‘ri tahlil etishga ko‘mak beradi. Estetika ham falsafiy fan sifatida o‘zining qonun va kategoriyalariga ega. Estetika kategoriyalari (go‘zallik, hu - nuklik, ulug‘vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. Estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelmoqda. Bu borada go‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, xunuklik kabi an’anaviy ko‘rinish ko‘pgina adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Biroq, bizningcha, mazkur kategorial tasnifdagi ketma–ketlik va ular orasidagi bog‘liqlik o‘zini to‘laqonli ko‘rsatib bera olmaydi. Bugungi kunda go‘zallik – ulug‘vorlik – fojiaviylik – kulgililik; estetik ideal – estetik did – estetik tuyg‘u; san’at – badiiy obraz – ijodkorlik ko‘rinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengroq qo‘llanilmoqda. Estetik kategoriyalarning tasnifi, tizimlari, turlari va xususiyatlari rus nafosatshunos olimlarining qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Ayniqsa, Ye.G.Yakovlev tomonidan estetika kategoriyalarining tizimlashtirilishi bir qadar qiziqarli va kengqamrovliligi bilan muhim ahamiyatga ega. U o‘zi ishlab chiqqan tizimda kategoriyalarni uchta guruxga ajratadi. Bular: 1) obektiv, 2) obektiv- subektiv, 3) subektiv. Bu tizim ushbu jadvalda quyidagicha aks etgan: Nafosat Universal kategoriyalar Go‘zallik Estetik ideal San’at Ulug‘vorlik Estetik did Badiiy obraz Fojeaviylik Estetik tuyg‘u Ijod

Obektiv kategoriyalar Obektiv-subektiv kategoriyalar Subektiv kategoriyalar Ye.G.Yakovlevning fikriga ko‘ra, mazkur tizim shu turda yaratilgan boshqa tizimlardan o‘zining universal-kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb etib, moslashuvchanlik (subordinasiya) va muvofiqlashtiruvchilik (koordinasiya) tamoyilini mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega. Ayniqsa, V.P.Shestakovning estetika kategoriyalari tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga o‘ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Faylasuf bu borada yuыorida nomlari tilga olingan estetika nazariyotchilaridan farqli o‘laroq, kategoriyalarni uch turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko‘rinishlari. Tadqiqot davomida mazkur turkumning har biri alohida taxlil qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik kategoriyaga ajratadi: go‘zallik, fojeaaviylik, kulgulilik, ulug‘vorlik va hunuklik. Mazkur jadvalda V.P.Shestakov tomonidan tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy ko‘rinishi aks etgan: Nafosat DASTLABKI KATEGORIYa Go‘zallik Fojeaaviylik Kulgulilik -UMUMESTETIK KATEGORIYaLAR Ulug‘vorlik Hunuklik

Disgarmoniya Dahshatlilik Mubolag‘a Hazil Forig‘lanish -ESTETIK KATEGORIYaLARNING KO‘RINIShLARI Qahramonlik Ideal Latofat Garmoniya Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan go‘zallik – fojeaviylik – kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar o‘tishi bilan bu an’anaga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga Yu.B.Borev - ulug‘vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, N.I.Kiyaщenko – qahramonlikni, o‘zbek olimlari T.Mahmudov uyg‘unlikni, Abdulla Sher qiziqarlilikni kiritdi. Biz yuqorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, uni tizimlashtirish muammolari, ko‘rinishlari va o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq qarashlar va nazariyalarga bejiz murojaat etmadik. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, kategoriyalar tizimi qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, ularning har birida go‘zallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok etmoqda. Manashu jihatga ko‘ra go‘zallik falsafasini tushuntirishdan avval go‘zallikning muhim mezoniy tushuncha - kategoriya sifatidagi mohiyatini ko‘rib o‘tishni maqsadga muvofiq, deb bildik. Zero, estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelayotganligidan maqsad ham go‘zallikning falsafiy, axloqiy, xatto siyosiy mohiyatini atroflicha o‘rganishga qaratilganligidadir. Go‘zallik - estetikaning markaziy kategoriyasi sifatida

« G o ‘ z a l l i k » n i n g t u g a l i l m i y t a ’r i fi h a q i d a b i r o r – b i r q a t ’ i y fi k r m a v j u d e m a s . B i r o q , g o ‘ z a l l i k n i n g i d r o k e t i l i s h i , t a b i a t d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i , s a n ’a t d a a k s e t i s h i h a m d a u n i n g j a m i y a t r i v o j i g a t a ’s i r i h a q i d a b i l d i r i l g a n fi k r l a r, i l g a r i s u r i l g a n g ‘o y a l a r, y a r a t i l g a n t a ’ l i m o t l a r o ‘ z i n i n g s a l m o g ‘ i b i l a n a h a m i y a t l i d i r. I n s o n v a u n i n g r u h i y – j i s m o n i y, a x l o q i y – e s t e t i k f a o l i y a t i , t a b i a t v a u n d a g i h o d i s a l a r, j a m i y a t v a u n d a r o ‘ y b e r a y o t g a n i j t i m o i y – m a ’n a v i y, s i y o s i y – i q t i s o d i y j a r a y o n l a r g o ‘ z a l l i k k a y o n d o s h u v n i n g t a r i x a n t a r k i b t o p g a n a s o s i y o b e k t l a r i d i r. S h u n i a l o h i d a t a ’ k i d l a s h z a r u r k i , g o ‘ z a l l i k h a q i d a g i q a r a s h l a r v a n a z a r i y a l a r m a r k a z i g a « G o ‘ z a l l i k n i m a ? » d e g a n s a v o l q o ‘ y i l a d i – y u , a m m o u l a r n i n g a k s a r i y a t i d a « N i m a g o ‘ z a l ? » d e g a n j a v o b n i k o ‘r a m i z . S h u n i n g u c h u n h a m o d a t d a , g o ‘ z a l l i k i k k i o m i l a s o s i d a y u z a g a k e l a d i . B u l a r : i n s o n t a f a k k u r i v a m e h n a t i n i n g m a h s u l i n a t i j a s i d a y a r a t i l a d i g a n g o ‘ z a l l i k ; i n s o n t a f a k k u r i d a n t a s h q a r i d a , i n s o n g a b o g ‘ l i q b o ‘ l m a g a n x o l d a y u z a g a k e l a d i g a n g o ‘ z a l l i k . B i r i n c h i s i d a a q l , r u h v a x i s s i y o t u s t u v o r b o ‘ l s a , i k k i n c h i s i d a m a k o n v a z a m o n s a l m o q l i o ‘r i n n i e g a l l a y d i .

O'xshashlar

SIYOSIY MADANIYAT FANINING PREDMETI, MAKSADI VAZIFALARI. «MADANIYAT TUSHUNCHASI»
Psixofiziologiya predmeti va vazifalari.
Psixofiziologiya predmeti va vazifalari
Yosh va pedagogik psixologiyaning predmeti, vazifalari
TILSHUNOSLIK FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI