ФОЛКЛОР ВА РАВИЯҲОИ ИЛМИ ФОЛКЛОРШИНОСӢ













Ф ОЛК ЛОР ВА РА ВИЯ Ҳ О И ИЛМИ Ф ОЛК ЛОРШИНОС Ӣ На қ ш а: 1. Маф ҳ уми фолклор ва фолклоршинос ӣ . 2. Робитаи фолклор бо илм ҳ ои адабиётшинос ӣ , шевашинос ӣ , таърих, санъат ва мардумшинос ӣ . 3. Фолклор – ма ҷ мўаи ҷ инсу жанр ҳ ои манзум ва мансури шифо ҳӣ . 4. Хусусияти асосии фолклор. 5. Равия ва мактаб ҳ ои фолклоршинос ӣ .
Э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ ро фолклор ҳ ам мегўянд. Илмеро, ки э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ ро меомўзад ва тад қ и қ мекунад , «фолклоршинос ӣ » меноманд. Дар фолклоршиносии то ҷ ик истило ҳҳ ои адабиёти да ҳ анакии хал қ , адабиёти лафзии хал қ , э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ , адабиёти гуфтории мардум ӣ ва ғ айра низ дучор мешаван д. Фолклор ( Folk lore) калимаи англис ӣ буда, маънои ҳ и к м ати х ал қ , х и ради х ал қ ро дорад. Ин истило ҳ ро бори аввал соли 1846 олими англис Вилям Томс пешни ҳ од кардааст. Ў баъди шинос шудани нашри дуюми асари «Мифология»-и бародарони Гримм дар шумораи 928-уми рўзномаи «Атенеум» бо тахаллуси «А.Мертон» ма қ олае бо номи « The folklore » навишта, истило ҳ и «фолклор»-ро (« folk »-хал қ , « lore »-хирад, хирадманд ӣ , яъне « folklore » - «хиради хал қ ») истифода намудааст ва ўро бори аввал ба сифати истило ҳ и ифодакунандаи «анъанаи кишоварзони Аврупо ӣ , шеъри қ адимаи хал қӣ , урфу одат, маросим ва эъти қ од ҳ о» шар ҳ додааст. Ҳ амчунин , И.С.Брагинский фолклорро аз ма ҷ м ӯ и урфу одат , маросим ҳ о , бовар ҳ о , зарбулмасалу ма қ ол ва ғ айра , ки аз давраи қ адим сарчашма мегиранд , иборат медонад 1 . Фолклор маф ҳ уми васеъ дорад . Чунонч ӣ , муси қ ӣ , ра қ с , рассом ӣ , на ққ ош ӣ , кандакор ӣ , зардўз ӣ ва ҳ оказоро , ки аз ҷ умлаи э ҷ одиёти хал қ мебошанд , низ фолклор мегўянд . Аммо бештар бо истило ҳ и «фолклор» э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ маш ҳ ур аст . 1 Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии. Москва, 1956, саҳ. 15
Фолклор асар ҳ ои шифо ҳ и и хал қ ист, ки муаллиф надорад. Дар фолклор тахайюлу ҷ а ҳ онбинии гузаштагон , назари он ҳ о ба во қ еа ҳ ои таърих ӣ , андешаю тафаккур , орзую умед , саъю к ӯ шиш , анъанаву суннат , расму оин , дастовард ҳ ои мардуми ма ҳ алл ӣ , корнамо ӣ ва муборизаи о н ҳ о бар зидди беадолати ҳ о муайян карда мешавад. Илми фолклоршинос ӣ бо илм ҳ ои адабиётшинос ӣ , забоншинос ӣ , этнография , ҷ амъиятшинос ӣ , мардумшинос ӣ , таърих , равоншинос ӣ робитаи бевосита дорад. А даби ётш и нос ӣ . Дар илм ҳ о и адабиётшинос ӣ ва фолклоршинос ӣ байт, рубо ӣ , дубайт ӣ , латифа ва қ иссав у ривоят аз жанр ҳ ои муштараки илм ҳ ои мазкур ба ҳ исоб мераванд . Ҳ амчунин образ ҳ ои зиёди фолклор ба адабиёти баде ӣ гузашта , минбаъд та ҳ аввул пазируфтаанд . Ҳ амчунин ашъори дилангези шоирон низ мавриди тава ҳҷҷӯ и омма гашта , бо гузашти сол ҳ о муаллифи он ҳ о фаром ӯ ш шуда, хусусияти фолклор ӣ касб менамоянд . “Ба мисоли панду андарз ҳ о ё худ ашъори к ӯ даконаи зиёде , ки забонзад ва мавриди истифодаи ҳ амагон гардидаанд , вале аз муаллифи он касе ёд наменамояд . Дар ма ҷ м ӯ ъ метавон гуфт , ки аз фолклор ба адабиёти хатт ӣ ҷ инс , жанр, сужет, ва образ ҳ о инти қ ол ёфта , дар баробари ин , жанр ҳ ое , ки дар адабиёти таълиф ӣ зу ҳ ур намудаанд , бо мурури ва қ т ба адабиёти шифо ҳ ӣ гузаштаанд” 2 . Ҳ амин тавр, фолклоршинос ӣ бо адабиётшинос ӣ умумияти бештаре дорад . 2 М.Мавлонова. Фолклори то ик. Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 22 ҷ ҷ
Этнограф и я. Фолклоршинос ӣ бо хусусияти худ ба этнография низ хеле наздик аст. Этнография илмест, ки ҳ аёти маънав ӣ , зисту зиндагон ӣ , расму одат, хусусият ва умумияти мардумро тад қ и қ менамояд . Фолклоршинос ӣ бо ом ӯ зиши осори шифо ҳ ии хал қ маш ғ ул аст . Фолклоршинос ҳ ангоми муайян намудани таъри хи ташаккулу та ҳ аввули асар ҳ ои фолклор ӣ , вижаги ҳ ои ба худ хос ва муштараки осори шифо ҳ ии хал қҳ о ба маводи этнограф ӣ муро ҷ иат менамояд . Дар айни ҳ ол материал ҳ ои фолклор ӣ яке аз манбаъ ҳ ои му ҳ ими омўзиши этнограф ӣ мебошанд, зеро дар он ҳ о расму одат ва ҳ аёти маънавию моддии миллии хал қ инъикос ёфтаанд. Забонш и нос ӣ . Забон ва тарзи баёни осори шифо ҳӣ хусусият ҳ ои ба худ хос дорад . Дар асар ҳ ои фолклор ӣ хусусият ҳ ои забони зиндаи гуфтугў ӣ акс мешавад, бинобар ин фолклоршинос бояд ла ҳ ҷ аю шева ҳ оеро , ки бо он ҳ о асар ҳ ои хал қ ӣ э ҷ од карда мешаванд, хуб донад. Ҳ амчунин барои муайян кардани хусусияти жанр ӣ , та ҳ лилу тад қ и қ намудани мазмуну мундари ҷ аи ғ оявии осори фолклор ӣ ба вижаги ҳ ои забонии он ҳ о тава ҳ ҷҷӯ менамоянд . Ма ҳ з донистани маънои асливу ма ҷ озии вожа ҳ о имкон фаро ҳ ам ме оварад, ки мазмуну мо ҳ ияти жанр ҳ ои фолклор ӣ дуруст дарк карда шавад . Аз ҷ умла дар зарбулмасал ҳ о сухан ма ҷ озан баён мегардад . Аз ин р ӯ , ба фолклоршинос донистани хусусият ҳ ои ма ҷ озиву услубии калима ҳ о ҳ атмист .
Таъри х . Муаррихон ҳ ангоми ом ӯ хтани таърихи гузаштаи хал қ ба сарчашма ҳ ои таърих ӣ , факту далел ҳ о ва маводи сабтшудаи бостон р ӯ й меоваранд . Ҳ ангоми ом ӯ зиши расму оин , маросим ҳ ову ҷ ашн ҳ о бевосита тамоми вижаги ҳ ои ҷ ашну маросим ҳ оро меом ӯ зад ва ма ҳ з бо воситаи э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ аз расму оин ҳ о ого ҳӣ п айдо мекунад. Ҳ амчунин фолклоршиносон ҳ ангоми та ҳ лилу баррасии устура, қ иссаву ривоят ҳ о ва суруд ҳ ои маросимиву таърих ӣ ба таърих муро ҷ иат накарда наметавонанд ва оиди таърихи пайдоишу ташаккули он ҳ о наметавонанд ба нати ҷ а ҳ ои дуруст комёб гарданд . Яке аз далел ҳ ои бар ҷ астаи ин даъво суруд ҳ ои таърих ӣ дар бораи ш ў ри ш и восеъ мебошад, ки зимни ом ӯ зиши ин ш ӯ риш таърихшинос метавонад аз суруд ҳ ои мазкур , ки дар он ҳ о муносибати узвии фолклор ва таърих хеле хуб намудор аст , маводи фаров оне ба даст орад. Ба ҳ амин тари қ омўзиши як ҷ ояи фолклор ва таърих ҳ ам барои фолклоршинос ва ҳ ам барои таърихшинос хеле му ҳ им аст . Ҷ и нс ва ж анр ҳ ои э ҷ оди ёти бадеи и х ал қ . Асар ҳ ои э ҷ одиёти бадеии хал қ ро мутахассисон асосан ба се ҷ инс ҷ удо кардаанд: 1. Эпик ӣ ( ҳ амосав ӣ ) 2. Лирик ӣ ( ғ ино ӣ ) 3. Драммав ӣ . Ҳ ар кадоми ин ҷ инс ҳ ои адаб ӣ боз ба жанр ҳ о ҷ удо мешаванд . Ба ҷ инси эпик ӣ жанр ҳ ои достон , афсона , латифа ,