Ijtimoiy nazoratni samarali qilishda siyosiy mafkuralarning o‘rni Reja 1.S iyosiy mafkuralarning vujudga kelish va rivojlanish tarixi 2.I jtimoiy adolatni qaror toptirish da O‘zbekiston sotsial-demokratiya mafkurasi ning o‘rni . 3.Nazorat tizimida siyosiy partiyalar nazoratining o‘rni

1.S iyosiy mafkuralarning vujudga kelish va rivojlanish tarixi O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng o‘z rivojlanish imkoniyatini tugatgan totalitar tizimdan voz kechib , demokratik taraqqiyot yo‘lini tanladi. Bugungi kunda mamlakatimizda ma’muriy buyruqbozlik va rejali taqsimlash tizimiga asoslangan totalitar davlat o‘rniga huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslari shakllanib bormoqda. “O‘zbek modeli” deb nom olgan taraqqiyotning ushbu yo‘li tarixan qisqa vaqt ichida xom ashyo bazasi bo‘lgan mamlakatimizning har taraflama rivojlangan m amlakatga aylanishini ta’minlamoqda. “O‘zbek modeli” ning mazmun mohiyati – besh tamoyilga, ya’ni iqtisodning mafkuradan x oli va siyosatdan ustunligi, davlat bosh islohotchiligi, qonun ustuvorligi, kuchli ijtimoiy siyosat va bosqichma-bosqich rivojlanish tamoyillariga asoslanib davlat va jamiyat tuzilishini tubdan o‘zgartirishdan iborat. Mamlakatni modernizatsiyalash borasida siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda erishilgan yutuqlar jahon hamjamiyati tomonidan tan olinib , yuqori baholanmoqda. Taraqqiyotning “O‘zbek modeli” asosida bugungi kunda ustuvorlik qilayotgan liberal demokratiya g‘oyalari bilan birgalikda sotsial demokratiya g‘oyalari ham o‘z o‘rniga ega bo‘lmoqda. Shuning uchun mamlakat i mizda amalga oshirilayotgan modernizatsiyalash jarayonida erishilgan yutuqlarimizda siyosiy partiyalarning, jumladan, O‘zbekiston “ Adolat ” SDPning o‘rnini o‘rganish jamiyatshunos va, eng avvalo, siyosatshunos olimlar oldida turgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki modernizatsiyalash jarayonida siyosiy partiyalarning rolini o‘rganish ushbu jarayonda, jumladan, nazorat jarayonida yanada faol bo‘lish uchun kerak bo‘ladigan takliflarni ishlab chiqish mumkin bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotida siyosiy mafkuralarning o‘rnini anglab olish uchun ularning vujudga kelish va rivojlanish tarixiga nazar solish lozim. Siyosiy mafkuralar XVIII asrda shakllana boshlagan bo‘lsa ham, ularning kurtaklari ancha oldin paydo bo‘lgan edi. Siyosiy mafkuralarning paydo bo‘lishi XIV asrda dunyodagi birinchi ijtimoiy inqiroz ro‘y bergan Uyg‘onish davri bilan bog‘liq. Uyg‘onish davri sekulyarizatsiya, ya’ni ijtimoiy va individual ongning dindan ozod bo‘lish jarayoni bilan xarakterlanadi. Sekulyarizatsiya jarayoni asta-

sekinlik bilan dunyoga diniy qarashdan ratsional, ya’ni aqliy qarashga o‘tishni keltirib chiqaradi. Oldin mavjud bo‘lgan diniy dunyoqarash ijtimoiy hayotni va siyosiy tartib masalalarini diniy tushunchalar bilan asoslar edi. Hayotning yaxshi yomonligini inson aqli bilan anglab bo‘lmaydigan u dunyo bilan bog‘liq bo‘lgan oxirat, ruh, qalb, omad va taqdir kabi terminlar bilan tushuntirilgan. Inson faoliyati hamma uchun ahamiyatli bo‘lgan diniy qadriyatlar bilan belgilangan. An’anaviy jamiyatlarning asosida turgan ushbu diniy qadriyatlar ijtimoiy munosabatlarning va individlarning xulqini boshqarib, ijtimoiy tartibni ta’minlab kelgan. Diniy qadriyatlarning roli va ahamiyatining yuqoriligi individni ng tabiat va jamiyatga tobeligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ijtimoiy tartib va jamiyat jipsligi irratsional omillar (e’tiqod, hissiyot, an’ana, urf-odat) asosida ta’minlangan. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan erkin shaxsni ng shakllanish jarayoni emansipatsiyani, ya’ni siyosiy tizimning dinga tobeligining tugatilishini va ozod bo‘lishini keltirib chiqardi. Ijtimoiy madaniy hayotning dunyoviylashuvi natijasida siyosat din vakolatidan chiqib, dunyoviy ishlar sirasiga kira boshlaydi. Jamiyatning diniy dunyoqarash ta’siridan emansipatsiyalashuvining birinchi qadami diniy plyuralizmning e’lon qilinishi bo‘ldi. Diniy plyuralizm reformatsiyaning natijalaridan biri hisoblanadi. Reformatsiya qadriyatlarni qayta baholashni va inson hayoti, dunyoviy farovonlik u dunyoning qadriyatlaridan muhimroq degan tushunchani keltirib chiqardi. Dunyoviy qadriyatlarning ustuvorligi ijtimoiy munosabatlarning ratsionallashuvida, maqsadga muvofiqlik, sog‘lom fikr, foydaga intilish tamoyillari asosida shakllanadigan yangi ijtimoiy - siyosiy voqeylikni vujudga keltirishda muhim qadam bo‘ldi. Endi siyosiy tartibot diniy normalar orqali emas, balki fuqarolarning o‘zaro kelishuvi asosida ta’minlanishi tan olina boshlandi. Buning uchun fuqarolar o‘zlarining huquq va erkinliklarini himoya qilishga xizmat qiladigan davlatni tuzishadi. Dunyoga diniy dunyoqarash orqali qarashning ratsional qarash bilan almashuvi ijtimoiy anomiya (ijtimoiy me’yorlarning buzilishi) holatini keltirib chiqaradi. Bunday holatdan chiqish zaruriyati yangi ideal va mazmunlarga

ehtiyojni tug‘diradi. Inson o‘z aqli bilan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodirligini asoslaydigan yangi g‘oya va ideallarni, siyosiy mafkuralarni ilgari sura boshlaydi. Ular individlarni birlashtiradigan va harakatlantiradigan diniy emas, balki yangi dunyoviy ideallarni taklif qilishadi. Bunday ideallardan birinchi qatorda erkinlik, mulkchilik va individning yashash huquqi, qadriyati paydo bo‘ldi. Ushbu g‘oyalar eng oldin paydo bo‘lgan liberal siyosiy mafkura mutafakkirlari tomonidan ilgari suriladi. Bu g‘oyalar keng aholi qatlami ongu tafakkuriga singdirilgandan so‘ng ommaviy ijtimoiy - siyosiy harakatni ng asosiga aylandi. Dunyoning bugungi siyosiy manzarasi ijtimoiy hayotning tuzilishi, siyosiy boshqaruv, jamiyatni isloh qilishning shakllari xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar amaliyotida foydalanilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy modellarning xilma-xilligi muayyan siyosiy mafkuraning hukmronligi natijasi hisoblanadi. Eng oqilona va takomillashgan jamiyat to‘g‘risidagi tushunchalarni tanlash ijtimoiy - madaniy muhit, rivojlanishning tarixiy va milliy o‘ziga xosligi, har bir mamlakat urf-odatlarining o‘zgaruvchanligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday ijtimoiy o‘zgaruvchanlik jamiyatda hukmronlik qiladigan va dunyo siyosiy xaritasini shakllantiradigan me’yor va qadriyatlar majmuini belgilab beradi. Takomillashgan jamiyat va unda individning roli, davlatning maqsad va vazifalari, jamiyatni isloh qilish usullari ijtimoiy o‘zgaruvchanlik, ya’ni mavjud ijtimoiy muhit bilan belgilanadi. Ma’lum bir tarixiy davrda jamiyat tuzilishi va faoliyat olib borishi uchun kerak bo‘lgan tamoyillar va mexanizmlar to‘g‘risidagi tushunchalar majmui ijtimoiy-siyosiy paradigma mazmunini tashkil qiladi. Paradigma – har qanday siyosiy mafkuraning asosiy tamoyili hisoblanadi va siyosiy yo‘nalish turini belgilab beradi, chunki u siyosiy harakatning mazmunini ifodalaydi. Siyosiy harakatning mazmuni mafkuraning boshlang‘ich asosi bo‘lgan ideal va qadriyatlar bilan belgilanadi. Bu qadriyatlar o‘z navbatida ijtimoiy voqealikni takomillashtirish yo‘llarini va vositalarini belgilab beradi. Siyosiy mafkuralar ikki asos bo‘yicha bir - birlaridan farq qiladi. Birinchisi, ijtimoiy siyosiy paradigmasi, ya’ni orzu qilinayotgan jamiyat modeli bilan;

ikkinchisi, taraqqiyotga munosabati va uni amalga oshirish texnologiyasi bilan farqlanadi. Birinchi asosga ko‘ra siyosiy mafkuralar o‘ng, markaz va so‘l mafkuralarga bo‘linadi. Ikkinchi asosga ko‘ra siyosiy mafkuralar radikal, konservator va m o‘ tadil mafkuralarga bo‘linadi. M o‘ tadil siyosiy mafkuralar radikal va konservatorlar o‘rtasidagi bosqichma-bosqich islohotlar yo‘lini tanlagan siyosiy yo‘naltirilgan kuchdir. Feodalizmdan kapitalizmga o‘tish davridagi ya’ni, ma’rifat davrida vujudga kelgan ilg‘or g‘oyaviy oqim va siyosiy mafkuralar taraqqiyot g‘oyasini har xil asoslashadi va shuning uchun taraqqiyotni ta’minlashga qodir bo‘lgan har xil jamiyat modellarini taklif qilishar edi. O‘ng mafkurachilar taraqqiyot g‘oyasini erkin raqobat, bozor, x ususiy mulkchilik va tadbirkorlik ideallariga asoslangan jamiyat bilan bog‘lashgan. Ammo o‘ng siyosiy-ijtimoiy qarashlar avval boshdanoq bir xil bo‘lmagan. Ularga o‘ta o‘ngchilardan bo‘lgan fashistlardan tortib to liberal demokratlargacha bo‘lgan siyosiy mafkuralar kirgan. So‘l mafkurachilar taraqqiyot g‘oyasining mazmunini tenglik va ijtimoiy adolatga erishish, shaxsning har taraflama rivojlanishi uchun sharoit yaratish maqsadida jamiyatni doimiy takomillashtirib borishda ko‘rishgan. Lekin ular tenglik va adolat qadriyatlarini joriy qilish usullarini har xil tushunishgan. Masalan, kommunistlar jamiyatni takomillashtirshning radikal usullarini ma’qul ko‘rishadi, tenglik va adolatni rejali taqsimlash iqtisodi sharoitida ta’minlashga intilishadi. Kommunizmning birinchi bosqichi bo‘lgan sotsializmdayoq ijtimoiy mulkchilik, “mehnatga yarasha” tamoyilini amalga oshirish zarur deb hisoblashadi. Sotsial - demokratlar ijtimoiy o‘zgarish va taraqqiyotning revolyusion usullaridan foydalanishga qarshi bo‘lib, islohotlar usulini ma’qul ko‘rishadi. Tenglik va adolatni ular natijani ng tengligi sifatida emas, balki startni n g , sharoitni ng tengligi sifatida tushunishgan. Sharoit tengligi deganda mustaqil hayotga qadam qo‘yayotgan individlar uchun taxminan teng ijtimoiy imkoniyatlar yaratish tushuniladi. Siyosiy mafkuralar ichida eng birinchi mafkura liberalizm mafkurasi bo‘lgan. Liberalizm shakllanayotgan burjua elementlari shaxsida mustaqil individning shakllanayotganligini asoslab berdi. Iqtisodiy faol, lekin siyosiy