MAVZU. ISHLAB CHIQARISH SIKLLARI VA VAQT LAGLARI MODELLARI 1. Takror ishlab chiqarish sikllari va ularning muddatlari. 2. Makroiqtisodiy beqarorlik va sikllarning vujudga kelishi. 3. Makroiqtisodiy beqarorlikni tartibga solish usullari. 4. Vaqt laglari va lag modellari. 5. Lag turlari. 6. Investitsiyalashda laglar. Davriy tebranishlar. 1

1. Takror ishlab chiqarish sikllari va muddatlari Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish tarixini o‗rganish shuni ko‗rsatadiki, ulardan hech biri uzoq muddatda bir tekis rivojlanmagan, aksincha, barcha mamlakatlar uchun ham davriy rivojlanish xosdir. Ishlab chiqarish, bandlik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davrlar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan o‗tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi (1-rasm). 1-rasm. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi Iqtisodiy davrlar to‗rtta bosqichni o‗z ichiga oladi. Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich bo‗lib, u «cho‗qqi» deb yuritiladi. Bunda iqtisodiyotda ish bilan to‗liq bandlik, ishlab chiqarishning to‗la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, mahsulotlar baho darajasining o‗sish holati kuzatiladi. Keyingi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‗sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning o‗sish darajasi sustlashishi mumkin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg‗unlik davri boshlanadi. 2 C ho‗qqi C ho‗qqi YIM Vaqt, t Retsessiya Potensial YIM trendi K o‗ tarilish Pasayishning quyi nuqtasi Iqtisodiy davr

Ko‗tarilish bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‗liq foydalanish va to‗liq bandlik darajasiga erishiladi. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, iqtisodiy davrlar bir xil bosqichlarga ega bo‗lsada, ammo ular davomiyligi va faolligiga ko‗ra o‗zaro farq qilib turadi. Shuning uchun ham iqtisodchilar bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balki iqtisodiy tebranishlar deb atash to‗g‗ri bo‗ladi deb hisoblashadi. Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida esa ular uch omilni ko‗rsatishadi. Bir guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi - texnika va texnologiyalarda ro‗y beradigan o‗zgarishlar deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, fan-texnika yutuqlarini qo‗llash natijasida iqtisodiyotda o‗sish ro‗y beradi. Masalan, avtomobilning yaratilishi yoqilg‗i sanoati, neft qazib chiqarish, kimyo, yo‗l qurilishi materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab bo‗ldi. Yangi texnologiyalar ishlab chiqarish unumdorligini bir necha baravar oshirish esa, ilgari foydalanilmagan resurslarni ishga tushirish imkonini beradi. Ammo, texnik va texnologik yangiliklarning doim ham yaratilavermasligi, iqtisodiyotdagi tebranishlarga sabab bo‗ladi. Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va tasodifiy vaziyatlarga bog‗lashadi. Bu jarayonni monetar siyosatga bog‗laydigan olimlar ham mavjud. Ya‘ni, davlat qanchalik ko‗p pul bosib chiqarsa, uning qadri shunchalik kamayib boradi va aksincha, pul miqdori qanchalik kam bo‗lsa, ishlab chiqarish ko‗lamining pasayishi va ishsizlar sonining ortishi shunchalik tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni baholashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ammo, barcha iqtisodchilar ishlab chiqarish va bandlik darajalarining yalpi talab; boshqacha aytganda, yalpi xarajatlar miqdoriga bog‗liqligi haqidagi fikrni qo‗llab- quvvatlaydilar. Chunki, korxonalar o‗z tovar va xizmatlarini ularga talab bo‗lsagina ishlab chiqaradi. Ya‘ni, talab katta bo‗lmaganda, korxonalarda tovar va xizmatlarni katta miqdorda ishlab chiqarish foydali emas. O‗z navbatida, ishlab chiqarishda bandlik va daromadlar darajasi ham, aynan shu sababli, past bo‗ladi. Yalpi xarajatlar 3

miqdori qanchalik ko‗p bo‗lsa, ishlab chiqarishning o‗sishi katta foyda olib keladi hamda ishlab chiqarish, bandlik va daromadlar darajasi ortib boradi. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta‘sir etuvchi omillarni o‗rganish, iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha hukumatlar makroiqtisodiy siyosatining muhim maqsadlaridan biridir. 2. Makroiqtisodiy beqarorlik va sikllarning vujudga kelishi Bozor iqtisodiyotida siklli rivojlanish, ishsizlik, narxlarning inflyatsion o‗sishi bilan ifodalanuvchi iqtisodiy beqarorlik holatlari mavjud bo‗ladi. Iqtisodiy sikl, qoidaga muvofiq yuksalish, tushkunlik, turg‗unlik va jonlanish fazalaridan iborat bo‗lsada, biroq uning shiddatligi, davomiyligi u rivojlanayotgan aniq shart sharoitlarga bog‗liq bo‗ladi. Iqtisodiyotning siklli rivojlanishini tavsiflash uchun ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishini ifoda etuvchi ko‗rsatkichlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishning ortda qolishi, ishlab chiqarishning imkon darajasi bilan haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmi o‗rtasidagi farq sifatida baholanadi. Ishlab chiqarish hajmlarining o‗zgarishi inflyatsiya va ishsizlik darajalarining o‗zgarishi bilan uzviy bog‗liq. Odatda, iqtisodiy sikllarning quyidagi ko‗rinishlari farqlanadi: - Kondratevning katta sikllari (48-55 yil); - Katta sikllar (8-10 yil); - Kitchinning kichik sikllari (2-3 yil); - Mavsumiy (yarim yil) va hokazo. Odatda barcha iqtisodiy ko‗rsatkichlar quyidagi turlarga ajratiladi: ilgarilovchi, ya‘ni sikl fazasi kirib kelguncha o‗zgaruvchi ko‗rsatkichlar; kechikuvchi yoki ortda qoluvchi, ya‘ni sikl fazasidan so‗ng o‗zgaruvchi ko‗rsatkichlar; mos tushuvchi ko‗rsatkichlar, ya‘ni o‗zgarish sikl fazasiga mos tarzda yuzaga chiqadi; prosiklik, ya‘ni yuksalish fazasida o‗suvchi, tushkunlik fazasida pasayuvchi ko‗rsatkichlar (mahsulot ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi, pul aylanish tezligi); kontrsiklik, ya‘ni tushkunlikda o‗suvchi, yuksalishda pasayuvchi 4

ko‗rsatkichlar (ishsizlik darajasi); asiklik, sikl fazalariga (yuksalish, tushkunlik) bog‗liq bo‗lmagan ko‗rsatkichlar (eksport hajmi). Iqtisodiy sikllar: - yangi texnik ishlanmalar va ilmiy ixtirolar; - urushlar; - aholi ko‗chishi kabi omillar natijasida yuzaga chiqadi. Ishsizlik siklik, friktsion, tuzilmaviy shakllarda rivojlanadi. Friktsion va tuzilmaviy ishsizlik bozor tizimining amal qilish nuqtai nazaridan ma‘qul ko‗rinish hisoblanadi. Shuning uchun to‗la bandlikni hisoblashda friktsion va tuzilmaviy ishsizlik hisobga olinuvchi ishsizlikning tabiiy darajasi bilan mos tushadi. Ishsizlikning tabiiy darajasi odatda 5-6 % ni tashkil etadi. To‗la bandlik sharoitida mumkin bo‗lgan ishlab chiqarish hajmi, mamlakatning ishlab chiqarish salohiyatini ifoda etadi. Tsiklik ishsizlikning rivojlanishi uning ishsizlikning tabiiy darajasidan ortiq bo‗lishiga va o‗z navbatida YaMM haqiqiy hajmining YaMMning imkon darajasidan ortda qolishiga olib keladi. Uning o‗lchamlari Ouken qonuni asosida hisoblanadi. Ouken qonuniga ko‗ra ishsizlikning o‗z tabiiy darajasidan 1 % yuqori bo‗lishi, YaMMning o‗z potensial hajmidan 2-2,5 % ortda qolishiga olib keladi. Inflyatsiya narxlar darajasining o‗sishida namoyon bo‗ladi. Inflyatsiya darajasi, uning rivojlanish vaqti davrlari - inflyatsion jarayonning asosiy tavsiflaridir. Inflyatsiya sabablarini aniqlay borib, ayrim iqtisodchilar uni birinchi navbatda ortiqcha talabning paydo bo‗lishi bilan bog‗lasalar, boshqa bir iqtisodchilar esa - mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining o‗sishi bilan bog‗laydilar. Odatda, iqtisodiyotda qisqa, o‗rta va uzoq muddatli vaqt oraliqlari farqlanadi. Vaqt omili yordamida inflyatsiya va ishsizlik o‗rtasidagi bog‗liqlik tahlil etilganda, qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya o‗rtasida teskari bog‗liqlik, uzoq 5