Ijod   va   shaxs REJA: ·                   «Shaxs»   tushunchasi   va   uning   psixologik   tuzilishi. ·                   Shaxsning   faolligi   va   yo'naltirilganligi. ·                   Shaxsning   shakllanishi. Foydalanilgan   adabiyotlar  

«Shaxs»   tushunchasi   va   uning   psixologik   tuzilishi ·                   Huquqni   muhofaza   qilish   organlari   faoliyatida   psixologiya   yoki   psixo logik   bilimlar   doimo   zarur   boigan.   Chunki   bu   inson   va   uning   ruhiyati   bilan   bogiiq   va   huquqni   muhofaza   qilish   organlari   xodimlari   bevosita   va   bilvosita   shaxslar   bilan   ishlaydi.   Shunday   ekan,   inson   shaxsini   o'rg anish   masalasi   bilan   falsafa,   psixologiya,   pedagogika   kabi   fanlar   shug' ullanadi.   Hozirgi   davrda   inson   muammosi   aniq   va   ijtimoiy   fanlarning   umumiy   tadqiqot   obyektiga   aylanib   bormoqda. ·                   Birinchidan,   inson   u   yoki   bu   aloqa   tizimiga   binoan   biologik   evolutsiy a   mahsuli   sifatida   o'rganiladi.   Ikkinchidan,   shaxs   tarixiy   jarayonning   h am   obyekti, ham   subyekti   tariqasida   tadqiq   etiladi.   Uchinchidan,   individ   muayyan   koiamda   o'zgaruvchan   taraqqiyotning   genetik   dasturiga   asoslanuvchi   a lohida   xususiyatli   jonzod   tarzida   ilmiy   jihatdan   tekshiriladi. ·                   XXI   asrda   yashovchi   shaxslar   insonparvarlik   g'oyalarini   o'zida   aks   ett iruvchi   kishilar   sifatida   hayot   va   faoliyatda   o'zini   o'zi   nazorat   qilish,   b aholash,   ifodalay   olish,   kamol   toptirish,   kashf   qilish   va   o'ziga   o'zi   buyr uq   berish   imkoniyatlariga   ega   boimoqlari   lozim.   Bu   esa,   o'z   navbatida,   muayyan   davrni   taqozo   etadi. ·                   Bir   ijtimoiy   jamiyatning   ikkinchisiga   almashishi,   shuningdek   milliy   m ustaqillik   va   uning   ne'matlari   respublikamizda   tub   o'zgarish-larni   vuju dga   keltirmoqda.   Milliy   tuyg'u,   milliy   qiyofa,   milliy   ta'b,   milliy   kuy,   milliy   raqs,   milliy   ma'naviyat,   qadriyat   hamda   ruhiyat   ta'siri   ostida   o'zi ning   tub   mohiyatini   aks   ettira   boshladi. Mehnat   tufayli   hayvonot   olamidan   ajralib   chiqqan   va   jamiyatda   rivoj   topayot gan,   boshqa   odamiar   bilan   birgalikdagi   faoliyatini   amalga   oshirayotgan   va   ul ar   bilan   munosabatga   kirishayotgan   kishi   sekin-asta   shaxsga   aylanib   bormoq da.   Moddiy   dunyoni,   jamiyatni   va,   xususan,   o'zini   o'rganish   va   faol   tarzda   qa yta   o'zgarish   subyektiga   aylan-moqda.   O  'z   menligini   anglagan,   o 'zgalar   bilan   o 'zaro   munosabatlarga   kirisha   oladigan,   tabiat   va   jamiyatga   faol   ta   'sir   o 'tkaza   oladigan,   har   qanday   individga   shaxs   deyiladi. Chaqaloqning   inson   zotiga   mansubligi   Individ   tushunchasida   ifodalanadi   (bu ndan   farqli   o'laroq,   hayvonot   bolasi   dunyoga   kelishi   bilanoq   va   hayotning   ox iriga   qadar   jonzod   deb   yuritiladi).   «Individ»   tushunchasida   kishining   nasl- nasabi   ham   mujassamlashgan.

Shunday   qilib,   muayyan   kishini   individ   deb   ataganda, biz   juda   ko'p   narsalarni   aytgan   bo'lamiz.   Aslini   olganda,   bu   bilan   uning   po- tensial   ravishda   inson   ekanligi   ta'kidlanadi.   Individ   sifatida   dunyoga   kelgan   kishi   alohida   ijtimoiy   fazilat   kasb   etadi,   shaxs   boiib   yetishadi. Individuallik   kishining   o'ziga   xosligini,   uning   boshqa   odamlardan   farqini   aks   ettiruvchi   psixologik   fazilatlar   birikmasidir.   Individuallik   temperament   va   xa rakter   xususiyatlarida,   odatlarda,   ustun   darajadagi   qiziqishlarda,   bilish   jarayo niga   oid   fazilatlar   (idrok,   xotira,   tafakkur,   tasavvur)da,   qobiliyatlarda,   faoliy atning   shaxsga   xos   usullari   va   boshqalarda   namoyon   bo'ladi. «Individ»   va   «shaxs»   tushunchalari   bir-biriga   o'xshash   boima-gani   singari,   o' z   navbatida,   shaxs   va   individuallik   ham   birlikni   tashkil   qiladi,   lekin   ular   bir- biriga   o'xshash   emas. «Shaxs»   ya   «individuallik»   tushunchalari   qanchalik   darajada   bir-likdan   iborat   bo'lganiga   qaramay,   bir-biriga   mos   kelmasligining   o'zi   ham   shax sning   tuzilishini   kishining   individual-psixologik   xislatlari   va   fazilatlarid an   tarkib   topadigan   allaqanday   shakl   sifatida   tasavvur   qilish   imkoniyati ni   bermaydi. ·                   «Shaxs»   ya   «individuallik»   tushunchalari   qanchalik   darajada   bir- likdan   iborat   bo'lganiga   qaramay,   bir-biriga   mos   kelmasligining   o'zi   h am   shaxsning   tuzilishini   kishining   individual-psixologik   xislatlari   va   f azilatlaridan   tarkib   topadigan   allaqanday   shakl   sifatida   tasavvur   qilish   imkoniyatini   bermaydi. ·                   ...";,   «Shaxs»   va   «individuallik»   tushunchalari   (xuddi   «individ»   va   «s haxs»   tushunchalari   singari)   aynan   bir-biriga   o'xshaydi,  deb tan   olinadigan   va   shaxsga   tabiatan   ijtimoiy   munosabatlar   subyekti   sifa ti da,   individning   tizimi   tarzidagi   ijtimoiy   fazilat   sifatida   qaraladigan   G 'arb   psixologiya   fanining   ayrim   yo'nalishlarida   shaxs   bilan   indivi - duallikning   tuzilishi   bir-biriga   tobora   mosligi   tan   olinadi.   Bunday   psi - xologik   maktablar   va   yp'nalishlaming   vakillari   individuallikning   tuzi - lishi   aniq   ta'riflab   berilsa   bas,   bu   kishining   shaxsini   to'lig'icha   o'z   ichig a   oladi   va   ta'riflab   beradi,   degan   nuqtai   nazarni   ilgari   suradilar. ·                   Haqiqatda   esa, agar   shaxs   hamisha   o'zining   muayyan   ijtimoiy   muhiti   bilan   «haqiqiy   munosabatlar»   subyekt   sifatida   namoyon   bo'li-shi   inobatga   olinadigan   bo'lsa,   shaxsning   tuzilishiga   muayyan   ijtimoiy   guruhlar,   jarhoalar   faol

iyati   va   munosabatida   tarkib   topadigan   ana   shu   «haqiqiy   munosabatlar »   va   aloqalar   muqarrar   tarzda   kiritilishi   shart. ·                   Jurhladan,   psixologiyada   individuallikning   ko'pgina   xislatlari   - moslashuvchanlik,   tajovuzkorlik,   moyillik   darajasi,   tashvishlanish   va   s hular   kabilar   aniqlangan.   Bular   jamlanib   individning   o'ziga   xosligini   k o'rsatadi. Shunday   qilib,   inson   shaxsining   tuzilishi   individuallikning   tuzili shiga   qa raganda   keng   ekanligi   shubhasiz. Shu   boisdan   bunga,   birinchi   navbatda,   uning   individualligini   ko'rsatadi gan   va   faqat   ehtirosda,  ich- ki   qiyofada,   qobiliyatlarda   va   boshqalarda   ancha   keng   ifodalanadigan   f azilatlari   va   umumiy   tuzilishigina   emas,   balki   shaxsning   rivojlanish   dar ajasi   har   xil   bo'lgan   guruhlarda,   guruh   uchun   yetakchi   hisoblangan   faol iyat   orqali   ifodalanadigan   individlararo   munosabatlarda   o'zini   namoyo n   etishini   ham   qo'shish   shart.   Individuallik   tarzida   shaxsni   tadqiq   etish   natijasida   olingan   ma'lumotlar   individlararo   munosabatiar   subyekti   sif atida   shaxsning   ta'rifiga   bevosita   ko'chirilishi   mwmkin   emas: individual-tipik   xususiyat   shaxs   yashayotgan   va   shafcllanayot-gan   birlik ning   rivojlanishiga   va   individlararo   munosabatlarning   bilvo-sita   ifodasi   hisoblangan   faoliyatning   xususiyati,   qadriyatlari   va   maq-sadlariga   bog'l iq   tarzda,   jiddiy   ravishda   turli   xil   ko'rinishda   namoyon   bo'ladi. ·                   Shunday   qilib,   inson   shaxsining   tuzilishi   individuallikning   tuzili shiga   qaraganda   keng   ekanligi   shubhasiz. Shu   boisdan   bunga,   birinchi   navbatda,   uning   individualligini   ko'rsatad igan   va   faqat   ehtirosda,   ich- ki   qiyofada,   qobiliyatlarda   va   boshqalarda   ancha   keng   ifodalanadigan   fazilatlari   va   umumiy   tuzilishigina   emas,   balki   shaxsning   rivojlanish   d arajasi   har   xil   bo'lgan   guruhlarda,   guruh   uchun   yetakchi   hisoblangan   f aoliyat   orqali   ifodalanadigan   individlararo   munosabatlarda   o'zini   nam oyon   etishini   ham   qo'shish   shart.   Individuallik   tarzida   shaxsni   tadqiq   e tish   natijasida   olingan   ma'lumotlar   individlararo   munosabatiar   subyekt

i   sifatida   shaxsning   ta'rifiga   bevosita   ko'chirilishi   mwmkin   emas: individual-tipik   xususiyat   shaxs   yashayotgan   va   shafcllanayot-gan   birl ikning   rivojlanishiga   va   individlararo   munosabatlarning   bilvo-sita   ifod asi   hisoblangan   faoliyatning   xususiyati,   qadriyatlari   va   maq-sadlariga   bog'liq   tarzda,   jiddiy   ravishda   turli   xil   ko'rinishda   namoyon   bo'ladi. ·                   Inson   shaxsi   tuzilishida   biologik   (tabiat)   va   ijtimoiy   omillarning   o'zar o   nisbati   masalasi   hozirgi   zamon   psixoiogiyasidagi   eng   murak-kab   va   munozarali   masalalardan   biridir.G'arb   psixologiyasining   ayrim   makta blarida   shaxsda   ikki   omil   -biologik   hamda   ijtimoiy   omillar   ta'wri   ostid a   shakllangan   ikkita   asosiy   kichik   tuzilma   borligini   alohida   ta'kidlaydi gan   nazariya   sezilarli   o'rin   egallaydi.Inson   shaxsining   o'zi   «endopsixik »   va   «ekzopsixik»   tuzilishga   bo'linadi,   degan   fikr   ham   tfgari   suriladi.   Shaxs   tuzilishining   ichki   tuzi lishi   sifatida   «endopsixika»   bamisoli   kish ining   asab-psixik   tuzilishiga   o'xshash   bo'lgan   inson   shaxsining   ichki   mexanizmi   kabi   psixik   qism-lar   va   funksiyalarning   o'zaro   ichki   bogiiq ligini   ifoda   etadi.   Ekzopsi-xikaning   tashqi   muhitga   munosabati   bilan,   ya'ni   shaxs   qanday   bo'1   masin,   baribir   munosabatga   kirishishi   mumki n   bo'lgan   va   shaxsga   qa-rama-qarshi   turadigan   tuzilishlarining   barchas iga   nisbatan   munosabati   bilan   belgilanadi «Endopsixika»   rnoyillik,   xotira,   tafakkur   va   xayol   jxususiyatlari,   irodav iy   zo'r   berish,   tashqi   ta'sirlarga   beriluvchanlik   kabi   boshqa   xis-latlarni, «ekzopsixika»   esa   kishi   munosabatlari   tizimi   va   uning   tajriba-sini,   qiziq ishlarini,   moyilliklarini,   ideallarini   ustun   darajadagi   his-tuyg'ularini   sh akllangan   bilimlari   va   boshqa   belgilarini   o'z   ichiga   oladi.   Tabiiy   asosda gi   «endopsixika»   ijtimoiy   omil   bilan   belgilanadi-gari   «ekzopsixika»ga   qa rama-qarshi   oiaroq,   biologik   jihat   bilan   bog'liqdir.Tabiiy   tarkibiy   jihatl ar   va   belgilar   kishi   shaxsining   individuallik   tuzilishida   uning   ijtimoiy   jih atdan   taqozo   etilgan   qismlari   sifatida   mavjud   bo'ladi.   Tabiiy   (anatomik,   fiziologik   va   boshqa   fazilatlar)   va   ijtimoiy   xislatlar   birlikni   tashkil   toptir adi   va   shaxsning   mustaqil   kichik   tuzilishi   sifatida   bir-biriga   o'zidan-o'zi   qarama-qarshi   qo'yilishi   mum-kin   emas.' '   Binobarin,   individuallikning   tuzilishida   tabiiy,   biologik   omillar-nihg   h