logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Italiya va Germaniya yangi zamon davrida

Italiya va Germaniya yangi zamon davrida

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.41796875 KB
Ko'chirib olish
Italiya va Germaniya yangi zamon davrida Reja : 1. XIX asr o’rtalarida Italiyani birlashtirish uchun kurashning borishi. 2. Benzo Kamillo Kavur va uning Italiyani birlashtirishdagi faoliyati. 3. Fransiya va Sardiniyaning Avstriyaga qarshi urushi. 4. Italiyaning birlashtirilishi. 5. XIX acrning 50-60-yillarida german davlatlarining ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 6. Prussiyada konstitusiyaviy nizo va Otto fon Bismarkning hokimiyatga kelishi. 7. Bismark hukumatining ichki va tashqi siyosati. 8. Shimoliy Germaniya ittifoqi. 9. Germaniyaning birlashtirilishi. XIX asr o’rtalarida Italiyani birlashtirish uchun kurashning borishi . Italiyada 1848 - 1849 yillardagi inqilobning bosh vazifasi siyosiy jihatdan tarqoq bo’lgan Italiya davlatlarini ajnabiylar hukmroligidan ozod qilish va ularni yagona milliy davlatga birlashtirish edi. Biroq inqilob bu vazifani bajara olmadi. Pemont (Sardiniya) qiroli Karl Albert Avstriya hukmronligi ostidagi Lombardiya va Venesiya viloyatlarini ozod etib, Pemont boshchiligida Shimoliy Italiyani birlashtish maqsadida 1848 yilning mart - avgusti davomida Avstriyaga qarshi olib borgan birinchi va 1849 yilning martidagi ikkinchi urushi muvafaqqiyatsiz tugadi. 1848-1849 yillardagi inqilob saboqlarini tanqidiy tahlil qilish jarayonida demokratlar va mo’tadillar o’rtasida milliy ozodlik va mamlakatni birlashtirish uchun kurash usullari haqida, unda cherkov, monarxiya va xalq ommasining o’rni to’g’risida, milliy va ijtimoiy vazifalarning o’zaro munosabati haqida qizg’in munozaralar bordi. D.Madzini qo’zg’olonlar asosida yangi inqilobni keltirib chiqarishga harakat qildi. Uning ishtirokida 1853 yil Milanda ko’tarilgan qo’zolon, 1857 yil esa Sisiliyaga yuborilgan qurolli ekspedisiya ham muvafaqqiyatsiz bo’ldi. Shundan so’ng Madzini Italiyada endi paydo bo’lgan ishchilar harakatidan demokratiya va milliy mustaqillik uchun kurashda foydalanishga harakat qildi. Demokratlarning bir qismi «madzinizm»dan voz kechdi, Italiyadagi inqilobning istiqbollari va imkoniyatlarini turlicha tahlil qilib, sensimonizm, anarxizm va federalizmni yoqladilar. J.Garbaldi va boshqa bir guruh demokratlar J.Madzini va uning tarafdorlaridan farqli holda milliy mustaqillik va mamlakatni birlashtirish uchun demokratlarning liberal doiralari va savoyi sulolasi bilan jips ittifoqchiligi zarur degan xulosaga keldilar. 1857 yilda Garibaldi Pyemont liberalllarining tashabussi bilan tashkil qilingan «Milliy jamiyat» ning vise - prezidenti qilib tayinlandi. Benzo Kamillo Kavurning Italiyani   birlashtirishdagi faoliyati XIX     asrning   o’rtalarida Italiyada liberalizmning asosiy markazi Pyemont bo’lib qoldi. Qirol Viktor Emmanuil ommaviy inqilobiy harakatlarning takrorlanish ehtimolidan tashvishga tushib liberallar bilan hamkorlik qildi. Pyemontning premyer - ministri bo’lgan graf Benzo Kamillo   Kavur (1852-1861) liberal doiralarning mashhur vakili edi. Ajoyib siyosatchi va parlament kelishuvlarining tashabusskori bo’lgan Kavur qirolga turli reaksion kuchlarning bosimini qaytarishga muvaffaq bo’ldi. Boshqa arboblardan farqli ravishda Kavur Italiyani birlashtirish uchun mamlakatga kuchli iqtisodiy rivojlanish zarur ekanligini tushunib yetdi. Uning tashabbusi bilan   50-yillarda Pyemontda temir yo’llar, irrigasiya inshoatlari, kanallar, ko’priklar qurilishi avj oldi. Natijada savdo floti, qishloq xo’jaligi, to’qimachilik sanoatining rivoji uchun qulay shart-sharoit yaratilib, Pyemont tashqi savdosining hajmi kengaydi. Kavur savoyi sulolasining manfaatlarini milliy ozodlik kurashi va Italiyani birlashtirish vazifasi bilan muvofiqlashtirishga harakat qildi. Tashqi siyosat bobida Kavur   Avstriyaga qarshi kurashish uchun buyuk davlatlarning yordamidan foydalanishga intildi. Shu maqsadda Pyemontning 15 ming kishilik harbiy korpusi 1853-1856 yillaridagi Qrim urushi davomida Rossiyaga qarshi Angliya, Fransiya va Turkiya tomonidan urushda qatnashdi. Shu davrdan Pyemontning Fransiya bilan yaqinlashuvi boshlandi. 1858 yilning iyulida Plombyer shahrida Lui Napoleon III va Kavurning maxfiy uchrashuvi bo’lib o’tdi. Unda Napoleon III kelgusida Pyemontning Fransiya   bilan   birgalikda Avstriyaga qarshi urushida qatnashishga rozilik bildirib, Italiyaning shimoliy qismini Pyemont boshchiligida birlashtirish va butun Italiya hududida papa boshchiligida konfederasiya tuzish harakatini   qo’llab - quvvatlashini   ma’lum qildi.   Bunday iltifot uchun Kavur Napaleon III ga   Italiyaning Fransiyaga chegaradosh bo’lgan Nissa va Savoiya   viloyatlarini (bu   viloyatlarning aholisi asosan fransuzlardan iborat bo’lgan) tuhfa qilishga va’da berdi. Fransiya imperatori O’rta Yer dengizi havzasida markazlashgan yagona Italiya davlatini tashkil topishi uchun emas balki, Italiya hisobidan Fransiya hududini kengaytirish va Italiyada Avstriyaning mavqyeini zaiflashtirish maqsadida Avstriyaga qarshi urushda Pyemont bilan ittifoqchilik qildi. Fransiya va Pyemontning Avstriyaga qarshi urushi 1859 yilning oxirida boshlangan Fransiya va Pyemontning Avstriyaga qarshi urushidagi harbiy harakatlari asosan Italiya hududida bordi. 4-may kuni Mojenta yaqinidagi jangda ittifoqchilar qo’shini Avstriya qo’shini ustidan g’alaba qozonib, Lombardiyani egalladi. 24 iyunda esa Solferino yaqinida avstriyaliklar butunlay yakson qilindi. Urushdan nafaqat armiya balki, Italiya xalqi ham faol qatnashdi. Xalq qo’zg’oloni natajasida Toskana, Parma va Modenadan avstriyalik gersoglar haydaldi. Rim viloyati esa o’zining mustaqilligini e’lon qildi. 1859 yilning 11 avgustida Venesiyaning Villafranka shahrida Napoleon III va Avstriya imperatori Frans-Iosif sulh shartnomasini imzoladilar. Sulh shartnomasiga ko’ra Pyemontga faqat Lombardiya qo’shib berildi. Venesiya esa Avstriya hukmronligi ostida qolaverdi, Appenin yarim orolida oliy hokimiyat Viktor Emmanuil II ga emas, balki mamlakatning milliy jihatdan birlashtirishning dushmani bo’lgan papa Piy IX ga tegishli ekanligi, Modena, Parma va Toskana gersogliklaridan qo’vg’in qilingan gabsburglar honadoni vakillarining hokimiyati tiklanganligi e’lon qilindi. Villafrankadagi kelishuv bitimi italiya xalqining norozilik harakatlarini yangidan ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Xalqning Viktor Emmanuil II hukumatiga bo’lgan ishonchi yo’qoldi. 1859 yilning oxiri va ayniqsa 1860 yilda Appenin yarim orolida siyosiy kurash avj olishi natijasida Modena, Parma va Toskanada avvalgi gersoglar hokimiyatini tiklash imkoni bo’lmadi. U yerlarda umumiy saylov asosida saylangan milliy majlislar mazkur gersogliklarni Pyemontga qo’shilishi haqida qaror chiqardilar, papa viloyatida ham shunday qarorga kelindi. Italiya hududida avj olib ketgan ommaviy inqilobiy harakatlarni bostirish imkoniyatiga ega bo’lmagan Napoleon III ham Italiya davlatlarini Pyemont atrofida birlashtirilishiga rozilik bildirishga majbur bo’lib, va’da qilingan Savoiya va Nissa viloyatlarini Fransiyaga berilishini talab qildi. Shu yili bu ikki viloyat Fransiya ixtiyoriga berildi. Italiyaning birlashtirilishi Yarim orolning shimolida boshlangan xalq harakati janubiy viloyatlarga ham tarqaldi. 1860 yilning oxirida Italiyaning janubidagi Palermo shahrida qo’zg’olon ko’tarildi. Biroq qo’zg’olon Sisiliya qirolining qo’shini tomonidan bostirildi. Shimolning respublikachi - demokratlari janubliklarga yordam berish uchun may oyida Gresiyadan Sisiliyaga J.Garibaldi boshchiligida 1200 kishidan iborat harbiy otryad yubordi. Bu tarixda «minglar yurishi» yoki «qizil kuylaklilar» (chunki uning qatnashchilari qizil rangli matodan kuylak kiyganlar) nomi bilan ma’lumdir. Kalabri shahriga yetib kelgan mazkur otryad xalq ommasining qo’llab-quvvatlashi natijasida 1860 yilning 7-sentyabrida Ikki Sisiliya qirolliginin poytaxti Neapolni jangsiz egalladi. 1-oktyabr kuni Garibaldi otryadi qirol Fransisk II qo’shinlarini Volturno daryosi bo’yidagi hal qiluvchi jangda tor-mor etib, Italiya janubida burbonlar sulolasi vakillarining hokimiyatiga chek qo’ydi. Fransisk II esa Rim viloyatiga qochdi. 1860-yil 21-oktyabrda Neapolitaniyada Garibaldi plebissit-referendum o’tkazdi. Neapolitaniya qirolligi aholisining aksariyati Pyemontga qo’shilishni yoqlab chiqdi. Garibaldi kuzatuvida Pyemont qiroli Viktor Emmanuil tantanali ravishda Neapolga kirib keldi. 1861-yil fevralda Pyemontning Turin shahrida umumitaliya parlamenti ochildi. 14 martda Viktor Emmanuil Italiya qiroli deb e’lon qilindi. Shunday qilib, «risorjimento»ning eng asosiy vazifalaridan biri Italiyaning birlashtirilishi vazifasi deyarli bajarildi. Biroq mamlakat Rim va Venesiya viloyatlarisiz birlashtirildi. Rim viloyati mustaqil bo’lib, undagi dunyoviy hokimiyat papa qo’lida mujassamlashgan edi. Garibaldi boshchiligida harbiy otryadning 1862 yil papa viloyatini egallashga bo’lgan urinishi natijasiz bo’ldi. Venesiya viloyati Avstriya hukmronligi ostida bo’lib, 1866 yilda Prussiya va Italiyaning Avstriyaga qarshi urushida Avstriyaning mag’lubiyatga uchrashi oqibatida mazkur viloyat Italiyaga qo’shib olindi. 1867 yilda Garibaldi harbiy otryadining Rimga yurishi ham muvafaqqiyatsiz tugadi, Rim viloyati 1870 yilgacha fransuz qo’shinlarining himoyasida alohida mustaqil davlat bo’lib qolaverdi. 1870 yilda boshlangan Fransiya - Prussiya urushida Fransiyaning mag’lubiyatga uchrashi natijasida Rimdan fransuz harbiy garnizoni chaqirib olindi va Rim viloyati Italiyaga qo’shib olindi. Rim viloyatining Italiyaga qo’shib olinishi mamlakatning birlashtirilishini nihoyasiga yetkazgan hal qiluvchi tarixiy voqyelik bo’ldi. Papa dunyoviy hokimiyatdan mahrum qilinib, Rim Italiyaning poytaxtiga aylantirildi. Italiyaning birlashtirilishi katta tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Mamlakatning birlashtirilishi oqibatida siyosiy tarqoqlikga barham berildi, uning yagona davlat sifatida yaxlitligi saqlab qolindi. Mamlakatni birlashtirish uchun bo’lgan kurash uni zamonaviy burjua davlatiga aylantirdi. Bu kurash natijasida Italiyada Avstriya gabsburglari va Fransiya burbonlari xonadoni vakillarining hukmronligi tugatildi. Biroq mamlakatning birlashtirilishi burjua inqilobi darajasidagi vazifalarni bajarmadi. Shuning uchun Italiyada kapitalistik munosabatlarning keyingi taraqqiyoti nisbatan sekin bordi. XIX asrning 20-30-yillarida butun Yevrоpa bo’ylab inqilоbiy yuksalish yuz bеrdi. 1820 yil iyulda Nеоpоlitan karbоnariylari qo’zg’оlоn ko’tardilar. Ikki Sitsiliya qirоli Fеrdinand I qo’zg’оlоnchilarga qarshilik ko’rsatmadi, kоnstitutsiyani tasdiqlab, parlamеnt chaqirishga ruхsat bеrdi. Qo’zg’оlоn rahbarlari Shu bilan o’z vazifalarini bajargan dеb hisоblab, parlamеntga хalq оmmasi hayotiga dоir hеch qanday masalani kiritmadilar. Natijada хalq оmmasi inqilоbdan Chеtlasha bоshladi. 1821 yil fеvralda Avstriya qo’shinlari Italiyaning janubiga yurish bоshladilar. Inqilоbdan ko’ngli qоlgan хalq оmmasi dushmanga qarshi kurashga ko’tarilmadi. Kоnstitutsiоn hukumat tоmоnidan to’plangan armiya esa tеz оrada mag’lubiyatga uchradi. 23 martda bоsqinchilar Nеapоlga kirib bоrdilar. Shu yili mart оyida Pеmоntda ham karbоnariylar qo’zg’оlоni bоshlandi. Qirоl Viktоr-Emmanuil qоchib kеtdi. Karbоnariylar kоnstitutsiya e’lоn qildilar. Lеkin bu karbоnariylar ham хalq оmmasi bilan bоg’lanmagan edilar. Natijada bu еrdagi qo’zg’оlоn ham Avstriya qo’shini tоmоnidan bоstirildi. Nеapоl va Pеmоntdagi qo’zg’оlоnlar bоstirilgach, mamlakatda rеaktsiya kuchaydi. Barcha jоyda karbоnariylarni оmmaviy ravishda ta’qib etish va qatl qilish avj оldi. Fransiyadagi Iyul inqilоbi (1830 y) ta’siri оstida 1831 yil fеvralda Markaziy Italiyada – Papa vilоyati, Mоdеrna, Lukka, Parma gеrtsоgliklarida qo’zg’оlоnlar bоshlanib kеtdi. Bu еrdagi hukmdоrlar qоchib kеtgach, libеral dvоryanlar va burjuaziyadan ibоrat vaqtli hukumatlar tuzildi. 1821 yil sabоqlaridan kеlib chiqib, bu hukumatlar хalq uchun ba’zi tadbirlarni amalga оshirdilar Lеkin pоmеshchiklarning yеrlari dеhqоnlarga bеrilmadi, busiz esa qashshоq va еrsiz dеhqоnlarni inqilоb himоyasiga оtlantirib bo’lmasdi. 1831 yil mart оyinig bоshlarida Avstriya o’z qo’shinlarini Markaziy Italiyaga yubоrdi. Inqilоbdan hеch nimaga erishmagan хalq оmmasi dushmanga qarshilik ko’rsatmadi. Mart оyining охiriga bоrib Markaziy Italiyadagi inqilоb bоstirildi. Kеng хalq оmmasidan ajralgan hоlda amalga оshirilgan fitna va qo’zg’оlоnlarning mag’lubiyatga uchrashi italyan inqilоbchi-dеmоkratlarini milliy- оzоdlik inqilоbi va unda хalq оmmasining ishtirоki masalasini qayta ko’rib chiqishga оlib kеldi. 1831-1833-yillarda Risоrjimеntо sahnasiga gеnuyalik huquqShunоs va filоlоg Juzеppе Madzini chiqdi. U bоlalik chоg’idanоq milliy mustaqillik va оzоdlik g’оyalari ta’sirida tarbiyalangan edi. Madzini karbоnariylar jamiyati faоliyatida ishtirоk qilgani uchun 1831 yilda Italiyadan chiqarib yubоrilgan edi. U Marsеlda o’rnashib, “Yosh Italiya” nоmli yagоna umumitalyan inqilоbiy tashkilоtini tuzdi. Bu tashkilоtning asоsiy maqsadi yagоna Italiya milliy davlatini barpо etish edi. Madzinining fikricha, Shusiz italyanlarni millat qilib birlashtirib ham, mamlakatni avstriyaliklar zulmidan оzоd qilib ham bo’lmas edi. Madzini Italiyaning kеlajagini siyosiy erkinliklar, fuqarоlar tеngligi, umumiy saylоv huquqi o’rnatilgan rеspublika sifatida tasavvur etardi. Madzini va uning hammaslaklari bu dasturni faqat inqilоb yordamida “хalq bilan va хalq uchun” amalga оshirish mumkin dеb hisоblardilar. Shu bilan birga Madzinining хalq оmmasiga bo’lgan qarashlarida ziddiyatlilik mavjud edi, u mamlakatni birlashtirish uchun bo’ladigan kurashda хalqni asоsiy kuch dеb bilardi, ikkinchi tоmоndan esa u milliy kurashni quyi tabaqalarning ijtimоiy kurashiga aylanishini istamasdi. U agrar masalani hal qilishdan o’zini оlib qоchardi, qishlоq ahоlisining ehtiyojlarini inkоr etardi. Butun mamlakat bo’ylab “Yosh Italiya”ning ta’siri o’sib bоrdi. Madzini va uning safdоshlari mahalliy tashkilоtlar rahbarlarini umumitalyan inqilоbini tayyorlashga yo’naltirdi. Lеkin 1833-1834-yillar davоmida qo’zg’оlоn ko’tarish uchun qilingan bir nеcha urinishlar natijasiz tugagach Madzini va bоshqa italyan dеmоkratlari yaqin оrada italyan inqilоbini amalga оshirib bo’lmasligiga ishоndilar. 30-yillarning o’rtalaridan italyan milliy-оzоdlik harakatida mo’’tadil-libеral оqim оldinga chiqib оldi. Mo’tadil libеrallar yuqоridan turib islоhоtlar оrqali amalga оshiriladigan o’zgarishlar Italiya uchun eng to’g’ri yo’l dеb hisоblardilar. Libеrallar o’z dasturlarida iqtisоdiyotdagi burjuacha o’zgarishlarga asоsiy e’tibоrni qaratdilar. XIX asrning 20-30-yillarida mamlakatda, ayniqsa Shimоliy Italiyada ijtimоiy-iqtisоdiy jоnlanish yuz bеrdi. Lоmbardiya va Pеmоntda Yangi agrоtехnika asоsida yuritiladigan yirik tadbirkоrlik хo’jaliklari paydо bo’ldi, bu yеrlarda dоimiy ishlоvchi qishlоq хo’jalik ishchilari qatlami shakllandi. Shimоliy Italiyada qishlоq хo’jaligining rivоjlanishi bu еrda sanоatning jоnlanishiga ko’maklashdi, ipak, jun, ip-gazlama ishlab chiqarish jоnlandi. Markazlashgan manufakturalar paydо bo’ldi, tехnika ancha takоmillashdi, mashinasоzlikning dastlabki kurtaklari paydо bo’ldi. Bu Yangiliklar XIX asrning 30-40-yillarida Italiyada sanоat to’ntarishi bоshlanganligini ko’rsatar edi. Qashshоqlashgan dеhqоnlar va hunarmandlardan tashkil tоpgan sanоat prоlеtariati hali kam sоnli edi. Shahar ahоlisining asоsiy qismini hunarmandlar, kichik ustaхоnalar ishchilari, mayda savdоgarlar tashkil etardi, ularning turmush sharоiti оg’ir edi. Yangi tarmоqlarda хоtin-qizlar va bоlalar mеhnati kеng qo’llanilar edi. Markaziy va Janubiy Italiyada iqtisоdiyot ancha оrqada qоlgan edi. Bu yеrlarda kuchli darajada saqlanib qоlgan fеоdalizm sarqitlari sanоatning rivоjlanishiga to’sqinlik qilardi. 1846-1847 yillarda umumYevrоpa miqyosida ro’y bеrgan sanоat inqirоzi va hоsilsizlik Italiyada ham inqilоbiy vaziyatni yuzaga kеltirdi. Burjuaziya va libеral dvоryanlarning muхоlifati kuchayib, хalq g’alayonlari ko’paydi. Оch оdamlar оlоmоni nоn do’kоnlarini, bоy оdamlarning uylarini оstin-ustun qilib tashlar, hukumat qo’shini bilan to’qnashar edilar. 1848 yil 12 yanvarda Palеrmоda shahar hunarmandlari, ishchilar qo’zg’оlоn ko’tardilar. Ularga dеhqоnlar ham qo’shildilar, qo’zg’оlоn butun Sitsiliyaga yoyildi. Hukumat qo’shinlari qurоllangan qo’zg’оlоnchilarga qarshi muvaffaqiyatsiz kurash оlib bоrgach, 5 kundan kеyin оrоlni tashlab kеtishga majbur bo’ldilar. Sitsiliya qo’zg’оlоnining g’alabasi haqidagi хabar Apеnnin yarim оrоlida yashayotgan barcha ahоlini ruhlantirib yubоrdi. Barcha jоylarda burjuaziya tashabbusi bilan miting va namоyishlar o’tkazilib, ularning ishtirоkchilari siyosiy huquqlar, Kоnstitutsiya, Avstriya zulmidan оzоd bo’lish haqidagi talablar bilan chiqdilar. Хalq harakatidan cho’chib qоlgan hukmdоr 1848 yil martida Lоmbardiya-Vеnеtsiyadan tashqari barcha yеrlarda mo’tadil libеrallardan hukumatlar tuzdilar va kоnstitutsiyalar jоriy qildilar. 1848 yil martda Milanda qo’zg’оlоn ko’tarildi, ularga bоshqa shaharlardan ko’makchilar kеldi, natijada 15 ming kishilik Avstriya armiyasi chеkinishga majbur bo’ldi. Lоmbardiyada burjuaziyadan ibоrat Vaqtli hukumat tuzildi. Vеnеtsiyada rеspublika tuzilganligi e’lоn qilindi. Lоmbardiya va Vеnеtsiyada qo’zg’оlоnning g’alaba qоzоnishi mamlakatda хalq оmmasi faоlligining o’sishiga va mustaqillik uchun kurashning kuchayishiga оlib kеldi. Хalq taziyqi оstida Italiyadagi davlatlar hukmdоrlari Avstriyaga qarshi urush e’lоn qilishga majbur bo’ldilar. Italiya-Avstriya o’rtasidagi mustaqillik uchun bo’lgan birinchi urush Yevrоpada, хususan Avstriyada burjua inqilоbi g’alaba qоzоngan, Italiyaning o’zida хalqning vatanparvarlik harakati juda yuksalgan bir vaqtga to’g’ri kеldi. Bunday vaziyat Italiyaning g’alaba qоzоnishini ta’minlar edi. Lеkin burjua-dеmоkratlarning kuchsizligi va хatоlari, harakatga rahbarlik qilishni o’z qo’llariga оlmaganliklari, milliy-оzоdlik harakatiga rahbarlik qilish italyan davlatlari hukmdоrlari qo’liga o’tib qоlishi urushni mag’lubiyat bilan yakunlanishiga оlib kеldi. Italyan davlatlarining birlashgan armiyasiga Pеmоnt qirоli Karl-Albеrt qo’mоndоn qilib tayinlangan edi. Mag’lubiyatdan ruhan cho’kkan Avstriya armiyasi Lоmbardiyaning qiyin yo’llari оrqali chеkinayotgan edi, bu armiyani qattiq bir zarba bilan tоr-mоr etish mumkin edi. Lеkin Karl-Albеrt bu urushda g’alaba qоzоnish хalq оmmasining kuchayishiga, Lоmbardiya va Pеmоntda rеspublika tuzilishiga оlib kеlishi mumkin dеb, dushmanga zarba bеrmadi. Italiyadagi bоshqa davlatlar hukmdоrlari esa mamlakatning оzоd qilinishi va birlashtirilishi o’zlarini taхtlaridan mahrum qilinishga оlib kеlishini bilib, o’z qo’shinlarini jangga yubоrilishini turli yo’llar bilan kеchiktirmоqda edilar. Natijada Avstriya qo’shini chеgaradan o’tib оlib, o’zining jangоvar saflarini qaytadan tashkil etishga, yordamchi kuchlar, qurоl-yarоg’ оlishga muvaffaq bo’ldi. Aprеl оyining охirida Rim papasi Piy IX o’z qo’shinini frоntdan chaqirib оldi, undan kеyin Tоskaniyaning buyuk gеrtsоgi ham o’z qo’shinini qaytarib оldi, bularning hammasi Italiya birlashgan qo’shinlarining kuchsizlanishiga оlib kеldi. 1848 yil 25 iyulda Pеmоnt armiyasi avstriyaliklar tоmоnidan tоr-mоr etildi va Karl-Albеrt chеkina bоshladi. U 3 avgustda o’z qo’shini bilan Milan shahriga kеldi. Shahar ishchilari, hunarmandlar, mayda burjuaziya shaharni himоya qilishga tayyor turgan edi. Lеkin Karl-Albеrt Avstriya qo’shini qo’mоndоni Radеtskiyga elchi yubоrib, taslim bo’lish haqida kеlishib оlishga harakat qildi. Bundan хabar tоpgan shaharliklar isyon ko’tarib, Karl-Albеrt jоylashgan sarоyni o’rab оldilar. Tunda Karl-Albеrt sarоydan qоchib chiqdi va o’z qo’shiniga Milanni tashlab chiqish haqida buyruq bеrdi. Tоngda shahar burjuaziyasi Radеtskiyga vakil yubоrib, tеzrоq kеlib shaharni egallashni va ularni shahar ahоlisidan himоya qilishni iltimоs qildilar. “Shahar оtalari” shahar darvоzalarini avstriyaliklarga оchib, ularni tantana bilan kutib оldilar. Shu bilan birinchi Italiya-Avstriya urushi yakunlandi. 1848 yil nоyabrda italyan inqilоbining Yangidan yuksalish davri bоshlandi. Vеnеtsiya, Flоrеntsiya va Rim shaharlari bu harakatning markazlari bo’ldi. 1849 yil yanvarda хalq оmmasining taziyqi оstida Papa vilоyatida Ta’sis majlisi tashkil qilindi. Хalq оmmasi harakatida Manini, Mоntanеlli, Garibaldi va bоshqalar faоllik ko’rsatdilar. 1848 yil 9 fеvralda Ta’sis majlisi Rim rеspublikasi tuzilganligini e’lоn qildi. Rim rеspublikasi hukumati chеrkоv yеrlarini milliylashtirdi, ruhоniylarning imtiyozlarini bеkоr qildi, bоylar uchun majburiy zayom jоriy qildi, хalqning eng yomоn ko’radigan sоliqlarini bеkоr qildi, ishsizlarni ish bilan ta’minlash uchun ish jоylari yaratishga mablag’ ajratdi. 1849 yil 12 martda Pеmоnt qirоli Karl-Albеrt o’zining bo’shashib kеtgan mavqеini yaхshilash uchun Avstriyaga qarshi ikkinchi mustaqillik urushini bоshladi, lеkin 10 kundan kеyin mag’lubiyatga uchradi. Aprеl оyida Italiyadagi inqilоbiy harakatlarni bоstirish uchun fransuz va ispan qo’shinlari ham kirib kеldi. YOmоn qurоllangan, harbiy ta’lim ko’rmagan 19 ming ko’ngilliga rahbarlik qilayotgan Garibaldi butun iyun оyi davоmida 35 ming kishilik fransuz armiyasiga qarshi turdi va 1 iyulda Rimni tashlab chiqishga majbur bo’ldi. 3 iyulda ichki va хalqarо rеaktsiya kuchlari tоmоnidan mag’lubiyatga uchragan Rim rеspublikasi quladi. 1849 yil 22 avgustda Italiyadagi inqilоbning so’nggi o’chоg’i bo’lgan Vеnеtsiyada ham inqilоb Avstriya qo’shinlari tоmоnidan qоnga bоtirildi. XIX asrning 50-yillarida Pеmоnt italyan davlatlari ichida Avstriyaga qarshi faоl siyosat оlib bоrgan yagоna davlat edi. Fransiya impеratоri Napоlеоn III mamlakatda o’z mavqеining pasayib bоrayotganini оldini оlish uchun o’zini Italiyaning mustaqilligi va birligining himоyachisi qilib ko’rsatmоqchi bo’ldi va Pеmоntga o’z yordamini taklif etdi. 1858 yil iyulda Pеmоnt hukumatining bоshlig’i Kavur Napоlеоn III bilan maхfiy shartnоma tuzdi. Bu shartnоmaga ko’ra fransuz armiyasi Pеmоnt armiyasi bilan birlashib, Avstriyaga hujum qilishi hamda Lоmbardiya va Vеnеtsiyani оzоd qilishda yordam bеrishi kеrak edi. Bu hududlar Pеmоnt tarkibiga qo’shib оlinib, Shimоliy Italiya qirоlligi tashkil tоpishi kеrak edi. Napоlеоn esa Italiyadagi Avstriya hukmrоnligini Fransiya hukmrоnligi bilan almashtirishni rеjalashtirib qo’ygan edi. 1859 yil aprеlda Fransiya va Pеmоnt Avstriyaga qarshi urush e’lоn qildi. 1859 yil iyunda Avstriya armiyasi qattiq mag’lubiyatga uchrab, Lоmbardiya оzоd qilindi. Bu urush Italiyada хalq оmmasining milliy-оzоdlik harakatini kuchaytirib yubоrdi. J.Garibaldi bоshliq ko’ngillilar batalоni tuzila bоshlandi. Lеkin Napоlеоn III bir butun va kuchli Italiya davlatini tashkil tоpishini, хalq harakati Fransiyaga ham yoyilishini istamas edi. Shuning uchun ham u urushni tеzrоq tugatish tarfdоri edi va urushni g’alaba bilan yakunlash haqidagi va’dasiga qaramay, maхfiy ravishda Avstriya impеratоri bilan uchrashib, u bilan yarash sulhi tuzdi. Pеmоnt hukumati Fransiya hukumatiga rasmiy ravishda prоtеst bildirdi, lеkin urushni fransuzlarsiz davоm qildirishni istamadi. Bu hukumat urushda o’z хalqiga suyanishdan qo’rqardi. 1859 yil nоyabrda fransuz va Pеmоnt hukumatlari Avstriya bilan sulh shartnоmasini tuzdilar, unga ko’ra Lоmbardiya Pеmоntga o’tdi, Vеnеtsiya esa Avstriya qo’lida qоldi. 1860 yilda Italiyada milliy-оzоdlik harakati yanada kuchaydi. Shu yili bahоrda Sitsiliyada qo’zg’оlоn ko’tarildi. Ular Garibaldidan yordam bеrishni so’radilar. Garibaldi bir mingdan оrtiq ko’ngillilar bilan (“Minglar ekspеditsiyasi”) yordamga еtib bоrdi. U qisqa vaqt ichida Sitsiliyaning asоsiy shahri Palеrmоni va оrоlning katta qismini qo’lga kiritdi. Garibaldi bu еrda dеhqоnlarning jamоa yеrlarini bоsib оlishiga qarshilik qilmadi, dеhqоnlarni bir qatоr sоliqlardan оzоd qildi, оzоdlik harakatida qatnashgan dеhqоnlarga jamоa yеrlaridan uchastka (hissa) ajratib bеrish haqida farmоn chiqardi. Bu esa Garibaldi qo’shiniga ko’plab dеhqоn оtryadlarining kеlib qo’shilishiga sabab bo’ldi. Lеkin 1860 yil yozida dеhqоnlar endi faqat jamоa yеrlarinigina emas, fеоdallarning хususiy yеrlarini ham tоrtib оla bоshlaganlarida Garibaldi dеhqоnlar chiqishlarini bоstira bоshladi. Bu esa dеhqоnlar bilan Garibaldi o’rtasidagi ittifоqqa darz kеtishiga, dеhqоnlarning Garibaldi оtryadiga qo’shilishining kamayib kеtishiga оlib kеldi. Garibaldi Burbоnlarni Sitsiliyadan quvib yubоrgach, qit’aga (Apеnin yarim оrоliga) yurish qilishga tayyorlana bоshladi. Bu vaqtda uning armiyasi 24 ming kishidan ibоrat bo’lib, uning 3 mingi dеhqоnlardan, qоlganlari ko’ngillilardan ibоrat edi. Хalq harakatidan qo’rqqan Pеmоnt qirоli Viktоr-Emmanuil Garibaldining qit’aga kеlmasligini talab qildi, lеkin Garibaldi uning talabini bajarmadi va o’z armiyasini 17 avgustda kеmalarga yukladi. Bu vaqtda Nеapоlda fеоdalizmga qarshi хalq qo’zg’оlоni bоshlanib kеtgan edi. Garibaldini bu еrda shоdiyonalik bilan kutib оldilar. Nеapоl qirоli armiyasidagi askarlarning ko’pchiligi Garibaldi tоmоniga o’tdi. 1860 yil sentabrda garibaldichilar Nеapоlga kirib bоrdilar. Janubiy Italiya оzоd etildi. Bu еrda tashkil tоpgan hukumat хalq manfaatlarini ko’zlab bir qatоr islоhоtlarni amalga оshirdi. Lеkin dеhqоnlar оrziqib kutgan qоnun – fеоdallar yеrlarini dеhqоnlarga bo’lib bеrish to’g’risida qоnun chiqmadi. Inqilоbiy hukumat tarkibiga kirgan libеral dvоryanlar Garibaldi tоmоnidan chiqarilgan dеkrеtlarni ham amalga оshirishga to’sqinlik qildilar. Inqilоbiy hukumatning agrar masalani uzil-kеsil hal qilmaganligi dеhqоnlarni garibaldichilar siyosatidan ko’ngli sоvushiga va ba’zi jоylarda ularga qarshi aksilinqilоbiy isyonlar ko’tarishlariga оlib kеldi. Janubiy Italiyada mеhnatkashlarning faоl harakatlaridan cho’chib qоlgan burjuaziya va libеral dvоryanlar Pеmоnt bilan birlashishga va Shu yo’l bilan Garibaldi rahbarligidagi оzоdlik harakatini to’хtatishga urindilar. Garibaldi Pеmоnt qirоli bоshliq qo’shinni kеng хalq оmmasini kurashga chaqirib va ularga yo’lbоshchilik qilish оrqali еngishi mumkin edi. Lеkin u dеhqоnlar inqilоbining dоhiysi bo’lishini istamadi va bo’la оlmas edi. U janubliklarni Pеmоnt bilan birlashishga chaqirdi, natijada Janubiy Italiyada o’tkazilgan plеbistsitda ahоlining katta ko’pchiligi Janubiy Italiyaning Pеmоnt bilan birlashishini yoqlab chiqdi. Garibaldi o’zini Janubiy Italiyada Viktоr- Emmanuilning nоibi sifatida qоldirishi haqidagi iltimоsini hukumat rad qildi. Pеmоnt hukumati Garibaldi chiqargan inqilоbiy-dеmоkratik qоnunlarni bеkоr qildi, uning armiyasi tarqatib yubоrildi. Qo’zg’оlоn ko’tarilgan qishlоqlarga jazо оtryadlari yubоrildi. 1861 yil aprеlda yagоna Italiya qirоlligi tashkil tоpganligi rasmiy jihatdan e’lоn qilindi. Dastlabki davrda Vеnеtsiya va Rim uning tarkibiga kirmagan edi. Garibaldi 1862 yilda o’z tashabbusi bilan 2 ming ko’ngilli yordamida Rimni оzоd qilish uchun kurash bоshlaganida Italiya qirоli Viktоr Emmanuilning shaхsiy buyrug’iga asоsan to’хtatildi. Risоrjimеntо qahramоni yaradоr bo’ldi va Sardiniya yaqinidagi Kaprеr оrоliga surgunga yubоrildi (bu оrоl gеnеrеl J.Garibaldi 1882 yilda vafоt etguncha uning rеzidеntsiyasi bo’lib qоldi). Garibaldichilarnig Rimni egallash uchun 1867 yilda uyushtirgan ikkinchi ekspеditsiyasi ham to’хtatildi. Vеnеtsiya 1866 yilda Avstriya hukmrоnligidan оzоd qilindi va Italiya tarkibiga qo’shildi. 1870 yilda Napоlеоn III o’z qo’shinini Rimdan оlib kеtishga majbur bo’ldi va fransuzlar madadidan mahrum bo’lgan papaning diniy hоkimyati ag’darib tashlandi. 1871 yilda Rim Italiyaning pоytaхtiga aylandi. Italiyaning birlashishi natijasida kоnstitutsiоn mоnarхiya tashkil tоpdi. Italiya davlati Chеt davlatlar tоmоnidan e’tirоf etildi va хalqarо munоsabatlarning muhim ishtirоkchisiga aylandi. Italiya XIX asrning so‘nggi choragida ham avvalgidek agrar mamlakat bo‘lib qolmoqda edi. Aholining 3/4 qismidan ko‘prog‘i qishloqlarda yashar va qishloq xo‘jaligida band edi. Italiya qishlog‘ida yarim feodal munosabatlar hukmronligi davom etardi. Ishlovga yaroqli yyerlarning 5/6 qismiga yaqini dvoryanlar, cherkovlar va burjuaziyadan chiqqan yirik yyer egalarining mulki edi. Mayda dehqon mulki juda kam edi. Dehqonlarning katta qismi yersiz bo‘lib, ular og‘ir ijara shartlari asosida yyerlarni pomeshchiklardan olishga majbur edilar. Dehqonchilik texnikasi juda oddiy bo‘lib, hosildorlik ham juda past edi. Dehqonlar ochlik, muhtojlikda yashardilar. Ayniqsa Italiyaning Janubida va qisman Markaziy Italiyada feodalizm qoldiqlari kuchli darajada saqlanib qolgan edi. Bu yyerlarda eski feodal zodagonlarning katta-katta latifundiyalari saqlanib qolgan edi. Latifundiya egalari odatda o‘z xo‘jaliklarini yuritmas edilar. Ular o‘z yyerlarini ijaraga berardilar yoki ekin ekmasdan qoldirar edilar. Yirik senorlar ham har doim o‘z mulklarini tasarruf qilavermasdilar. Masalan, Sitsiliyada yarim feodal shakldagi yirik ijarachilik – «gabellotto» keng yoyilgan edi. «Gabellotto» senorga uning butun mulki uchun ijara haqini to‘lardi va keyin yerni mayda ijarachilarga bo‘lib berardi. Janubiy Italiyada, shuningdek qisman Markaziy Italiyada agrar sohada feodalizm sarqitlarining keng tarqalganligi va saqlanib qolganligi bu viloyatlarni qoloqlik va muhtojlikka duchor qilgan edi. Donli ekinlarning hosildorligi Janubda Shimoldagiga nisbatan 2-2,5 marta past edi. Shimol burjuaziyasi ongli ravishda Janubning qoloqligini saqlanib qolishiga harakat qilar va bu bilan Janubni Shimolni xom ashyo bazasiga aylantirishga harakat qilardi. Yirik burjuaziya Shimolni Italiyaning o‘ziga xos «ichki koloniyasiga» aylantirib, uning aholisini shafqatsizlarcha asoratga solardi. Shimolning agrar tuzumi Janubnikidan farq qilardi. Bu yerda kapitalistik shakldagi yirik qishloq xo‘jaligi rivojlandi. Yirik yyyer egalari (dvoryanlar va burjua) o‘z xo‘jaligida batraklar mehnatidan foydalanib, xo‘jaliklarini yuritardilar. Ular bozor uchun bug‘doy, sholi, ipak va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarardilar. Ular o‘z xo‘jaliklarida mashinalardan, sun’iy o‘g‘itlardan va yerga ishlov berishning eng Yangi usullaridan foydalanardilar. Lekin Shimoliy Italiyaning o‘zida ham bunday xo‘jaliklar ko‘pchilikni tashkil qilmasdi. Italiya qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi bo‘yicha boshqa mamlakatlardan ancha orqada qolmoqda edi. Misol uchun 1880 yildan 1890 yilgacha Italiya qishloq xo‘jaligining mahsuloti hajmi faqat 11 % ga ko‘paygani holda, shu davrda AQShda o‘sish 57 % ga teng bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligida tovar-pul munosabatlarining kuchayishi va kapitalistik munosabatlarning yanada rivojlanishi dehqonlarning tabaqalanishini kuchaytirdi. Ijarachi dehqonlarning katta qismi o‘z mol-mulkidan va mehnat qurollaridan mahrum bo‘lib hech narsasi yo‘q «yurnatyyerlar»ga (batraklarga) aylandilar. Yurnatyyerlar tirikchilik qilish uchun hech qanday vositalari yo‘qligi sababli o‘z ish kuchini sotishga majbur edilar. Ikkinchi tomondan dehqonlarning uncha ko‘p sonli bo‘lmagan yuqori qatlami boyib bordi. Dehqonlarning bu toifasidan «massarlar» qatlami – dehqon burjuaziyasi shakllandi. Massarlar qarzga pul berish (sudxo‘rlik), qishloq xo‘jalik mahsulotlarini olib sotish, katta yer maydonlarini ijaraga olish yoki xususiy mulk qilib, ularda yollanma ishchilarni ishlatish bilan shug‘ullanardilar. Qashshoqlik va yyersizlik yuz minglagan odamlarni qishloqlarni tashlab ketishga majbur qilardi. Ularning bir qismi shaharlardi ish topardi. Lekin yuqori darajada rivojlanmagan Italiya sanoati bu aholini ish bilan ti’minlashga qodir emas edi. Bu esa Italiyaga xos bo‘lgan mehnatkash ommaning ommaviy muhojirligini keltirib chiqardi. X1X asrning 60 yillarida Italiyadan har yili 10-15 ming kishi muhojirlikga ketardi. 80-yillarda muhojirlar soni yiliga 200-300 ming kishiga yetdi. 1-jahon urushidan oldingi 40 yil davomida Italiyadan 5,5 mln kishi chet ellarga chiqib ketdi. Italiya birlashganidan keyin uning savdo va sanoat taraqqiyoti ancha tezlashdi. Temir yo‘llar uzunligi 1900 yilda 16 ming km.ga yetdi. Yagona kapitalistik milliy bozorning tashkil topish jarayoni yakuniga yetdi. Italiya birlashganidan keyingi o‘tgan 30-40 yil ichida sanoat inqilobi amalga oshdi. XX asr boshiga kelib mamlakat sanoat mahsulotining asosiy qismini uncha ko‘p sonli bo‘lmagan yirik kapitalistik korxonalar yetkazib berar edi. Kapitalistik jamiyatning asosiy sinflari – burjuaziya va proletariatning tashkil topish jarayoni ham yakunlandi. Italiyada tabiiy resurslarning kamligi sanoat rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, Italiyada temir rudasi juda kam, ko‘mir, mis, paxta yo‘q, neft faqat 2- jahon urushidan keyin topilgan. Shuning uchun ham Italiya sanoat jihatidan boshqa davlatlardan orqada qolmoqda edi. Masalan Italiyada cho‘yan eritish 90 yillar oxiriga kelib 200 ming tonnaga yetdi, Angliyada bu davrda har yili 7,3 mln. tonna cho‘yan eritilardi. Po‘lat eritish Italiyada 90 yillar oxirida 120 ming tonnaga yetgan bo‘lsa, Germaniyada 1900 yilda 7 mln. tonna po‘lat eritilgan edi. XX asr boshlarigacha Italiyada asosan to‘qimachilik sanoatining turli tarmoqlari rivojlangan edi. Og‘ir sanoatning konchilik, metall ishlash va eng muhim bo‘lgan mashinasozlik tarmoqlari endigina rivojlanib kelmoqda edi. Yirik sanoat mayda sanoat ustidan to‘la g‘alaba qozonmagan edi. X1X va XX asr chegaralarida yirik zavod va fabrikalarning soni ko‘p emas edi. Italyan korxonalarining 90 % idan ko‘prog‘ida ishchilarning soni 10 kishidan oshmas edi. 100 ishchidan ortiq ishchilari bo‘lgan korxonalar barcha korxonalarning 2 % idan kamrog‘ini tashkil qilardi, lekin ular sanoat mahsulotlarining asosiy qismini yetkazib berardilar. Shuningdek mamlakatda ko‘p sonli hunarmand va kosiblar ham bor edi. Sanoat inqilobi mamlakatning janubiy viloyatlariga hech qanday ta’sir ko‘rsatmadi. Janubning mayda tadbirkorlari va hunarmandlari Shimolning yirik kapitalistlari raqobatiga bardosh berolmay, xonavayron bo‘lardilar. Janub borgan sari tobora ko‘proq sanoatlashgan Shimolning xom ashyo qo‘shog‘iga aylana bordi. X1X asr oxirida sanoat ishchilarining axvoli juda og‘ir edi. Ish kuni 16 soat davom etardi, ish haqi past edi. Mehnat muhofazasi yo‘q edi. Korxonalarda xo‘jayin va mastyyerlarning o‘zboshimchaligi hukm surardi, ish haqidan jarima undirish keng qo‘llanardi. Ishchilarning uy-joyga bo‘lgan ehtiyojlari kuchli edi, ishchilar orasida turli kasalliklar keng tarqalgan edi. XX asr boshlarida ham Italiya agrar mamlakat bo‘lib qolmoqda edi. 1901 yilda ishga yaroqli aholining 59 % i qishloq xo‘jaligida, 27 % i sanoat va transportda band edi. To‘qimachilik sanoati avvalgidek sanoatning yetakchi tarmog‘i hisoblanardi. Lekin Italiyaning yirik bankirlari va tadbirkorlari o‘z qullarida katta mablag‘larni to‘plagan edilar. Hukumat armiyani qurollantirish, harbiy kemalar qurish va shunga o‘xshashlar uchun ularga katta buyurtmalar berardi. Italiyaning Yaqin Sharq va Janubiy Amerika bilan bo‘lgan savdosi o‘sdi. Shimoliy Italiyadagi yirik yyer egalarining qishloq xo‘jalik mashinalariga bo‘lgan talabi o‘sdi. Bularning hammasi mamlakatda yirik sanoatning turli tarmoqlarining rivojlanishiga yordam berdi. XX asrning dastlabki o‘n besh yilida Italiyada yirik sanoatning o‘sish sur’ati yuqori bo‘ldi. Mamlakatda Yangi metallurgiya va mashinasozlik zavodlari qurildi. Po‘lat va cho‘yan ishlab chiqarish kuchaydi. Mamlakatdan tashqarida sotish uchun stanoklar, bug‘ mashinalari, dinamomashinalar va boshqa jihozlar ishlab chiqarila boshlandi. Sanoatning ximiya, avtomobilsozlik va boshqa tarmoqlari paydo bo‘ldi. Italiyada mineral yoqilg‘ining kamligi ko‘plab gidroelektr stansiyalarning qurilishiga olib keldi. Mamlakat xalq xo‘jaligida sanoatning hissasi kuchaydi. 1915 yilga kelib 19 mlrd. liralik milliy daromadning 6 mlrd. lirasi sanoat hissasiga to‘g‘ri kelardi. Ishchilar sinfi son jihatdan ko‘payib, 2,3 mln. kishiga yetdi. Birinchi jahon urushi arafasiga kelib Italiya agrar-industrial mamlakatga aylana boshladi. Lekin Italiyaning rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan orqada qolishi hamon davom qilmoqda edi. 1-jahon urushi arafasida Italiya po‘lat eritish bo‘yicha Germaniyadan 18 marta, Fransiyadan 5 marta orqada qolgan edi. Cho‘yan ishlab chiqarish esa Germaniyadan 40 marta, Fransiyadan 12 marta kam edi. Italiya iqtisodiyotining rivojlanishi notekis borardi. Yuksalish davrlari inqirozlar bilan almashib turardi. 1900-1903 va 1907-1908 yillarda mamlakat og‘ir iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi. Ko‘plab korxonalar yopilib, yuz minglab ishchilar ishdan haydaldi. Yirik sanoat asosan avvalgidek mamlakatning shimolida rivojlandi. Janubiy Italiya va orollar Shimoldan yanada ko‘proq orqada qolmoqda edi. Shimolda yirik sanoatning rivojlanishi Janubdagi manufaktura va eski uy sanoati shakllarining kasodga uchrashiga va mamlakatning bu qismini yanada orqada qolishiga olib keldi. Italyan xalqining katta qismining turmush darajasi juda past edi. Ishchilarning ish haqi Angliya, Fransiya va AQShdagi ishchilarga nisbatan 2-3 marta past edi. Ishsizlik va ochlik avvalgidek yuz minglagan aholini boshqa mamlakatlarga ketishga majbur qilardi. XIX va XX asrlar chegarasida boshqa mamlakatlardagi kabi Italiyada ham ishlab chiqarish va kapitalning konsentratsiyasi kuchaydi. Sanoat ishlab chiqarishi tobora ko‘proq yirik korxonalarda to‘plana bordi. Sanoatda ishlab chiqarishning butun bir tarmoqlari ustidan o‘z nazoratini o‘rnatgan yirik kapitalistik monopoliyalar tashkil topdi. Ular jumlasiga «Ilva» (cho‘yan va po‘lat) kontserni, «Edison» tresti (elektrotexnika), «Ansaldo» aksionerlik jamiyati (mashinasozlik), «Fiat» jamiyati (avtomobilsozlik), «Montekatini» va «Pirelli» (ximiya) kabilar kirardi. Bank ishida ham konsentratsiyalashish jarayoni davom etmoqda edi. Yirik banklar mayda banklarni yutib yuborardi. Mamlakat iqtisodiyotida 4 ta bank – Italiya tijorat banki, Rim banki, «Italiya kredit» banki va Xisob-kitob banki yetakchi rol o‘ynardi. Italiya iqtisodiyotida asosan fransuz va nemis sarmoyalaridan iborat chet el sarmoyasi katta rol o‘ynardi. I-jahon urushi arafasida Italiyaga kiritilgan chet el sarmoyasining umumiy summasi 1,5 mlrd. lirga teng edi. Italiya XX asr boshlarida «Buyuk davlat»ga aylandi, lekin u buyuk davlatlar ichida zaif davlat edi va boshqa kuchli davlatlar ta’siri ostiga tushib qoldi. XIX asr 50- 60 yillarida german davlatlarining ijtimoiy –iqtisodiy va siyosiy ahvoli German davlatlarida 1848-1849 yillar inqilobi o’zining bosh vazifasi bo’lgan siyosiy jihatdan tarqoq Germaniyani yagona davlatga birlashtirish masalasini hal qilmadi. German davlatlari orasida qudratli bo’lgan Avstriya va Prussiya hukmronlik uchun o’zaro kurashni davom ettirdilar.Bu borada 1849 yili Prussiya ayrim muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritdi. May oyida Prussiya, Gannover va Saksoniya «Prussiya uniyasi» yoki «Uch qirol uniyasi» deb atalgan ittifoq tuzdilar. Keyinchalik bu ittifoqga 28 ta katta – kichik german davlatlari ham qo’shildi. 1850 yil martida bu yangi ittifoqning ta’sis majlisi chaqirilib, u ittifoqning konstitusiyasi loyihasini muhokama qildi. Inqilobni butunlay bostirishga erishgan Avstriya Rossiyaning qo’llab – quvvatlashi bilan Prussiya boshchiligida bunday ittifoq tuzilishiga e’tiroz bildirdi. Nihoyat Prussiya va Avstriya vakillari bilan Rossiya podshosi Nikolay I 1850 yil oktyabrda Varshavada qilgan suhbatida Avstriyani quvvatlashini qat’iy ravishda ma’lum qildi. Prussiya german davlatlari orasida hukmronlik uchun o’z davolaridan voz kechishga majbur bo’ldi. Noyabr oxirida Prussiya Avstriya bilan Olmyusda bitim imzolab, Avstriya boshchiligidagi sobiq Germaniya ittifoqini tiklash haqida kelishib oldi. German davlatlarini o’zi boshchiligida birlashtirish uchun bo’lgan Prussiyaning dastlabki urinishi shu tarzda natijasiz tugadi. 1850 yil dekabrda Mantoyfelni prezident - ministr lavozimiga o’tirishi bilan Prussiyada reaksiya davri boshlandi. 1851 yil oktyabrda Prussiya qiroli konstitusiyani bekor qilib, ochiqchasiga absolyutizmni mustahkamlashga kirishdi. Boshqa german davlatlarida ham reaksiya boshlandi. 10 yil davom etgan og’ir siyosiy zo’rlik davri german davlatlarini inqilobdan oldingi holatga qaytara olmadi. German davlatlarida feodal munosabatlar tugatilib, burjua yangilanishlari yo’liga o’tildi. 1857-1859 va 1866-1867 yillardagi iqtisodiy inqirozlarga qaramasdan german davlatlarida sanoat to’ntaruvi muvaffaqiyatli ravishda nihoyasiga yetdi. Dunyoning qudratli sanoat mamlakatlari orasida u Angliya va AQSh dan so’ng 3- o’rinni egalladi. 1850 yil 2 martda Prussiyada dehqonlarni feodal majburiyatlardan to’lov asosida ozod qilish to’g’risida farmoyish chiqdi. 50 yillarda Vyurtemberg, Baden, Gessen, Saksoniya kabi bir qator davlatlarda ham agrar islohotlar o’tkazildi. 1834 yilda Prussiya boshchiligida tuzilgan «Germaniya bojxona ittifoqi» 1854 yilga kelib deyarli barcha german davlatlarini birlashtirdi va sanoat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1858 yil oktyabrda Prussiyada Vilgelm shahzoda-regent deb e’lon qilingach, Mantoyfelning reaksion hukumati tarqatib yuborildi va konservativ-liberal hukumat tuzildi. 1858 yil noyabrda Prussiya parlamenti uchun bo’lgan saylovlarda liberallar g’alaba qildi. Liberallarning barcha oqimlari Germaniyani birlashtirish uchun kurashdilar. Bu davrda Germaniyani birlashtirishning ikki yo’li mavjud bo’lib, biri «quyidan» xalq ommasining knyazlik sulolalarining hukmronliklariga qarshi inqilobiy kurashi asosida birlashtirish bo’lsa, ikkinchisi Germaniya davlatlarini Avstriya yoki Prussiya boshchiligida «yuqoridan» birlashtirish edi. Keyingisi sulolalar va davlatlararo urushlar asosida ro’y berishi lozim edi. 1859 yilda halqaro siyosiy inqiroz yuz berdi. Italiya shimolini gabsburglar hukmronligidan ozod etish uchun Avstriyaga qarshi Fransiya va Pyemont urush boshladi. Fransiya tomonidan Reynning so’l qirg’oqlaridagi german yerlarini bosib olish xavfi tug’ildi. Chunki Napoleon III mazkur hududni Fransiyaning qonuniy mulki deb bilar edi. Germaniyaning mustaqilligi va uni birlashtirish istiqbollari havf ostida qoldi. Urush tez fursatda Avstriyaning mag’lubiyati bilan nihoyasiga yetdi. Bu esa mamlakatni Prussiya gogensollernlari hukmronligi ostida birlashtirish tarafdorlari bo’lgan nemis liberallarini ruhlantirdi. 1859 yilning kuzida shimoliy german davlatlarining burjuaziyasi gannoverlik advokat Bennisen boshchiligidagi «Milliy ittifoq» deb atalgan siyosiy tashkilot tuzdilar. Bu tashkilot german davlatlarini Avstriyasiz Prussiya hukmronligida birlashtirishga harakat qildi. Bu german davlatlarini birlashtirishning «Kichik Germaniya» tuzish rejasi deb ataldi. «Kichik Germaniya» rejasi Baden, Vyurtemberg, Bavariya kabi davlatlarda qo’llab - quvvatlanmadi. Chunki bu german davlatlari aholisining azaldan prus amaldorlari va zobitlariga nafrati kuchli edi. Bundan tashqari, bu davlatlarning burjuaziyasi sanoat sohasida ancha zaif bo’lib, ular prus burjuaziyasining iqtisodiy raqobatidan hayiqishgan. Shuning uchun janubiy german davlatlari o’z mustaqilligini saqlab qolishga harakat qildi. 60- yillarning boshlaridan mazkur german davlatlari o’zlari uchun nisbatan havfsizroq deb bilgan Avstriya bilan yaqinlasha boshladilar. Bavariya liberallarinning tashabbusi bilan Avstriya boshchiligida «Buyuk Germaniya» tuzish tarafdorlari 1867 yilda Milliy ittifoqqa qarshi «Islohotlar ittifoqi»ni tuzdilar. Prussiyada konstitusiyaviy nizo va Otto fon Bismarkning hokimyatga kelishi Italiyadagi voqyealar ta’siri natijasida prus burjuaziyasi safida birlashtirishning turli yo’llari tarafdorlari o’rtasidagi kurashning keskinlashuvi Prussiya hukumatining siyosatiga ham ta’sir qildi. Yangi qirol Vilgelm I islohotlar o’tkazishga va’da berdi. Ammo islohotlar boshlash taraddudi cho’zilib ketishi natijasida hukumat bilan landtagdagi burjua muxolifati o’rtasida to’qnashuvlar boshlandi. To’qnashuvlar keyinchalik konstitusiyaviy nizo deb atalgan siyosiy inqirozga sabab bo’ldi. Bu nizoni 1860 yil fevralda harbiy ministr fon Roonning harbiy islohotlar haqida landtagdagi bildirgan taklifi keltirib chiqardi. Prussiya hamon armiyaga suyanuvchi davlat bo’lib, unda yunkerlar hukmron mavqyega ega edi. Yunkerlar liberal burjuaziya talablariga qarshilik ko’rsatayotgan asosiy kuch edi. Harbiy islohotlar to’g’risidagi fon Roonning loyihasi harbiy xizmat muddatini 2 yildan 3 yilga uzaytirish, armiya hajmini oshirish va uning tuzilishini o’zgartirishdan iborat edi. Shahzoda - regent Vilgelm (1861 yildan Vilgelm I Prussiya qiroli) Yevropa kontinentida bo’lishi mumkin bo’lgan halqaro nizolar uchun katta hajmdagi zamonaviy armiya tuzishga va yunkerlarni mavqyeini mustahkamlashga harakat qildi. Muntazam armiya safidan Napoleon urushlari davrida tuzilgan landver deb ataluvchi xalq lashkarini chiqarib tashlash ham rejalashtirilgan edi. Chunki landverdagi zobitlik lavozimlarini aksariyatini burjuaziya vakillari egallagan edi. Landtag mazkur loyihani rad etsada, hukumatga 9 mln. taler miqdorida favqulodda harbiy harakatlar uchun mablag’ ajratdi. Ushbu summa taklif etilgan harbiy islohotlar loyihasini amalga oshirish uchun sarflandi. Liberal burjuaziya vakillarining 1861 yilda tashkil qilingan «Progressistlar partiyasi» parlamentda qirol va hukumatga qarshi kurash boshladi. 1861 yilgi landtag saylovlarida progressistlar katta muvaffaqiyat qozondilar. Yangi saylangan deputatlar palatasi bilan hukumat o’rtasida yangidan kurash boshlandi. 1862 yilning 11 martida qirolning maxsus farmoyishi bilan deputatlar palatasi tarqatib yuborildi, liberal ministrlar iste’foga chiqarildi. Qirol liberallashtirish siyosatiga chek qo’ydi. Ko’pgina shaharlarda aholining hukumatga qarshi norozilik chiqishlari bo’lib o’tdi. 1862 yil bahoridagi yangi saylovlarda progressistlar yana g’alaba qozondilar. Progressistlar hukumatga bosim o’tkazib, agar ularning talablari bajarilmaydigan bo’lsa, harbiy soha uchun mablag’lar ajratishni to’xtatishini ma’lum qildi. Keyinroq harbiy kreditlarni to’xtatilishi siyosiy inqirozni juda keskinlashtirdi. Qirol hatto taxtdan voz kechishga ham tayyor turdi. Ammo prus yunkerlarining konservativ militaristlari boshqacha yo’l tutdilar. Ularning taklifi bilan 47 yoshli Otto fon Bismark 1862 yil 24 sentyabrda qirol tomonidan prezident ministr (bosh ministr) qilib tayinlandi. Otto fon Bismark (1815-1898) kelib chiqishi va tabiatiga ko’ra prus yunkerlarining haqiqiy vakili edi. U umri davomida Prussiya taxtiga sodiqlik bilan xizmat qilib, Germaniyada Prussiya hukmronligini o’rnatish uchun kurashdi. Bismark o’zining 1848-1849 yillar inqilobi davrida o’zining demokratiyaga qarshi chiqishlari bilan tanilgan edi. U 1848-1849 yillar inqilobini tanqid qilib, zamonning dolzarb masalalarining aksariyati nutqlar va qarorlar bilan emas, balki temir va qon bilan yechilishini bashorat qilgandi. Uning bu fikri Germaniyani birlashtirish uchun mayda german davlatlaridagi partikuliyarlik va legitimistik qarshiliklarni, umrini yashab bo’lgan Germaniya ittifoqini va Avstriyaning hukmron ta’sirini tugatishni nazarda tutar edi. Bismark katta diplomatik tajribaga ega bo’lib, Germaniyani birlashtirish arafasida mavjud bo’lgan ichki va tashqi siyosiy vaziyatni bilar, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash uchun siyosiy tarqoqlikga barham berish lozimligini boshqa davlat arboblaridan ko’ra yaxshiroq tushungan edi.Xalq ommasining inqilobiy chiqishlaridan vahimaga tushgan burjuaziya Bismark hukumatiga yon berishga majbur bo’ldi. 1863 yil mayda Saksoniyaning sanoati rivojlangan Leypsig shahrida liberal burjuaziyadan mustaqil holda Ferdinand Lassal boshchiligida–Umumgerman ishchilar ittifoqi tuzildi. Ittifoqning asosiy maqsadi ishchilarning umumiy saylov huquqini qo’lga kiritishi orqali tinch yo’l bilan sosializmga o’tish edi. F.Lassal umumiy saylov huquqini joriy qilish haqida Bismark bilan muzokaralar ham olib bordi. German davlatlarida ishchilarning narozilik harakatlari 1863-1865 yillarda o’zining eng yuqori bosqichiga yetdi. Harakat davomida nemis ishchilari orasidan Avgust Bebel (1840-1913) va Vilgelm Libknext kabi siyosiy rahnomalar yetishib chiqdi. F.Lassaldan farqli ravishda V.Libknext va A. Bebel Germaniyani «quyidan» inqilobiy yo’l bilan birlashtirish orqali respublika o’rnatish uchun harakat qilib, Bismarkning «temir va qon» bilan birlashtirish siyosatiga qarshi kurashdilar. Bismark hukumatining ichki va tashqi siyosati Yevropa markazida yangi qudratli davlatning paydo bo’lishida Prussiya manfaatiga mos keladigan qulay tashqi siyosiy vaziyat yuzaga kelgan edi. Prussiya boshchiligida german davlatlarini birlashtirishga faqat Avstriya va Fransiya qarshilik ko’rsatayotgan edi. Rossiya podshosi Aleksandr II Prussiya bilan avvalgidek Yevropada inqilobiy havfga qarshi hamkorlikda kurash olib borishda, Sharqda o’zining mavqyeini mustahkamlashda va 1856 yilgi Parij sulh shartnomasini qayta ko’rib chiqishda uning yordamiga umid qilmoqda edi. Angliya hukumati yangi Germaniya davlatini Yevropada hukmronlik uchun da’vo qilayotgan Fransiyaga qarshi munosib raqib bo’lishini istayotgan edi. Shuning uchun mazkur davlatlar va Yevropaning boshqa davlatlari ham Prussiyaning birlashtirish siyosatiga qarshi bo’lmadilar. Bismark davlat to’ntaruvini amalga oshirib, armiyani qayta tashkil etish uchun davlat byudjetidan tashqari qo’shimcha mablag’ ajratdi. Maxsus farmoyish bilan matbuot erkinligi cheklandi, muxolif amaldorlar egallab turgan lavozimlaridan bo’shatildi. Prussiya 1863 yil Polsha qo’zg’olonini bostirishda hamkorlik qilish haqida Rossiya bilan konvensiya imzoladi. Bu Prussiyada xalq ommasining umumiy noroziligiga sabab bo’ldi. Berlinda namoyishlar uyushtirilib, aholining polisiya bilan to’qnashuvlari yuz berdi. Bismark Germaniyani Prussiya hukmronligida birlashtirish maqsadiga kuch bilan erishishga qat’iy kirishdi. Germaniyani Prussiya boshchiligida birlashtirlishiga ta’kidlanganidek asosan Avstriya va Fransiya qarshilik ko’rsatmoqda edi. Avstriya german davlatlarini Prussiya boshchiligida birlashtirish Prussiyaning mavqyeini kuchaytiradi deb o’ylab, bunga yo’l qo’ymaslikka va o’z navbatida german davlatlarini Avstriya atrofida birlashtirishga harakat qildi. Fransiya esa o’zining sharqiy chegaralarida kuchli markazlashgan davlatni tashkil topishini istamay Germaniya ittifoqining zaifligidan foydalanib, Reynning so’l qirg’oqlarini bosib olishga harakat qilayotgan edi. Napoleon III german davlatlarining Prussiya hukmronligiga qarshi siyosatini rag’batlantirib, janubiy Germaniyada o’zining ta’sirini mustahkamlashga intildi. 1863 yil yozida Avstriyaning tashabbusi bilan Germaniya ittifoqini isloh qilishni muhokama qilish maqsadida german davlatlarining vakillarini Frankfurtga taklif etdi. Uchrashuvga Prussiya vakillari kelmadi. Bismark Germaniyani birlashtirish ishini shaxsiy uniya asosida Daniya bilan birlashgan aholisi asosan nemis millatiga mansub bo’lgan Shlezvig va Golshteyn gersogliklarini Daniyadan tortib olishdan boshladi. 1863-yil Daniya qiroli Xristian Shlezvigga Daniya konstitusiyasini joriy qildi. Bu butun german davlatlarida norozilik o’yg’otdi va Bismarkga yangidan paydo bo’lgan «shlezvig-golshteyn muommasi» ga aralashish imkoniyatini berdi. Chunki Golshteyn Germaniya ittifoqiga a’zo edi. Prussiya Daniyaga Shlezvigni anneksiya qilishdan voz kechishni talab qiluvchi ultimatum e’lon qildi. Bu talabga keyinroq Prussiyadan orqada qolishni istamagan Avstriya ham qo’shildi. Daniya qiroli Yevropa davlatlarining yordamiga umid qilib, Prussiya va Avstriya talabini rad etdi. 1864-yil 1-fevralda Prussiya va Avstriya Daniyaga qarshi urush boshladi. Qisqa muddatda Daniya tor-mor etildi. 1864-yil 30 oktyabrda Venada imzolangan sulh shartnomasiga ko’ra Shlezvig va Golshteyn gersogliklari Daniyadan tortib olinib, Avstriya va Prussiyaning hamkorligidagi boshqaruv ostiga o’tdi. 1865-yil Prussiya va Avstriya o’rtasida imzolangan konvensiyaga ko’ra Golshteynni Avstriya, Shlezvigni esa to’liq Prussiya boshqaradigan bo’ldi. Bu konvensiya ko’proq Prussiya manfaatlariga xizmat qilgan. Biroq Golshteynni Avstriya tomonidan boshqarilishi Prussiyani qanoatlantirmadi. Daniya urushiga buyuk davlatlarni aralashmasligi haqida Bismarkning bashorati to’g’ri chiqdi. Bismarkning galdagi vazifasi Avstriyani tor- mor etish va uning german davlatlariga bo’lgan ta’siriga barham berish edi. Bismark Prussiyaning harbiy qudratidan kelib chiqqan holda, ongli ravishda Avstriya bilan urushga tayyorlana boshladi. Avstriyani tezda tor-mor etish uchun 1866 yil bahorida Italiya bilan ittifoqchilik haqida mahfiy shartnoma imzoladi. Bismark Avstriya imperiyasiga qarshi urushda ittifoqchilik qiladigan Italiyaga Venesiyani olib berishni va’da qildi. Vengriya emmigrantlari bilan muzokaralar olib borib, Avstriya imperiyasida milliy harakatlar chiqarishga urindi. Avstriyaga qarshi urushda Fransiyaning betarafligini ta’minlash uchun Bismark Napoleon III bilan bo’lgan uchrashuvda Belgiyani bir qismi va Reynning so’l sohilini Fransiyaga qo’shib olinishiga qarshi emasligini ma’lum qildi. Uzoqni ko’ra olmagan Fransiya imperatori Avstriya va Prussiya o’riasidagi urush har ikki tomonni zaiflashtiradi deb o’ylab, Bismarkning taklifiga rozi bo’ldi. 1866 yil bahorida Bismark Germaniya ittifoqini tubdan isloh qilishga Avstriyaning roziligini so’radi. Undan kutilgan javobni olmagan Bismark barcha german davlatlariga Germaniya ittifoqini isloh qilish va undan Avstriyani chiqarish haqidagi loyihani jo’natib, ittifoq seymiga Germaniya ittifoqining yangi konstitusiya loyihasini kiritdi va Prussiya harbiy qo’shinlarini Golshteynga tomon yo’naltirdi. Ittifoq seymi Avstriya tomonida turdi. Bunga javoban Prussiya 1866 yil 14 iyunda Germaniya ittifoqidan chiqqanligini e’lon qildi. 15 iyun kuni Prussiya Avstriyaga qarshi urush boshladi. Baden, Bavariya, Vyurtenberg, Gannover va Saksoniya Avstriya tomonida, Tyuringiyaning va Shimoliy Germaniyaning ayrim shaharlari Prussiya tomonida turib urushda qatnashdi. Prussiya qo’shinlari Saksoniya, Gannover va Kurgessenga hujum qilib, 14 kunda Asvtriyani qo’llab turgan Janubiy va Markaziy Germaniya kuchlari Mayn daryosi bo’ylab kesib qo’yildi. Yevropa jamoatchiligi tomonidan mutloqo kutilmagan holda Prussiya armiyasi ilk bor temir yo’llar va telegrafdan foydalanib, Avstriya va uning ittifoqchisi bo’lgan Saksoniyaga ketma-ket harbiy zarbalar berishda davom etdi. Eski pilta miltiqlar o’rniga yangi ninali o’qotar qurollar bilan qurollangan va yaxshi harbiy tayyorgarlikdan o’tgan prus qo’shinlari general Moltkening qo’mondonligida Chexiya hududiga yurish qilib, 3 iyulda Sadova qishlog’i yaqinida Avstriya qo’shinini tor-mor etdi va Venaga yo’l oldi. Prussiya qo’shinlarining boshqa bir qismi Avstriyaga ittifoqchilik qilayotgan german davlatlari harbiy otryadlarini mag’lubiyatga uchratib, 15 iyul kuni Frankfurtni egalladi. Shimoliy Germaniya ittifoqi Avstriya mag’lubiyatidan so’ng Germaniya ittifoqi tarqatib yuborilib, Prussiya hukmronligi ostida 22 ta german davlatlarining yangi Shimoliy Germaniya ittifoqi tuzildi. 1867-yil boshida qabul qilingan ittifoq konstitusiyasiga muvofiq butun hokimiyat prezident- Prussiya qiroli Vilgelm I ning meros o’tuvchi hokimiyati ostiga o’tdi. Bavariya, Vyurtemberg, Baden va Gessen-Darmshtadtdan iborat Janubiy Germaniya davlatlari vaqtincha mustaqillikni saqlab qolsada, keyinroq Prussiya bilan ittifoq shartnomasini imzolashga majbur bo’ldi. Yevropa davlatlarining hyech biri Prussiyaning tajovuzkorona ravishda Germaniya davlatlarini birlashtirish siyosatiga qarshi chiqmadilar. Ular german davlatlaridagi inqilobiy harakatlarni faqat Prussiya bostirishga qodir deb o’ylab, unga erkin tashqi siyosiy faoliyat yuritish imkoniyatini berdilar. Bismark 1865 yilda yozganidek «hyech qanaqa german xalqi yo’q, bizning siyosatimiz Germaniyani Prussiyaga aylantirishdan iborat» degan shiorga amal qilib, 1866 yildagi urush nihoyasida Prussiya tashqi siyosatining so’nggi maqsadlarini ochiq bayon qildi. Prussiyadagi tartib-qoidalar majburiy ravishda butun Shimoliy Germaniya ittifoqida joriy qilina boshlandi. Ittifoqning prezidenti bo’lgan Vilgelm I ittifoq armiyasining bosh qo’mondoni bo’lib, u urush e’lon qilish va sulh tuzish, ittifoqning oliy lavozimlariga nomzodlarni tayinlash va vazifasidan ozod qilish, ittifoqning qonun chiqaruvchi palatasini o’z hohishiga ko’ra chaqirish yoki tarqatib yuborish, uning qarorlariga taqiq (veto) qo’yish va o’zining o’rinbosari bo’lgan – ittifoq kansleri lavozimiga nomzodni tayinlash vakolatlariga edi. Ittifoq kansleri ham doimiy ravishda Prussiya fuqoralaridan tayinlanib, u ittifoq kengashi deb ataluvchi yuqori palatada raislik qilgan. Bu kengash ittifoqga a’zo bo’lgan davlatlarning 43 ta vakillaridan iborat bo’lib, ularning 17 tasini prussiyaliklar tashkil etgan. Qo’yi palata reyxstag esa 297 ta deputatdan iborat bo’lib, u umumiy saylov asosida saylangan. Quyi palata qonunlarni va byudjetni tasdiqlash huquqiga ega bo’lgan xolos. Ittifoqga kirgan alohida davlatlar o’zlarining monarxlarini, konstitusiyasi, sudlari va byudjetini saqlab qolgan. Biroq ular ittifoq bayrog’i sifatida Prussiyaning oq-qora va qo’yi qismida qizil chiziq tortilgan bayrog’ini qabul qilib, Prussiyaning hukmronligini e’tirof etganlar. Prussiya boshchiligida Germaniyani yuqoridan birlashtirish siyosatidagi muvaffaqiyatlar, Avstriya va Daniya ustidan qozonilgan g’alabalar «konstitusiyaviy nizo» davridan buyon muxolifatda turgan liberal burjuaziyani Bismark oldida tiz cho’kishga majbur qildi. 1866 yil kuzida burjua progressistlar partiyasi safida bo’linish yuz berdi. Ittifoq reyxstagi va Prussiya landtagida burjuaziyaning Bismark siyosatini yoqlovchi nisbatan kattaroq qismi Milliy- liberallar partiyasini tuzdi. A. Bebel va V.Libknextlar tashabbusi bilan 1868 yil kuzida Nyurnberg shahrida nemis ishchilari ittifoqining syezdi chaqirildi. Syezd sosialistik dastur qabul qilib, I internasional (xalqaro ishchilar harakati) ga qo’shilish uchun qaror qabul qildi.1869 yil 7-9 avgustda Eyzenaxda umumgerman ishchilari kongressi chaqirildi. Kongressda lassalchilar, ishchi fereynlari, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlar birlashtirilib, «Germaniya sosial-demokratik ishchilar partiyasi» tashkil etildi. 1866 yilgi urushdan so’ng Shimoliy Germaniya ittifoqi tuzilishi bilan Germaniyaning milliy birlashtirilishi asosan nihoyasiga yetdi. Germaniyani to’liq birlashtirish uchun Bismarkga yana bitta g’alaba kerak edi. Bu g’alaba german davlatlarini Prussiya boshchiligida birlashtirishga jon-jahdi bilan qarshilik ko’rsatayotgan Fransiya ustidan bo’lishi lozim edi. 60- yillarning oxirlarida Fransiyada boshlangan siyosiy inqirozdan chiqish yo’lini Napoleon III ham Prussiyaga qarshi urushda ko’rdi. 1869 yil kuzida Bismark «Shimoliy Germaniya ittifoqining Fransiya bilan urushish ehtimoli shunchaki bor emas, balki shunday urush uning uchun juda zarur» ligini ma’lum qildi. 1870 yilda Fransiya va Prussiya boshchiligidagi german davlatlari o’rtasida urush boshlandi. Urushda german davlatlari g’alaba qildi, biroq sulh shartnomasi imzolanmasdan turib, 1871 yilning 18 yanvar kuni Versalda Germaniya imperiyasining tuzilganligi, Prussiya qiroli Velgelm II ning Germaniya imperiyasining imperator ekanligi e’lon qilindi. Fransiya – Prussiya urushi Germaniyaning birlashtirilishini nihoyasiga yetkazdi. 1871 yil 18 yanvarida nemis qo’shinlari Parij ostonasida turgan bir vaqtda Versalda Germaniya imperiyasining tuzilganligi e’lon qilindi. Germaniya davlatlari Prussiya boshchiligida yuqoridan birlashtirildi. Prussiya qiroli bo’lgan Vilgelm I Germaniya taxtiga o’tirdi. Germaniya 22 ta monarxiyaning (Bavariya, Vyurtemberg, Baden va Saksoniya cheklangan ichki avtonomiyaga ega edi) va 3 ta erkin shaharlar (Gamburg, Bremen va Lyubek) ning ittifoqidan iborat imperiya edi. Germaniyaning birlashtirilganligi 1871 yil mart oyida chaqirilgan reyxstagda konstitusiyaning qabul qilinishi bilan mustahkamlandi. Shimoliy Germaniya ittifoqi konstitusiyasi hyech qanday o’zgarishsiz imperiya konstitusiyasi sifatida joriy qilindi. Konstitusiya Germaniya imperiyasida Prussiyaning hukmronligini mustahkamladi. Unga ko’ra faqat Prussiya qirollari imperator taxtiga o’tirishi mumkin edi. Imperator-oliy qonun chiqaruvchi hokimiyatga ega bo’lib, ijroiya hokimiyat boshlig’i-imperiya kanslerini tayinlash ham uning vakolatiga kirgan. Imperiya kansleri imperatorga hisob bergan. Imperator oliy harbiy qo’mondon va xalqaro hayotda Germaniya nomidan ish ko’ruvchi, urush va sulh masalalarini hal qiluvchi ham edi. Mamlakatning oliy vakillik organi, Ittifoq kengashi (bundesrat) va reyxstag bo’lib, reyxstag uch yilga (1878 yildan besh yilga) saylangan. Saylov qonuniga ko’ra, ovoz berish huquqiga 25 yoshga yetgan barcha erkaklar (harbiylardan tashqari) ega bo’lganlar. Reyxstag qonun ishlab chiqarish tashabbusiga ega bo’lib, bu qonunlar ittifoq kengashi va imperator tasdig’idan o’tgandan so’nggina kuchga kirgan. Germaniya ittifoqi kengashi (bundesrat) imperiya vakillik organining yuqori palatasi hisoblanib, u eski german ittifoqi seymi (bundestagi) ning merosxo’ri edi. Ittifoq kengashiga imperiya tarkibidagi alohida nemis davlatlarining vakillari umrbod kiritilgan. Ammo, ittifoq kengashida ham Prussiyaning ustunligi ta’minlangan. Kengashdagi 58 o’rindan 17 tasi Prussiya vakillariga tegishli bo’lgan. Konstitusiyaga o’zgartirish kiritish uchun kengash a’zolarining 14 tasi qarshi bo’lsa, qaror qabul qilinmagan. Kengashga imperiya kansleri raislik qilgan. Germaniya imperiyasining hukumati vakolatiga mamlakat mudofaasi va tashqi siyosati, savdo-bank va ma’muriy boshqaruvga doir fuqarolik qonunlarini ishlab chiqarish, pul, o’lchov va og’irlik birliklarini joriy qilish kabilar kirgan. Nemis davlatlari ittifoqida Prussiyaning hukmronligiga uning boshqa jihatlari mos kelgan. Jumladan, imperiya hududining 65% (541 ming kv.km. dan 349 ming kv.km), 1910 yilgi aholi ro’yxatiga ko’ra imperiya aholisining 61%(65 mln.dan 40 mln.), ishlov beriladigan qishloq xo’jalik maydonlarining 67% (43 mln.ga dan 28.5 mln.ga.) Prussiya zimmasiga to’g’ri kelgan. 1911 yili Prussiya byudjeti butun imperiya byudjetining yarmidan ko’prog’ini tashkil etgan. Imperiya harbiy kuchlarining 2/3 qismini Prussiya harbiy kuchlari tashkil qilgan.Mavjud davlat tizimiga va harbiy kuchlariga tayangan Germaniya hukmron doiralari imperiya hududida prusslashtirish siyosatini yuritganlar. Iqtisodiy taraqqiyoti 1871 yil 10 mayda imzolangan Frankfurt sulhidan keyin Germaniya Yevropa kontinentidagi eng yirik davlatlardan biriga aylandi. Sanoat va savdoning taraqqiyotida Germaniya Fransiya va Angliyani ham qo’vib o’ta boshladi. Germaniya XIX oxirlarida temir va po’lat ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda 3 o’rindan AQShdan keyingi ikkinchi o’ringa chiqib oldi. Temir yo’l tarmoqlarining uzunligi 1871 yilda 21471 km.dan 1900 yilda 49878 km.ga yetdi. Yirik kapitalistik fabrika-zavod sanoatining tez rivojlanishiga tarqoq Germaniya davlatlari o’rnida yagona birlashgan davlatning va yagona umumiy bozorning tashkil topishi, Fransiyadan Elzas, Lotaringiyaning va 5 mlrd.frank kontribusiyaning olinishi, fan-texnika sohasidagi eng yangi yutuqlarning ishlab chiqarishga joriy qilinishi Germaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yaratdi. Tarkibida juda katta miqdorda fosfor bo’lgan Lotaringiya temir rudalarining ulkan zahiralaridan foydalanishda ingliz injeneri Tomas tomonidan kashf etilgan po’latdan fosforni ajratishning yangi usuli juda qo’l keldi. Buning natijasida bir vaqtlar po’lat ishlab chiqarish uchun yaroqsiz bo’lgan Lotaringiya rudasi endilikda Germaniya po’lat qo’yish sanoati uchun asosiy xom-ashyo bo’ldi. Og’ir sanoat bilan bir qatorda Germaniyada ximiya va elektrotexnika sanoati ham tez sur’atlar bilan o’sdi. 1883 yilda Germaniya ximiya zavodlari dunyo miqyosida ishlab chiqarilayotgan bo’yoqlarning 2/3 qismini berdi. 70- yillardan elektr tokidan sanoat ehtiyojlari uchun foydalanila boshlandi. 1882 yilda elektr quvvatini uzoq masofaga uzatish usuli kashf qilindi. 1890 yil Germaniyada birinchi gidroelektrostansiya Frankfurt yaqinidagi Laufen sharsharasida ishga tushirildi. 90-yillardan boshlab nemis injeneri Dizel yaratgan ichki yonuv dvigateli mashinasozlik sanoatining rivoji uchun katta imkoniyatlar ochdi. Ishlab chiqarishni arzonlashtiruvchi zamonaviy murakkab mashinalardan faqat yirik tadbirkorlar va aksionerlik jamiyatlari foydalanish qudratiga ega edi. Ishlab chiqarish yirik fabrika va zavodlarda konsentrasiyalasha bordi. Sanoatdagi bunday jarayon kapitalistlarning qudratli monopolistik birlashmalari-sindikat va kartellarni paydo qildi. 1900-1903 yillardagi iqtisodiy inqirozdan so’ng sanoat va moliya kapitalining qo’shiluvi jarayoni yanada kuchaydi. Sanoat ishlab chiqarishi bo’yicha Germaniya Angliyani quvib o’tib, AQShdan keyingi 2 o’ringa chiqib oldi. XIX asr oxirlarida Germaniya nafaqat qudratli industrial davlat, balki qishloq xo’jaligi ham tez taraqqiy etayotgan mamlakat edi. Prussiyada yerlarning aksariyat qismi yirik pomeshchiklar-yunkerlar qo’lida edi. Janubiy Germaniyada o’rta va mayda dehqonlar ko’pchilikni tashkil qilgan. XIX asrning so’nggi choragidan boshlab Germaniyada qishloq xo’jaligining jadal taraqqiyoti kuzatilinadi. Bu hol qishloq xo’jaligida kapitalistik munosabatlarning rivoji, (qishloq xo’jaligida kapitalizmning «prusscha yo’li») ekin maydonlarining kengaytirilishi, xo’jalikda mashina va texnikalardan foydalanish, sun’iy o’g’itlarning ishlatilishi bilan bog’liq edi. 1874 yil mamlakatning yagona pul birligi oltin marka chiqarildi. Ungacha imperiya territoriyasida yetti xil pul birligi muomalada bo’lgan. Germaniya birlashtirilgandan so’ng Prussiya banki imperiya bankiga aylantirildi, Nemis banki, Drezden, Darmshtadt banklari, Shafgauzen banklar ittifoqi, Berlin savdo jamiyati kabi bank konsernlari paydo bo’ldi. Siyosiy partiyalar faoliyati va «Kulturkampf» siyosati Germaniya imperiyasining birinchi kansleri Otto Bismark ishchilar harakatining va umuman har qanday siyosiy muxolifatning ashaddiy dushmani bo’lgan. Bismark imperiya kansleri lavozimida turgan 1871-1890 yillar davomida Germaniyada bir nechta yirik siyosiy partiyalar vujudga keldi. Ularning orasida eng reaksioni Sharqiy Prussiya, Brandenburg, Pomeraniya yunkerlari, lyuteran ruhoniylari va iqtisodiy jihatdan o’ziga to’q bo’lgan dehqonlarning manfaatini himoya qiluvchi «Konservatorlar» partiyasi edi. Konservatorlar partiyasi hukmronlik qilayotgan Gogensollernlar sulolasi bilan uzviy bog’liq bo’lib, saroy, armiya va suddagi eng muhim davlat lavozimlarini, hatto umumgerman ma’muriy boshqaruv apparatini ham o’z qo’lida tutgan. 1866 yil Germaniyani birlashtirish masalasida kelisha olmaganligi sababli «Konservatorlar» partiyasidan ajralib chiqqan «Ozod konservatorlar» yoki «Imperiya partiyasi» ga xo’jaligini kapitalistik usullar bilan rivojlantiruvchi yirik pomeshchiklar va Shtumm, Krupp kabi sanoat magnatlari kirgan. «Ozod konservatorlar» partiyasi Bismarkning imperiya siyosatini qo’llab-quvvatlagan. «Progressistlar» partiyasining sobiq a’zolari 1867 yilda «Milliy liberallar» partiyasini tuzganlar. Bu ham Bismarkning tayanch partiyalaridan biri bo’lib, u mustamlakalar bosib olish uchun armiya va harbiy dengiz flotini kuchaytirish tarafdori bo’lgan yirik sanoat burjuaziyasi manfaatlariga xizmat qilgan. Bu partiya a’zolari konservatorlar bilan birgalikda Prussiyada umumiy saylov huquqini joriy qilinishiga va ayrim iqtisodiy qonunlarga qarshi edilar. Germaniya imperiyasi boshqaruvida Prussiya gegemonligiga qarshi kurashish uchun katolik cherkovi 1870-1871 yillarda o’zining partiyasini tuzdi. Katoliklar partiyasining deputatlari reyxstag majlislari zalida markaziy o’rinlarni egallaganligi uchun bu partiya «Markaz partiyasi» ham deb atalgan. «Markaz partiyasi» janubi-g’arbiy Germaniyadagi Elzas va Lotaringiya katoliklarini o’ziga birlashtirib, janubiy va janubi-g’arbiy Germaniyadagi katta-kichik davlatlarning dvoryanlariga, aholining o’rta toifasiga, shuningdek, katolik dehqonlari, hunarmandlari va ishchilariga tayangan. Konservatorlar va milliy liberallarning qo’llab-quvvatlashi bilan Bismark katolik cherkovi va «Markaz partiyasi» ga qarshi kurashdi. Bu Germaniya tarixida «kulturkampf siyosati» (madaniyat uchun kurash) deb ataldi. Amalda kulturkampf Germaniyada Prussiya gegemonligini o’rnatish uchun katoliklarga qarshi olib borilgan tadbirlar yig’indisi bo’lib, katolik cherkoviga qarshi bir qator qonunlar qabul qilingan. Xususan, davlat barcha cherkov lavozimlariga nomzodlarni tayinlashni o’z nazoratiga olgan, katolik ruhoniylarning boshlang’ich maktablardagi faoliyati to’xtatilgan, ruhoniylarning siyosiy targ’ibotchilik ishlari bilan shug’ullanishi taqiqlangan, katoliklarning iyezuitlar ordeni Germaniyadan quvg’in qilingan, fuqarolik nikohi joriy qilingan. Katolik ruhoniylar bunday taqiq va qonunlarga amal qilmasdan ularga qarshi boykot e’lon qilganlar. Bunga javoban Bismark bo’ysunmagan katolik ruhoniylarini hibsga olib, ularni ta’qib va surgun qilgan. Bunday holat imperiyadagi millionlab katoliklarning manfaatlariga zid bo’lib, ularning noroziliklariga sabab bo’lgan. Natijada mamlakatda katoliklar partiyasining ta’siri va reyxstagdagi ularning vakillari soni o’sgan. Bismark chekinishga majbur bo’lgan. 1878-1882 yillarda katoliklarga qarshi qonunlarning aksariyati bekor qilindi. Yepiskoplar o’zlarining ilgarigi lavozimlariga, katolik monaxlari esa o’z monastirlariga qaytganlar. Kulturkampf davridan faqat fuqarolik nikohi to’g’risidagi maktablarda davlat nazoratini o’rnatishga oid qonunlar saqlanib qolgan. Ishchilar harakati va «Sosialistlarga qarshi favqulodda qonun» Bismark mamlakatda keng avj olayotgan sosialistik harakatni bostirishda yanada qat’iy harakat qilgan. 70-yillarda Germaniyada ishchilarning ish tashlashlari ko’payib, kasaba uyushmalarining faoliyati kuchaygan. Kasaba uyushmalari asosan katoliklar partiyasi ta’sirida bo’lib, ishchilarning ko’pchiligi esa sosialistlarga ergashganlar. Germaniyada ishchilar harakatining ikkita tashkiloti – «Sosial-demokratik ishchilar partiyasi» (eyzenaxchilar) va «Umumgerman» ishchilar ittifoqi (lassalchilar) to 1875 yilgacha alohida faoliyat yuritgan. 1875 yil Goto shahrida bu ikki siyosiy tashkilot yagona partiyaga birlashgan. Bu partiya «Germaniya sosialistik ishchi partiyasi» deb atala boshlagan. Syezd partiyaning dasturini qabul qildi. Dasturda «ish haqining temir qonuni» aks etgan va proletariatdan tashqari jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlarni reaksion deb topilgan edi. Shunga qaramasdan bu partiyaning mehnatkashlar orasidagi ta’siri o’sib borgan. 1877 yilgi reyxstag saylovlarida sosial-demokratlar yarim million ovoz olib 12 ta deputatlik mandatlariga ega bo’lganlar. Bismark boshchiligidagi Germaniyaning hukmron doiralari ishchilar harakatining o’sib borishida juda katta xavfni ko’rib, uni bartaraf etish choralarini izlay boshlaganlar. Buning uchun 1878 yil 11 may va 2 iyunda imperator Vilgelm I ga ikki marta suiqasd qilinishi Bismarkning ishchilarga qarshi qat’iy kurashi boshlashiga qo’l kelgan. Birinchi suiqasdan so’ng sosialistlarga qarshi qonun loyihasini reyxstag rad etgan. Ikkinchi bor qilingan suiqasddan keyin reyxstag tarqatib yuborilib, yangi saylovlar chaqirilgan. Saylovda konservatorlar ko’pchilik ovoz olgan. Yangi saylangan reyxstag uzoq muhokamadan so’ng 1878 yil 19 sentyabrda 2 yarim yil muddat bilan sosialistlarga (ishchilar harakatiga) qarshi qonun qabul qilgan. Keyinchalik bu qonun muddati yana uzaytirilib, u 1890 yilgacha amal qilgan. Bu qonunga ko’ra barcha ishchi tashkilotlari, hatto sport to’garaklari ham tarqatib yuborilgan, mazkur tashkilotlarning gazeta va jurnallari yopilgan, sosial- demokratik partiya a’zolarini ommaviy ravishda xibsga olish va surgun qilish boshlandi. Partiyaning markaziy komiteti uni tarqatilganligi to’g’risida qaror qabul qildi. Sosial-demokratlar mehnatkashlarning manfaatlarini himoya qilib, mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilash uchun harakat qilganligi tufayli sosial-demokratlar uchun ovoz beruvchilar soni oshgan, ular uchun 1881 yilda 300 ming kishi, 1890 yilda 1427 ming kishi saylovda ovoz bergan. 80 yillarning oxirlariga kelib Germaniyaning barcha rayonlarida ishchilarning ish tashlashlari boshlanib ketgan. Hukumatning tashabbusi bilan reyxstag 1883, 1884,1889 yillarda ijtimoiy sug’urta to’g’risida qonunlar qabul qilib mehnatkashlarga yon berganlar. Shunga qaramasdan, 1890 yil saylovlarida sosial-demokratlar reyxstagda 35 ta o’rinni egallab g’alaba qilganlar. Bismark hukumat boshlig’i lavozimidan ketgandan so’ng, sosialistlarga qarshi favqulodda qonun bekor qilingan. 1891 yil Erfrut shahrida chaqirilgan syezdda partiyaning yangi dasturi qabul qilingan. Dastur 20 yoshga yetgan barcha fuqarolarga umumiy saylov huquqini joriy qilish, doimiy qo’shin o’rniga xalq milisiyasini tuzish, ilg’or (progressiv) daromad solig’ini joriy qilish, 8 soatlik ish kuni, hokimiyatni ishchilar qo’liga berish, ishlab chiqarish vositalariga jamoat mulkchiligini joriy qilish kabi talablarni va o’zining oxirgi maqsadi deb sosialistik jamiyat qurishni ko’zda tutgan. Mamlakatda sosial- demokratlar partiyasining nufuzi oshib boravergan. 1898 yilgi reyxstag saylovlarida uning vakillari 56 ta deputatlik mandatini qo’lga kiritishga muvaffaq bo’lganlar. Partiyaning 79 ga yaqin gazeta va jurnallari nashr qilina boshlangan. Tashqi siyosati va xalqaro ahvoli 1891 yil yirik kapital va yunkerlarning mustamlakachilik dasturi bilan chiqayotgan eng agressiv va reaksion qismi «Pangerman ittifoqi»ni tuzganlar. Bu tashkilot o’zining ta’sirini hukumatga ham o’tkaza boshlagan. 90-yillarning oxirlarida Germaniyaning muhim davlat lavozimlarini egallagan kishilar nemis millatiga «hayotiy bo’shliq» zarur ekanligini va buning uchun yangi hududlarni – mustamlakalarni zabt etish kerakligini ta’kidlay boshlaganlar. Shunday kishilardan biri Berngard fon Byulov bo’lgan. U 1897 yil reyxstagda chiqish qilib «Biz o’zimiz uchun quyosh tagidan joy talab qilamiz» degan. Keyinchalik 1900- 1909 yillarda u imperiya kansleri lavozimini egallab turgan vaqtida ana shu aytganlariga amal qilishga harakat qilgan. Bismark hukumatining tashqi siyosati Yevropada Germaniya imperiyasining mavqyeini mustahkamlashga qaratilgan. 1873 yil Germaniya, Rossiya va Avstriya- Vengriya o’rtasida ittifoq to’g’risida shartnoma imzolangan. 1875 yil Bismark Fransiyaga qarshi yangi urush boshlashga tayyor turgan bir vaqtda, Rossiya va Angliya Fransiyaning tarafini olib, uni qaytadan tor-mor etilishiga yo’l qo’ymasligini ma’lum qilganlar. Bismark ikkita frontda jang olib borishdan hayiqgan. 1879 yil Rossiyaga qarshi Avstriya-Vengriya bilan ittifoq tuzgan. 1882 yil bu ittifoqqa Italiya qo’shilib, u uchlar ittifoqiga aylangan. Bu ittifoq Rossiya va Fransiyaga qarshi qaratilgan. Bismark nemis agressiyasi uchun asosiy to’siqlardan biri deb Rossiyani bilgan va u bilan 1887 yil maxsus mahfiy bitim imzolagan. Bu to’g’risida ittifoqchisi bo’lgan Avstriya-Vengriya imperatori Frans Iosifni ham xabardor qilmagan. Bismark Rossiyaga qarshi o’zgalar qo’li bilan kurashishga harakat qilib, Angliya va Turkiyadan bu maqsadda foydalanmoqchi bo’lgan. 80-yillarning o’rtalarigacha Germaniya mustamlakalarga ega bo’lmagan. Bungacha u Yevropa kontinentida o’z mavqyeini mustahkamlashga uringan. 1882 yilda tuzilgan «Germaniya mustamlakalari ittifoqi» ning bosh maqsadi mustamlakalar uchun kurashish bo’lgan. Sharqda Germaniyaning ko’pgina savdo faktoriyalari mavjud bo’lib, 1884 yil Germaniya ana shu faktorlarni himoya qilish maqsadida ularni Germaniya mustamlakalari deb e’lon qilgan. Germaniyaning birinchi mustamlakasi janubi-g’arbiy Afrika qirg’og’idagi Angra- Paken bo’lgan. Shu yili Germaniya Afrikaning o’rta qismidagi Togo va Kamerunni o’z mustamlakasi deb e’lon qilgan. Bismarkning ishchilarga qarshi kurashidagi muvaffaqiyatsizliklari burjuaziya orasida ham norozilik kayfiyatini tug’dirgan. Bundan tashqari tashqi siyosatda ham Bismark muvaffaqiyatsizlikka uchray boshlagan. Germaniya hukumati yunkerlarning talabi bilan Rossiyadan kelayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlari uchun bozorlarni yopib, boj soliqlarini oshirgan. Rossiya ham bunga javoban Germaniya sanoati mahsulotlariga boj to’lovlari miqdorini ko’targan. Natijada bu ikki davlat o’rtasida bojxona (tamojnya) urushi boshlangan. Bu holat Rossiyaning Fransiya bilan yaqinlashuviga va ular o’rtasida ittifoq tuzilishiga olib kelgan. Nemis burjuaziyasi davlatning ichki va tashqi siyosatini o’zgartirishni talab qila boshlagan. 1890 yil martda Bismark iste’foga chiqishga majbur bo’lgan. Kansler Kaprio (1890-1894) ning tashqi siyosati, ayniqsa uning Rossiya bilan savdo shartnomasini imzolashi yunkerlar orasida hukumatga qarshi norozilikni keltirib chiqargan. Kansler X.Gogenloe-Shillingsfyurstning har qanday tashabbuskorlikdan holi bo’lishiga qaramasdan, Germaniyani agressiv tashqi siyosat yuritishga undovchi davlat arboblari topilgan. Tashqi ishlar bo’yicha stats-sekretar-knyaz fon Byulov katta harbiy flot tuzishni talab qilayotgan admiral Tirpis, katta generallar shtabi boshlig’i Alfred fon Shlifenlar Rossiya va Fransiya bilan urush olib borish rejasi ustida 15 yil davomida ish olib borganlar. Shliffen rejasiga ko’ra Germaniya avval Fransiyani, keyin esa Rossiyani yashin tezligida tor-mor qilishi lozim edi. 1903 yilda imzolangan Bag’dod temir yo’lini (Bu yo’l Berlinni Fors ko’rfazi bilan bog’lashi rejalashtirilgan) qurish haqidagi Germaniya va Turkiyaning konsessiya shartnomasiga Angliya, Fransiya va Rossiya zo’r berib qarshilik ko’rsatgan. Bu konsessiyaga ko’ra Germaniya kapitali Turkiyaga kiritilgan, nemis kapitalining bunday yurishi Angliya va Fransiyaning, Eron va Fors ko’rfaziga Germaniyaning chiqishi esa Rossiya va Angliyaning manfaatlariga zid kelgan. 1912 yilda reyxstag flot to’g’risidagi qonunga qo’shimcha kiritgan. Unga ko’ra Germaniya harbiy - dengiz flotining jangovorlik qobiliyati 60% ga oshirilgan. Bu birinchi navbatda Angliya va Fransiyaga qarshi qaratilgan. Birinchi jahon urushi arafasida Germaniyaning harbiy sanoati qudrati Antanta davlatlarining (Angliya, Fransiya, Rossiya) harbiy sanoati qudratiga teng kelgan. Angliyaning dengiz qurollarini qisqartirish yoki hyech bo’lmaganda uni cheklash to’g’risidagi taklifiga javoban Germaniya Rossiya va Fransiyaga qarshi urush boshlaganda Angliya betaraf tursa bu taklifni qabul qilishini ma’lum qilgan. Angliya bunga rozi bo’lmagan. 1911 yildagi Italiya-Turkiya urushida Germaniyaning Italiyani qo’llab- quvvatlamaganligi Italiyani Germaniya va Avstriya-Vengriya ittifoqidan uzoqlashuviga olib kelgan. Germaniyani xalqaro ahvolini va ikkinchi Bolqon urushida o’z taqdirini Germaniya bilan bog’lagan davlatlarning mag’lubiyati ham og’irlashtirgan. Kuchayayotgan xalqaro izolyasiyaga javoban Germaniya hukmron doiralari quruqlikdagi nemis harbiy kuchlari uchun katta mablag’lar ajratgan. Germaniya Bosh shtabi esa Germaniyaning Antantaga qarshi urushga kirish uchun qulay sharoit yetildi deb hisoblab, 1914 yilda urush harakatlarini boshlab yuborgan. Asosiy adabiyotlar 1. Новая история стран Азии и Африки. Под. Ред. А.М.Родригеса. В. 3 т. М., 2010. 2. Х рестоматия по истории Нового времени стран Европы и Америки . сост. Д.В. Кузнецов . В. 2 часть. Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2010. 3. Новая история стран Европы и Америки. Второй период. Под ред. И.М. Кривогуза и Е.Е. Юровской. М., 1998. 4. Новая история стран Европы и Америки. Под ред. А.М.Родригеса и М . В . Пономарева . В. 3 т. М., 2005 . 5. Хидоятов Г.А. История дипломатии. Ташкent, 2004. 6. Ergashev Shuhrat. Jahon tarixi yangi davr XVI-XVIII asrlar. Toshkent «O‘zbekiston». 2014.

Italiya va Germaniya yangi zamon davrida Reja : 1. XIX asr o’rtalarida Italiyani birlashtirish uchun kurashning borishi. 2. Benzo Kamillo Kavur va uning Italiyani birlashtirishdagi faoliyati. 3. Fransiya va Sardiniyaning Avstriyaga qarshi urushi. 4. Italiyaning birlashtirilishi. 5. XIX acrning 50-60-yillarida german davlatlarining ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 6. Prussiyada konstitusiyaviy nizo va Otto fon Bismarkning hokimiyatga kelishi. 7. Bismark hukumatining ichki va tashqi siyosati. 8. Shimoliy Germaniya ittifoqi. 9. Germaniyaning birlashtirilishi.

XIX asr o’rtalarida Italiyani birlashtirish uchun kurashning borishi . Italiyada 1848 - 1849 yillardagi inqilobning bosh vazifasi siyosiy jihatdan tarqoq bo’lgan Italiya davlatlarini ajnabiylar hukmroligidan ozod qilish va ularni yagona milliy davlatga birlashtirish edi. Biroq inqilob bu vazifani bajara olmadi. Pemont (Sardiniya) qiroli Karl Albert Avstriya hukmronligi ostidagi Lombardiya va Venesiya viloyatlarini ozod etib, Pemont boshchiligida Shimoliy Italiyani birlashtish maqsadida 1848 yilning mart - avgusti davomida Avstriyaga qarshi olib borgan birinchi va 1849 yilning martidagi ikkinchi urushi muvafaqqiyatsiz tugadi. 1848-1849 yillardagi inqilob saboqlarini tanqidiy tahlil qilish jarayonida demokratlar va mo’tadillar o’rtasida milliy ozodlik va mamlakatni birlashtirish uchun kurash usullari haqida, unda cherkov, monarxiya va xalq ommasining o’rni to’g’risida, milliy va ijtimoiy vazifalarning o’zaro munosabati haqida qizg’in munozaralar bordi. D.Madzini qo’zg’olonlar asosida yangi inqilobni keltirib chiqarishga harakat qildi. Uning ishtirokida 1853 yil Milanda ko’tarilgan qo’zolon, 1857 yil esa Sisiliyaga yuborilgan qurolli ekspedisiya ham muvafaqqiyatsiz bo’ldi. Shundan so’ng Madzini Italiyada endi paydo bo’lgan ishchilar harakatidan demokratiya va milliy mustaqillik uchun kurashda foydalanishga harakat qildi. Demokratlarning bir qismi «madzinizm»dan voz kechdi, Italiyadagi inqilobning istiqbollari va imkoniyatlarini turlicha tahlil qilib, sensimonizm, anarxizm va federalizmni yoqladilar. J.Garbaldi va boshqa bir guruh demokratlar J.Madzini va uning tarafdorlaridan farqli holda milliy mustaqillik va mamlakatni birlashtirish uchun demokratlarning liberal doiralari va savoyi sulolasi bilan jips ittifoqchiligi zarur degan xulosaga keldilar. 1857 yilda Garibaldi Pyemont liberalllarining tashabussi bilan tashkil qilingan «Milliy jamiyat» ning vise - prezidenti qilib tayinlandi. Benzo Kamillo Kavurning Italiyani   birlashtirishdagi faoliyati XIX     asrning   o’rtalarida Italiyada liberalizmning asosiy markazi Pyemont bo’lib qoldi. Qirol Viktor Emmanuil ommaviy inqilobiy harakatlarning takrorlanish ehtimolidan tashvishga tushib liberallar bilan hamkorlik qildi. Pyemontning premyer - ministri bo’lgan graf Benzo Kamillo   Kavur (1852-1861) liberal

doiralarning mashhur vakili edi. Ajoyib siyosatchi va parlament kelishuvlarining tashabusskori bo’lgan Kavur qirolga turli reaksion kuchlarning bosimini qaytarishga muvaffaq bo’ldi. Boshqa arboblardan farqli ravishda Kavur Italiyani birlashtirish uchun mamlakatga kuchli iqtisodiy rivojlanish zarur ekanligini tushunib yetdi. Uning tashabbusi bilan   50-yillarda Pyemontda temir yo’llar, irrigasiya inshoatlari, kanallar, ko’priklar qurilishi avj oldi. Natijada savdo floti, qishloq xo’jaligi, to’qimachilik sanoatining rivoji uchun qulay shart-sharoit yaratilib, Pyemont tashqi savdosining hajmi kengaydi. Kavur savoyi sulolasining manfaatlarini milliy ozodlik kurashi va Italiyani birlashtirish vazifasi bilan muvofiqlashtirishga harakat qildi. Tashqi siyosat bobida Kavur   Avstriyaga qarshi kurashish uchun buyuk davlatlarning yordamidan foydalanishga intildi. Shu maqsadda Pyemontning 15 ming kishilik harbiy korpusi 1853-1856 yillaridagi Qrim urushi davomida Rossiyaga qarshi Angliya, Fransiya va Turkiya tomonidan urushda qatnashdi. Shu davrdan Pyemontning Fransiya bilan yaqinlashuvi boshlandi. 1858 yilning iyulida Plombyer shahrida Lui Napoleon III va Kavurning maxfiy uchrashuvi bo’lib o’tdi. Unda Napoleon III kelgusida Pyemontning Fransiya   bilan   birgalikda Avstriyaga qarshi urushida qatnashishga rozilik bildirib, Italiyaning shimoliy qismini Pyemont boshchiligida birlashtirish va butun Italiya hududida papa boshchiligida konfederasiya tuzish harakatini   qo’llab - quvvatlashini   ma’lum qildi.   Bunday iltifot uchun Kavur Napaleon III ga   Italiyaning Fransiyaga chegaradosh bo’lgan Nissa va Savoiya   viloyatlarini (bu   viloyatlarning aholisi asosan fransuzlardan iborat bo’lgan) tuhfa qilishga va’da berdi. Fransiya imperatori O’rta Yer dengizi havzasida markazlashgan yagona Italiya davlatini tashkil topishi uchun emas balki, Italiya hisobidan Fransiya hududini kengaytirish va Italiyada Avstriyaning mavqyeini zaiflashtirish maqsadida Avstriyaga qarshi urushda Pyemont bilan ittifoqchilik qildi. Fransiya va Pyemontning Avstriyaga qarshi urushi

1859 yilning oxirida boshlangan Fransiya va Pyemontning Avstriyaga qarshi urushidagi harbiy harakatlari asosan Italiya hududida bordi. 4-may kuni Mojenta yaqinidagi jangda ittifoqchilar qo’shini Avstriya qo’shini ustidan g’alaba qozonib, Lombardiyani egalladi. 24 iyunda esa Solferino yaqinida avstriyaliklar butunlay yakson qilindi. Urushdan nafaqat armiya balki, Italiya xalqi ham faol qatnashdi. Xalq qo’zg’oloni natajasida Toskana, Parma va Modenadan avstriyalik gersoglar haydaldi. Rim viloyati esa o’zining mustaqilligini e’lon qildi. 1859 yilning 11 avgustida Venesiyaning Villafranka shahrida Napoleon III va Avstriya imperatori Frans-Iosif sulh shartnomasini imzoladilar. Sulh shartnomasiga ko’ra Pyemontga faqat Lombardiya qo’shib berildi. Venesiya esa Avstriya hukmronligi ostida qolaverdi, Appenin yarim orolida oliy hokimiyat Viktor Emmanuil II ga emas, balki mamlakatning milliy jihatdan birlashtirishning dushmani bo’lgan papa Piy IX ga tegishli ekanligi, Modena, Parma va Toskana gersogliklaridan qo’vg’in qilingan gabsburglar honadoni vakillarining hokimiyati tiklanganligi e’lon qilindi. Villafrankadagi kelishuv bitimi italiya xalqining norozilik harakatlarini yangidan ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Xalqning Viktor Emmanuil II hukumatiga bo’lgan ishonchi yo’qoldi. 1859 yilning oxiri va ayniqsa 1860 yilda Appenin yarim orolida siyosiy kurash avj olishi natijasida Modena, Parma va Toskanada avvalgi gersoglar hokimiyatini tiklash imkoni bo’lmadi. U yerlarda umumiy saylov asosida saylangan milliy majlislar mazkur gersogliklarni Pyemontga qo’shilishi haqida qaror chiqardilar, papa viloyatida ham shunday qarorga kelindi. Italiya hududida avj olib ketgan ommaviy inqilobiy harakatlarni bostirish imkoniyatiga ega bo’lmagan Napoleon III ham Italiya davlatlarini Pyemont atrofida birlashtirilishiga rozilik bildirishga majbur bo’lib, va’da qilingan Savoiya va Nissa viloyatlarini Fransiyaga berilishini talab qildi. Shu yili bu ikki viloyat Fransiya ixtiyoriga berildi. Italiyaning birlashtirilishi Yarim orolning shimolida boshlangan xalq harakati janubiy viloyatlarga ham tarqaldi. 1860 yilning oxirida Italiyaning janubidagi Palermo shahrida qo’zg’olon

ko’tarildi. Biroq qo’zg’olon Sisiliya qirolining qo’shini tomonidan bostirildi. Shimolning respublikachi - demokratlari janubliklarga yordam berish uchun may oyida Gresiyadan Sisiliyaga J.Garibaldi boshchiligida 1200 kishidan iborat harbiy otryad yubordi. Bu tarixda «minglar yurishi» yoki «qizil kuylaklilar» (chunki uning qatnashchilari qizil rangli matodan kuylak kiyganlar) nomi bilan ma’lumdir. Kalabri shahriga yetib kelgan mazkur otryad xalq ommasining qo’llab-quvvatlashi natijasida 1860 yilning 7-sentyabrida Ikki Sisiliya qirolliginin poytaxti Neapolni jangsiz egalladi. 1-oktyabr kuni Garibaldi otryadi qirol Fransisk II qo’shinlarini Volturno daryosi bo’yidagi hal qiluvchi jangda tor-mor etib, Italiya janubida burbonlar sulolasi vakillarining hokimiyatiga chek qo’ydi. Fransisk II esa Rim viloyatiga qochdi. 1860-yil 21-oktyabrda Neapolitaniyada Garibaldi plebissit-referendum o’tkazdi. Neapolitaniya qirolligi aholisining aksariyati Pyemontga qo’shilishni yoqlab chiqdi. Garibaldi kuzatuvida Pyemont qiroli Viktor Emmanuil tantanali ravishda Neapolga kirib keldi. 1861-yil fevralda Pyemontning Turin shahrida umumitaliya parlamenti ochildi. 14 martda Viktor Emmanuil Italiya qiroli deb e’lon qilindi. Shunday qilib, «risorjimento»ning eng asosiy vazifalaridan biri Italiyaning birlashtirilishi vazifasi deyarli bajarildi. Biroq mamlakat Rim va Venesiya viloyatlarisiz birlashtirildi. Rim viloyati mustaqil bo’lib, undagi dunyoviy hokimiyat papa qo’lida mujassamlashgan edi. Garibaldi boshchiligida harbiy otryadning 1862 yil papa viloyatini egallashga bo’lgan urinishi natijasiz bo’ldi. Venesiya viloyati Avstriya hukmronligi ostida bo’lib, 1866 yilda Prussiya va Italiyaning Avstriyaga qarshi urushida Avstriyaning mag’lubiyatga uchrashi oqibatida mazkur viloyat Italiyaga qo’shib olindi. 1867 yilda Garibaldi harbiy otryadining Rimga yurishi ham muvafaqqiyatsiz tugadi, Rim viloyati 1870 yilgacha fransuz qo’shinlarining himoyasida alohida mustaqil davlat bo’lib qolaverdi. 1870 yilda boshlangan Fransiya - Prussiya urushida Fransiyaning mag’lubiyatga uchrashi natijasida Rimdan fransuz harbiy garnizoni chaqirib olindi

O'xshashlar

Buyuk Britaniya va Fransiya yangi zamon davrida
Mustaqillik davrida fan rivojining yangi bosqichi.
Uyg’onish davrida fan Yevropada fan rivojining yangi bosqichi.
XVI-XVII ASR BIRINCHI YARMIDA GERMANIYA
Elektron hukumatning joriy etishning Italiya tajribasi