GEOGRAFIYa TA’LIMIDA ILMIY TADQIQOTLARI UYuShTRISh.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.0888671875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: GEOGRAFIYa TA’LIMIDA ILMIY TADQIQOTLARI
UYuShTRISh.
Reja:
1. Geografi y a t a’limi met odik asida ilmiy t adqiqot
uy usht irishning ahamiy at i.
2. Geografi y a o‘qit uv chisi ilmiy t adqiqot lar olib borishda
et ak chi ek anligi
3. Y ek speriment al-y emperik met od, so‘rov nomalar uy usht irish.
4. Pedogogik ek speriment uy usht irish bosqichlari.

Geografiya o` q itish metodikasi bilan geografiya fani uzviy
bog`li q dir. Geografiya o` q itishning mazmuni, o` q uvchilarga geografik
ob`ektlar h odisalar, vo q ealar va ularning sabablarini tushuntirishdan
iborat. SHu ji h atidan olganda o` q uvchilarning yu q oridagilarni o`rganish,
ularni bilish yo`llari q anday tad q i q otga o`xshab ketadi. O` q uvchilar
geografiyani o`rganishda olimlar tomonidan ilmiy ji h atidan tekshirilgan
va ta h lil q ilingan faktlar h am ilmiy xulosalarga asoslanish bilan birga,
ba`zan geografiya manbalarini o`rganish asosida geografik vo q ea va
h odisalardan umumiy h odisalar chi q arishda foydalanish mumkin. Biro q
o` q uvchilarning geografiyani o`rganishi ilmiy tekshirishdan bir muncha
far qq iladi. O` q itish jarayonida o` q uvchilar geografiya fanining ba`zi
tad q i q ot metodlari bilan tanishadilar.
Geografiya o` q ituvchisi, o` q itish metodikasiga oid bo`lgan ilmiy
tad q i q ot ishlarini olib borish uchun zarur ko`nikmalarga ega bo`lishi
kerak. Afsuski barcha geografiya o` q ituvchilari h am bu borada etarli
tasavvurga ega emaslar. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy
tad q i q ot ishlari olib borish uchun q uyidagilarga e`tibor berish kerak:
1. Geografiya o` q ituvchisida o`z ish tajribasiga tan q idiy nu q tai
nazaridan yondoshish xislati mavjud bo`lishi.
2. Bosh q a o` q ituvchilarning, ayni q sa, ilg`or geografiya
o` q ituvchilarining ish tajribasini musta q il o`rganishi.
3. O`z bilimini tinmay oshirib, geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy
metodik va tad q i q ot ishlariga oid adabiyotlar bilan tanishib borish.
4. Pedagogik, psixologiya, didaktika fanlaridan eng mu h im ilmiy
tad q i q ot ishlari bilan tanishish.

Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q otlar
uyushtirishda bosh q a fanlar q atori materialistik dialektika
metodologiyasiga amal q ilinadi. CHunki tad q i q ot metodlari xilma-xil
bo`lishi bilan birga ilmiy bilish metodologiyasi esa fa q at bittaginadir.
Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha diolektik materializm (bilishning
umumiy metodi) asosida ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borishda
eksperimental-emperik metod, tad q i q otning ilk bos q ichlarida, ya`ni
tad q i q ot muammolari bo`yicha faktlar yig`ish jarayonida keng
q o`llaniladi. Bu metod ayni q sa xulosalarini q ayta tekshirish va
ani q lashda q o`l keladi. Empirik metod o`z navbatida maktablar
tajribasini o`rganish va eksperiment metodlariga tayangan h olda
amalga oshiriladi. Geografiya ta`limi metodikasi fani dastlabki
rivojlanishi davrida eksperimental-emperik metodini ko`pro qq o`lladi.
Keyingi yillarda nazariy metodlar asosidagi ilmiy tad q i q otlar ancha
rivojlanadi.
Xususan: bilimlarini didaktik ji h atidan taxlil q ilish or q ali o` q uv
predmetini yaratish, o` q uv materialini manti q an ta h lil q ilish, o` q uv
materialidagi geografik, i q tisodiy, ekologik tushunchalarning ta h lili
shular jumlasiga kiradi. Ayni q sa, o` q ituvchi faoliyati bilan o` q uvchi
faoliyati o`rtasidagi bog`li q lik masalalari, dars ma q sadi bilan mazmuni,
ta`lim metodlari bilan ta`lim vositalari, bilimlarni egallash jarayoni bilan
tarbiya orasidagi alo q alarni tad q i qq ilish nazariy metodlari negizini
tashkil q iladi. Hozirgi kunda geografiya o` q ituvchilari o`z ishlariga
tan q idiy yondashishi or q ali h am ilmiy ishlarni boshlashi mumkin.
Bunday ishlar darslarni rejalashtirish jarayonidan boshlanishi kerak.

O` q ituvchi h ar bir darsning vazifasini, ma q sadini, mazmunini
q anday metod va vositalar q o`llanishini, o` q uvchilarning faoliyati
nimalardan tashkil topishini oldindan ani q lab olish kerak. Eng mu h im
darslar o`rtasidagi alo q adorlik va bog`li q ligining nimalarda aks etishi
darslar rejasida aks etgan bo`lishi lozim. Darslarda geografiya ta`limi
metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot masalalari A.E.Bibik,
M.L.Pancheshnikova, I.V.Dushina, P.Musaev ishlarida atroflicha
umumlashtirilgan. Tad q i q ot metodlarini tanlash q o`yilgan ma q sad va
vazifalarga bog`li q . Eng avvalo, q o`yilgan uslubiy muammo
dolzarbligining ma q sad va vazifalarini belgilash uchun maxsus
adabiyotlarni nazariy ji h atdan ta h lil q ilish zarur. Agar bilim, ko`nikma,
malakalarni shakllantirishning samarali metod va vositalarini
izlamo q chi bo`lsak, avvalo o` q uv jarayonini tuzilishidan boshlamo q
kerak. Buni eksperiment asosida o` q itish, so`rovnoma yordamida
o` q uvchi va o` q ituvchilar bilan su h batlar tarzida uyushtirish mumkin.
Tad q i q ot metodi ichida nazariya metodi etakchi o`rnini egallaydi. U o`z
navbatida bir q ancha metodlarni: xususan adabiyotlarni ta h lili, statistik-
matimatik, tarixiy, ta qq oslash va bosh q alarni o`z ichiga oladi.
Geografiya ta`lim metodikasi bo`yicha tad q i q ot olib boruvchilar,
eng avvalo geografiya, falsafa, didaktika, pedagogika, psixologiya,
manti q , bilish nazaryasi fanlarini chu q ur o`rganib chi q ishi kerak. Ular
tad q i q ot uchun, ta qq oslash, q iyoslashga oid bo`lgan ma`lumotlar
to`planadi. Uslubiy tad q i q otlarda statistik-matematik metodlarning roli
katta. Bunda tajriba o`tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish
natijalarini e`tiborga olish keng q o`llaniladi. Olingan mi q doriy

ko`rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, vositalarning q anchalik
samara berishligini ani q lash imkoniyati tug`iladi. Statistik, matematik
metodning eng mu h im xususiyatlaridan biri shuki, uning yordamida
pedagogika, uslubiy h odisalar o`rtasidagi q onuniyatlarni ochish
imkoniyatlari yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida q o`llanilayotgan ta`lim
metodi o` q uvchilarning bilim va ko`nikmalariga, bilish faoliyatiga faoligi
q ay darajada ta`sir q ilishini o`rganishga yordam beradi.
Geografiya o` q itishda tarixiylik metodining h am o`rni bor. Uning
mazmuni shundaki, va q t o`tish bilan u yoki bu metod h amda vositaning
o`zgarishi va rivojlanishiga tarixiy nu q tai nazaridan yondashib xulosalar
chi q ariladi. Masalan: tad q i q etilayotgan muammoning bundan 30 yil
oldingi h olatini h ozirgi kundagi metod bilan q iyoslab tan q idiy nu q tai
nazardan yondoshish tarixiylik metodining negizni tashkil q iladi.
Ta qq oslash metodi h am tad q i q ot ishlarida keng q o`llaniladi. Ayni q sa,
ilg`or tajribalarni q iyoslash, chet ellarda geografiya o` q itishda
q o`lllanilayotgan metodlarni bizning vatanimizda q o`llanilayotgan
metodlar bilan ta qq oslash samarali natijalar beradi. Eksperimental-
empirik tad q i q ot metodlariga ta`lim jarayonini kuzatish, pedogogik
faoliyatini o`rganish va umumlashtirish, so`rovnoma o`tgazish,
o` q uvchilar bilan su h bat, maktab xujjatlarini o`rganish kabi bosh q a bir
necha metodlardan unumli foydalanish zarur bo`ladi. Kuzatish ilmiy
tad q i q ot metodlari ichida eng keng tar q algan metodlardan biridir.
Kuzatish h ar bir tad q i q otchi uchun ni h oyatda zarur. O` q ituvchining
ma h orati, muvaffa q iyati ko`p ji h atdan kuzatuvchanlikka bog`li q .
Kuzatuvga kirishishdan oldin uning dasturini tuzib chi q ish kerak.

Kuzatish ma q sadi puxta va ani q bo`lishi talab etiladi. Geografiya
ta`limida kuzatish ob`ektlari sifatida o` q uv ish metodlari,
o` q uvchilarning amaliy va musta q il ishlari, h amda ta`lim vositalarini
q o`llash va h okozolar bo`lishi mumkin.
Geografiya tasavvur va tushunchalarning shakllanish jarayoni h am
kuzatish zarur. Kuzat ish dast urlaridan namuna k elt iramiz.
1. a) o` q uv jarayonida mavzular mazmuniga o`zgarishlar
kiritilganmi yangi materiallar, tushunchalarni bosh q acha tarzda
o`rganish, ikkinchi darajali materiallarni chi q arib tashlash;
b) yangi materialni o`rganishda xatoliklar, noani q liklar mavjudmi,
metodlar to`g`ri q o`llanildimi, ular nimalarda o`z aksini topgan;
v) o` q ituvchi o`z rejalashtirishda, h amda dars jarayonida etakchi
tushunchalarni bo`rttirib ko`rsata oladimi;
g) o` q uv materiallar q anday metodlar yordamida ko`rib chi q ildi
ularning h ar biriga taxminan necha foiz va q t sarflandi;
2. a) YAkunlovchi amaliy ishlarning barchasi o`tkaziladimi;
b) q aysi amaliy ishlar o`t q azilmadi, nima uchun;
v) h ar bir yakunlovchi amaliy ish uchun q ancha va q t sarflandi;
g) yakunlovchi amaliy ishlarni bajarishda o` q ituvchi va o` q uvchilar
q anday q iyinchiliklarga uchradilar, bu q iyinchiliklar nimalardan iborat?
d) o` q ituvchi dasturdagi amaliy ishlar mazmuniga va uyushtirish
shakliga o`zgartirish kiritadimi, ularni nima bilan isbotlaydi;
e) dasturdagi bosh q a amaliy ishlarga o` q ituvchilarning munosabati
(ularni q anday shaklda o`tkazadi, yakka tartibda, yoppasiga, sinfda,

uyda, ba h olaydimi q aysilarini o`tkazmaydi, sababi) darsning q ancha
q ismi (foizi) uni bajarishga ketadi.
3. a) dasturda ko`rsatilgan fanlararo bog`li q lik uyushtiriladimi:
b) fanlararo bog`li q lik q anday uyushtiriladi;
v) o` q ituvchining bosh q a fanlarga munosabati og`zakimi, sinfda
yoki uyda topshiri q lar bajarish tarzidami, biologiya, fizika, kimyo
darslaridan foydalanish va h .k.lar.
g) q aysi mavzuda q anday fanlar bilan bog`li q lik yoritilmadi;
darsning q ancha q ismi (foizi) fanlar bog`li q lariga sarflanadi.
d) o` q ituvchi fanlararo bog`li q lik mazmuniga q anday to`ldirish va
o`zgartirishlar kiritdi; ular nimalarda aks etadi.
Geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy tad q i q ot ishlarida so`rovnoma
metodi h am keng q o`llaniladi. So`rovnomalar ilmiy tad q i q otlar
mazmuniga muvofi q o` q ituvchi, metodislar, o` q ituvchilar uchun alo h ida
tuziladi. Bundan ma q sad biror uslubiy muammo bo`yicha ma`lumot
to`plashdir. Masalan: Tabiiy geografiya bo`yicha ta`lim metodlarini
yanada takomillashtirish ma q sadidagi so`rovnomalarda geografiya
o` q ituvchilarga q uyidagi Blits so`rov beriladi.
1. O` q uv chilarning o` q uv faoliy at ini t ashk il q ilishda q anday
met odlardan foy dalanasiz?
a) YAngi materialni o`tishda;
b) bilimlarni tekshirishda.
2. Darsingizda q anday met odlar et ak chi?
3. Darsingizda 6-7-8 sinf o` q uv chilarining ishlaridagi far q
nimalarda ak s et di?

a) karta bo`yicha.
b) darslik bo`yicha.
v) o` q uv kartinalari, jadvallari bo`yicha.
g) ekran q o`llanmalaridan foydalanish bo`yicha ( h ar bir sinf uchun
alo h ida).
4. O` q uv chilar q obily at ini q anday met od v a v osit alar
y ordamida oshiriladi.
5. O` q uvchilarning bilish faoliyati q anday ta h lil etiladi.
a) bilimlarni tayyor h olda berasizmi?
b) materiallarning fa q at bir q ismini tushuntirasizmi?
v) barcha materialni o` q uvchilar musta q il o`rganadilarmi (misollar
bilan h .k.)
O` q uvchilar orasida h am surovnomalar o`tkaziladi, q uyida
o` q uvchilarning sinfda bajarishlari uchun mo`ljallab tuzilgan
so`rovnomadan keltiramiz. So`rovnomalardan olingan natijalar
respublika yoki viloyat maktablarida h ar xil natija beradi.
O`rganilayotgan pedagogik h odisa yoki vo q ealik to`g`ri q o`yilganligini
ko`rsatadi. CHunki h ar bir maktab turlicha sharoitlarda joylashgan.
O` q uv chilar uchun so` rov noma
Darsda yangi material q ay metodda o`rganilganda yaxshi
tushunasiz va eslab q olasiz.
(+ ishorasini materialni yaxshi tushuna olganingizda, - ishorasini
esa o` q uv materialini yaxshi tushuna olmaganingizda q uying).
1. Materialni fa q at og`zaki bayon q ilganda.
2. O` q ituvchi topshirig`iga ko`ra musta q il ish bajarganda.

3. O` q ituvchi su h bat yordamida (o` q ituvchi savoli h amda
o` q uvchidar javobini umumlashtirish tufayli xulosalar chi q arilsin).
4. O` q ituvchi materialini fa q at tayyor h olda berganida (ya`ni h amma
narsani o`zi tushuntiradi).
5. Ayrim topshiri q larni o` q ituvchi topshirig`i asosida karta, darslik,
diafil`mdan musta q il olganda.
6. Sinfdoshlarning ma`ruza va axborotlarini tinglaganda o` q ituvchi
doskaga rasmlar chizib bayon q ilganda, h amda kartinalarni ta h lil
q ilganda.
7. Atlas va darsliklardagi kartalar bilan musta q il ishlaganda.
8. Kinofil`m, diafil`m, diapozitivlar bilan ishlaganda.
9. Sinfda darslik bilan shug`allanganda.
10. O` q ituvchi ra h barligida amaliy ishlar bajarilganda.
11. O`z bilimlariga tayangan h olda yangi materialni musta q il
o`rganganda.
12. Turli metodlarni birgalikda q o`llash natijasida va h .k.
Eslatma: YU q orida ko`rsatilgan metodlardan tash q ari yana q aysi
metodlar q o`llanilganda yangi materialni puxta tushunasiz.
Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha olib boriladigan
tod q i q otlarda pedagogik eksperiment keng q o`llaniladi. Bu metod
kuzatish metodining manti q iy davomidir. Eksperiment yangi
pedogogik tajribani yaratishga yo`naltirilgan bo`lib, u q uyidagi
h olatlarda q o`llaniladi.
1. Tad q i q otchi sinab ko`rmo q chi bo`lgan material o` q uvchilar
yoshiga va bilim savyasiga mos kelishi yoki kelmasligi ani q lanadi.

2. Maktab geografiya kurslaridagi biror mavzuni o`rganishda
tavsiya etilgan yangi metodlar va ko`rgazmali q o`llanmalarni birgalikda
q o`llashning samarasini ani q lash zarurati tug`ilganda va h .k. Bosh q acha
q ilib aytganda, bu metod ta`lim va tarbiya jarayonini ilmiy nu q tai
nazardan, tajribalar yordamida sinab ko`rish zaruriyati tug`ilganda
q o`llaniladigan metoddir.
Eksperimentning muvoffa q iyatli o`tishi, uning ma q sadi, q anchalik
puxta rejalashtirilganligiga, tad q i q ot faraziga, yangilikni o`zida
q anchalik mujassamlashtirganiga bog`li q . Tad q i q otlarda o`rtaga
tashlangan faraz o`z ichiga o` q uvchilar tomonidan egallanishi lozim
bo`lgan bilim va ko`nikmalarni, h amda o`sha bilim va ko`nikmalarni
puxta o`zlashtirishga yordam beruvchi metod vositalarini h am o`z
ichiga olishi kerak. Pelogogik eksperiment xilma-xil tarzda q o`yilishi
mumkin. Uni belgilariga ko`ra q uyidagi guru h larga ajratish mumkin.
1. Va q tga nisbatan: uzo q va q is q a muddatli.
2. O`rganilayotgan h odisalar tarkibiga ko`ra: oddiy va murakkab.
3. Tashkil etish jarayoniga ko`ra:
a) laboratoriyada alo h ida o` q uvchilar guru h i bilan o`tkazish;
b) tabiiy (butun sinf bo`yicha yoki bir necha maktabning turli
sinflari bilan).
v) kompleks tarzda (laboratoriya sharoiti va eksperimentlar o`z
ichiga olgan h olda).
Eksperiment uyushtirishning mu h im sharoitlarida yana biri,
farazga (gipoteza) muvofi q o` q uv uslubiy (o` q uv matinlari, topshiri q lar,
tar q atma, didaktik) materiallar yaratishdan iborat. Eksperiment

uyushtirishning eng keng tar q algan metodlaridan biri ek speriment va
nazorat sinflar tashkil q ilish h isoblanadi. Eksperimental sinflarda o` q uv
materiali tad q i q otchi tavsiya etgan yangi metodlar yordamida
uyushtiriladi. Nazorat sinflarida dars an`anaviy usulda olib boriladi.
Eksperiment va nazorat sinflarida o` q uvchilar soni, ularning bilim
savyasi o` q uvchilarning metodik ma h orati deyarli bir xil bo`lishi kerak.
Aks h olda eksperimentlar ko`zlangan natijaga erishishi q iyin.
Eksperiment nazariy g`oyalarining q anchalik to`g`ri yoki noto`g`ri
ekanligini isbotlashdan iboratdir. Demak, eksreriment, shunday
tad q i q ot metodiki, unda pedagogik jarayonlarning ob`ektiv q onuniy
alo q alari tad q i qq ilinadi.
Barcha metodikaga oid fanlar q atori geografiya ta`lim metodikasi
tara qq iyotini h am eksperimentlarsiz tasavvur q ilib bo`lmaydi. Odatda
nazariya va emperik tad q i q ot birgalikda q o`llaniladi. CHunki tad q i q ot
jarayonida q o`llaniladigan barcha metodlar ta h lil, sintez, induktsiya,
deduktsiya, umumlashtirish, abstraktsiya kabi manti q iy vositalar
yordamida amalga oshiriladi.
Uslubiy tad q i q jarayoni bir necha bos q ichlardan iborat bo`ladi. Ular
prof. L.M.Pancheshnikova tad q i q otlarida yoritilgan bo`lib,
q uyidagilardan iborat. Bular muammoning q uyilishi, tad q i q ot asosi
ob`ektini tanlash tad q i q otning ma q sad vazifalarini belgilash, ish farazini
ilgari surish, kuzatish va eksperimental ishlar tad q i q ot bos q ichlarining
asosini tashkil q iladi. Tad q i q ot yakunida olingan ma`lumotlar va bilimlar
umumlashtiriladi va tad q i q ot natijalari tajriba, tekshiruvlardan

o`tkaziladi. L.M.Pancheshnikova uslubiy tad q i q otni q uyidagi
bos q ichlarda tashkil q ilishni tavsiya etadi.
Demak, geografiya ta`limi bo`yicha olib boriladigan ilmiy
tad q i q otlar bir necha bos q ichdan: muammoning q o`yilishi, tad q i q ot
ob`ekti va so h ani tanlash, tad q i q otning ma q sad va vazifalarini belgilash,
ish farazini olg`a surish va uni o`z shaxsiy tajribasi h am ilg`g`or
pedogogik tajribalar yordamida o`rganish, kuzatish va eksperiment
tashkil etish kabilardan iborat bo`ladi. Ilmiy tad q i q ot olingan natijalarga
asoslangan h olda, nazariy g`oyalarni ilgari surish va ularni amalda
sinash bilan yakunlanadi. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy
tad q i q ot ishlarini rivojlantirishga mash h ur geograf va metodis
N.N.Baranskiy katta h issa q o`shdi. U geografiya o` q itish borasida fa q at
eksperimentlar uyushtirish or q ali ilmiy asoslangan natijalarga erishish
mumkinligini isbotladi, h ozirgi kunda bunday metodlardan keng
foydalanilmo q da. Uslubiy tad q i q otlar maktablar tajribasini o`rganishga
alo h ida e`tibor berilayapti, olingan natijalar ta`lim jarayonida
mukammal sinovlardan o`tmo q da. Tad q i q otlardan olingan yakunlar
o` q uvchilar bilimi, ko`nikmasi, malakalarini q anchalik sifatli bo`lishi
bilan ba h olanadi.

ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston ensikilopediyasi 1996.
2. Pedagogik ensiklopediyasi 1980.
3. O‘zbekiston pedagoklari antologiyasi 1995.
4. Qurboniyozov R. Geografiya ta’limi metodikasi. Toshkent 1993.
5. «Ma’rifat», (Sovet maktabi) jurnallari.
«Geografiya v shkole» jurnallari.

MAVZU: GEOGRAFIYa TA’LIMIDA ILMIY TADQIQOTLARI UYuShTRISh. Reja: 1. Geografi y a t a’limi met odik asida ilmiy t adqiqot uy usht irishning ahamiy at i. 2. Geografi y a o‘qit uv chisi ilmiy t adqiqot lar olib borishda et ak chi ek anligi 3. Y ek speriment al-y emperik met od, so‘rov nomalar uy usht irish. 4. Pedogogik ek speriment uy usht irish bosqichlari.

Geografiya o` q itish metodikasi bilan geografiya fani uzviy bog`li q dir. Geografiya o` q itishning mazmuni, o` q uvchilarga geografik ob`ektlar h odisalar, vo q ealar va ularning sabablarini tushuntirishdan iborat. SHu ji h atidan olganda o` q uvchilarning yu q oridagilarni o`rganish, ularni bilish yo`llari q anday tad q i q otga o`xshab ketadi. O` q uvchilar geografiyani o`rganishda olimlar tomonidan ilmiy ji h atidan tekshirilgan va ta h lil q ilingan faktlar h am ilmiy xulosalarga asoslanish bilan birga, ba`zan geografiya manbalarini o`rganish asosida geografik vo q ea va h odisalardan umumiy h odisalar chi q arishda foydalanish mumkin. Biro q o` q uvchilarning geografiyani o`rganishi ilmiy tekshirishdan bir muncha far qq iladi. O` q itish jarayonida o` q uvchilar geografiya fanining ba`zi tad q i q ot metodlari bilan tanishadilar. Geografiya o` q ituvchisi, o` q itish metodikasiga oid bo`lgan ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borish uchun zarur ko`nikmalarga ega bo`lishi kerak. Afsuski barcha geografiya o` q ituvchilari h am bu borada etarli tasavvurga ega emaslar. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot ishlari olib borish uchun q uyidagilarga e`tibor berish kerak: 1. Geografiya o` q ituvchisida o`z ish tajribasiga tan q idiy nu q tai nazaridan yondoshish xislati mavjud bo`lishi. 2. Bosh q a o` q ituvchilarning, ayni q sa, ilg`or geografiya o` q ituvchilarining ish tajribasini musta q il o`rganishi. 3. O`z bilimini tinmay oshirib, geografiya ta`limi bo`yicha ilmiy metodik va tad q i q ot ishlariga oid adabiyotlar bilan tanishib borish. 4. Pedagogik, psixologiya, didaktika fanlaridan eng mu h im ilmiy tad q i q ot ishlari bilan tanishish.

Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q otlar uyushtirishda bosh q a fanlar q atori materialistik dialektika metodologiyasiga amal q ilinadi. CHunki tad q i q ot metodlari xilma-xil bo`lishi bilan birga ilmiy bilish metodologiyasi esa fa q at bittaginadir. Geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha diolektik materializm (bilishning umumiy metodi) asosida ilmiy tad q i q ot ishlarini olib borishda eksperimental-emperik metod, tad q i q otning ilk bos q ichlarida, ya`ni tad q i q ot muammolari bo`yicha faktlar yig`ish jarayonida keng q o`llaniladi. Bu metod ayni q sa xulosalarini q ayta tekshirish va ani q lashda q o`l keladi. Empirik metod o`z navbatida maktablar tajribasini o`rganish va eksperiment metodlariga tayangan h olda amalga oshiriladi. Geografiya ta`limi metodikasi fani dastlabki rivojlanishi davrida eksperimental-emperik metodini ko`pro qq o`lladi. Keyingi yillarda nazariy metodlar asosidagi ilmiy tad q i q otlar ancha rivojlanadi. Xususan: bilimlarini didaktik ji h atidan taxlil q ilish or q ali o` q uv predmetini yaratish, o` q uv materialini manti q an ta h lil q ilish, o` q uv materialidagi geografik, i q tisodiy, ekologik tushunchalarning ta h lili shular jumlasiga kiradi. Ayni q sa, o` q ituvchi faoliyati bilan o` q uvchi faoliyati o`rtasidagi bog`li q lik masalalari, dars ma q sadi bilan mazmuni, ta`lim metodlari bilan ta`lim vositalari, bilimlarni egallash jarayoni bilan tarbiya orasidagi alo q alarni tad q i qq ilish nazariy metodlari negizini tashkil q iladi. Hozirgi kunda geografiya o` q ituvchilari o`z ishlariga tan q idiy yondashishi or q ali h am ilmiy ishlarni boshlashi mumkin. Bunday ishlar darslarni rejalashtirish jarayonidan boshlanishi kerak.

O` q ituvchi h ar bir darsning vazifasini, ma q sadini, mazmunini q anday metod va vositalar q o`llanishini, o` q uvchilarning faoliyati nimalardan tashkil topishini oldindan ani q lab olish kerak. Eng mu h im darslar o`rtasidagi alo q adorlik va bog`li q ligining nimalarda aks etishi darslar rejasida aks etgan bo`lishi lozim. Darslarda geografiya ta`limi metodikasi bo`yicha ilmiy tad q i q ot masalalari A.E.Bibik, M.L.Pancheshnikova, I.V.Dushina, P.Musaev ishlarida atroflicha umumlashtirilgan. Tad q i q ot metodlarini tanlash q o`yilgan ma q sad va vazifalarga bog`li q . Eng avvalo, q o`yilgan uslubiy muammo dolzarbligining ma q sad va vazifalarini belgilash uchun maxsus adabiyotlarni nazariy ji h atdan ta h lil q ilish zarur. Agar bilim, ko`nikma, malakalarni shakllantirishning samarali metod va vositalarini izlamo q chi bo`lsak, avvalo o` q uv jarayonini tuzilishidan boshlamo q kerak. Buni eksperiment asosida o` q itish, so`rovnoma yordamida o` q uvchi va o` q ituvchilar bilan su h batlar tarzida uyushtirish mumkin. Tad q i q ot metodi ichida nazariya metodi etakchi o`rnini egallaydi. U o`z navbatida bir q ancha metodlarni: xususan adabiyotlarni ta h lili, statistik- matimatik, tarixiy, ta qq oslash va bosh q alarni o`z ichiga oladi. Geografiya ta`lim metodikasi bo`yicha tad q i q ot olib boruvchilar, eng avvalo geografiya, falsafa, didaktika, pedagogika, psixologiya, manti q , bilish nazaryasi fanlarini chu q ur o`rganib chi q ishi kerak. Ular tad q i q ot uchun, ta qq oslash, q iyoslashga oid bo`lgan ma`lumotlar to`planadi. Uslubiy tad q i q otlarda statistik-matematik metodlarning roli katta. Bunda tajriba o`tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish natijalarini e`tiborga olish keng q o`llaniladi. Olingan mi q doriy

ko`rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, vositalarning q anchalik samara berishligini ani q lash imkoniyati tug`iladi. Statistik, matematik metodning eng mu h im xususiyatlaridan biri shuki, uning yordamida pedagogika, uslubiy h odisalar o`rtasidagi q onuniyatlarni ochish imkoniyatlari yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida q o`llanilayotgan ta`lim metodi o` q uvchilarning bilim va ko`nikmalariga, bilish faoliyatiga faoligi q ay darajada ta`sir q ilishini o`rganishga yordam beradi. Geografiya o` q itishda tarixiylik metodining h am o`rni bor. Uning mazmuni shundaki, va q t o`tish bilan u yoki bu metod h amda vositaning o`zgarishi va rivojlanishiga tarixiy nu q tai nazaridan yondashib xulosalar chi q ariladi. Masalan: tad q i q etilayotgan muammoning bundan 30 yil oldingi h olatini h ozirgi kundagi metod bilan q iyoslab tan q idiy nu q tai nazardan yondoshish tarixiylik metodining negizni tashkil q iladi. Ta qq oslash metodi h am tad q i q ot ishlarida keng q o`llaniladi. Ayni q sa, ilg`or tajribalarni q iyoslash, chet ellarda geografiya o` q itishda q o`lllanilayotgan metodlarni bizning vatanimizda q o`llanilayotgan metodlar bilan ta qq oslash samarali natijalar beradi. Eksperimental- empirik tad q i q ot metodlariga ta`lim jarayonini kuzatish, pedogogik faoliyatini o`rganish va umumlashtirish, so`rovnoma o`tgazish, o` q uvchilar bilan su h bat, maktab xujjatlarini o`rganish kabi bosh q a bir necha metodlardan unumli foydalanish zarur bo`ladi. Kuzatish ilmiy tad q i q ot metodlari ichida eng keng tar q algan metodlardan biridir. Kuzatish h ar bir tad q i q otchi uchun ni h oyatda zarur. O` q ituvchining ma h orati, muvaffa q iyati ko`p ji h atdan kuzatuvchanlikka bog`li q . Kuzatuvga kirishishdan oldin uning dasturini tuzib chi q ish kerak.

O'xshashlar

GEOGRAFIYa TA’LIMIDA TARBIYa TURLARI

GEOGRAFIYa TA’LIMIDA O‘QITISh METODLARI

GEOGRAFIYa DARSLARIDA VA TA’LIMIDA TADQIQOT USULLARI

GEOGRAFIYa TA’LIMIDA KATRA VA GLOBUSLAR BILAN IShLASh

GEOGRAFIYa FANI MAKTAB GEOGRAFIYaSI MAZMUNINI ASOSINI TAShKIL QILISh. GEOGRAFIYa TA’LIMIDA BOShQA FANLARDAGI ILGOR TAJRIBALARINI QO‘LLASh