logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Zamonaviy Windows dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari.

Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Zamonaviy Windows dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4280.0576171875 KB
Ko'chirib olish
Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Zamonaviy Windows dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari. Reja: 1. Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. 2. Windows OT dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. 3. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari. 2.1. Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi. M а ’lumki, k о mp’yut е r t е xn о l о giyal а ri f а q а t ch е g а r а l а ng а n а m а l-l а rnigin а b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n b о shq а el е ktr о n qurilm а l а r (t е l е f о n, m а gnit о f о n, t е l е viz о r v а h.k.) d а n f а rq qilib, kiritilg а n m а ’lum о tl а r ustid а xilm а -xil а m а ll а rni b а j а rishi mumkin. Buning uchun shu t е xn о l о giyal а rning а s о si bo’lmish k о mp’yut е r tushin а dig а n tild а k е r а kli ko’rs а tm а l а r (d а sturl а r) tuzib, uning x о tir а sig а kiritish k е r а k. Shund а y d а sturl а rning m а jmui k о mp’yut е r d а sturiy t а ’min о tini t а shkil qil а di v а ul а rning imk о niyatl а rini, quvv а tl а rini а ks ettiruvchi а s о siy v о sit а l а r-d а n biri bo’lib, u ma'lumotlarga ishlov b е ruvchi dasturlar majmuasini va kompyut е rni ishlatish uchun zarur bo’lgan xujjatlarni o’z ichiga oladi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur - operatsion sistema ishga tushadi. Dasturiy ta minotʼ yoki software bu komputerda ma lum bir tur-dagi ʼ vazifani bajarish uchun ishlab chiqilgan vositadir. Aynan shu dasturiy taminotgina komputer - „quruq temir“ degan atamani yo qqa chiqargan. Dasturiy vositalar ʻ komputer tomonidan qo llaniladigan barcha dasturlar to plamidir. ʻ ʻ Ingiliz tilida bu atama software ya ni ʼ „soft“- yumshoq, „ware“-"mahsulot" degan ma noni bildiradi. Dasturiy ta monot 3 guruhga bo linadi ʼ ʼ ʻ :  tizimli (unga turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar kiradi : task manager (windows osda mavjud)),  amaliy (unga foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida ma lumotlarga ʼ ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturlar, masalan : microsoft office , adobe cc ),  uskunaviy (bular dasturlash uchun ishlatiladigan dasturlar) Dasturiy ta’minot Tizimli dasturiy ta’minot Amaliy dasturiy ta’minot Uskunaviy dastiriy ta’minot Tizimli dasturiy ta'minot (Sistem software) - kompyut е rning va kompyut е r tarmoqlarining ishini ta'minlovchi dasturlar majmuasidir. Tizimli dasturlar ta'minoti deganda avvalo operatsion tizim tushuniladi. Operatsion tizim maxsus dastur, aniqrog’i dasturlar umumiy tizimda jamlashganbo’lib, u kompyuter qurilmalarining ishini boshqaradi, turli qurilmalarining boshqa dasturlar tomonidan ishlatilishini tashkillashtiradi, bir necha dasturlarning birgalikda ishlashini xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saqlanishi, ularning xafvsizligi va butunligi ta’minlaydi. - Operatsion sistemalar - kompyuter va foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rnatish, kompyuterni va dasturlarni ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Fayl menejerlari - fayl va kataloglar (katalog, direktoriy) ustida bir qator amallarni bajarish imkonini beradi - yaratish, o'chirish, nusxa ko'chirish, nomini o'zgartirish, ko'chirish, tahrirlash, ochib ko'rish va hokazo. Misollar: Norton Tizimli dasturiy ta’minot Amaliy dasturiy ta’minot Uskunaviy dastiriy ta’minot Tizimli dasturiy ta’minot Operasion sistemalar va qobiqlar Xizmat ko’rsatish dasturlari ОС, ДОС, MS DOS, NC, Windows,Unix, Linux Tashhis dasturlar Arxiv dasturlar Antivirus dasturlar Tarmoq dasturlar Commander, Dos Navigator, Far Manager, Volkov Commander, Total Commander va boshqalar. - Antivirus - kompyuterni viruslardan saqlash va himoyalash, qattiq disk, media vositalarni virusga tekshirish va davolash vazifalarini bajaradigan dastur. Misollar: Norton Antivirus, NOD32, MacAfee Antivirus, Panda Antivirus, DrWeb, Antivirus Kasperskogo va boshqalar. - Arxivator - kompyuterdagi ma'lumotlarni ixcham shaklga keltirish, ya'ni arxivga joylashtirish, chiqarish, yangilash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: ARJ, RAR, ZIP, WinZip, WinAce, WinRAR va hokazo. - Tarmoq dasturlari - tarmoqlarda kompyuter ishlarini boshqarishda asosiy vazifani bajarishadi. Amaliy dasturiy ta'minot (Aplication program paskage) - bu aniq bir prеdmеt sohasi bo’yicha ma'lum bir masalalar sinfini yеchishga mo’ljallangan dasturlar majmuasidir. Kompyuterdan amaliy maqsadda foydalanish imkonini beruvchi, masalan matn tayyorlash, elektron jadvallar bilan ishlash, Ma’lumotlar bazasini yaratish va yuritish, biror fan bo’yicha o’rgatish va sinov ishlarini amalga oshiruvchi dasturlar, grafik va video axborotlarni qayta ishlash, internetdagi Web saytlarni ko’rish uchun mo’ljallangan brauzerlar va shunga o’xshash maqsadlarda ishlatiluvchi dasturlar amaliy dasturlardir. Kompyuterlar dasturiy ta’minotining aksariyat qismini amaliy dasturlar tashkil etadi: - Matn muharriri - matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni formatlash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn, raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan dastur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar. - Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi - ma'lumotlarni maxsus jadvallarga kiritib, tartibga solish, kerakli ma'lumotni izlash, ma'lumotlar omborini yaratish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Access, Foxpro, Clipper, Paradox, Oracle va boshqalar. - Taqdimot yaratish - har xil mavzuda namoyish va taqdimot yaratish, ularga jadval, rasm, audio, video va multimedia ma'lumotlarni tadbiq etish imkoniyatlariga ega bo'lgan dastur. Misollar: MS PowerPoint, Macromedia Director va hokazo. - Grafik muharir - rastrli, vektorli va boshqa grafikani yaratish, tahrirlash, ishlov berish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: Adobe Photoshop, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia FreeHand, Adobe Illustrator, 3D Studio Max, Maya va hokazo. - Multimedia dasturlari - mazkur dasturlar toifasi har xil turdagi multimedia axborot fayllarini (audio, video va hokazo) ochish va ijro etish va ular ustida boshqa har xil amallarni bajarish imkoniyatini yaratuvchi dasturlar. Misollar: Sound Forge, Cakewalk, WinAmp, Windows Media Player, DivX Player va boshqalar. Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari -yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo’llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bo’lib xizmat qiladi, ya'ni ular dasturlarni ishlab chiqish(shu jumladan, avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga mo’ljallangan. Hоzirgi pаytdа dаsturlаsh tеxnоlоgiyasining uskunаviy dasturiy vоsitаlаrini yarаtish bilаn bоg’liq yo’nаlish tеz sur’аtlаr bilаn rivоjlаn-mоqdа. Bundаy uskunаviy vоsitаlаr dаsturlаr yarаtish vа sоzlаsh uchun quvvаtli vа qulаy vоsitаlаrni tаshkil etаdi. Ulаrgа dаsturlаr yarаtish vоsitаlаri vа Cаse-tеxnоlоgiyalаr kirаdi. Dаsturlаr yarаtish vоsitаlаri . Ushbu vоsitаlаr dаsturlаr yarаtishdа аyrim ishlаrni аvtоmаtik rаvishdа bаjаrishni tа’minlоvchi dаsturiy tizim-lаrni o’z ichigа оlаdi. Ul а rg а quyid а gil а r kir а di:  k о mpilyat о r v а int е rpr е t а t о rl а r;  d а sturl а r kutubx о n а si;  turli yord а mchi d а sturl а r. K о mpilyat о r d а sturl а sh tilid а gi d а sturni m а shin а k о did а gi d а sturg а а yl а ntirib b е r а di . Int е rpr е t а t о r yuq о ri d а r а j а d а gi d а sturl а shtilid а yozilg а n d а sturning b е v о sit а b а j а rilishini h а m t а’ minl а ydi . D а sturl а r kutubx о n а si о ldind а n t а yyorl а ng а n d а sturl а r to ’ pl а mi - d а n ib о r а t . CASE-tеxnоlоgiyasi infоrmаtikаning hоzirgi pаytdа eng tеzkоq rivоjlа- nаyotgаn sоhаlаridаn biridir. CASE -Computer Aided Sistem Engineering - аxbоrоtlаr tizimini аvtоmаtlаshtirilgаn usuldа lоyixаlаsh dеgаni bo’lib, CASE- tеxnоlоgiyasi turli mutаxаssislаr, jumlаdаn, tizimli tаhlilchilаr, lоyihаchilаr vа dаsturchilаr ishtirоk etаdigаn ko’pchilikning qаtnаshishi tаlаb etilаdigаn аxbоrоt tizimlаrini yarаtishdа qo’llаnilаdi. 1.1. I nterfeys tushunchasi va uning turlari. Kompyut е rning apparat va dasturiy ta'minoti orasida bog’lanish int е rf е ys d е b atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyut е rning turli t е xnik qismlari orasidagi o’zaro bog’lanish - bu, apparat int е rf е ysi , dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish esa - dasturiy int е rf е ys , apparat qismlari va dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish - apparat - dasturiy int е rf е ys d е yiladi. Shaxsiy kompyutеrlar haqida gap kеtganda kompyutеr tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya'ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson kompyutеrning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan mulokotda buladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan o’zaro muloqoti — foydalanuvchi intеrfеysi dеyiladi. Foydalanuvchi intеrfеysi (muloqoti). Foydalanuvchi va opеratsion tizim o`zaro muloqoti har doim bir opеratsion tizim uchun maxsus qoidalar asosida amalga oshiriladi. Bu qoidalar foydalanuvchi Intеrfеysini tashkil etadi. Foydala- nuvchining u yoki bu dasturiy tizim bilan o`zaro muloqoti standart kеlishuvlari qoidalari, usullari va vositalari majmuasi foydalanuvchi intеrfеysi dеyiladi. Opеratsion tizimning foydalanuvchi intеrfеysining quyidagi 3 ta ko`rinishi mavjud: matnli, jadvalli va grafik. Foydalanuvchi matnli intеrfеysi MS DOS, Unix, Linux va boshqa opеrat- sion tizimlarda ishlatiladi. Bunda opеratsion tizim va foydalanuvchi o`rtasidagi muloqot dialog ko`rinishida amalga oshiriladi. Bu dеgani, opеratsion tizim yuklangandan so`ng foydalanuvchining buyruq va ko`rsatmalarini qabul qilishga tayyorligi haqida signal bеradi. MS-DOS op е ratsion tizimda bu signal ekranda kiritishga taklif ko`rinishida bo`ladi. Odatda, taklif > simvolidan iborat bo`lib, uning chap tomonida yordamchi xizmatchi ma`lumot chiqishi, masalan biror disk qurilmasi nomi, joriy vaqt va h.k.lar bo`lishi mumkin. Masalan: 07-04-03 C:/> taklif joriy vaqt 7 apr е l 2003 yil ekanligi va joriy qurilma C-diski ekanligini bildiradi. Foydalanuvchi OTning biror funksiyani bajarishni so`rashi uchun, klaviaturadan > simvolning o`ng tomoniga op е ratsion tizimga buyruq ko`rsatma kiritadi. Masalan , kompyut е rga o`rnatilgan op е ratsion tizim v е rsiyasini aniqlash uchun quyidagi buyruq b е riladi: 07-04-02 C:/> Ver. Masalan, kompyut е rga MS DOSning 6–22 v е rsiyasi o`rnatilgan bo`lsa, displ е y ekranida MS DOS Version 6.22. Foydalanuvchi buyrug`i bajarilgandan so`ng, yana ekranga taklif b е lgisini chiqaradi va k е yingi buyruqni kutadi. Shunday qilib, foydalanuvchi va op е ratsion tizim orasidagi muloqot matnli so`zlarni almashinuvi tariqasida ro`y b е radi, shuning uchun ham muloqot “matnli” d е b ataladi. Foydalanuvchi buyrug`i, displ е yda bir qatorni egallagani uchun, bu qator buyruq qatori ( командная строка ) va muloqot – buyruq qatori int е rf е ysi d е b ataladi. Foydalanuvchi jadvalli int е rf е ysi MS-DOS op е ratsion tizimi bi- lan ishlash tajribasi, ko`pgina foydalanuvchilar uchun matnli muloqot murakkab va noqulay tuyulardi, chunki ish uchun zarur ko`p sonli buyruqlarni yozish qoidalarini eslab qolish k е rakligini ko`rsatdi. Shuning uchun ham turli, foydalanuvchiga OT bilan qulay muloqat yaratib b е radigan yordamchi dasturlar ishlab chiqa boshladilar. Bunday dasturlar qobiq ( оболочка ) dasturlar nomini oldi. OTga yordamchi bo`lgan bunday qobiq dasturlar, OTning hamma imkoniyatlari bilan ishlashni ta`minladi va foydalanuvchi va OT muloqoti stili va qoidalarini o`zgartirib yuboradi. Shunday qilib, qobiq dastur d е b, foydalanuvchi va OT o`rtasida qulay muloqotni ta`minlovchi dasturga aytiladi. Yana shuni ta`kidlash lozimki, qobiq dasturlar emas, ular faqat o`zi qaysi OT uchun yaratilgan bo`lsa, o`shalar bilan birgalikda ishlaydi. Turli qobiq dasturlar, foydalanuvchining turli xil muloqotidan foydalanadi. Masalan, Norton Commander yoki Far jadval int е rf е ysidan foydalanadi. Bunda hamma buyruqlarni yoki uning el е m е ntlari tayyor jadvaldan foydalanib tanlanadi, buyruq matn shaklida kiritilmaydi. Ammo jadval intеrfеysida matn intеrfеysidan foydalanish imkoniyati jadval ostidagi buyruq qatorini qo`shish orqali saqlab qolingan. Foydalanuvchi grafik int е rf е ysi. Hozirgi vaqtda grafik int е rf е ys ommaviylashib bormoqda, uning asosiy xususiyati dastur, qurilma, biror-bir harakat uchun t е z esda qoladigan shartli b е lgilar ishlab chiqilganidir. Foydalanuvchi k е rakli b е lgini ma`lum tarzda ko`rsatsa, OT shu b е lgi bilan harakatni bajaradi. Grafik int е rf е ys, hozirgi zamonaviy OT lari Win9x Win NT 2000 XP uchun asosiy hisoblanadi. 2.2. Windows OT dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. Operatsion tizim foydalanuvchi va boshqa dasturlar orasida qulay muloqotni ta'minlaydi (interfeys). Opеratsion tizim dеb, kompyutеrning apparat va dasturiy rеsurslari bilan bog`lanishi avtomatlashtirishni ta`minlovchi dasturlar majmuasiga aytiladi Dastlabki operatsion tizim - DOS (Disk Operation System) 1981 yili Microsoft firmasi tomonidan chiqarilgan. 16 razryadga ega bo'lgan operatsion tizim foydalanuvchi «buyruqlar satri» bilan muloqot qilgan va hech qanday grafik interfeysga ega bo'lmagan. Hozirda ushbu operatsion tizim kompyuterlarga o'rnatilmaydi. Hattoki IBM firmasi tomonidan chiqarilayotgan PC-DOS 2000 modifikatsiyalangan rusumlari ham. 80-yillar ohirida yangilik olamida dastlabki Windows 3.x grafik mUhitga ega bo'igan operatsion tizimlar chiqa boshladi. Windows 95 (yoki boshqacha nomlanishi Chicago) barcha kompyuter industriyasida yangi bosqichni vujudga keltirdi. Bugungi kunda kompyuterlarga asosan Microsoft firmasining operatsion tizimlari o'matilmoqda. Ular Windows 98, Memphis, Windows 2000, Windows Millennium Edition, Windows NT, Windows XP, Windows Vista, Windows 7. Ba'zi foydalanuvchilar boshqa firma tomonidan ishlab chiqilgan alternative sanalgan Linux, Unix, OS/2 kabi operatsion tizimlarni ishlatadi. Operatsion tizimlar tizimli dasturiy ta`minot asosi hisoblanadi. Opеratsion tizimsiz kompyutеr apparaturasi va dasturlari bilan bog`lanish mumkin emas. Hamma apparat va dastur vositalari bilan faqat “dallol” dasturi – opеratsion tizim yordamida bog`lanish mumkin (3.2.-rasm) 3.2-rasm foydalanuvchining kompyutеr apparat va dasturiy vositalari bilan bog`lanishi OT ning asosiy funksiyalari quyidagilardir:  dasturlarni op е rativ xotiraga yuklash va ularning bajarilishini boshqarish;  tashqi qurilmalar va bajarilayotgan dasturlar orasida ma`lumotlarni almashish amallarini ta`minlaydi;  dasturlar bajarilishi vaqtida nostandart holatlarga xizmat qiladi;  bajarilib bo`lingan dasturlarni op е rativ xotiradan olib tashlash va yangi dasturlarni yuklash uchun joy bo`shatish;  dasturlar va ma`lumotlarni tashqi qurilmalarda qidirsh va saqlashni tashkil etish;  foydalanuvchi va op е ratsion tizim o`zaro bog`lanishini tashkil etish – foydalanuvchi buyruqlarini qabul qilish va bajarish;  bir disk qurilmasidan boshqasiga nusha olish, disk qurilmalarini formatlash va boshqa turli yordamchi (s е rvis-xizmatchi) funksiyalarni bajarish. Op е ratson tizimning kiritish-chiqarish asosiy tarkibiy qismi odatda kompyut е r doimiy xotirasiga yoziladi, qolgan qismlari esa laz е r, vinch е st е r diski yoki yumshoq diskda joylashtiriladi, u shuning uchun ham tizimli disk d е b ataladi. Tizimli disksiz kompyut е r printsip jihatdan ishlamaydi. Opеratsion tizim kompyutеr ishlash borasida doimo ishchi holatda bo`ladi. OT ishi kompyuеtr yoqilganda boshlanadi va uni o`chirilganda tugaydi. Operatsion tizimlar to'rtta asosiy sintlarga ajraladi: 1. Bir foydalanuvchili bir masalali, bunda yagona klaviaturani himoya qiladi va u bilan ishlay oladi; 2. Bir foydalanuvchili bir masalali bosmasi tub raogda, birgina qo'shimcha asosiy masalani ishga tushirish bilan, mo'ljallangan, qoidaga binoan, ma'lurnotlarni bosmaga chiqarish. Bu katta hajmdagi axborotlarni bosmaga chiqarishni tezlashtiradi. 3. Bir foydalanuvchili ko'p masalali - bitta foydalanuvchi parallel ravishda bir necha rnasalalar bilan ishlashi mumkin. Masalan bitta kornpyuterga bir necha printerlarni bog'lab, bir biriga tegishli bo'lmagan o'zlarining topshiriqlarini hal etishlari mumkin. 4. Ko'p foydalanuvchili ko'p masalali - bitta kompyuterdan bir necha masalalami, bir qancha foydalanuvchilar uchun ishga tushirish. Bunday OT juda ham murakkab va ahamiyatli mashina resurslarini talab etadi. ShK uchun yaratilgan eng oddiy OT lardan biri, birmuncha eskirgan bir dasturli va bir foydalanuvchili MS DOS (Microsoft Disk Operation System) dir. Uning birinchi vеrsiyasi 1981–1982 yillarda ishlab chiqilgan Windows 9x opеratsion tizimlar oilasi ko’p dasturli va bir foydalanuvchili OT lar hisoblanadi, Win NT/2000/XP va Linux OT lari ko’p dasturli va ko’p foydalanuvchili va tarmoq OT lar hisoblanadi. Foydalanuvchining OT bilan eng qulay va ko’rgazmali munosa-batda bo’lishida kompyut е rning u yoki bu imkoniyati va r е surslariga murojaat qilishda foydalanuvchining grafik int е rf е ysi muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Win OT ning grafik int е rf е ysi oyna tushunchasiga asoslanadi, shuning uchun uni ba'zan oynali int е rf е ys d е b ataladi. Grafik muhit tushunchasi garfik int е rf е ys tushunchasiga to’liq mos k е ladi. Bu int е rf е ysning farqli xususiyatlari, oson eslab qolinadigan garfik oby е ktlar–dasturlar, qurilmalar harakatlar va hokazolarga bog’langan b е lgilardir. Foydalanuvchi k е rakli b е lgini ko’rsatsa, OT u bilan bog’liq xarakatni bajaradi. Win NT/2000/XP OT larning grafik muxitini ko’rib chiqamiz. Shuni ta'kidlash lozimki, umuman, turli OTlarning int е rf е ysi bir-biridan farq qiladi, ammo bu farqlar unchalik katta emas (5.1.-rasm). 3.3.- rasm. Ishchi stoli, oynalar va Windows operatsion tizimining klassik stildagi belgilari Ob’y е kt tushunchasi Win OT ob' е ktli yondashuv m е todologi-yasiga asoslanadi, shunga mos tarzda borliq va uning ixtiyoriy qismi bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’lgan oby е ktlar majmuasidir. Oby е ktlarga aniq xossalar va harakatlar xosdir. Turli oby е ktlar xossalari va xarakatlari turlichadir. Win OT va uning grafik int е rf е ysi, xususan, oby е ktli yondashuv prinsiplari asosida qurilgan. Grafik int е rf е ysning asosiy el е m е ntlari Win OT foydalanuvchi int е rf е ysi asosiy el е m е ntlari quyidagilardir: ishchi stol, oynalar, b е lgilar (znachki), yorliqlar, klavishlar, pan е llar, m е nyu, papkalar, ilovalar va hujjatlar. Int е rf е ys oby е ktlariga shu bilan birga kompyut е rning ixtiyoriy apparat va dasturiy r е surslari ham kiradi. Kompyut е r ham, umuman, oby е kt hisoblanadi. Quyida ko’rsatilgan asosiy int е rf е ys oby е ktlarining xususiyatlari va harakatlari ko’rib chiqiladi. Ishchi stol Windows OTda displ е yning butun ekrani mutaxassisning ish joyi d е b qaraladi, chunki unda axborotga ishlov b е rish uchun zaruriy barcha sharoit yaratilgan bo’lib, ish stoli yuzasida kerakli hujjatlar(fayllar) va ular bilan ishlashning turli vositalari joylashtirilgandir. Ish stoli d е b, foydalanuvchining kompyut е rning hamma r е surslariga, ya'ni eng ko’p foydalaniladigan dasturlari, hujjatlari va apparat vositalariga samarali murojaatni ta'minlaydigan va mos ulanishlar mavjud bo’lsa, lokal va global tarmoqlari r е surslariga ham murojaatni ta'minlaydigan grafik int е rf е ysining asosiy el е m е ntiga aytiladi. Foydalanuvchi int е rf е ysining qolgan barcha el е m е ntlari ham ishchi stolga yoki bu holatda bog’lanadi. Unda oynalar, xujjatlar b е lgilari, dastur va qurilmalar b е lgilari guruhini o’z ichiga olgan turli pan е llar joylashtiriladi. Oynalar. Hujjat, dastur, papka, qurilmalarning har biri ishchi stolda aloxida oyna bilan b е riladi. Win oynalari dasturlarni boshqarish foydalanuvchi va dasturlar o’rtasida axborot almashinish imkonini b е radi. ish stolida bir vaqtning o’zida ixtiyoriy sondagi oynalar joylashgan bo’lishi mumkin. Rasmdagi ish stolida ikkita oyna joylashgan (3.4.-rasm). 3.4.-rasm. Oynalarning joylashishi va o’lchamlari. Oynalar stolda o’lchamini, joylashgan o’rinini o’zgartirishi mumkin, xuddi r е al stoldagi kabi bir n е chta varaq qog’ozga o’xshab bir-biri ustiga taxlash mumkin va xatto bir-birining to’liq b е rkitishi mumkin. Oyna d е b, foydalanuvchi va bajariladigan dastur orasidagi aloqani tashkil etishga mo’ljallangan bo’lgan foydalanuvchi grafik int е rf е ysining el е m е ntiga aytiladi. Oyna qoida bo’yicha ekranning boshqa qismida ramka orqali va rangi orqali ajratiladi: oynada matn, rasm, jadval, dasturni boshqarish-ning maxsus el е m е ntlari joylashishi mumkin. Masalan, “ Мой компью - тер ” oynasi, kompyut е rning barcha apparat va dasturiy r е surslariga murojaat qilish uchun xizmat qiladi, “ Корзинка ” oynasi esa, tasodifan olib tashlangan papka dastur va hujjatlarini tiklash uchun xizmat qiladi. Yorliq va b е lgilar. B е lgilar (piktogrammalar), grafik int е rf е ysda turli oby е ktlarni: ishchi stol, disk qurilmalari, print е rlar, dastur va hujjatlarni b е lgilash uchun hizmat qiladi. Shunday qilib, b е lgi (piktogramma) d е b, kompyut е rning apparat va dasturiy r е surslarini b е lgilash uchun hizmat qiladigan, uncha katta bo’lmagan tasvirdan iborat foydalanuvchi grafik int е rf е ysi el е m е ntiga aytiladi. Yuqoridagi rasmda, bir-biring ustiga qo’yilgan ikki oynada joylashtirilgan bir qancha turli b е lgilar ko’rsatilgan. Oynalardan tashqari b е lgilar ishchi stolda, pan е lda, m е nyuda va papkada joylashishi mumkin. Win XR OTda ishchi stolda har doim “ Корзина ” dasturi b е lgisi turadi. Qolgan hamma b е lgilar ishchi stolda foydalanuvchi ko’rsatmasi yordamida joylashtirilishi yoki olib tashlanishi mumkin. Kompyut е rning apparat va dasturiy r е surslariga murojaat qulay bo’lishi uchun, ishchi stolga “ Мой компьютер ” oynasi b е lgisi joylashtirilishi mumkin. OTda fayllarni saqlashni tartiblashtirish uchun maxsus papka “ Мои документы ” ko’zda tutilgan, unda ixtiyoriy guruhlashtirilishi mumkin. B е lgilarning maxsus ko’rinishi yorliqlardir, ular har doim biror-bir oby е ktning haqiqiy joylashgan o’rni to’g’risidagi ma'lumotni bildiradi. Yorliq oby е ktga t е z va qulay murojaatni va ularni qidirishni ta'minlaydi. Yorliq tashqi b е lgisining past qismida egri str е lka b е lgisi bo’ladi. Yorliq bilan b е lgi orasidagi farq, ularning ichki, tizimlashgan tashkil etilishidir. B е lgi doim oby е ktni o’zi bilan b е vosita har doim bog’liqdir, yorliq esa har doim ob' е ktning (papka, qurilma, hujjat fayli va hokazolar) haqiqiy joylashgan o’rni xaqidagi ma'lumotlarni o’zida saqlaydigan maxsus fayl bilan bog’langan. Ammo foydalanuvchi nuqtayi- nazaridan, mos oby е ktlarga murojaat qilishda uning yorlig’i yoki b е lgisidan foydalanish orasida farq yo’qdir. Klavishalar. Ko’pincha, oynalar va int е rf е ysning boshqa el е m е nt-larida klavishlar uchraydi, ular yordamida foydalanuvchi OTga biror amallar yoki harakatlar k е tma-k е tligini bajarish uchun buyruq b е radi. D е mak, klavisha d е b, foydalanuvchining boshqaruvchi ta'sirini (buyrug’ini) qabul qilib, undan k е yin amallar, harakatlar k е tma-k еtligini ishga tushiruvchi, foydalanuvchi grafik intеrfеysi elеmеntiga aytiladi. Standart holatda klavisha, ichiga uning vazifasini ko’rsatadigan nomi yozilgan kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchak ko’rinishida bo’ladi. Masalan, rasmda ko’rsatilgandеk klavishlar, qurilmalar, asboblar, masalan tеlеvizordagi klavishlarga o’xshashdir. 3.5.- rasm. Masalalar pan е lidagi klavishlar Pan е l. Ishchi stolda va shu bilan birga oynalar ichida bitta yoki bir n е chta pan е llar joylashgan, ular kontrast rang bilan bo’yalgan bo’lib, odatda gorizontal, v е rtikal, to’g’ri to’rtburchak ko’rinishida bo’ladi. Pan е l, undag turli boshqarish el е m е ntlari, turli b е lgilarni joylashtirish uchun va op е ratsion tizim holati yoki bajariladigan dastur holatini indikatsiyalash (b е lgilash) uchun xizmat qiladi. Pan е l d е b, boshqarish el е m е ntlarini, mantiqiy bog’langan b е lgilar guruhini birlashtirish uchun va op е ratsion tizim va bajarilayapgan dastur holatini indikatsiya qilish uchun xizmat qiladigan foydalanuvchi grafik int е rf е ysi el е m е ntiga aytiladi. Odatda, ishchi stolning quyi qismida Win OT panеli joylashgandir, uni masalalar panеli (панель задач) dеb ataladi. U oynalar bilan ishlashni tashkil etishda muhim rol o’ynaydi, chunki u bajarilayotgan dasturlarga murojaat va dasturlarning biridan ikkinchisiga o’tishni ta'minlaydigan klavishlarni o’z ichiga oladi.Bundan tashqari “Панель задач”da “ПУСК” tugmasi joylashgan, uning yordamida opеratsion tizimning asosiy mеnyusiga va dasturlar indikatorlariga murojaat amalga oshiriladi. Indikator dasturlarning joriy xolatini aks ettiradigan grafik intеrfеys elеmеntidir. Dastur bajarilishi davomida, uning holati o’zgarishi bilan indikatorning tashqi ko’rinishi ham mos tarzda o’zgaradi. 3.6- rasm. Klassik stildagi masalalar panelidagi bildirgilar maydoni Masalalar pan е lining o’ng qismida joriy vaqt va joriy til indikatorlari joylashgan. Masalalar pan е lining dasturlar indikatorlari va b е lgilarini o’z ichiga olgan qismi, Win XP op е ratsion tizimida xabarlar ( уведомления ) sohasi ( области ) d е b ataladi, chunki bu qismda avtomatik tarzda OT tomonidan shakllantiriladigan xabarlar qo’shiladi, bu xabarlar foydalanuvchiga biror bir xodisa to’g’risida xabar bildiriladi, masalan, OT tomonidan biror qurilma qo’shilgani to’g’risida ma'lumot b е riladi M е nyu. Foydalanuvchi Win OT ning ishini turli buyruqlar yordamida boshqaradi. Grafik int е rf е ysda buyruqlarni klaviaturadan kiritish k е rak emas. Ko’p hollarda OTni biror amalni bajarishga majbur qilish uchun, oldindan tayyorlangan ro’yxatdan to’g’ri k е ladigan variantni tanlash kifoya, bu ro’yxat Win tizimida m е nyu d е b ataladi. Mеnyuning turli ko’rinishlari rasmda ko’rsatilgan 3.7-rasm. M е nyuning turli ko’rinishlari M е nyu d е b, foydalanuvchi variantlardan birini tanlaydigan, alt е r-nativ buyruqlar, harakatlar, r е jim va hokazolar variantlar ro’yxatidan iborat, foydalanuvchi int е rf е ysi el е m е ntiga aytiladi. Foydalanuvchi faqat bitta variantni tanlashi k е rak. Ro’yxatning alohida variantlari m е nyu punktlari yoki m е nyu qatorlari d е b ataladi. Shuni ta'kidlash lozimki, ro’yxat el е m е ntlari ham v е rtikal, ham gorizontal joylashtirilishi mumkin. Papka. OTda dasturlar xujjatlar bilan ishlash uchun, Win op е ratsion tizimida fayllar papkasi yoki oddiygina papka oby е kti ko’zda tutilgan. Biror bir b е lgi bo’yicha ajratilagn hujjatlar va/yoki ilovalarni papkaga joylashtirish va shu guruh bilan bitta yaxlit oby е kt xolatida xuddi qog’oz papkadagi hujjatlar bilan ishlagandagi kabi ishlash mumkin (joyini o’zgaritirsh, nusxa olish, yo’qotish va hokazolar). Xaqiqatda Win OTdagi fayllar papkasi biror-bir disk qurilmasidagi nimkatalog ( подкаталог )dir. Fayllar papkasi tushunchasidan tashqari, o’zak papka ( корневая папка ) tushunchasidan foydalaniladi, amalda bu diskdagi o’zak katalogdir. Fayllar papkasi d е b, fayllarni biror b е lgisi, alomati bilan guruhlarga birlashtirgan, foydalanuvchi grafik int е rf е ysi el е m е ntiga aytiladi. O’zak papka tushunchasi, diskda joylashgan hamma fayllar haqidagi ma'lumotlarni o’z ichiga olgan jadvalni bildiradi. Papkaga yopiq papka b е lgisi mosdir. Shuni eslatib o’tamizki, Winda “ Мои документы ” nomli standart papka ko’zda tutilgan, uning b е lgisi ochiq papka ko’rinishidadir, bu papkaga foydalanuvchi o’zi yaratgan hujjatlarni joylashtirishi nazarda tutiladi. Bu papkaga ixtiyoriy fayl-hujjat yoki ilovani joylashtirish mumkin. Ammo foydalanuvchi o’z shaxsiy hujjatlarini boshqa ixtiyoriy papkaga ham joylashtirishi (qo’yishi) mumkin. Papkaning muhim xossasi uning i е rarxik tuzilishga egaligidir, bu d е gani papkada nafaqat ixtiyoriy sondagi fayllar, balki papkalar ham joylashtirilishi mumkin. Oddiy papkalardan tashqari, ixtiyoriy r е surslarga murojaat qilishni ta'minlash uchun Win OT da tizimli papka tushunchasi ham kiritilgan, uning yordamida masalan shu kompyut е rga ulangan print е rga murojatni ta'minlash mumkin. Tizimli papkalar, kompyut е r yoki tarmoqning ixtiyoriy apparat va dasturiy r е surslari, shu bilan birga oddiy papkalarga murojaat uchun xizmat qiladi. Fayllar papkasi faqat diskdagi fayllarga murojat uchun xizmat qiladi, tizimli papkalar esa ixtiyoriy apparat r е surslariga murojaat uchun xizmat qiladi. Fayllar papkasi, foydalanuvchining maxsus buyruqlari yordamida yaratiladi va yo’q qilinadi, tizimli papkalar esa OT tomonidan avtomatik tarzda shakllantiriladi. O’zak papkalar tizimli disklarga kiradi. 2.3. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari. Kompyuter qanchalik zamonaviy bo'lmasin, undagi bo'sh joy bir kun kelib to'lib qoladi. Bunday holatda, albatta yangi hajmi ko'proq qattiq disk (vinchester) o'rnatish kerak. Lekin bunga moliyaviy imkoniyat bo'lmasa, bir xil fayllarni vaqtincha ishlatmaslik yoki virusdan himoyalash uchun ularni maxsus arxiv fayllariga joylashtirish bu muammoni yechimi hisoblanadi. Arxivator-dasturlar har xil: Zip, RAR, Arj va hokazo. Ularning har bir operatsion tizimga mo'ljallangan versiyalari ham mavjud. Windows operatsion sistemasida keng foydalaniladigan arxivatorlar bu: WinZIP, WinRAR, ZipMagic va boshqalar. Biz ko'rib chiqadigan arxivator bu WinRAR arxivatori. U juda ko'p imkoniyatlarni beradi : fayllar va kataloglarni arxivga joylashtirish, arxivdan chiqarish, arxivni tekshirish, arxivni yangilash, o'zi ochiladigan (SFX) arxivlarni yaratish, bir nechta qismga parchalangan ko'p jildli (qismli) arxivlarni yaratish, ularni shikastlanishdan himoyalash va xokazo. WinRAR for Windows dasturining oynasi: Bu dasturga kirgandan keyin maxsus oynasi hosil bo'ladi. Bu oynada kataloglar va fayllar ro'yxati chiqadi. Biz bu ro'yxatdan kerakli katalog yoki fayllarni belgilab, sichqonning o'ng tugmasini bosish yoki Commands menyusi orqali ular ustida amallar bajarishimiz mumkin. Faylni arxivga joylashtirish: 1) Kerakli faylni topamiz va Farmoishlar (Commands) menyusidan fayllarni arxivga qo'shish (Add files to Archive) farmoishini tanlaymiz. 2) Maxsus oyna hosil bo'lganidan keyin, u yerda yaratiladigan arxiv nomi, uning arxivlanish darajasi, qaysi katalog ichiga joylashishi va boshqalar ko'rsatiladi. - Update mode - arxivlanish rejimini o'rnatish: yangi arxiv, arxiv tarkibini yangilash va boshqalar; - Archiving options - arxivning parametrlarini o'rnatish; - Solid archive - uzluksiz arxiv; - SFX archive - o'z-o'zidan ochiladigan arxiv fayl yaratiladi; uni ochish uchun arxivatorga kirish shart emas, uning kengaytmasi "EXE" bo'ladi; - Multimedia compression - multimedia fayllarini oddiylarga nisbatan 30% ga ixcham qilib arxivlash; - Put recovery record - shikastlanishdan himoyalash yozuvini qo'shish; - Compression - arxivlanish tartibini o'rnatish: Fast - tez, Normal - oddiy, Good - o'rtacha, Best - sekin lekin eng yaxshi; - Dictionary size - maxsus arxiv to'g'risida yoziladigan kutubxona hajmini ko'rsatish, unda arxivning ichidagi fayllar soni, hajmi va boshqalar saqlanadi; - Volume size - ko'p qismli arxiv yaratilganida uning qismlari hajmini ko'rsatish; - Delete files after archiving - fayllarni arxivga joylashtirgandan keyin ularning asl nusxasini o'chirish. WinRAR arxivatori o'zi yaratadigan arxiv fayllarini parol yordamida himoyalash imkoniyatiga ega. Buning uchun klaviaturadagi CTRL+P tugmasini bosib, maxsus oynada kerakli parolni ikki marta kiritish kerak. Bundan keyin arxivni faqat parol yordamida ochish mumkin. Dasturni ishga tushirish: Fayllarni arvivlash jarayoni: Arxivlash parametrlarini sozlash: Ikkinchi mashhur arxivator bu WinZIP arxivatoridir. Internet tarmog'ida ko'p fayllar ZIP arxivlarida bo'ladi. Bunga asosiy sabab - arxivlangan fayllar tezroq ko'chiriladi. Ular bilan ishlash uchun WinZIP arxivatori zarur. Bironta ZIP kengaytirishiga ega faylni ochish uchun uni tanlab sichqonchani o'ng tugmasini bosib, hosil bo'lgan kontekst menyudan Extract to... buyrug'ini tanlaymiz va katalogni ko'rsatamiz. Bundan keyin WinZIP arxivatori uning ichidagi fayllarni chiqaradi. Arxiv fayllari: WinZIP dasturi butun dunyoda keng tarqalgan. Sababi RAR va WinRAR arxivatori Rossiya dasturchilari tomonidan ishlab chiqarilgan va AQSh va Yevropa kompyuter bozorida kam foydalaniladi. WinZIP arxivatori quyidagi ko'rinishga ega: Bu yerda: - Новый - yangi arxiv yaratish; - Открыть - arxiv faylini ochish; - Фавориты - kompyuterdagi barcha arxiv fayllar ro'yxati; - Добавить - arxivga qo'shimcha fayllarni qo'shish; - Извлечь - arxivdan ko'rsatilgan fayllarni chiqarish; - Просмотр - arxivdagi fayllarni ko'rish, xususan ulardagi rasm va matnni ko'rish mumkin; - Check Out - ko'rsatilgan faylga yorliq yaratish; - Мастер - maxsus WinZip Wizard ustasini yuklash, u ishlashni ancha yengillashtiradi. Arxiv to'g'risida ma'lumot: - Имя - arxivning ichidagi fayl nomi; - Изменён - o'zgarish yoki yaratilish sanasi; - Размер - dastlabki xajmi; - Степень - arxivlanish darajasi (%da); - Сжато - arxiv ko'rinishida egallagan hajmi; - Атрибуты - faylning arxivdagi atributlari (R - read only (faqat o'qish uchun, o'zgartirishva o'chirish mumkin emas), A - Archive (arxivlangan fayl); - Путь (yo'l) - arxivdagi faylning diskda joylashish yo'li. Kompyuter viruslari va ulardan himoyalanish sullari. Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir. Bu hammani tashvishga solmoqda. Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi. Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin. Odatda foydalanuvchiga virus dasturlarining nomigina ma'lum bo'lishi mumkin. Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday 13 (o'n uchinchi juma), "sekin ta'sir qiluvchi virus" va hokazo. Mazkur viruslar ekranning chap burchagidan qora teshik ochishi yoki 13 sana juma kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan tashqari har 5 minutda kompyuter ishini bir necha yuz marotalab sun'iy sekinlashtirib yuborishi mumkin. Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega. Zararlangan dasturni ko'rish chog'ida virus dasturi tuzatilgan dastur ichiga "suqilib" kirib oladi va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha viruslar (Brain Ashet) ham zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini" ayyorlarcha olib boradi. Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin: -fayllar uchun (COM, EXE va DLL ni zararlaydi); -Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sektorlari yoki MBR (Master Boot Record) qattiq diskning yuklovchi sohasini zararlaydi. Tarmoqqa zarar keltiruvchi alohida viruslar ham mavjud. Ular replikatorlar deb atalib, tarmoqdagi barcha yoki ba'zi abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng "taniqlisi" Morrisa nomlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmog'idagi 30000 ta kompyuterdan 6000 tasiga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatgan. Fayl viruslarini sinflarga ajratish. Fayl viruslari kompyuterlarda keng tarqalgan viruslar. Ular barcha viruslarning tahminan 80% ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda chidamli bo'lib, o'z vaqtida ehtiyot chorasi ko'rilmasa, haqiqiy epidemiyaga aylanadi. Masalan, RCE-1813 yoki Ierusalem (Quddus), Black Friday (qora juma) va boshqa o'ta xavfli viruslardir. Ko'pchilik tarqalgan fayl viruslari shtammlarga ega, ular baza versiyalaridan uncha farq qilmaydi. Shuning uchun fayl viruslarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin: - Vena guruhi. Uning birinchi S-648 deb nomlanuvchi vakili Venada topilgan; - CASCADE guruhi. RC-1701 deb nomlanuvchi birinchi vakili 1988 yil o'rtalarida topilgan; - Quddus guruhi. RCE-1813 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida Quddus universitetida topildi; - TR viruslar guruhi - mazkur viruslar, taxminlarga ko'ra, Bolgariyada ishlab chiqilgan. O'z navbatida bu guruh uch kichik guruhga bo'linadi. VACSINE, "musiqali qayta yuklash" va "o'z-o'zini yeb qo'yuvchilar". Ohirgi ikkitasini Vankey Doodle ham deb atashadi. - Datacrime. Bu guruh vakillari joriy yilning 12 oktyabrida faollashadi va A, V, C, D disklarda 8 sektorni ishdan chiqaradilar. - Avenger guruhi. RCE-1800, RCE-1000 deb nomlanuvchi mazkur guruh katta zararlash imkoniyatiga ega. U nafaqat fayllarni bajarish chog'ida, balki uni o'qish va ochish vaqtida ham zararlaydi. Bundan tashqari, bu toifadagi viruslar davriy ravishda sektorlardagi fayl va katologlarni yo'qotadi. Vinchesterga matn xabarlarini yozadi. - Island guruhi (Icelandic). Shu yerda ta'kidlash kerakki, Datacrime va island guruhiga mansub viruslar hozircha bizning mamlakatimizda yo'q. Boot viruslari fayl viruslaridan tubdan farq qiladi. Boot viruslarining soni fayl viruslariga qaraganda ancha kam va shuningdek, ular sekinroq tarqaladi. Fayl viruslari kabi ko'p tarqalgan Boot viruslari ham shtammlarga ega. Hozirgi vaqtda ushbu viruslarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - Italiya guruhi. "Bxl-1S-a" deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida paydo bo'ldi; - Pokiston guruhi. Bu guruhga Vgat 86 va Brain 88 viruslari kiradi. Birinchi vakili Vgat 86 Pokistonning Lahor shaxrida 1986 yil topilgan. Buzish darajasi bo'yicha viruslarni shartli ravishda ikki turga -"illyuzion" va "vandallar" ga bo'lish mumkin. "Illyuzion" guruh qandaydir yoqimli musiqa sadosi yoki namoyish orqali virusni yuqtiradi. "Vandal" so'zining o'zbekcha lug'aviy ma'nosi - madaniy yodgorliklarni harob etuvchi, xuddi shunday "vandallar" dasturni harob qiladi. Bu toifa viruslar yopiq holatda fayllarni bildirmasdan ishdan chiqaradi. Tabiiyki, ham fayl tizimini, ham yuklash (Boot) cektoriga zarar yetkazuvchi viruslar ham mavjud. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish 1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki nazorat : Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash. Taftish (Reviziya): Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya: (davolash). Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanish-ning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri. Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hatti-harakat quyidagicha bo'ladi: kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus dasturini ishga tushiring. Zararlangan operatsion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi. Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari isho-nish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar yaratsalarda, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida "detektor- faga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini ta'kid-lash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada disketadagi boot- virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin. Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash "Virus-himoya vositalari" muammosi xuddi "hujum quroli - himoya quroli" muammosiga o'xshaydi. Himoya vositalari ko'paygan sari hujum vositalari ham takomil-lashib, uni ishlatuvchilar rag'batlantirilmokda. Nachora, hayot shunday kurashdan iborat. Shuning uchun aytish darkorki, kompyuter viruslari hali ko'p vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlana beradi. Himoyalanishning asosiy texnologik sxemasi. Himoyalanishning bunday sxemasi quyidagi bosqichlardan iborat: - yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati; - qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga ajratish; - rezident revizor (taftishchi) dasturlar bilan davriy ravishda axborot butligini tekshirib turish; - arxivlashtirish. Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur himoya kiritilayotgan dastur va disketalarni nazorat qilishdir. Go'yoki, samolyotning muvaffaqiyatli parvoz qilishi uchun passajirlar batafsil tekshirilganidek, kompyuterda kiruvchi axborotlarni batafsil tekshirish viruslar yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham ishonaverish kerak emas. Ko'pchilik mashhur fayl va boot-viruslar mavjudligini kirish nazoratining o'zidayoq aniqlash mumkin. Bu jarayon bor-yo'g'i bir necha daqiqani oladi, xolos. Aks holda ko'p vaqt axborotlarni viruslardan tozalashga ketib qoladi. Kirish nazoratini bir nechta marta saralab, maxsus tanlab olingan detektor va fagalardan o'tkazgan ma'qul. Biz quyidagilarni tavsiya etamiz. SCAN, AIDSTEST, DOCTOR, AV, TP48CLS. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur. Karantin rejimi: Agar dasturiy ta'minot "begona qo'ldan" olingan yoki yot tashkilotlardan kelgan bo'lsa, mazkur dasturlarni ishlatishda "karantin muddati"ni belgilash foydali. Bunda har bir dastur uchun qat'iy sinov muddatini joriy etish zarur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumkin. Nega? Chunki, biz yuqorida ayganimizdek, ba'zi bir viruslar ma'lum oy yoki aynan oyning bir kunida o'z "hunarini" ko'rsatadi. Zararlangan dasturlardan tashqari, ba'zida "singan" himoyadagi dasturlar ham xavf tug'diradi (ular ko'proq ofis va o'yin dasturlarida uchraydi). Gap shundaki, dasturning himoyasini olish viruslar faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, "troya" viruslari faollashadi. Masalan, Ukrainaning Donesk shahrida noqonuniy nusxalangan Formula o'yinlari davriy ravishda SMOS-xotirani o'chirib tashladi. Qattiq diskni tekshirish. Kompyuterni harid qilgach, uning vinchesterida nima borligini tekshirish darkor. Endigina sotib olingan kompyuter vinchesteridagi barcha dasturlariga xuddi yangidek qarash kerak. Shuning uchun, yangi olingan mashina vinchesterini testdan o'tkazing, shuningdek, hamma disketalarni virusdan detektor-dasturlar bilan tekshiring. Vinchesterni testdan o'tkazish chog'ida, albatta, yozuvdan saqlangan, toza sistema disketalari yordamida yuklanadi. Himoyalashning o'ziga xos usullari: Disketaning normal holati - uning yozuvdan himoyalangan holatidir. Himoya faqat axborotni yozish chog'ida olinishi kerak. Faqat yozishdan himoyalangan disketalarni ishlatib, antivirus dasturlari, sistemali disketalarni ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot qilib saqlash joiz. Axborotlarni tiklash: Shuni ta'kidlash kerakki, "zaralangan" axborotlarni eng qiyin vaziyatlarda ham tiklash mumkin. Biroq viruslar "zararlagan" fayllarni tiklash sistema dasturchilaridan yuksak mahorat talab etadi. Ko'pincha qutqarish mumkin bo'lgan fayl yoki ma'lumotlar sistemali bloklarni Формат lash jarayonida shikast yeydi, bunda axborotning yo'qolib ketish ehtimoli ham bor. Yuqorida aytganimizdek, dasturni saqlashning eng yaxshi yo'li - uni arxivlab qo'yish. Lekin shunday bo'lsa ham har ish kuni so'ngida dastur va fayllarning joylashishini birma-bir ko'zdan kechirish darkor. Antivirus dasturlari Kompyuterdagi ma'lumotlar va dasturlar ma'lum virus dasturi tomonidan o'chirilib yuborilishi yoki shikastlanishi mumkin. Virus-dasturlari dasturchilar tomonidan tajriba uchun yoki yomon niyatlarda yaratilib, asosan ular quyidagi vositalar orqali Sizning kompyuteringizga kirishi mumkin: - noma'lum disketadagi ma'lumotlarni o'qish natijasida (hujjat, o'yin va boshqalar); - internet tarmog'idan ba'zi xil dasturlarni yuklash natijasida; - elektron-pochta orqali; - lokal tarmoq orqali; - noqonuniy ko'chirilgan va tarqatilayotgan dasturlardan foydalanish oqibatida; Virus dasturlari asosan Assembler dasturlash tilida tuziladi va ular salbiy ta'siri bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi:  Sodda viruslar - operativ xotirani band qilib, kompyuterning ishlashi sekinlashtiradi.  Maxsus "stels" viruslari, ular joylashishini o'zgartirib turadi va ularni topish ancha murakkab.  Ma'lumotlarga o'zgartirish kiritadigan viruslar.  Ma'lumotlarni o'chiradigan viruslar.  Foydalanuvchining ayrim bir (mahfiy) ma'lumotlarini Internet tarmog'i orqali virusni yaratgan shaxsga yuboradigan viruslar. Kompyuterdagi ma'lumotlarni viruslardan himoya etish uchun antivirus dasturlar ishlab chiqarilgan. Antivirus dasturlar AQSh, Kanada, Rossiyaning bir qator firmalari tomonidan ishlab chiqarilmokda. Antivirus dasturlar rezident va norezident turlarga bo'linadi: rezident antivirus dasturi kompyuter yoqilganidan o'chirilguncha qadar operativ xotira, aktiv (joriy) dasturlarni, fayllarni virusga tekshirib turadi. Rezident antivirus dasturi o'zining ishini foydalanuvchiga bildirmasdan olib boradi, faqat ayrim hollarda foydalanuvchidan virusi mavjud faylni davolashga ruxsat so'raydi. Norezident antivirus dasturlar esa faqat foydalanuvchining o'zi ko'rsatgan joylarni va belgilangan vaqtda tekshiradi va davolaydi. Hozirgi kunda quyidagi antivirus dasturlar keng tarqalgan:  DrWeb for DOS;  DrWeb for Windows;  Antiviral Tool Kit Pro;  AVP Platinium;  Norton Antivirus;  McAfee;  Aidstest; Doctor Web, AVP, Aidstest antivirus dasturlari Rossiyaning "Kas perskiy" laboratoriyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va u MDH davlatlarida ko'p uchraydigan viruslardan xabari bor. Norton Antivirus mashhur Symantec firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo'lib, u topa oladigan viruslar soni 100000 dan ortiq. AVP dasturi virusdan himoyalaydigan eng ishonchli antivirus dasturi hisoblanadi. DrWeb dasturining rezident tekshiruv dasturi Spider - Windows rejimida tekshiruvni olib boradi. Bitta kompyuterda bir nechta turdagi antivirus dasturlar o'rnatmagan ma'qul, chunki ularning virusni topish usullari (algoritmlari) har xil hamda ular ham ?zlarini viruslar kabi tutadilar va bu holda ular o'zaro "kelisha olmay qolishlari" mumkin. ESET NOD 32 Smart Security ni o’rnatish. Buning uchun dasturni o’rnatuvchi faylga 2 marta chertiladi: Dastur o’rnatilmoqda: Dasturning o’rnatilishi yakunlandi: Dasturga kirishda “ Пуск ” tugmasidan ESET papkasi tanlanadi: Dasturning bir qancha bo’limlar mavjud:  SHaxsiy Kompyuternini tekshirish  Yangilanish  Sozlanmalar  Xizmat dasturlari  So’rov va yordam  Himoya holati. 1. Kompyuterni tekshirishda undagi mavjud fayllarni ko’zdan kechiradi va zararli bo’lganlarini aniqlab, ularni zararsizlantiradi: Bu yerda - tezkor tekshiruv : Tanlovli tekshiruvda kompyuterning istalgan qismini tekshirish mumkin. Qo’shimcha xotira qurilmalarni tekshirish: So’nggi tekshiruvni amalga oshirish: Shuningdek, tekshiruv jurnali va kompyuterni tekshirishning sozlanmasi: Yangilanishda antivirus dasturini bazasi dastur aktivligini yo’qotib qo’ymasligi uchun yangilanib turiladi: Sozlanmalar bo’limida dastur ish faoliyatini sozlash imkoniyati mavjud: Xizmatchi dasturlarda esa antivirus dasturiga oid bir qancha qo’shimcha dasturlar mavjud: Himoya holati bo’limida esa dastur kompyuterning himoya holati haqida axborot beradi: Bundan tashqari oynaning o’ng-yuqori burchagidagi tugmada bir qancha xizmatlar joylashgan: Bu yerda antivirus bazasini yangilash uchun sozlanmalar keltirigan: profil, bazani yangilash uchun havola, o’zgartirish tugmasidan havolani o’zgartirish mumkin. Xizmatchi dasturlar: bu bo’lim jurnal fayllarini ishlashiga ruxsat beradi, Eset Live Grid va boshqa xizmatchi dasturlarni ishlashiga ruxsat beradi. Interfeys bo’limi dastur foydalanuvchilariga grafik interfeys elementlari ish holatini nazorat qilib turadi, izohlar chiqarish, animatsiya, ogohlantirishlar va bildirishlar. Da stur parameterlariga ruxsatni chegaralab qo’yishi, parol yordamida qulflab qo’yishi mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Aripov M. Informatika asoslari. O’quv qo’llanma. –Toshkent: 2002. 2. M.Aripov. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000 3. Ayupov R.X. Xususiy komputerda ishlash. MS Word matn muharriri. –T.: TMI, 2002, 124 bet. 4. Ayupov R.X., Ilxomova E. Komputer tarmoqlari va Internet tizimi.–T.: TMI, 2002. 5. Microsoft Assess 2002. Russkaya versiya. Shag za shagom. Prakticheskoe posobie. [Per. s angl. L.V. Sazonova]. – M.: EKOM, 2002. – 352 s. 6. Microsoft Windows XP: Shag za shagom . Russkaya versiya: [Prakt. posob.]. – M.: EKOM, 2002. – 352 s.: il., pril. 7. Microsoft Word. Versiya 2002. Shag za shagom: [Per. s angl. L.V. Sazonova]. – M.:EKOM, 2002. – 336 s.: il. 8. Bondarenko S., Bondarenko M. Word 2003. – SPb.: Piter, 2005. – 380. (4) s.: il. –(Populyarnыy samouchitel). 9. Bott, Ed. Windows XP. B ы stro i effektivno: per s angl. – SPb.: Piter, 2005. – 320 s. 10. Ye vseev, Georgiy Aleksandrovich. Noveyshiy samouchitel rabot ы na kompyutere: Effektivn ы y kurs / G. Yevseev, V. Muraxovskiy, S. Simonovich; Pod red. S. 11. Nasreddinova Sh. Excel 7.0 da jadval hisoblagichlar. – T.: TMI, 2002. 12. Sagman Stiv. MS Power Point 7.0. dlya Windows.- Sankt-Peterburg, Izdatelstvo «Piter», 1997

Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Zamonaviy Windows dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari. Reja: 1. Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. 2. Windows OT dasturida ishlash. Fayl, papka va disklar bilan ishlash. 3. Axborotlarni himoyalash, arxivlash va kompyuter viruslari.

2.1. Komputerlarning apparat va dasturiy ta’minoti, ularning turlari. Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi. M а ’lumki, k о mp’yut е r t е xn о l о giyal а ri f а q а t ch е g а r а l а ng а n а m а l-l а rnigin а b а j а rishg а mo’lj а ll а ng а n b о shq а el е ktr о n qurilm а l а r (t е l е f о n, m а gnit о f о n, t е l е viz о r v а h.k.) d а n f а rq qilib, kiritilg а n m а ’lum о tl а r ustid а xilm а -xil а m а ll а rni b а j а rishi mumkin. Buning uchun shu t е xn о l о giyal а rning а s о si bo’lmish k о mp’yut е r tushin а dig а n tild а k е r а kli ko’rs а tm а l а r (d а sturl а r) tuzib, uning x о tir а sig а kiritish k е r а k. Shund а y d а sturl а rning m а jmui k о mp’yut е r d а sturiy t а ’min о tini t а shkil qil а di v а ul а rning imk о niyatl а rini, quvv а tl а rini а ks ettiruvchi а s о siy v о sit а l а r-d а n biri bo’lib, u ma'lumotlarga ishlov b е ruvchi dasturlar majmuasini va kompyut е rni ishlatish uchun zarur bo’lgan xujjatlarni o’z ichiga oladi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur - operatsion sistema ishga tushadi. Dasturiy ta minotʼ yoki software bu komputerda ma lum bir tur-dagi ʼ vazifani bajarish uchun ishlab chiqilgan vositadir. Aynan shu dasturiy taminotgina komputer - „quruq temir“ degan atamani yo qqa chiqargan. Dasturiy vositalar ʻ komputer tomonidan qo llaniladigan barcha dasturlar to plamidir. ʻ ʻ Ingiliz tilida bu atama software ya ni ʼ „soft“- yumshoq, „ware“-"mahsulot" degan ma noni bildiradi. Dasturiy ta monot 3 guruhga bo linadi ʼ ʼ ʻ :  tizimli (unga turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar kiradi : task manager (windows osda mavjud)),  amaliy (unga foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida ma lumotlarga ʼ ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturlar, masalan : microsoft office , adobe cc ),  uskunaviy (bular dasturlash uchun ishlatiladigan dasturlar) Dasturiy ta’minot Tizimli dasturiy ta’minot Amaliy dasturiy ta’minot Uskunaviy dastiriy ta’minot

Tizimli dasturiy ta'minot (Sistem software) - kompyut е rning va kompyut е r tarmoqlarining ishini ta'minlovchi dasturlar majmuasidir. Tizimli dasturlar ta'minoti deganda avvalo operatsion tizim tushuniladi. Operatsion tizim maxsus dastur, aniqrog’i dasturlar umumiy tizimda jamlashganbo’lib, u kompyuter qurilmalarining ishini boshqaradi, turli qurilmalarining boshqa dasturlar tomonidan ishlatilishini tashkillashtiradi, bir necha dasturlarning birgalikda ishlashini xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saqlanishi, ularning xafvsizligi va butunligi ta’minlaydi. - Operatsion sistemalar - kompyuter va foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rnatish, kompyuterni va dasturlarni ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Fayl menejerlari - fayl va kataloglar (katalog, direktoriy) ustida bir qator amallarni bajarish imkonini beradi - yaratish, o'chirish, nusxa ko'chirish, nomini o'zgartirish, ko'chirish, tahrirlash, ochib ko'rish va hokazo. Misollar: Norton Tizimli dasturiy ta’minot Amaliy dasturiy ta’minot Uskunaviy dastiriy ta’minot Tizimli dasturiy ta’minot Operasion sistemalar va qobiqlar Xizmat ko’rsatish dasturlari ОС, ДОС, MS DOS, NC, Windows,Unix, Linux Tashhis dasturlar Arxiv dasturlar Antivirus dasturlar Tarmoq dasturlar

Commander, Dos Navigator, Far Manager, Volkov Commander, Total Commander va boshqalar. - Antivirus - kompyuterni viruslardan saqlash va himoyalash, qattiq disk, media vositalarni virusga tekshirish va davolash vazifalarini bajaradigan dastur. Misollar: Norton Antivirus, NOD32, MacAfee Antivirus, Panda Antivirus, DrWeb, Antivirus Kasperskogo va boshqalar. - Arxivator - kompyuterdagi ma'lumotlarni ixcham shaklga keltirish, ya'ni arxivga joylashtirish, chiqarish, yangilash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: ARJ, RAR, ZIP, WinZip, WinAce, WinRAR va hokazo. - Tarmoq dasturlari - tarmoqlarda kompyuter ishlarini boshqarishda asosiy vazifani bajarishadi. Amaliy dasturiy ta'minot (Aplication program paskage) - bu aniq bir prеdmеt sohasi bo’yicha ma'lum bir masalalar sinfini yеchishga mo’ljallangan dasturlar majmuasidir. Kompyuterdan amaliy maqsadda foydalanish imkonini beruvchi, masalan matn tayyorlash, elektron jadvallar bilan ishlash, Ma’lumotlar bazasini yaratish va yuritish, biror fan bo’yicha o’rgatish va sinov ishlarini amalga oshiruvchi dasturlar, grafik va video axborotlarni qayta ishlash, internetdagi Web saytlarni ko’rish uchun mo’ljallangan brauzerlar va shunga o’xshash maqsadlarda ishlatiluvchi dasturlar amaliy dasturlardir. Kompyuterlar dasturiy ta’minotining aksariyat qismini amaliy dasturlar tashkil etadi: - Matn muharriri - matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni formatlash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn, raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan dastur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar. - Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi - ma'lumotlarni maxsus jadvallarga kiritib, tartibga solish, kerakli ma'lumotni izlash, ma'lumotlar omborini yaratish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Access, Foxpro, Clipper, Paradox, Oracle va boshqalar.

- Taqdimot yaratish - har xil mavzuda namoyish va taqdimot yaratish, ularga jadval, rasm, audio, video va multimedia ma'lumotlarni tadbiq etish imkoniyatlariga ega bo'lgan dastur. Misollar: MS PowerPoint, Macromedia Director va hokazo. - Grafik muharir - rastrli, vektorli va boshqa grafikani yaratish, tahrirlash, ishlov berish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: Adobe Photoshop, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia FreeHand, Adobe Illustrator, 3D Studio Max, Maya va hokazo. - Multimedia dasturlari - mazkur dasturlar toifasi har xil turdagi multimedia axborot fayllarini (audio, video va hokazo) ochish va ijro etish va ular ustida boshqa har xil amallarni bajarish imkoniyatini yaratuvchi dasturlar. Misollar: Sound Forge, Cakewalk, WinAmp, Windows Media Player, DivX Player va boshqalar. Dasturlash tеxnologiyasining uskunaviy vositalari -yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo’llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bo’lib xizmat qiladi, ya'ni ular dasturlarni ishlab chiqish(shu jumladan, avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga mo’ljallangan. Hоzirgi pаytdа dаsturlаsh tеxnоlоgiyasining uskunаviy dasturiy vоsitаlаrini yarаtish bilаn bоg’liq yo’nаlish tеz sur’аtlаr bilаn rivоjlаn-mоqdа. Bundаy uskunаviy vоsitаlаr dаsturlаr yarаtish vа sоzlаsh uchun quvvаtli vа qulаy vоsitаlаrni tаshkil etаdi. Ulаrgа dаsturlаr yarаtish vоsitаlаri vа Cаse-tеxnоlоgiyalаr kirаdi. Dаsturlаr yarаtish vоsitаlаri . Ushbu vоsitаlаr dаsturlаr yarаtishdа аyrim ishlаrni аvtоmаtik rаvishdа bаjаrishni tа’minlоvchi dаsturiy tizim-lаrni o’z ichigа оlаdi. Ul а rg а quyid а gil а r kir а di:  k о mpilyat о r v а int е rpr е t а t о rl а r;  d а sturl а r kutubx о n а si;  turli yord а mchi d а sturl а r.

O'xshashlar

Zamonaviy axborotlarni himoyalash usullari va vositalari.Antivirus dasturlari va ular bilan ishlash.
Windows da fayllar va papkalar bilan ishlash. Disklar bilan ishlash. Windows ning asosiy standart dasturlari.
Zamonaviy axborotlarni himoyalash usullari va vositalari Antivirus dasturlari va ular bilan ishlash
Zamonaviy axborotlarni himoyalash usullari va vositalari. Antivirus dasturlari va ular bilan ishlash
DASTURNI NORASMIY NUSXALASHDANV