Inson, uning hayoti va erkinligi qadriyat sifatida. 1. Falsafada inson muammosining qo yilishi. Insonning bioijtimoiyʼ mohiyati. 2. Inson qadri va shaxsiy qadriyatlar. Shaxs umrining ma nosini anglash ʼ inson borlig ining asosiy jihati ʼ 3. Inson omili - jamiyatning oliy qadriyatidir. 4. Globallashuv davrida shaxs qadriyatlari va inson yashashi (hayotining) masalasiga turli xil yondoshuvlar

1. Falsafada inson muammosining qo‘yilishi. Insonning bioijtimoiy mohiyati — uning hayoti nafaqat biologik, balki ijtimoiy jihatdan ham shakllanib boradi. Inson nafaqat tabiatning bir qismi, balki jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan, turli ijtimoiy aloqalarda ishtirok etadigan mavjudotdir. Har bir inson o‘z hayotini nafaqat biologik ehtiyojlarini qondirish, balki ma'naviy, axloqiy va madaniy qadriyatlar orqali ham davom ettiradi. Insonni, shuningdek, olam bilan chambarchas bog‘liq deb hisoblash mumkin. Har bir insonning shakllanishi, o‘zini ifoda etishi va dunyoqarashi jamiyatning madaniyati, urf-odatlari va an’analari bilan bog‘liqdir. Bizning madaniyatimiz boy va rang-barang bo‘lib, har bir millatning o‘ziga xos xususiyatlari, tarixiy jarayonlari va qadriyatlari bilan ajralib turadi. Urf-odatlarimiz, an’analarga e'tiborimiz va qadriyatlarimiz bizni o‘ziga xos qilib, milliy ruhimizni shakllantiradi. Bu qadriyatlarimiz, bizning ma'naviy va ruhiy boyligimizni tashkil etadi. O‘tmishdagi ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan bu qadriyatlar, bizning bugungi hayotimizda ham yuksak ahamiyatga ega bo‘lib, jamiyatni birlashtiradi va insonning o‘zligini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.Uni chuqur o zlashtirib, tushunib, anglab olgan inson oldiga qo ygan har qandayʼ ʼ maqsadga erishishi mumkin. Chunki xalqimiz tarixi, uning madaniyatini yaxshi bilgan kishi hech qachon ko r-ko rona ish tutmaydi. Aksincha tarix saboqlaridan ʼ ʼ kerakli xulosa chiqarib, hozirgi vaqtda sodir bo layotgan jarayonlarni hisobga olib ʼ harakat qiladi. Demak, jamiyat taraqqiyoti insonning madaniy-ma naviy saviyasi, ʼ uning dunyoqarashi, faolligi bilai uzviy bog liq. Shuning uchun ham bu masala ʼ hech qachon faylasuflar diqqat-e tiboridan chetda qolgan zmas. Ayniqsa, ʼ insonning ichki dunyosi, kayfiyatlari, qiziqishlari, ruhiy iztiroblari masalasi Sharq faylasuflarini azal-azaldan qiziqtirgan va tashvishga solgan. Dunyoning oliy mavjudoti, duru gavhari hisoblangan odamzot haqida Qur oni ʼ Karim va Hadisi Sharifda ham qimmatbaho fikrlar aytilgan. Qur onda biz inson ʼ zotini mukarram qilib yaratdik va yer yuzida, suvda pok narsalardan rizqlantirdik, yerda, suvda yuradigan qilib, vaqtlarini yaratib berdik va o zimiz ham qilgan ʼ ko pgina narsalarimizdan afzal qilib qo ydik, degan oyat bor. Shu oyatga binoan, ʼ ʼ Ollohning butun olamni yaratishdan maqsadi Inson bo lib, u hamma mavjudot ʼ ichida tengi yo qdir, eng afzalidir. ʼ Inson ulkan izzat va hurmatga loyiqdir. Navoiy o zining «Vaqfiya» asarida, ʼ «Butun osmon va osmondagi jami narsalar, butun yer yuzi va yer yuzidagi jami narsalar, hamma dengnzlar va unda mavjud bo lgan hamma narsalar, hamma ʼ mamlakatlar va ularda bor jami ne matlar-bari eng yaxshi narsalar inson uchun, ʼ

uning baxt-saodati uchun yaratilgan, bo’larning jami insonga xizmat qilmog iʼ kerak», deb yozgan edi. Falsafada inson muammosini o rganishdan ko zlangan maqsad uning o zligini ʼ ʼ ʼ anglashiga, o z «men»ligiga erishishga «yordamlashish», yana ham aniqrog i, ʼ ʼ uning shaxs darajasiga ko tarilishi bilan bog liq imkoniyatlarni izlab topish va ʼ ʼ ulardan insonning shaxs darajasiga yetishishida samarali foydalanishdir. Chunki inson dunyoga kelib, ulg ayish jarayonida turli ijtimoiy munosabatlarga kirishadi, ʼ unda ehtiyoj va manfaat ham shakllanadi. O z navbatida, ijtimoiy munosabatlar ʼ manfaatlar turli-tumanligini yuzaga keltiradi . Insonning tabiati va mohiyatini o’rganishda aniq chegaralar bo’lmasligi mumkin, chunki u har doim olamning bir qismi va sirli mavjudotdir. Biroq, insonning qobiliyatlari va sifatlari uning tabiati bilan bog’liq tarzda o’rganilgan. Aqllilik, muomala va ijtimoiy hayot kechirish insonning asosiy xususiyatlaridir. Inson ekologiyasini o’rganishda nafaqat jismoniy muhit, balki ma'naviyat ham muhim ahamiyatga ega. Ruh va tananing o’zaro qarama-qarshiliklari faqat ma’naviy va jismoniy uyg’unlik orqali hal qilinishi kerak. O’zlikni anglash va asrash muammosi doim inson ekologiyasining markazida bo’lgan. M.Monten: «O’zlikni saqlash eng muhimi», deb yozgan. Bugungi kunda bu konsept «Ekosofiya» atamasi bilan ifodalanadi, bu shaxsning xulq-atvorini va o’zlikni saqlashga qaratilgan qadriyatlar majmuasini bildiradi. Bu yerda mental va etnik xususiyatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Umumiy holatda shuni aytish mumkinki, inson evolyutsiyasi uning qobiliyatlarini rivojlantirish va axloqiy qadriyatlarini takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Evolyutsiyaning birinchi bosqichi o'z-o'zini anglashdir, bunda salbiy emotsiyalarni yengish muhimdir. Inson o'zini rivojlantirish uchun o'zini kuzatib, foydali va zararli tomonlarini ajratishni o'rganishi kerak. Shaxsning qiziqishlari uning rivojlanish yo'lini belgilaydi va nazorat qiladi. Inson mohiyatini falsafiy tushunish ta'lim va tarbiya jarayonida katta ahamiyatga ega. Har bir tarixiy davrda insonning jamiyatdagi o'rni va ahamiyatini chuqurroq tushunishga erishiladi. Insoniy fazilatlar va xususiyatlarni o'rganish orqali talaba o'zida bunday sifatlarni rivojlantirishga intiladi. Zamonaviy bilimlarni egallash orqali O'zbekistonda erkin va rivojlangan jamiyatni qurish vazifalari amalga oshiriladi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chukurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasini inson omilisiz tasavvur etib bo lmaydi. ʼ Prezident I.A.Karimov ta kidlaganidek, hozirgi sharoitda insoi omili va mezoni ʼ barcha islohotlarimizning bosh yo nalishi va samaradorligining pirovard natijasini ʼ belgilab beradi.

Shuni ta'kidlash kerakki, bu xulosa quyidagi sabablarga ko'ra bahsli hisoblanadi: Birinchidan, hech qanday falsafa (dunyoqarash yoki metodologiya sifatida qaralsa) inson haqida «umumiy tushuncha» yaratishga intila olmaydi. Chunki inson ijtimoiy hodisa bo'lib, doimiy o'zgarishlar jarayonida yashaydi, shuning uchun uning haqida mukammal va barqaror kontseptsiyani yaratish amaliy jihatdan mushkul. Eng muhimi, kontseptsiyani amalga oshirishda uning samarali usullari, vositalarini topish va shart-sharoitni yaratishdir. Insoniyat qariyb uch ming yil avval muqaddas «Avesto» kitobida yozilganidek: «Ezgu fikr, ezgu so z,ʼ ezgu amal», -degan kontseptual formulani hozirgacha amalga oshirish yo lida ʼ zahmat chekib kelmoqda. Ikkinchidan, odam va uning kamolotga yetishi va rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy tarzda tushuntira olmaydigan taraqqiyot yo'nalishlarini (hech bo'lmaganda, umumiy ma'noda), istiqbollarini ko'rsata olmaydigan ilmiy tushuncha zarurligi haqida savolga, inson omili bo'yicha muqobil falsafiy qarashlarni birlashtirish va falsafiy fikrlashning tolerantligini inobatga olish orqali nisbatan to'g'ri javob berish mumkin. Ammo, bu qarashlar ham juda nisbiy bo'lishini tan olish muhimdir. Uchinchidan, falsafaning shaxslar haqida turli sohalarda yig'ilgan bilimlarni o'z maqsadlaridan kelib chiqqan holda umumlashtirishi uning mustaqil fan sifatidagi obro'siga zarar yetkazadi. Chunki falsafa mavjud dalillarni faqat qayd etuvchi fan emas, balki insonning faoliyatini o'z usullari va vositalari yordamida tahlil qiladigan fan. Falsafaning inson haqidagi shaxsiy mulohazalari boshqa fanlarning xulosalariga mos kelishi yoki kelmasligi tabiiy. Chunki, har qanday qarama-qarshi fikrlar, hatto ba'zi ilmiy xulosalar ham o'z vaqtida inqirozga uchrashga moyil bo'ladi. To rtinchidan, har qanday fanda, shu jumladan falsafada ham yagona tan ʼ olingan usulning bo lishi mumkin emas. Yagona usulning e tirof etilishi– ʼ ʼ mutaassiblikdir. Chunki, hozirgacha inson haqidagi bilimlarimizning chegaralanganligi ham muayyan usul va vositalarni mutloqlashtirish natijasidir. 2. Inson qadri va shaxsiy qadriyatlar. Shaxs umri ning ma nosini ʼ anglash inson borlig ining ʼ asosiy jihati Inson qadri va shaxsiy qadriyatlar insonning hayot ma nosi haqida ʼ tushuncha olishda muhim ahamiyatga ega. Inson qadri – bu shaxsning o'ziga xos qadrini belgilovchi ichki qiymat bo'lib, uning xulq-atvori, xarakteri va jamiyatga ta'siri bilan shakllanadi. Shaxsiy qadriyatlar esa, individning hayotidagi qarorlar va xatti-harakatlarni yo'naltiruvchi ishongan tamoyillari va prinsiplari hisoblanadi. Hayot ma nosini izlash insonning mavjudligining asosiy jihatidir. Ko'plab ʼ faylasuflar va psixologlar bu savolni o'rganishgan, masalan, ekzistensial faylasuflar

Jeon-Po Sartr va Viktor Frankl shaxsiy ong va mas'uliyatning hayot ma nosiʼ shakllanishidagi ahamiyatini ta'kidlaganlar. Frankl uchun, hayot ma nosi izlanishi ʼ psixologik salomatlik uchun zarurdir, va u shunday degan: eng qiyin vaziyatlarda ham, odamlar o'z qadriyatlari va xatti-harakatlari orqali ma no topa oladilar. ʼ Shaxsiy qadriyatlar ko'pincha madaniyat, tarbiya, tajriba va shaxsiy mulohazalar orqali shakllanadi. Ular odamlarning boshqalar bilan qanday munosabatda bo'lishini, kasb tanlashini, aloqalarini va dunyoni qanday qabul qilishini ta sir qiladi. Shaxsning qadriyatlarini tushunish, shaxsiy o'sishning muhim ʼ bir qismi deb hisoblanadi, chunki bu odamga chuqur ma no anglagan qarorlar ʼ qabul qilish imkonini beradi. Jamiyatga qo'shgan hissasi nuqtai nazaridan, inson qadri shaxsning jamiyatdagi roli bilan ham bog'liq. Bu shaxsiy yutuqlar, xizmatlar, rahm-shafqat yoki ijobiy o'zgarishlarni yaratish orqali amalga oshirilishi mumkin. Shaxsning qadri va shaxsiy qadriyatlarga hurmat jamiyatda sog'lom va taraqqiy etgan hayotni yaratish uchun zarur bo'lgan asosiy omil hisoblanadi. Bu masala falsafiy ta'limotlarda turlicha talqin etilgan, chunki inson har doim ijtimoiy va madaniy sharoitlarga mos ravishda o'zligini anglashga intiladi. Suqrotning "o'zingni bil" degan so'zi har bir davrda yangi mazmun kasb etadi. Turli fanlar, jumladan insonshunoslik, ma'naviyatshunoslik, jismoniy madaniyat va biologiya, insonning jismoniy va bioijtimoiy xususiyatlarini o'rganadi, sog'lom turmush tarzini targ'ib qiladi. Ijtimoiy fanlar esa insonni shaxs sifatida, uning ijtimoiy va ma'naviy kamolotini o'rganadi. Shaxsning jamiyatdagi o'rni, qadri, va o'zgarishi asosiy tadqiqot ob'ekti hisoblanadi. Insonning qadri uning ijtimoiy faoliyati, boshqalarga bo'lgan munosabati va ma'naviy kamoloti bilan bog'liq bo'lib, bu uning jamiyatdagi o'rnini belgilaydi. Shaxsiy qadriyatlar tizimi to g risidagi jihatlar bir-biridan farqli ravishda ʼ ʼ nomoyon bo’ladi. Buni quyidagi uch fikr bilan ko rsatish mumkin. ʼ - H ar bir inson, shaxs qadriyat sifatida qaralishi mumkin. Bunda insonning o zi, uning tabiiy-tarixiy jarayondagi mavjudligi tirik jonzotlar orasida yagona ʼ ijtimoiy vujud ekanligi e tiborga olinadi. Inson favqulotda noyob hodisa ekanligi ʼ mavzusi o tmishda ham, hozir ham tadqiqot ob ekti aylanib kelmoqda. ʼ ʼ - Insonning qiymati, ya'ni uning ijtimoiy faoliyatdagi roli, atrof-muhit va boshqa shaxslar uchun muhimligini tushunishga qaratilgan harakatni anglatadi. -Insonning ma naviy va barkamollik olami, qiziqishlari, kundalik talab va ʼ ehtiyojlari, faoliyati bilan bog liq qadriyatlar tizimi ham tahlili qilish mumkin. ʼ Bunda asosiy e tibor qadriyatlarning shaxsiy darajada namoyon bo lish shakllari ʼ ʼ va xususiyatlariga qaratiladi . Insoniyat butun tarix davomida turli fazilatlar, sifatlar va xususiyatlarga ega bo lib, ijtimoiy va ma naviy jihatlar bilan ifodalangan ma naviy-axloqiy qiyofaga ʼ ʼ ʼ