logo

ФОЛКЛОР ВА РАВИЯҲОИ ИЛМИ ФОЛКЛОРШИНОСӢ

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5498046875 KB
Ф ОЛК ЛОР ВА  РА ВИЯ Ҳ О И ИЛМИ Ф ОЛК ЛОРШИНОС Ӣ
                                    На қ ш а:
1. Маф ҳ уми   фолклор   ва   фолклоршинос ӣ . 
2. Робитаи   фолклор   бо   илм ҳ ои   адабиётшинос ӣ ,
шевашинос ӣ , таърих, санъат ва мардумшинос ӣ .
3. Фолклор – ма ҷ мўаи   ҷ инсу жанр ҳ ои   манзум   ва   мансури
шифо ҳӣ .
4. Хусусияти асосии фолклор.
5. Равия ва мактаб ҳ ои   фолклоршинос ӣ . Э ҷ одиёти   бадеии   шифо ҳ ии   хал қ ро   фолклор   ҳ ам   мегўянд.
Илмеро,   ки   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   хал қ ро   меомўзад   ва   тад қ и қ
мекунад ,   «фолклоршинос ӣ »   меноманд.   Дар   фолклоршиносии
то ҷ ик   истило ҳҳ ои   адабиёти   да ҳ анакии   хал қ ,   адабиёти   лафзии
хал қ ,   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   хал қ ,   адабиёти   гуфтории   мардум ӣ   ва
ғ айра   низ   дучор   мешаван д.
Фолклор ( Folk lore)   калимаи англис ӣ   буда, маънои   ҳ и к м ати
х ал қ ,  х и ради   х ал қ ро  дорад.  Ин истило ҳ ро бори аввал соли 1846
олими   англис   Вилям   Томс   пешни ҳ од   кардааст.   Ў   баъди   шинос
шудани нашри  дуюми  асари «Мифология»-и бародарони Гримм
дар   шумораи   928-уми   рўзномаи   «Атенеум»   бо   тахаллуси
«А.Мертон»   ма қ олае   бо   номи   « The   folklore »   навишта,   истило ҳ и
«фолклор»-ро   (« folk »-хал қ ,   « lore »-хирад,   хирадманд ӣ ,   яъне
« folklore » - «хиради хал қ ») истифода намудааст ва ўро бори аввал
ба   сифати   истило ҳ и   ифодакунандаи   «анъанаи   кишоварзони
Аврупо ӣ ,   шеъри   қ адимаи   хал қӣ ,   урфу   одат,     маросим   ва
эъти қ од ҳ о» шар ҳ   додааст.   Ҳ амчунин , И.С.Брагинский фолклорро
аз   ма ҷ м ӯ и   урфу   одат ,   маросим ҳ о ,   бовар ҳ о ,   зарбулмасалу   ма қ ол
ва   ғ айра ,   ки   аз   давраи   қ адим   сарчашма   мегиранд ,   иборат
медонад 1
. 
Фолклор   маф ҳ уми   васеъ   дорад .   Чунонч ӣ ,   муси қ	
ӣ ,   ра қ с ,
рассом ӣ , на ққ ош ӣ , кандакор ӣ , зардўз ӣ   ва   ҳ оказоро ,   ки   аз   ҷ умлаи
э ҷ одиёти хал қ   мебошанд ,  низ   фолклор   мегўянд .  Аммо   бештар   бо
истило ҳ и   «фолклор»   э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ   маш ҳ ур   аст .
1
  Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии. Москва, 1956, саҳ. 15 Фолклор   асар ҳ ои   шифо ҳ и и   хал қ ист,   ки   муаллиф   надорад.   Дар
фолклор   тахайюлу   ҷ а ҳ онбинии   гузаштагон ,   назари   он ҳ о   ба
во қ еа ҳ ои   таърих ӣ ,   андешаю   тафаккур ,   орзую   умед , саъю к ӯ шиш ,
анъанаву   суннат ,   расму   оин ,   дастовард ҳ ои   мардуми   ма ҳ алл ӣ ,
корнамо ӣ   ва   муборизаи   о н ҳ о   бар   зидди   беадолати ҳ о   муайян
карда мешавад. 
Илми   фолклоршинос ӣ   бо   илм ҳ ои   адабиётшинос ӣ ,
забоншинос ӣ ,   этнография ,   ҷ амъиятшинос ӣ ,   мардумшинос ӣ ,
таърих , равоншинос ӣ  робитаи бевосита дорад. 
А даби ётш и нос ӣ .   Дар   илм ҳ о и   адабиётшинос ӣ   ва
фолклоршинос ӣ   байт,   рубо ӣ ,   дубайт ӣ ,   латифа   ва   қ иссав у   ривоят
аз   жанр ҳ ои   муштараки   илм ҳ ои   мазкур   ба   ҳ исоб   мераванд .
Ҳ амчунин   образ ҳ ои   зиёди   фолклор   ба   адабиёти   баде ӣ   гузашта ,
минбаъд   та ҳ аввул   пазируфтаанд .   Ҳ амчунин   ашъори   дилангези
шоирон   низ   мавриди   тава ҳҷҷӯ и   омма   гашта ,   бо   гузашти   сол ҳ о
муаллифи   он ҳ о   фаром ӯ ш   шуда,   хусусияти   фолклор ӣ   касб
менамоянд . “Ба мисоли панду андарз ҳ о   ё    худ   ашъори   к ӯ даконаи
зиёде ,   ки   забонзад   ва   мавриди   истифодаи   ҳ амагон   гардидаанд ,
вале   аз   муаллифи   он   касе   ёд   наменамояд .   Дар   ма ҷ м ӯ ъ   метавон
гуфт ,   ки   аз   фолклор   ба   адабиёти   хатт ӣ   ҷ инс ,   жанр,   сужет,   ва
образ ҳ о   инти қ ол   ёфта ,   дар   баробари   ин ,   жанр ҳ ое ,   ки   дар
адабиёти   таълиф ӣ   зу ҳ ур   намудаанд ,   бо   мурури   ва қ т   ба   адабиёти
шифо ҳ	
ӣ   гузаштаанд” 2
.   Ҳ амин   тавр,     фолклоршинос ӣ   бо
адабиётшинос ӣ   умумияти   бештаре   дорад . 
2
  М.Мавлонова. Фолклори то ик. Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 22	
ҷ ҷ Этнограф и я.   Фолклоршинос ӣ   бо   хусусияти   худ   ба
этнография   низ   хеле   наздик   аст.   Этнография   илмест,   ки   ҳ аёти
маънав ӣ ,   зисту   зиндагон ӣ ,   расму   одат,   хусусият   ва   умумияти
мардумро тад қ и қ   менамояд . Фолклоршинос ӣ   бо   ом ӯ зиши   осори
шифо ҳ ии   хал қ   маш ғ ул   аст .   Фолклоршинос   ҳ ангоми   муайян
намудани   таъри хи   ташаккулу   та ҳ аввули   асар ҳ ои   фолклор ӣ ,
вижаги ҳ ои   ба   худ   хос   ва   муштараки   осори   шифо ҳ ии   хал қҳ о   ба
маводи   этнограф ӣ   муро ҷ иат   менамояд .   Дар   айни   ҳ ол
материал ҳ ои   фолклор ӣ   яке   аз   манбаъ ҳ ои   му ҳ ими   омўзиши
этнограф ӣ   мебошанд,   зеро   дар   он ҳ о   расму   одат   ва   ҳ аёти
маънавию моддии миллии хал қ  инъикос ёфтаанд. 
Забонш и нос ӣ .   Забон   ва   тарзи   баёни   осори   шифо ҳӣ
хусусият ҳ ои   ба   худ   хос   дорад . Дар асар ҳ ои   фолклор ӣ  хусусият ҳ ои
забони   зиндаи   гуфтугў ӣ  акс мешавад, бинобар ин фолклоршинос
бояд   ла ҳ	
ҷ аю   шева ҳ оеро ,   ки   бо   он ҳ о   асар ҳ ои   хал қ	ӣ   э ҷ од   карда
мешаванд,   хуб   донад.   Ҳ амчунин   барои   муайян   кардани
хусусияти   жанр ӣ ,   та ҳ лилу   тад қ и қ   намудани   мазмуну   мундари ҷ аи
ғ оявии   осори   фолклор ӣ   ба   вижаги ҳ ои   забонии   он ҳ о   тава ҳ	
ҷҷӯ
менамоянд .   Ма ҳ з   донистани   маънои   асливу   ма ҷ озии   вожа ҳ о
имкон   фаро ҳ ам   ме оварад,   ки   мазмуну   мо ҳ ияти   жанр ҳ ои
фолклор ӣ   дуруст   дарк   карда   шавад .  Аз   ҷ умла  дар зарбулмасал ҳ о
сухан   ма ҷ озан   баён   мегардад .   Аз   ин   р ӯ ,   ба   фолклоршинос
донистани   хусусият ҳ ои   ма ҷ озиву   услубии   калима ҳ о   ҳ атмист .      Таъри х .   Муаррихон   ҳ ангоми   ом ӯ хтани   таърихи   гузаштаи
хал қ   ба   сарчашма ҳ ои   таърих ӣ ,   факту   далел ҳ о   ва   маводи
сабтшудаи   бостон   р ӯ й   меоваранд .   Ҳ ангоми   ом ӯ зиши   расму   оин ,
маросим ҳ ову   ҷ ашн ҳ о   бевосита   тамоми   вижаги ҳ ои   ҷ ашну
маросим ҳ оро   меом ӯ зад   ва   ма ҳ з   бо   воситаи   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии
хал қ   аз   расму   оин ҳ о   ого ҳӣ   п айдо   мекунад.   Ҳ амчунин
фолклоршиносон   ҳ ангоми   та ҳ лилу   баррасии   устура,   қ иссаву
ривоят ҳ о   ва   суруд ҳ ои   маросимиву   таърих ӣ   ба   таърих   муро ҷ иат
накарда   наметавонанд   ва   оиди   таърихи   пайдоишу   ташаккули
он ҳ о   наметавонанд   ба   нати ҷ а ҳ ои   дуруст   комёб   гарданд .   Яке   аз
далел ҳ ои   бар ҷ астаи   ин   даъво   суруд ҳ ои   таърих ӣ   дар   бораи
ш ў ри ш и   восеъ   мебошад,   ки   зимни   ом ӯ зиши   ин   ш ӯ риш
таърихшинос   метавонад   аз   суруд ҳ ои   мазкур ,   ки   дар   он ҳ о
муносибати   узвии   фолклор   ва   таърих   хеле   хуб   намудор   аст ,
маводи   фаров оне ба даст орад.  Ба  ҳ амин   тари қ  омўзиши як ҷ ояи
фолклор   ва   таърих   ҳ ам   барои   фолклоршинос   ва   ҳ ам     барои
таърихшинос   хеле   му ҳ им   аст . 
Ҷ и нс  ва  ж анр ҳ ои   э ҷ оди ёти  бадеи и  х ал қ . Асар ҳ ои   э ҷ одиёти
бадеии хал қ ро мутахассисон асосан ба се  ҷ инс   ҷ удо кардаанд: 
1. Эпик ӣ  ( ҳ амосав ӣ )
2.  Лирик ӣ  ( ғ ино ӣ )
3. Драммав ӣ .
Ҳ ар   кадоми   ин   ҷ инс ҳ ои   адаб ӣ   боз   ба   жанр ҳ о     ҷ удо
мешаванд .   Ба   ҷ инси   эпик ӣ   жанр ҳ ои   достон ,   афсона ,   латифа , на қ лу   ривоят ,   қ исса , эпос; ба   ҷ инси   лирик ӣ   жанр ҳ ои   рубо ӣ ,   байт ,
суруд ,   ашула ,   баде ҳ а ;   ба   ҷ инси   драмма   ҳ аммаи   асар ҳ ои   хал қ ие ,
ки   дар   са ҳ на   н амоиш меди ҳ анд , дохил мешаванд.   Ҳ ар   яке   аз   ин
ҷ инс ҳ о   вазифа   ва   хусусият ҳ ои   ба   худ   хосро   со ҳ иб   мебошанд .   Аз
ҷ умла   дар   асар ҳ ои   эпик ӣ   во қ еа ҳ ои   и ҷ тимоиву   таърих ӣ ,   орзуву
омоли   хал қ   зимни амалиёти   қ а ҳ рамони   асар   на қ л   мешавад .   Дар
асар ҳ ои   лирик ӣ ,   андеша ҳ о ,   э ҳ сос от   ва   ҳ ая ҷ они   шахс   ба   таври
баде ӣ   тасвир   мегардад.   Дар   асар ҳ ои   драммав ӣ   манзара ҳ ои
мухталифи   ҳ аёт   ба   воситаи   амалиёти   қ а ҳ рамон   бевосита   нишон
дода   мешавад .   Ҳ амчунин   фолклор   дорои   жанр ҳ ои   махсус и
чистон,   зарбулмасал,   тезгўяк   буда,   аз   ҷ и ҳ ати   ҳ а ҷ м ,   шакл   ва
ва зифаи   ғ оявию   эстетикиашон   аз   дигар   ҷ инс   ва   жанр ҳ о   фар қ
мекунанд   ва   “фарогири   ҳ икмату   та ҷ рибаи   чандинасра   ва
фалсафаи   ниёгон   мебошанд” 3
.   Дар   нати ҷ аи   таъсири
байни ҳ амдигарии   фолклор   ва   адабиёти   бадеии   китоб ӣ   баъзе
жанр ҳ ои   хоси   фолклор   ба   адабиёт   ( монанди   дуб айт ӣ   ва   рубо ӣ ,
байт,   чистон,   латифа)   ва   ҳ амчунин   жанр ҳ ои   ҷ удогонаи   адабиёт
ба фолклор (монанди  ғ азал ,  мухаммас ,  маснав ӣ ) гузаштаанд. 
  Ҳ ар   як   жанри   фолклор ӣ   а ҳ амияти   махсус   дорад .   Жанр ҳ ои
эпи к ӣ   ҳ аёти   хал қ ро   васеътар ,   мукаммалтар   ва   дар   шакли
ҷ амъбасти   баде ӣ   инъикос   мекунанд.   Жанр ҳ ои   ли ри к ӣ   ҳ аёти
оилав ӣ -фардиро ба таври баде ӣ  тасвир ва  ҷ амъбаст карда, олами
ботинии   шахс   ва   ҳ иссиёту   ҳ ая ҷ они   ўро   ифода   менамоянд.
Зарбулмасалу   ма қ ол ҳ о   бошанд   ҷ амъбасти   та ҷ рибаи   ҳ аёт ,
3
  Ҳамон китоб, саҳ. 15 а қ ида ҳ ои   фалсаф ӣ ,   и ҷ тимо ӣ ,   ахло қӣ   ва   эстетикии   омма
мебошанд.   Чистон ҳ о   тасвир и   образноки   ҳ аёти   во қ е ӣ   ва   хулосаи
мушо ҳ идаю   тасаввуроти   инсон   оид   ба   табиат   ва   ҳ одиса ҳ ои
зиндагианд .   Латифа ҳ о   воситаи   тан қ иду   мазаммати   иллат ҳ ои
ҳ аёти   ҷ амъият ӣ   ва   шахс ӣ   буда,   ахло қ и   поки   инсониро   тар ғ иб
мекунанд .   Латифаи   хал қ	
ӣ   хандаи   ма ҳ кумкунандаи   мардум   ба
унвони   нопокии   одамист 4
.
Фолклор   вижаги ҳ ои   ба   худ   хос   дорад .   Махсусияти   асосии
э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ   аз   он   иборат   аст ,  ки   вай   э ҷ одиёти
коллектив ӣ -оммав ӣ   мебошад. Аввалан   ҳ ар   як   асари   фолклор ӣ   аз
тарафи   шахсе   э ҷ од   м ешавад.   Агар  асари   офаридашуда   ба   зав қ и
умум   мутоби қ   бошад   аз   да ҳ он   ба   да ҳ он ,  аз   ма ҳ ал   ба   ма ҳ ал   рафта ,
тадри ҷ ан   г ӯ яндаи   он   номаълум   мешавад .   Сониян,   асар ҳ ои
фолклор ӣ   э ҷ оди   бадеии   а қ лу   идроки   шахси   ҷ удогона   набуда,
балки ма ҳ сули   шуури   коллектив ии одамон аст ва онро г ӯ яндагон
вобаста   ба   шароити   ва қ т   мутоби қ ан   на қ л   мекунанд ,   месароянд
ва   и ҷ ро   менамоянд .   Ма тни   асар ҳ ои   фолклор ӣ   вобаста   ба
ма ҳ орати   г ӯ янда   та ғ йир   мепазирад . 
Дигар   хусусияти   асосии   э ҷ одиёти   бадеии   шифо ҳ ии   хал қ ,
вариантнокии  (бисёрнусхаг ӣ )   он  мебошад. Асар ҳ ои   фолклор ӣ   ба
сабаби   бемуаллиф   будан,   ба   таври   шифо ҳ	
ӣ   э ҷ од   шудан   ва   дар
нати ҷ аи   аз   да ҳ он   ба   да ҳ он   гузашта   па ҳ н   шудани   худ   вариант ҳ о -
нусха ҳ о   пайдо   мекунанд .   Омил ҳ ои   пайдоиши   вариант ҳ о   замон
ва   мав қ еи   сурудан   ё   гуфтани   асар ,   ма ҳ орат   ва   а қ идаи   гўянда ,
4
  Асрор  В., Амонов Р. Э одиёти даҳанакии халқи то ик. –Душанбе: Маориф, 1980, саҳ. 7	
ӣ ҷ ҷ вазъияти   и ҷ тимо ӣ   ва   му ҳ ити   ҷ амъият ӣ ,   та ҷ риба ҳ ои   э ҷ од ӣ   ва
фардии   гўянда   мебошанд.   Та ҳ лили   вариант ҳ о   барои   муайян
кардани   ҷ араёни   инкишофи   а қ ида ҳ ои   эстетикии   хал қ   а ҳ амияти
махсус   дорад .   Бинобар   ин   омўзиши   шароит ҳ ои   пайдоиш ,   и ҷ ро
кардан   ва   па ҳ ншавии   фолклор   яке   аз   масъала ҳ ои   му ҳ имтарини
фолклоршинос ӣ   ҳ исоб   меёбад .
Хусусияти   дигари   фолклор   шифо ҳӣ   будани   он   мебошад.
Э ҷ одиёти   бадеии   хал қ   дар   давоми   аср ҳ о   шифо ҳ	
ӣ   э ҷ од   шуда ,   аз
да ҳ он   ба   да ҳ он   гузашта ,  бо   ҳ амин   ро ҳ   па ҳ н   гардидааст . 
Асар ҳ ои   фолклор ӣ   сабку   услуби   ба   худ   хос   дорад.   Бештар
дар асар ҳ ои   шифо ҳ	
ӣ   нишона ҳ ои   забони   гуфтуг ӯ ии   хал қ   ба   назар
мерасад .   Аз   ин   р ӯ   забони   фолклор   одатан   дар   ҳ ар   давру   замон
шеваву   ла ҳ	
ҷ а ҳ ои   хоси   ма ҳ аллеро ,   ки   э ҷ од   шудааст ,   ниго ҳ
медорад . 
Фолклор   дорои   жанр ҳ ои   махсус ,   аз   қ абили   зарбулма сал   ва
ма қ ол ,   чистон ,   латифа ,   афсона ,   бовар ,   дуо ,   эпос ,   рубо ӣ ,   суруд ,
баде ҳ а ,   ашула   ва   ғ айра   аст ,   ки   баъзе   аз   он ҳ о   ба   адабиёти   хатт ӣ
ҳ ам   гузаштаанд . 
Хал қ и   то ҷ ик   бо   бисёр   хал қҳ ои   ҳ амсоя   муносибат ҳ ои
таърих ӣ ,   мадан ӣ ,   и қ тисод ӣ   ва   сиёс ӣ - и ҷ тимо ӣ   дорад .   Фолклор и
то ҷ ик   махсусан   бо   фолклори   ўзбек   хеле   наздик   аст .   Жанр ҳ ои
афсона ,   латифа ,   зарбулмасал ,   ашула   дар   фолклори   ин   хал қҳ ои
бародар   аз   ҷ и ҳ ати   мазмун ,  сюжет ,  образ   басе   монанди ҳ о   доранд . Таъсири   байни ҳ амдигарии   фолклори   то ҷ ик ,   ўзбек ,   туркман ,
қ азо қ ,  қ ир ғ гиз ,  оза рбой ҷ он   низ   бузург   аст . 
Фолклори   то ҷ ик   бо   фолклори   хал қҳ ои   Аф ғ онистон ,   Эрон ,
Ҳ индустон ,   Покистон   низ   ало қ аи   зич   дорад .   Аз   ҷ и ҳ ати   жанр ҳ о ,
образ ҳ о ,   сюжет ҳ о   ва   ҳ атто   восита ҳ ои   бадеии   тасвир   дар
фолклори   ин   хал қҳ о   ягонаг ӣ   ва   умумият   дида   мешавад .  Як   қ исми
кал они   суруд,   рубо ӣ ,   баде ҳ а ,   зарбулмасал ,   чистон ,   афсона   ва
латифа ҳ ои   то ҷ ик ӣ ,   дар ӣ   ва   форс ӣ   варианти   якдигаранд .   Ин   навъ
ягонаг ӣ   ва   наздик ӣ   бо   таърихи   гузаштаи   ин   хал қҳ о   ва
муносибат ҳ ои   мадан ӣ ,   и қ тисод ӣ   ва   сиёсии   он ҳ о   дар   замон ҳ ои
соби қ   вобаста   мебошад .
Олими   адабиётшинос   А.Самадов   дар   китоби   худ
«Пайванд ҳ ои   дўст ӣ   ва   адаб ӣ »   доир   ба   ало қ а ҳ ои   адабии   то ҷ ику
ўзбек   маълумот ҳ ои   судмандро   оварда ,   оиди   муносибати
э ҷ одиётии   шифо ҳ ии   ин   ду   хал қ   чунин   таъкид   менамояд :
«Равобити   адабии   хал қҳ ои   то ҷ ику   ўзбек   пеш   аз   ҳ ама   дар
э ҷ одиёти   шифо ҳ и и   он ҳ о   мушо ҳ ида   мегардад .   Дар   фолклори   ин
хал қҳ о   бисёр   достону   афсона ҳ о ,  зарбулмасалу   ма қ ол ҳ о ,  латифаю
тарона ҳ о   мав ҷ уданд ,   ки   аз   ҷ и ҳ ати   мазмуну   мундари ҷ а   ва   ғ оя   ба
ҳ амдигар   хеле   наздику   муштараканд .   Ин   аст,   ки   баъзан   моли
кадом хал қ   будани   о н ҳ оро   муайян   кардан   душвор   аст» 5
. 
Мак таби   м и ф олог ӣ .   Дар   ибтидои   асри   XIX   дар   Европаи
Ғ арб ӣ , дертар дар Россия назарияе дар фолклоршинос ӣ  ба ву ҷ уд
меояд, ки он бо номи мактаби мифолог ӣ   шинохта шудааст.   
5
 Самадов А. Пайвандҳои дўст  ва адаб . –Тошканд, Муҳаррир, 2012, саҳ. 14.ӣ ӣ Романтик ҳ ои   немис   бародарон   Вилгелм   Гримм   ва   Якоб
Гр имм,   А.Кум,   В.Шварс,   В.Мангардт,   М.Мюллер   дар   Россия
намояндагони   ин   мактаб   А.Н.Афанасев,   О.Ф.Миллер,
Ф.И.Буслаев,   А.А.Котляревский   ва   А.А.Потебня   асар ҳ ои
фолклориро   ом ӯ хта ,   таъсири   асотирро   ба   он   муайян   кардаанд .
Аз   рўи   а қ идаи   фолклоршиносон   В.Асрор ӣ   ва   Р.Амонов   « Олимон
дар   назди   худ   вазифа   гузошта   буданд,   ки   ривоят ҳ ои   динию
мифологиро   дар   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   хал қ   бар қ арор   намоянд .
Мифолог ҳ о   дар   образ ҳ ои   қ а ҳ рамонони   суруд ҳ ои   эпик ӣ   ва
афсона ҳ о   ташхис   ёфтани   ҳ одиса ҳ ои   гуногуни   табиат :   офтоб ,
осмон ,   рўшно ӣ ,   об,   раъду   бар қ   ва   ғ айраро   медиданд   ва
зимистон ,   торик ӣ ,   абр   ва   ҳ оказоро   душманони   ин   қ а ҳ рамонон
мепиндоштанд .   Масалан ,   баъзе   мифолог ҳ о   ҷ анги   қ а ҳ рамонро   бо
ажда ҳ о   ҳ амчун   ҳ одисаи   табиат ,   ҷ анги   офтобу   абр   маънидод
мекарданд» 6
.
Назари яи   и қ ти бос   ё   м ак таби   м у қ ои сав ӣ -таъри х ӣ .   Дар
мубориза   бо   назарияи   мифолог ӣ   назарияи   и қ тибос   ба   вучуд
омад аст.   Тарафдорони   маш ҳ ури   ин   назария   дар   Европаи   Ғ арб ӣ
Т.   Бенфей   (1809—1881),   дар   Россия   А.   Н.   П и пин   (1833—1904),   В.
Ф.   Миллер   (1848—1913)   ва   дар   охир ҳ ои   фаъолияти   худ   Ф .   И .
Буслаев   (1818—1897)   ва   дигарон   буданд.   Он ҳ о   э ҷ одиёти
шифо ҳ ии   хал қҳ ои   гуногунро   бо   ро ҳ и   му қ оиса   омў хтанд.   Ин
му ҳ а ққ и қ он   аз   фолклори   хал қҳ ои   ҷ а ҳ он   образу   сужет ҳ ои
6
 В.Асрор , Р.Амонов. Э одиёти даҳанакии халқи то ик. –Душанбе, 1980, саҳ. 31.ӣ ҷ ҷ монандро   пайдо   карда,   таърихи   пайдоиш   ва   умумияти   ғ оявию
бадеии   он ҳ оро   муайян   карданд .
Мак таби   таъри х ӣ .   Аз   охири   сол ҳ ои   90- уми   асри   XIX   дар
фолклоршиносии   рус   мактаби   таърих ӣ   мав қ еи   асосиро   иш ғ ол
менамояд .   Бузургтарин   намояндагони   ин   назария   В .   Ф .   Миллер
(1848 — 1913),   М .   Н .   Сперанский   (1863 — 1938),   Н .   П .   Дашкевич
(1852 — 1908)   буданд .   “ Он ҳ о   ма қ сад   доштанд ,   ки   ре ша ҳ ои   таъ -
рихии   сюжету   образ ҳ ои   фолклориро   муайян   кунанд .   В .   Миллер
ва   ҳ амфикрони   ў   дар   асар ҳ ои   худ   кўшиш   кард а анд,   ки   он
факт ҳ ои   таърихиро ,  ки   дар   достон ҳ о ,  афсона ҳ о   ва   дигар   жанр ҳ ои
фолклор   инъикос   ёфтаанд ,  му қ аррар   намоянд . Дар асар ҳ ои   он ҳ о
во қ еа ҳ ои   таъ рих ӣ   ва   ном ҳ о   бо   сю жет   ва   образ ҳ ои   асар ҳ ои
фолклор ӣ  му қ оиса   карда   шудаанд ” 7
.
Мак таби  антрополог ӣ . Асосгузорони мактаби антрополог ӣ
олими англис Э. Тейлор (1832—1917) ва олими шотланд ӣ  Э. Лэнг
(1844—1912) мебошанд 8
. Соли 1871 асари Э. Тей лор «Маданияти
ҷ амъияти   ибтидо ӣ »   аз   чоп   мебарояд.   Э.   Тейлор   дар   асоси
материали фаровон ба хулосае меояд, ки  ҳ амаи   хал қҳ о   аз   ҷ и ҳ ати
зисту   зиндаг ӣ ,   ахло қ ,   дин   ва   э ҷ оди   баде ӣ   умумияти   бисёре
доранд.   “ Шар ҳ и   ин   масъаларо   Э .   Тейлор   дар   умумияти   табиати
одам ӣ , рў ҳ ия   ва   тафаккур   ҷ усту ҷ ў мекунад. Ў чунин масъаларо ба
миён   меоварад,   ки   ҳ амаи   хал қҳ о   дар   ҷ араёни   тара ққ иёти   худ
давра ҳ ои   муайяни   таърихиро   аз   cap   гузарон ида анд,   сабаби   ба
7
  Ҳамон китоб, саҳ. 32
8
 Жураев М. Фолклоршунослик асослари. –Тошкент, Фан, 2009, саҳ. 125 ҳ амдигар   монанд ӣ   пайдо   кардани   бис ёр   сюжет,   образ   ва
персонаж ҳ ои   фолклор ӣ  дар  ҳ амин   аст ” 9
. 
А даби ёт:
1. Асрор ӣ   В.,   Амонов   Р.   Э ҷ одиёти   да ҳ анакии   хал қ и   то ҷ ик.   –
Душанбе: Маориф, 1980.
2. Амонов Р. Лирикаи хал қ и   то ҷ ик .  –Душанбе :  Дониш , 1968. 
3. Жўраев   М.   Фолклоршунослик   асослари.   –Тошкент :   Фан,
2009 .
4. Мавлонова М. Фолклори то ҷ ик .  Комплекси   таълим ӣ - метод ӣ .
–Ху ҷ ан д: Ношир, 2016.
5. Мирзоев   Х.   Таърихи   адабиёти   то ҷ ик .   ( аз   давраи   қ адим   то
асри  VIII).  –Душанбе , 1989.
6. Ра ҳ имов   Д .   Фолклори   то ҷ ик   ( Дастурномаи   т аълим ӣ ).   Нашри
якум .  –   Душанбе : Э ҷ од , 2009.
7. Ра ҳ мон ӣ   Р .   Э ҷ одиёти   гуфтории   мардуми   то ҷ ик .   –   Душанбе :
Сино , 2008.
8. Ра ҳ мон ӣ   Р.     Таърихи   гирдовар ӣ ,   нашр   ва   пажў ҳ иши
афсона ҳ ои   мардуми   форсизабон .   - Душанбе, 2001.
9. Ра ҳ монов   Р .     Назария   ва   сайри   таърихии   устурасозии
форс ӣ -то ҷ ик ӣ .    - Душанбе, 1999.
9
 В.Асрор , Р.Амонов. Э одиёти даҳанакии халқи то ик. –Душанбе, 1980, саҳ. 3ӣ ҷ ҷ 4 . 10. Самадов   А.,   Шерназаров   А.   Тавсия ҳ ои   метод ӣ   доир   ба
ҷ амъ   намудани   э ҷ одиёти   да ҳ анакии   ха л қ .   –Самар қ анд ,
СамДУ , 2014
11. Шерназаров   А.   Э ҷ одиёти   да ҳ анакии   хал қ и   то ҷ ик .   –
Самар қ анд :  СамДУ , 2016

Ф ОЛК ЛОР ВА РА ВИЯ Ҳ О И ИЛМИ Ф ОЛК ЛОРШИНОС Ӣ На қ ш а: 1. Маф ҳ уми фолклор ва фолклоршинос ӣ . 2. Робитаи фолклор бо илм ҳ ои адабиётшинос ӣ , шевашинос ӣ , таърих, санъат ва мардумшинос ӣ . 3. Фолклор – ма ҷ мўаи ҷ инсу жанр ҳ ои манзум ва мансури шифо ҳӣ . 4. Хусусияти асосии фолклор. 5. Равия ва мактаб ҳ ои фолклоршинос ӣ .

Э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ ро фолклор ҳ ам мегўянд. Илмеро, ки э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ ро меомўзад ва тад қ и қ мекунад , «фолклоршинос ӣ » меноманд. Дар фолклоршиносии то ҷ ик истило ҳҳ ои адабиёти да ҳ анакии хал қ , адабиёти лафзии хал қ , э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ , адабиёти гуфтории мардум ӣ ва ғ айра низ дучор мешаван д. Фолклор ( Folk lore) калимаи англис ӣ буда, маънои ҳ и к м ати х ал қ , х и ради х ал қ ро дорад. Ин истило ҳ ро бори аввал соли 1846 олими англис Вилям Томс пешни ҳ од кардааст. Ў баъди шинос шудани нашри дуюми асари «Мифология»-и бародарони Гримм дар шумораи 928-уми рўзномаи «Атенеум» бо тахаллуси «А.Мертон» ма қ олае бо номи « The folklore » навишта, истило ҳ и «фолклор»-ро (« folk »-хал қ , « lore »-хирад, хирадманд ӣ , яъне « folklore » - «хиради хал қ ») истифода намудааст ва ўро бори аввал ба сифати истило ҳ и ифодакунандаи «анъанаи кишоварзони Аврупо ӣ , шеъри қ адимаи хал қӣ , урфу одат, маросим ва эъти қ од ҳ о» шар ҳ додааст. Ҳ амчунин , И.С.Брагинский фолклорро аз ма ҷ м ӯ и урфу одат , маросим ҳ о , бовар ҳ о , зарбулмасалу ма қ ол ва ғ айра , ки аз давраи қ адим сарчашма мегиранд , иборат медонад 1 . Фолклор маф ҳ уми васеъ дорад . Чунонч ӣ , муси қ ӣ , ра қ с , рассом ӣ , на ққ ош ӣ , кандакор ӣ , зардўз ӣ ва ҳ оказоро , ки аз ҷ умлаи э ҷ одиёти хал қ мебошанд , низ фолклор мегўянд . Аммо бештар бо истило ҳ и «фолклор» э ҷ одиёти бадеии шифо ҳ ии хал қ маш ҳ ур аст . 1 Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии. Москва, 1956, саҳ. 15

Фолклор асар ҳ ои шифо ҳ и и хал қ ист, ки муаллиф надорад. Дар фолклор тахайюлу ҷ а ҳ онбинии гузаштагон , назари он ҳ о ба во қ еа ҳ ои таърих ӣ , андешаю тафаккур , орзую умед , саъю к ӯ шиш , анъанаву суннат , расму оин , дастовард ҳ ои мардуми ма ҳ алл ӣ , корнамо ӣ ва муборизаи о н ҳ о бар зидди беадолати ҳ о муайян карда мешавад. Илми фолклоршинос ӣ бо илм ҳ ои адабиётшинос ӣ , забоншинос ӣ , этнография , ҷ амъиятшинос ӣ , мардумшинос ӣ , таърих , равоншинос ӣ робитаи бевосита дорад. А даби ётш и нос ӣ . Дар илм ҳ о и адабиётшинос ӣ ва фолклоршинос ӣ байт, рубо ӣ , дубайт ӣ , латифа ва қ иссав у ривоят аз жанр ҳ ои муштараки илм ҳ ои мазкур ба ҳ исоб мераванд . Ҳ амчунин образ ҳ ои зиёди фолклор ба адабиёти баде ӣ гузашта , минбаъд та ҳ аввул пазируфтаанд . Ҳ амчунин ашъори дилангези шоирон низ мавриди тава ҳҷҷӯ и омма гашта , бо гузашти сол ҳ о муаллифи он ҳ о фаром ӯ ш шуда, хусусияти фолклор ӣ касб менамоянд . “Ба мисоли панду андарз ҳ о ё худ ашъори к ӯ даконаи зиёде , ки забонзад ва мавриди истифодаи ҳ амагон гардидаанд , вале аз муаллифи он касе ёд наменамояд . Дар ма ҷ м ӯ ъ метавон гуфт , ки аз фолклор ба адабиёти хатт ӣ ҷ инс , жанр, сужет, ва образ ҳ о инти қ ол ёфта , дар баробари ин , жанр ҳ ое , ки дар адабиёти таълиф ӣ зу ҳ ур намудаанд , бо мурури ва қ т ба адабиёти шифо ҳ ӣ гузаштаанд” 2 . Ҳ амин тавр, фолклоршинос ӣ бо адабиётшинос ӣ умумияти бештаре дорад . 2 М.Мавлонова. Фолклори то ик. Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 22 ҷ ҷ

Этнограф и я. Фолклоршинос ӣ бо хусусияти худ ба этнография низ хеле наздик аст. Этнография илмест, ки ҳ аёти маънав ӣ , зисту зиндагон ӣ , расму одат, хусусият ва умумияти мардумро тад қ и қ менамояд . Фолклоршинос ӣ бо ом ӯ зиши осори шифо ҳ ии хал қ маш ғ ул аст . Фолклоршинос ҳ ангоми муайян намудани таъри хи ташаккулу та ҳ аввули асар ҳ ои фолклор ӣ , вижаги ҳ ои ба худ хос ва муштараки осори шифо ҳ ии хал қҳ о ба маводи этнограф ӣ муро ҷ иат менамояд . Дар айни ҳ ол материал ҳ ои фолклор ӣ яке аз манбаъ ҳ ои му ҳ ими омўзиши этнограф ӣ мебошанд, зеро дар он ҳ о расму одат ва ҳ аёти маънавию моддии миллии хал қ инъикос ёфтаанд. Забонш и нос ӣ . Забон ва тарзи баёни осори шифо ҳӣ хусусият ҳ ои ба худ хос дорад . Дар асар ҳ ои фолклор ӣ хусусият ҳ ои забони зиндаи гуфтугў ӣ акс мешавад, бинобар ин фолклоршинос бояд ла ҳ ҷ аю шева ҳ оеро , ки бо он ҳ о асар ҳ ои хал қ ӣ э ҷ од карда мешаванд, хуб донад. Ҳ амчунин барои муайян кардани хусусияти жанр ӣ , та ҳ лилу тад қ и қ намудани мазмуну мундари ҷ аи ғ оявии осори фолклор ӣ ба вижаги ҳ ои забонии он ҳ о тава ҳ ҷҷӯ менамоянд . Ма ҳ з донистани маънои асливу ма ҷ озии вожа ҳ о имкон фаро ҳ ам ме оварад, ки мазмуну мо ҳ ияти жанр ҳ ои фолклор ӣ дуруст дарк карда шавад . Аз ҷ умла дар зарбулмасал ҳ о сухан ма ҷ озан баён мегардад . Аз ин р ӯ , ба фолклоршинос донистани хусусият ҳ ои ма ҷ озиву услубии калима ҳ о ҳ атмист .

Таъри х . Муаррихон ҳ ангоми ом ӯ хтани таърихи гузаштаи хал қ ба сарчашма ҳ ои таърих ӣ , факту далел ҳ о ва маводи сабтшудаи бостон р ӯ й меоваранд . Ҳ ангоми ом ӯ зиши расму оин , маросим ҳ ову ҷ ашн ҳ о бевосита тамоми вижаги ҳ ои ҷ ашну маросим ҳ оро меом ӯ зад ва ма ҳ з бо воситаи э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ аз расму оин ҳ о ого ҳӣ п айдо мекунад. Ҳ амчунин фолклоршиносон ҳ ангоми та ҳ лилу баррасии устура, қ иссаву ривоят ҳ о ва суруд ҳ ои маросимиву таърих ӣ ба таърих муро ҷ иат накарда наметавонанд ва оиди таърихи пайдоишу ташаккули он ҳ о наметавонанд ба нати ҷ а ҳ ои дуруст комёб гарданд . Яке аз далел ҳ ои бар ҷ астаи ин даъво суруд ҳ ои таърих ӣ дар бораи ш ў ри ш и восеъ мебошад, ки зимни ом ӯ зиши ин ш ӯ риш таърихшинос метавонад аз суруд ҳ ои мазкур , ки дар он ҳ о муносибати узвии фолклор ва таърих хеле хуб намудор аст , маводи фаров оне ба даст орад. Ба ҳ амин тари қ омўзиши як ҷ ояи фолклор ва таърих ҳ ам барои фолклоршинос ва ҳ ам барои таърихшинос хеле му ҳ им аст . Ҷ и нс ва ж анр ҳ ои э ҷ оди ёти бадеи и х ал қ . Асар ҳ ои э ҷ одиёти бадеии хал қ ро мутахассисон асосан ба се ҷ инс ҷ удо кардаанд: 1. Эпик ӣ ( ҳ амосав ӣ ) 2. Лирик ӣ ( ғ ино ӣ ) 3. Драммав ӣ . Ҳ ар кадоми ин ҷ инс ҳ ои адаб ӣ боз ба жанр ҳ о ҷ удо мешаванд . Ба ҷ инси эпик ӣ жанр ҳ ои достон , афсона , латифа ,