1. Hasharot tanasining umumiy tuzilishi va uning ayrim xususiyatlari. 2. Hasharot tanasining tashqi tuzilishi va bo‘g‘imlarga ajralishi. 3. Tana bo‘laklari va uning ayrim qismlarini tashqi muhit sharoitiga moslanishi jarayonida o‘zgarib borishi. 4. Bosh bo‘lagining o‘simtalari. Ko‘krak segmentlarini birlamchi tuzilishi va uning o‘simtalari. 5. Qorin segmentlarini tuzilishi. Qorin o‘simtalari, ularning xillari va vazifalari.Mavzu Hasharotlarning morfologiyasi , bosh va ko‘krak tuzilishi Reja:

Hasharot tanasi serharakat bo‘lib qator bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Ularning bo‘g‘imlari o‘zining boshlang‘ich ketma ket takrorlanish yoki metamerligini yuqotgan va tanasi uch qismga bo‘lingan. Bular bosh, ko‘krak va qorin qismlaridiryu Bosh qismi 5-6, ko‘krak qismi 3 va qorin qismi ll bo‘g‘imdan iborat. Hasharotlarning qattiq tashqi skeleti umurtqalilarnikiga nisbatan birmuncha afzal: u tanani muhit ta’siridan saklaydi. Hasharotlarning tana teshikligi umurtqalilarga nisbatan uch baravar yuqori. Kutikula ichki organlarini himoya qiladi, organizmdagi suvni bug‘lanishdan saklaydi va ichki muskullarni birlashish joyi bo‘lib hisoblanadi. Bug‘imoyoqlilarning har bir bo‘g‘imida bir juft o‘simta bo‘ladi. Lekin hasharotlarda bu metamerlik yuqolgan, fakat o‘simtalari oyoqlari ko‘krak qismida saqlanib qolgan. Bosh qismida og‘iz organlari juft mo‘ylov bo‘lib o‘zgargan, qorin qismida o‘simtalari yuqolgan. Bundan tashqari, juda ko‘p hasharotlarda qanotlar vujudga kelgan. SHunday qilib, hasharotlar morfologiyasida qo‘yidagi: tanalari bo‘g‘imga ajralgan va bosh, ko‘krak hamda qorin qismlari mavjud. Boshida og‘iz organi va bir juft mo‘ylovi bor. Ko‘kragida uch juft oyoq va ko‘pchiligida qanotlar o‘rnashgan. Qorin qismi 11 tagacha bo‘g‘imdan iborat oyoqsiz bo‘ladi. Hasharot boshi - caput mustahkam pishiq kalla qutisi yoki bosh kopqog‘idan tashkil topgan bo‘lib, u boshining tashqi skeletini hosil qiladi. Unda og‘iz organlari, bir juft mo‘ylov, bir juft murakkab yoki fasetik ko‘z va oddiy ko‘z yoki ko‘zchalar o‘rnashgan. Ba’zan kalla qutisida embrion bosh qismidagi ayrim bo‘g‘imlarning bir-biriga qo‘shilish ishlari aniq ko‘rinib turadi. Boshning ustki qismi harakatsiz tutashgan bosh qismdan tuzilgan. Boshning oldingi sathi peshona - frons, uning yuqorisida chakka – vertex, unda narirokda gardani occiput, peshona pastida yoki oldida qanshar yoki klipeus, undan pastda og‘iz organlarini yuqoridan yopib turuvchi yaproq ko‘rinishidagi harakatchan yuqori lab - labrun joylashgan. Bosh yonboshlarida joylashgan ko‘zlar osti va yonboshlari lunj - genac deb ataladi.

Suvarak va boshqa tuban tuzilishga ega bo‘lgan hasharotlarda boshning oldingi tomonidagi ko‘zlar oralig‘i mavjud. Hasharotlar bosh qismida bo‘g‘imlarga va turli ko‘rinishdagi bir juft mo‘ylov yoki antennae bo‘lishi hasharotlarga xos xarakterli belgilardan biridir. Faqat mo‘ylovsizlar turkumining vakillarida mo‘ylov bo‘lmaydi. Hasharotlarning mo‘ylovlari hid bilish va sezish funksiyasini bajaruvchi organlardir. Mo‘ylov tiplari turli xil ko‘rinishda bo‘lib, hasharotlarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Og‘iz organlari asosan yuqori lab, uch juft og‘iz o‘simtalari va tomoq osti bug‘inlaridan tuzilgan. Tashqi muhitdan qabul qiladigan ovqatning holatiga va xiliga qarab organlari shakli o‘zgaradi. Ular kemiruvchi yoki so‘ruvchi tipida tuzilgan bo‘lib, qattiq yoki suyuq ovqat bilan ovqatlanadi. Kemiruvchi og‘iz apparati kelib chiqishi jihatidan birlamchi hisoblanib, u suvarak, chigirtkasimonlar ust turkumiga xosdir. SHuning uchun bu tipdagi oziq organlari ortopteriod deb ataladi. Kemiruvchi og‘iz apparati qo‘yidagi kismlardan : yuqori lab, bir juft, yuqori jag‘ yoki mandibula, bir juft pastki jag‘ yoki maksilla va pastki lab yoki labiumdan tashkil topgan. Hasharotlarning so‘ruvchi tipidagi og‘iz organlari turlicha tuzilgan. Pashshalarning og‘iz apparati yalovchi tipiga xos bo‘lib, suyuq ovqatni yalashga moslashgan. Hasharotlarda so‘ruvchi tipidagi og‘iz apparatlari turlicha tuzilgan. Ba’zilarda ular sanchib so‘ruvchi boshqalarida esa so‘ruvchi yoki yalovchi tipida tuzilgan. Hasharotlarning ko‘kragi - thorax qorin qismidan keskin farq qilib alohida bo‘limga ajralgan. Lekin ularning ajdodlarida bu ikki qism bir biridan ajralmagan bir xil shakldagi gavdadan tuzilgan, bu har bir bo‘g‘imda bir juftdan o‘simtalar bo‘lgan. Evolyusion taraqqiyot natijasida bunday metamerali hasharotlarda harakatni markazlashtirish yoki lokomotiv funksiyasini oshirish natijasida gavdaning oldingi uch bo‘g‘imi ko‘krakka aylangan bo‘lib keyingi bo‘g‘imlarda o‘simtalar yuqolib, qorin shakliga aylangan. Ko‘krakda qanotning vujudga kelishi uning lokomov xususiyatini oshirib, tuzilishni murakkablashtiriladi, qorin qismini esa soddalashtiradi. Natijada gavda oldingi qismi funksiyasining

moslanishi va birlamchi metameralik xususiyatining yuqolishi gavdani ikki qismga: ko‘krak va qoringa ajralishga sabab bo‘ldi. Hasharotlar ko‘kragi uch bo‘g‘imdan iborat: birinchi oldingi ko‘krak, ikkinchisi o‘rta ko‘krak, uchinchisi orqa ko‘krak (prothorax, mesothorax, metathorax). Har bir bo‘g‘imlar skeleti xitinlashgan kutikula xalqasi hosil qilib, 4 qismga bo‘linadi. YOlka tomoni yoki tepa qismi - tergit, qorin tomoni yoki pastki qismini – sternit, ikki yoki yumshoq devori biqinchalari pleyritlar deb ataladi. Hasharotlarning oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan bo‘lib toscha, o‘ynogich, son, boldir va panjalardan iborat bo‘ladi. Hasharotlarning oyoqlari hayot kechirish xususiyatiga moslanuvchaligiga ko‘ra turli tipda tuzilgan. YUruvchi va yuguruvchi tipdagilarda oyoqlar cho‘ziq bo‘ladi. Bunda yuguruvchi uchala juft oyoq bir-biriga o‘xshash bo‘ladi. YAngi sharoitga moslashish yoki harakatlanish xususiyatiga ko‘ra oldingi yoki orqa juft oyoqlar tubdan o‘zgarishi mumkin. Sakrab yuradigan hasharotlarda (jumladan chigirtkalar, er burgalari) orqa oyoqlari yaxshi taraqqiy etgan. Orqa oyoqlarining soni oldingi ikki juftnikiga nisbatan uzun va hajmliroqdir. Tuproq orasida hayot kechiruvchi hasharotlarning masalan, buzoqboshi va qo‘ng‘izlarda oldingi oyoqlari kovlovchi tipida tuzilgan, boldiri yassi, tarvaqaylagan va chetlari arrasimon bo‘lsa, suv hasharotlarida (suv qo‘ng‘izi) orqa juft oyoqlari ustki tomonida zich qilchalar qoplab olgan bo‘lib, u eshkak vazifasini bajaradi. Bu suzuvchi tip oyoq deyiladi. Lekin oldingi va keyingi juft oyoqlari qaysi tipda bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘rta juft oyoqlarining shakli o‘zgarmaydi. CHunki bu oyoqlar doimo yurish yoki yugurish vazifasini bajaradi. Hasharot qanotlari - alae ko‘pincha ikki juft, o‘rta va ketki bo‘g‘imining pteortoraksning o‘simtasi hisoblanadi. Ikki qanotlilar Diptera - da bir juft qanot bo‘lib, u o‘rta ko‘krakka o‘rnashgan. Orqa ko‘krakda esa yuqolib ketgan orqa qanot rudimentlari bo‘ladi. Hasharotlar qanoti har xil shaklda bo‘ladi, biroq uning shakli asosan uchburchak shaklga yaqin, shuning uchun qanotning uchi orqa burchagi va tubi yoki ildizini bir - biridan ajrata bilish kerak.

Qanotning tubi bilan uchi o‘rtasidagi chekka oldingi chekka, qanot uchi bilan orqa burchagi o‘rtasidagi chekka tashqi chekka va orqa burchagi bilan tubi o‘rtasidagi chekka orqa yoki ichki chekka deb aytiladi. Har qaysi qanot ikkita yupqa yaproqchadan iborat, bular o‘rtasidan ko‘pincha to‘rt tomoni berk katakchalar hosil qiladigan tik va ko‘ndalang tomirlar o‘tadi. Qanotdagi tomirlar soni va ularning joylanishi har xil chiqib kelishi jihatdan tuban hasharotlar qanotida ko‘ndalang tomirlar ayniqsa ko‘p. Qanot tomirlari pardalarni ko‘tarib turuvchi mexanik tirgaklar vazifasini bajaradi, biroq ichi g‘ovak ba’zi tomirlar orqali oziq moddani keltiradigan qon harakat qiladi va trexeya nerv tolalari keladi. Qolgan tomirlarning ichi g‘ovak bulmaydi. Qanotda uzunasiga ketgan tomirlar juda katta ahamiyatga ega. Bu tomirlar orqali oziq qanotga, o‘tadi va qanotni tutib turadi. Hasharotlarni aniqlashda bunday tomirlarning ahamiyati katta. Qorin bo‘lagi - abdomen tananing uchinchi qismi bo‘lib, u bir necha bo‘g‘imlarga bo‘linadi. Qorin bo‘g‘imlari yoki uromerlar soni har xil hasharotlarda, turlicha miqdorda. Masalan, tuban hasharotlar turkumida dum komponenti telson bilan birgalikda hatto 12 tagacha etadi. Ko‘pchilik hollarda voyaga etgan hasharotlarda qorin bo‘g‘imi kam bo‘ladi, chunki induvidual rivojlanish taraqqiyotida embriondagi 2 ta bo‘g‘imdan ba’zilari bir-biriga qo‘shilib yoki ular o‘rnini kuchli taraqqiy etgan boshqa bo‘g‘imlar egallashi tufayli yo‘qolib ketadi, hatto kopulyativ organlar hosil bo‘lishi uchun sarf bo‘ladi. Hasharotlarning qorni tubandagi xillarga bo‘linadi. Qorin bo‘g‘imlari yonida nafas teshigi stidma joylashgan. Qorin o‘simtalari: qorin o‘simtalarining qoldiqlariga to‘g‘ri qanotlilarda serkilar, grafelkalar, tuxum qo‘ygich, chaquvi parda (tuxum, qo‘ygich) qanotlilar, arilar yoki asalarilarda nayza hosil qiladi. Serkilar-ba’zan hasharotlarda masalan, to‘g‘ri qanotlilar suvaraklar qorin bo‘lagining 2, kamdan kam hollarda. 10 yoki 9 bo‘g‘imlar tergitida bo‘g‘imli sezuvchi o‘simtalardir. Quloq kavlagichlarda bu serkilar baquvvat omburga aylangan, bu ombur himoyalanish va uchish oldidan qanotlarini to‘g‘rilovchi organ vazifasini bajaradi. Grifelkalar 9 sternitda joylashgan, bo‘g‘imlarga bo‘linmagan o‘simta. Tuxum qo‘ygich-urg‘ochi hasharotlarning jinsiy organi bo‘lib, tuxum