Loyihalash mazmuni va bosqichlari.
![Loyihalash mazmuni va bosqichlari.
Reja:
1.Badiiy loyixalash jarayoni.
2.Loyihalash bosqichlari.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_1.png)
![1. Badiiy loyixalash jarayoni. Xozirgi vaktda badiiy loyixalash soxasida
ishlayetgan olim, rassom, muxandis, texnolog va boshka mutaxassislar orasida bu
atamalar va ularning moxiyatini aniklashda karama-karshi fikrlar mavjud.
Dizayner faoliyatida turli xil yunalishlar mavjud bulib, ulardan kuprok
kuyidagilari keng tarkalgan: asbobsozlik, mashinasozlik, transport vositalari,
yengil sanoat maxsuloti, asboblar sanoati, chiziklar bilan rasm solish va xokazo.
Sanoat ishlab chikarish maxsuloti va texnik tizimlarni badiiy loyixalash
jarayeni yuksak darajada murakkabdir.
Uslubiy jixatdan bu jarayen kupincha me’moriy loyixalashtirishga teng
keladi, ba’zan esa undan xam murakkabrokdir.
Sanoat san’ati atamasi bilan bir katorda ingliz atamasi dizayn (inglizcha
desing niyat, muljal, loyixa) keng tarkalgan, u rassom loyixalovchining dizaynning
ijodiyetini, mexnatning usullari va natijalarini ishlab chikarishga tatbik kilish shart-
sharoitlarini uz ichiga oladi.
Dizaynning maksadi-jamoat manfaatlari, ishlatish kulayligi, guzallik
talablariga javob beradigan maxsulotning yangi turlari va xillarini yaratishdir.
Yukoridagilardan shu narsa ma’lum buldiki,sanoat san’ati va dizayn
atamalari ma’lum darajada xar xil ma’noga ega bulib, ularning ikkalasi xam tula
xukuklidir.
Texnikaviy estetika uzining uslubiy asosiga ega,yangi jamiyat estetikasining
umumiy tamoyillariga tayanadi, shuningdek, texnika, ruxshunoslik, fizikaviy,
tozalik va boshka fanlarning yutuklaridan xam foydalanadi.
Badiiy loyixalash atamasi muakmmal emasligiga karamasdan, kabul kilindi
va xamma unga kunikib ketdi. Ammo tabiat konuniyatlaridan kelib chikadigan
tamoyillar va mavjudot konuniyatlar borki,ular texnik va badiiy ijodning eng
xilma-xil soxalari uchun,shu jumladan dizayn uchun xam ma’lum darajada bir
xildir.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_2.png)
![Endi badiiy loyixalashda shu tamoyillarni kurib chikamiz. Moskva Oliy
Badiiy Ukuv yurti olimlari sanoat ishlab chikarishi buyumlarini loyixalashning
uch asosiy tamoyilini ishlab chikganlar.
1.Manfaatdorlik ishga oidlik loyixalashtirish-texnolog, iktisodiy masalalar
majmui, bir vaktda xal etish.
2.Atrof-muxit va anik shart-sharoitlarni xisobga olish.
3.Shakl va mazmun birligi (jonlilik).
Birinchi tamoyilga tegishli boshka masalalarni uziga tobe kilib olgan xal
kiluvchi masala manfaat va ishga oidlik masalasi bulib xisoblanadi. Xakikatan
xam turmush ashelari, asboblar, ishlab chikarish uskunalirining ishga yarokliligi
axamiyati isbotni talab kilmaydi.
Me’morchilik,amaliy san’at va dizayn sang’atning boshka turlariga
karaganda moddiy ishlab chikarishga yakinrok turadi. Ular insonga va uning
kundalik turmushiga zarur bulgan kupgina buyumlarni nafakat foydali sifatlarga
ega bulgan, balki badiiy kiymatga ega bulgan inson xis-tuygulariga ta’sir
etadigan maxsulotlarga aylantiradi.
Shakl va mazmun birligi (obrazlilik).
Badiiy loyixalashda tamoyil badiiy-estetik, goya nuktai nazaridan eng
murakkab va mas’uliyatli bulib xisoblanadi. Ma’lumki, asrlar davomida turli bino
va inshootlarning shakli ularning mazmuniga mos ravishda uz ifodasini topgan.
Tarixiy jarayenda me’morchilik turlari ilm, texnika, san’at,kishilar turmushi
ijtimoiy sharoitlarining ilgor tarakkiyeti bilan birga uzgarib kelgan.Manfaatdorlik
san’atda bu shakl va kurinishlar, ayniksa, yangi buyumlar va loyixalar, jamiyat
ishlab chikarish kuchlari rivojlanishida yangi iktisodiy, maishiy shart-sharoitlar
paydo bulgan vaktda yuzaga keladi.
Dizaynda turli xil bino va buyumlar kurinishi asosiy tamoyillar, shu jumldan,
shakl va mazmun birligi tamoyilini xisobga olingan xolda ijodiy jarayenda
shakllanadi.
Texnik loyixalar yasash soxasidagi yangi estetik yulning burilishi va
yunalishilarini fakat dizayner seza oladi. Muljallanayetgan tanlash, yangi](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_3.png)
![buyumning ma’kul deb topilishi, xaridorning afzal topishi deb xisoblanadi. Uni
oldindan paykash uchun aloxida maxorat talab kilinadi.
Buyumning shakli, rangi, fazoviy tuzilishi buladi va biz yukorida aytib
utganimizdek, u tasviriy san’atning rang-tasvir, xaykaltaroshlik,
me’morchilikning ba’zi bir shakliy sifatlariga ega buladi. Bu buyum estetik
kiymatning yaratuvchisidir.
Ishlarning tayyergarlik boskichini ikki tarkibiy kismga bulib chiksa buladi:
loyixalashtirishga oid dastlabki topshirikni urganib chikish va loyixa mavzusi
bilan batafsi tanishib chikish. Bu urganish kuyidagilarni kuzda tutadi:
belgilangan shartlar asosida maksad va vazifalarni aniklash: bulajak maxsulot
(yeki muxit) ulchamlarini, ularning asosiy tavsilotlarini uzlashtirish, muxim
xizmatga oidlik alokalarini ochib tashlash, maxsus adabiyetlarni kurib chikish,
urganish, loyixa tarkibi bilan tanishish,nazorat ishining muddatlari,loyixani
topshirishning eng oxirgi vaktini aniklash. Ish, xarakat (ishlab turish) taxlili
birinchi darajali axamiyatga ega, buyum kanday xarakat kilayapti yeki xarakat
kilishi kerakligini uning xususiyatlarini, ulardan foydalanish tajribasini va kaysi
amaliy vazifalarni xal kilish kerakligini kursatish kerak.
Analog (uxshash, uxshashlik) yeki prototipni (timsol) badiiy-loyixalovchi
nuktai nzaridan taxlil etish aloxida axamiyatga ega: agar shu taxlil amalga
oshirilsa, loyixalashtirish xam timsol asosida olib briladi. Bu yerda
xunarmandchilik ishlab chikarilishi davridagidek, buyumning uzi axborotning
asosiy manbaidir.
Bu shaklning kuz bilan kilingan taxlili, loyixaning ishga oidlik taxlili,
foydalanilayetgan matolarning kabul kilingan ishlov berish usullari, iktisodiy
kursatkichlari taxlili, shuningdek undan foydalanish masalalarining xam taxlilidir.
Ishga oidlik taxlili bir tomonlama, allakachon mavjud bulgan tajribaga,
maxsulotning iste’molchilar tomonidan baxolanishiga tayanadi, ammo bu taxlilda
asosiy narsa loyixalashtiruvchi zarur paytda mutaxassislarni uzi topib maxsulotni
chukur tekshirishi bulib xisoblanadi.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_4.png)
![Ishga oidlik taxlili odatda bitta emas, balki buyumdagi bir necha anik
xizmatlarni uz ichiga oladi. Ular asosiy va ikkinchi darajali, kupincha, bir-biriga
karama-karshi va loyixalashtiruvchini murosa yulini topishga majbur etuvchi
bulishi mumkin. Bunday karama-karshilik oshxonaga oid idish-tovoklarni
loyixalashtirganda uchrab turadi.
Loyixalash boskichlari . Taxlil bu buyumlar, xodisalar, tushunchalarni ilmiy
tekshirishning usuli va badiiy loyixalashning eng bosh tarkibiy kismidir.
U buyumlar va ular xakida mukammal tushunchalarni xar tomonlama kurib
chikishni uz ichiga oladi. Dizayner ijodiy ishlarining barcha buyumlarini taxlil
kilib chikishga majbur, unga kuyidagilar kiradi: loyixalashni boshlashdan oldin
umumiy dastlabki muloxazalar, maxsulotni ishlab chikarishga va xatto
chikailgandan keyin xam, tayyerlab berishning barcha boskichlarini uz ichiga
oladi.
Loyixalashning ayrim boskichlarida yetarli bulmagan taxlil, loyixada buyum
kiymati deb ataladi. Loyixalash vaktida buyumning asoslangan badiiy-
loyixalovchilik taxlili mavjud emasligi uni ma’naviy eskirishga va xali ishlab
chikarish boshlanmasdan norasolikka olib kelishi mumkin.
Chukur taxlil turli xil omillar, talablar, shart-sharoitlar, karashlar
birlashuvini kuzda tutadi. Masalan, fakat xizmatga oid xususiyatlarni kurib
chikib, matosiga, tayyerlash usullariga, loyixa va shakl tanlanishiga axamiyat
bermasdan, narsa tugrisida tulik tushuncha xosil kilib bulmaydi.Shuningdek,
buyumning xizmatga oid vazifasini bilmasdan buyumning shaklini taxlil kilish,
shuningdek, buyumlarni joy-joyiga joylashtirishga, guzalligiga baxo berish kiyin.
Shunday kilib taxlil bu belgi majmui, yaxlit va kup kirrali jarayendir. Buyumni
taxlil kilganda, uni izchil va xar tomonlama kurib chikib, buyumning
benuksonligi, barkamolligiga baxo bermok zarur, unga xizmatga oidlik,
loyixachilik, texnologik jixatdan maksadga muvofiklik, foydalanishda kulaylik,
tejamlilik, ergonomika talablariga, tugri joylashtirish va estetik talablarga javob
berishi kiradi. Sanoat maxsulotlarini taxlil etish uning sifatini tula va xar
tomonlama aniklashning muxim dastlabki shartidir.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_5.png)
![Butun sanoat maxsuloti vazifasiga, joyiga karab turt gurxga bulinadi:
1.Insonga bevosita xizmat kiladigan buyumlar, maxsulotlar (maishiy turmush,
kundalik xayet maxsulotlari, ya’ni kiyim-kechak, poyafzal, mebel va x.k.).
2.Insonga bevosita xizmat kiladigan va texnikaviy vazifalarini bajaradigan
buyumlar (maishiy asboblar, elektroarmatura va x. k.).
3.Mexnat vazifasini bajaradigan va kisman insonga xizmat kiladigan sanoat
buyumlari (dastgoxlar, asbob-anjomlar, mashinalar, transport vositalari).
4.Fakat mexnat vazifasini bajaradigan sanoat buyumlari (avtomatlashtirilgan
tizimlar, mashina mexanizmlarining kismlari avtomatlashgan tizimlar).
Bunday guruxlashda buyumlar katta guruxlarga bulinadi va xar bir gurux
uchun taxlil usulini ishlab chikish imkoni tugiladi.
Maxsulotning iste’mol sifatlarini aniklash uchun badiiy-loyixalash
taxlilining izchilligi (birin-ketinligi) kuyidagicha bulishi mumkin:
1.Maxsulotni loyixalashtirishgva berilgan topshirikning uxshashliklariga
alokador turli manbalar, ilmiy mavzular, mutaxassislik buyicha kitoblar va
suratlar, yangiliklar buyicha axborot tuplash.
2.Loyixalashtirilayetgan buyumning mavjud uxshashligini izlab topish va
undan foydalanish jarayenining barcha boskichlari yeki tomonlarining batafsil
tasvirini tuzib chikish.
3."Inson0maxsulot", "inson-muxit" alokalarini aniklash bilan birga
xizmatga oid talablarni taxlil etish va ishlatishda bulgan texnika xavfsizligi.
4.Loyixaning asos shakli moslashuvini aniklash, loyixaviy mantik va
shaklining uzaro joylashish tartib xususiyatlari.
5.Matolarning bir-biriga mos kelishini taxlil etish, loyixaning xizmatga
oidligiga moslashuv, matoning dekorativ (manzaraviy) sifatlari.
6.Aloxida kismlari buyicha va umumiy tarzda maxsulotning kulayligini
taxlil etish.
7.Shakl tuzilishini taxlil etish, shakl yaxlitligi, barcha kismlar
xususiyatlarining birligi va shaklning uslub bilan mos kelishi.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_6.png)
![Badiiy-loyixachi taxlilning sanab utilgan tarmoklari uzaro boglangan, ammo
asosiy talabni belgilab olish uchun xizmatga oid va yaxlit taxlilning ikki asosiy
kismini kurib chikamiz.
Bu boskichning mazmuni-tasdiklangan badiiy loyixalovchi takliflarni
rivojlantirish va chukurlashtirish bulib xisoblanadi, pirovard maksad esa badiiy
loyixalovchi loyixani topshirikda belgilangan xajmda bajarishidir. Asosiy tuzilish
mavzusi allakachon aniklangan va agar sanoat san’ati asarlarining kurinishi xakida
gapirish mumkin bulsa, uning paydo bulishi tulaligicha badiiy-takliflar
boskichiga taalluklidir.
Badiiy-loyixalovchi loyixalarning umumiy xajmi buyum xususiyati va katta
kichikligiga boglik. Mayda buyum tugri burchakli fazoviy va ularning kesimlari,
uzlarining asl (natural) xajmlarida, ba’zan xatto xomaki nusxa boskichida ijro
etiladi.
Agar gap loyixa varaklariga tugri kelmaydigan yirik buyumlar xakida borsa,
tasvir kichraytiriladi. Ba’zan juda muxim axamiyatga ega bulgan mavzuni ochish
uchun tabiiy kurinishda tasvirlanadi. Masalan, xona yerugligini
loyixalashtirishda chirok asl ulchamida chiziladi. Yul mashinasi yeki biror boshka
xil transport vositasi ustida ishlaganda, xaydovchining utiradigan joyini, maxsus
kreslosi va boshkarish jixozlarini asl ulchovlarda chizib chikish maksadga muvofik
buladi.
Sanoat maxsulotlarini loyixalashtirish, topshirikni tuzib chikish va topshirik
berish vaktidan boshlanadi. Topshirikni tuzishda bulajak mualliflar - dizaynerlar
ishtirok etishlari maksadga muvofikdir. Topshirik buyurtmasi yezma tarzda
beriladi, ba’zan esa loyixa chiziklar bilan tuldiriladi va ularda loyixaga tushgan
buyumning asosiy ulchovlari kursatiladi. Topshirikda xizmatga oid vazifalar,
chamalangan loyixaviy tavsiya karorlar, badiiy loyixa ishlab chikarish
jarayenida kuyiladigan maxsus talablar kiskagina bayen etiladi.
Loyixalashda, topshirik mavjud maxsulotni zamonaviylashtirish va istikbolli
loyixalashga karatilgan bulishi mumkin.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_7.png)
![Rassom - loyixachi muxandis - loyixachi bilan birga, ayrim xollarda texnologi
va boshka mutaxassislar bilan maxsulotga kuyilgan topshirik va talablarni
atroflicha urganib chikadi.
Buyurmachining topshirigini urganish va taxlil etishda kuyidagi asosiy
talablar aniklanishi lozim:
1. Ish tartibi va kulayligi, ta’mirlash va tekshirish kulayligi va xokazolardan
kelib chikadigan xizmatga oid foydalanish talablari.
2. Maxsulotdan foydalanish jarayenida insonning xis-tuygu a’zolari, markaziy
asab xolati, mushak-xarakatlantiruvchi tizimiga ta’sirini kuzda tutuvchi ruxiy-
fizikaviy talablar.
3.Maxsulotda foydalanishi mumkin bulgan atrofdagi muxit va anik sharoitlar
tomonidan kuyilgan talablar.
4.Ma’lum ishlab chikarish bazasi, maxsulot tayyerlash imkonlari va xokazolar
mavjudligi bilan boglangan tavsiyaviy talablar.
5.Anik narsalarni kullash, maxsulot tuzilishi, maxsulot tayyerlash va ishlov
berish usullari va xokazolar shart-sharoitidan kelib chikadigan loyixa talablari.
6.Maxsulotning iktisodiy samaradorligiga karatilgan va maxsulotni
tayyerlash narxini xamda mexnat unumdorligi, chidamliligi, pishikligi va boshka
shunga uxshash ishchanlik kursatkichlarini xisobga oladigan iktisodiy talablar.
7.Badiiy-estetik talablar.
Kup xollarda namuna (maket) sanoat maxsuloti xakida badiiy-asarning
tuzilishi karorni izlashda asosiy vosita bulib koladi, ammo rasm solish (grafik)
vositalar xam inkor etilmaydi, balki aksincha, asosiy bulib xisoblanadi.
Shunday kilib, badiiy loyixalashning birinchi boskichida kuyidagilar
daxldor: tasviriy chizmalar, loyixani xomaki nusxadagi rasmlarini ishlab chikish va
namuna tayyerlash. Loyixalashning shu boskichida izoxli tushuntirish xati
tayyerlanadi, unda kabul kilingan karor, pardozlash usullari va asosiy kursatkichlar
bilan birga kayd kilinadi.
Loyixalashning birinchi boskichi eng mas’uliyatli va xal kiluvchidir,
chunki unda xajm xakida karor kabul kilinadi, buyum kismlarining joylashishi](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_8.png)
![(komponovkasi), kurinishi va boshka sifatlari belgilanadi. Xomaki nusxadagi
loyixaga namoyish kilinadigan matolarning yuksak sifat xamrox bulishi lozim.
Loyixalashning birinchi boskichi loyixalashning tegishli badiiy texnik
kengashlarida tasdiklovchi idoralarda kurilishi bilan tugallanadi.
Loyixalashning ikkinchi boskichi andoza va koliplar tayyerlashni, ish uchun
zarur bulgan chizmalarni bajarishni uz ichiga oladi. Unga tugri burchakli fazoviy
shakllarda buyumning umumiy kurinishi, loyixalovchi kesimlar, kism va
detallarning tarixi, turli koliplar va boshkalar, ya’ni maxsulot ishlab chikarish
uchun barcha loyixa matolari kiradi. Ba’zan loyixalashning ikkinchi boskichi
loyixa mualliflari nazoratida tajribaviy namuna yaratish bilan tugallanadi.Bu
xolatda ommaviy tarzda maxsulot ishlab chikarish uchun tayyerlangan chizmalar
tajribaviy namuna sinovdan utgandan sung ijro etiladi.
Ayrim xollarda juda murakkab maxsulotlarni tayyerlashda texnik loyixani
ishlab chikarish loyixalashtirishning ikkinchi boskichiga kiradi. Unda ishdagi
loyixa uchinchi boskichga taalukli buladi. Agar uzlashtirilgan yeki
uzlashtirilayetgan sanoat ma’suloti uchun topshirik berilsa, u topshirik
zamonaviylashtirish topshirigi bilan muvofiklashib keladi.
Demak, dizayner badiiy loyixalashda loyixani ishlab chikishning barcha
boskichlarida ishtirok kilmaydi.
Maxsulotning umumiy kurinishi tugri burchakli fazoviy shakllar va
istikbolda soyalar sifatida tozalanib, ijro etiladi.
Istikbolli va soyalar tuzish usullari chizma geometriya koidalari yeki
elektronika yerdamida amalga oshiriladi.
Loyixa mavzusi juda keng ma’noda urganib chikiladi,ya’ni kuyidagilarga
e’tibor beriladi:
-mashina yeki jixoz kanday va kay sharoitda ishlashi.
-bu mashina bajaradigan ishning samarasi yeki loyixalashtirilayetgan
buyum nima uchun xizmat kilishi.
-loyixalashning kanday kurinishlari bulishi mumkinligi.
-kanday iktisodiy talablar kuyilishini bilish zarur.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_9.png)
![Xronometraj utkazib, xar bir ishga kancha vakt sarflanishini aniklash kerak,
birok bu xam yetarli emas. Boshka mashinada ishlash tajribasiga va xech
bulmaganda uz xolatida turib takkoslash imkoniyatiga ega bulgan
kombaynchining uzi nimalar deyishini eshitish muximdir. U boshkalarning
nazari bilan karaganda, mutlako muxim bulmagan kup narsalarni kashf etishi
mumkin: ma’lum bulishicha, tez-tez ishlatib turiladigan mashinalarning
boshkarish kismlari nokulay joylashgan, kabinaga urnatilgan oyna urimni
kuzatishga imkon bermaydi, u yeki bu kismlani burash kiyin va xokazo.
Nixoyat, mashinaning ichki estetik sifatlari:avvalo ishchining ish urni.
Kabinaning butun xajmli-fazoviy tuzilishi unumli ishlashga imkon beradimi?
Nimalar yetishmaydi va nimalar xalakit beradi? U chiroyli va shinammi?
Mashinaning sirtki va ichki rangi xam rassomning ixtiyerida buladi.
Xavorang kombaynning rangi gallazor ichida kanday kurinish beradi? Kizil
rangdagi kombayn-chi? Extimol,jaxzirama saxro joylarda sovuk rang,kuyesh
xamisha yetishmaydigan shimoliy kengliklarda esa issik, sarik - zargaldok rang
yaxshidir. Albatta, ba’zi bir narsalarni chizmachilik stolida xal kilish mumkindir.
Lekin ish joyining uzida, tabiat kuynida javoblar tezrok va anikrok topilishi
mumkin.
3. Loyixalash jarayoni.Dizayner faoliyati . Badiiy loyixachi takliflari
maxsulo asosiy goyasining tuzilishi va shakllarini umumlashtirishdan iboratdir.
Bu jarayen topshirikni chukur urganib, badiiy loyixachi va adabiyetlar
taxlilidan foydalanib bulgandan sung boshlanadi.
Loyixalashtirishning xakikiy tarzda boshlanishini rassom fikrlari tasviriy
chizma yeki bushlik xajmda uz aksini topa boshlaganidan bilish mumkin. Birok
amalga oshirilgan birinchi niyatlar xali idrok kilingan, faxmlangan buyumdan
yirok buladi.
Ammo buyumning shunday guruxlari xam mavjudki, ularda xajm transport
tuzilishi yeki oldindan kattik belgilangan yeki shuncha sodda va oddiyki,
dastlabki xajm-transport kayfiyati uchun muammo tugdirmaydi.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_10.png)
![Maxsulot tuzilishini belgilash badiiy loyixalash jarayenining eng
mas’uliyatli kismidir. Odatda maxsulot tuzilishini belgilash bir vaktda dizayner va
muxandis-loyixachi tomonidan amalga oshiriladi.
Loyixachi maxsulotning asosiy kismlari, ularning ulchamlari va
joylashtirilishini aniklaydi. Tasviriy chizmadan xabardor va mavxum tasavvurga
ega bulgan dizayner maxsulot, buyum kismlarini joylashtirishning kurinishlarini
izlaydi va turli kurinishlardan kelib chikadigan xulosa, karorlarga tayanadi.
Shundan keyin loyixachi tanlangan kurinishlar bilan ishlash imkoniga ega buladi.
Maxsulotning estetik jixatdan shakllanishiga muxitning shart-sharoitlari va
shakl mazmuni kurinishi yeki manzaraviy kiyeslanganligi katta ta’sir etadi.
Maxsulot va buyum shakliga turli faktorlar xam ta’sir etmay kolmaydi: xavo
tozaligi,atrofni iflos kiladigan moddalar, maxsulotdan foydalanish joyi (ochik
xavo, yepik bino, suv), xarorat tizimi, muxitning teskari ta’siri,iklim sharoiti
(Uzok Shimol,Urta mintaka, issik, iklim, tropiklar).
Demak, maxsulotning estetik sifatlari uning shakli va mazmunini
belgilaydigan anik shart-sharoitlar bilan boglik.
Badiiy loyixachi takliflar boskichidagi ishlarni amalga oshirish natijasida
asosiy tamoyillar tizimiga yeki rejasiga javob bera oladigan loyixachilik va tizim
yechimlarining ikki-uch varianti paydo bulishi kerak.
Loyixani tasdiklash jarayeni tadkikot natijalarini uzida ask ettirgan
loyixalash topshirigini xisobga olib, butun loyixa xujjatlarini dikkat bilan taxlil
etishni talab etadi.
Tasdiklashga takdim etilgan badiiy loyixachining loyixasiga kuyidagilar
kiradi:
1.Tushuntirish xati.
2.Badiiy loyixachi taklifini tasdiklash tugrisida majlis bayenidan kuchirma.
3.Umumiy kurinshlar va texnik kurilmalarning chizmalari, chizmada
tasvirlash usullari, rasmlar.
4.Namunalar, andazalar, ish boskichlari buyicha rasmlarning fotosuratlari.
5.Uxshashliklar va timsollarning fotosuratlari.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_11.png)
![6.tashki kurinishi andazasi yeki kurinishi.
Badiiy loyixachi loyixasi tasdiklangandan keyin dizayner maxsulotining
murakkab sirtini geometrik jixatdan rejalashtirishning chizmalari va tamoyillarini
ishlab chikadi,tekis polga chiziladigan chizmalarni ishlab chikish, namunaviy
nusxa tayyerlashda ishtirok etadi, chiziklar bilan rasm solish bulimlarini, jadval va
namunalarni bajaradi, ilova xujjatlarni tuzib chikadi.
Maxsulotni ommaviy tarzda ishlab chikarish uchun tekis polga chiziladigan
chizma yerug kulrang buyeklar bilan koplangan alyuminiy taxtalarda ijro etiladi.
Jadvalda belgilar orasidagi oralik 200 mm. bulganda uning anikligi 0,25 mm.ga
tengdir.
Alyuminiy taxtalarida tekis polga chiziladigan chizmaning ijro etilishi
loyixa anikligi va saklanishini oshiradi. Barcha burchakli va kesimli chiziklar kabi
jadvalda chiziklar kora tush bilan bajariladi yeki igna bilan tirnaladi.
Ish chizmalari tayyerlanayetgan paytda dizayner juda katta mas’uliyatga ega
buladi. Badiiy loyixacha loyixada uz aksini topgan fikrlar, muljallar buzilmasligini
va foydalanish kulayligini kuzatish detallar va kismlarning tayyerlanishi ustidan
doimiy nazorat urnatishi kerak.
Maxsulotning tajribaviy nusxasini tayyerlash va sinashda xam dizayner
faol ishtirok etadi. Tajribaviy nusxa sifatlari foydalanishning mavjud
sharoitlarida loyixaga asos kilib olingan talablar asosida tekshiriladi.
Buyumlar olamini loyixalash bilan shugullanadigan kishi uzining pirovard
maksadi-chiroyli buyum yaratishga xarakat kilar ekan, u birinchi navbatda mazkur
buyumning estetik kiymati nimadan iborat ekanligini bilishi lozim.
Dizaynerlar, muxandis loyixachilar, olimlar, texnologlar, iktisodchilar,
shifokorlar, texnikani ishlatuvchilar bilan ijodiy xamkorlikda ishlashi, nafakat
tashki kurinishi, balki umumiy xususiyatlari buyicha xam ma’kul buyumlar ishlab
chikarish yullarini izlashlari lozim.
Muxandis-loyixachi, texnolog, ergonomist kilishi kerak bulgan ishlar rassom
loyixachi vazifasiga kirmaydi, ammo bu masalalarda xam u yetarli darajada
bilimga ega bulmogi lozim.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_12.png)
![Shuning uchun dizayner bilim doirasi keng bulib, u xar kanday
mutaxassisning kasbiy tilini tushunishi kerak.
Dizayner uz faoliyatida kupgina ilmiy fanlar orasidan uzi uchun keraklisini
ajratib olish kobiliyatiga ega bulish, ularda dizayn uchun ilmiy kiymatga ega
bulgan narsalarni tushunishi va baxolay bilmogi darkor.
Dizayner saviyasi va estetik didi baland,ishlab chikarish masalalarini yetarli
biladigan, istikbolni kura oladigan,shakl izlashning taxliliy va xajmiy usullarini
egallagan, loyixalangan va pardozlash buyumlarini yaxshi tushunadigan bulishi
lozim.
Dizayner loyixada ogib turadigan va uz soyalarini, shu’la va yeritgichlarni
maxsulotning uzida xam, ikkinchi darajali yuzalarida xam nurlarning turli
yunalishida tasvirlay bilishi kerak.
Dizayner nusxalashtirish va namuna tayyerlashga bevosita daxldordir.
Namuna ba’zan maxsulotni loyixalashtirish bilan alokador bulgan ma’lum
masalani urganish va tekshirish uchun tayyerlanadi. Masalan, kupgina transport
vositalarida odamlarni urinlarga joylashtirish va avtobusdagi odamlarni kuchira
bilishni urganish uchun (samolet-vagon, avtomobil) namunasidan foydalanadilar.
Dizayner tajribasining rivojlanishi uchun Vazirlar maslaxatining 1987 yil
3 noyabrida "Dizaynni yanada rivojlantirish va sanoat maxsuloti sifatini oshirishda,
xamda uy-joy,ishlab chikarish, ijtimoiy-madaniy soxalari sanoat binolarini
takomillashtirishda undan foydalanishni kengaytirish choralari tugrisida" gi karori
aloxida axamiyatga ega.
Yangi kurgazma namunalarini odatda usta namunachilar bajaradilar: ular
namunalashtirishning barcha nozik tomonlarini bilishlari kerak. Ular ana shu
maksad uchun maxsus jixozlangan xonada ishlaydilar.
Gips yerdamida koliplash ustaxonasi odatda aloxida kurib chikiladi,
bunga sabab u yerda chang va namlikning mavjudligidir, ular xar kanday
maxsulotning saklanishiga ta’sir kursatadi. Ustaxona asbob-uskunalari oddiy; gips
saklanadigan maxsus sandikcha, marmar taxtachasi tushalgan stol, bir necha
idishlar, koliplarni kuritish uchun javonlar, kuraklar, pichok va boshka asboblar.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_13.png)
![Shunday kilib,loyixalashning fakat boshlanishi ish stoli atrofida bajariladi,
sungra u namuna va polda chizilgan rasmlarga kuchiriladi, ularda kolip va
uning barcha kamchilik joylari oxiriga yetkaziladi.
Biz bu yerda avtomobillarni loyixalash ustida tuxtalib utdik, lekin
dizaynerlar uchun mavzular niyaxoyatda kup bulib,ularning xammasi uziga xos
xususiyatlarga ega. Shunga binoan loyixachilik byurolarining tuzilishi xam, shu
bilan birga ularning barcha me’morlik reja tuzilishi va jixozlari xam xilma-xildir.
Ba’zida bular murakkab kup kirrali bulib, ularga namoyish xonasi, kutubxona,
uslubiy xonalar va boshkalar kiradi.](/data/documents/727002e6-dcf6-4b36-8822-1ca2b452eb18/page_14.png)
Loyihalash mazmuni va bosqichlari. Reja: 1.Badiiy loyixalash jarayoni. 2.Loyihalash bosqichlari.
1. Badiiy loyixalash jarayoni. Xozirgi vaktda badiiy loyixalash soxasida ishlayetgan olim, rassom, muxandis, texnolog va boshka mutaxassislar orasida bu atamalar va ularning moxiyatini aniklashda karama-karshi fikrlar mavjud. Dizayner faoliyatida turli xil yunalishlar mavjud bulib, ulardan kuprok kuyidagilari keng tarkalgan: asbobsozlik, mashinasozlik, transport vositalari, yengil sanoat maxsuloti, asboblar sanoati, chiziklar bilan rasm solish va xokazo. Sanoat ishlab chikarish maxsuloti va texnik tizimlarni badiiy loyixalash jarayeni yuksak darajada murakkabdir. Uslubiy jixatdan bu jarayen kupincha me’moriy loyixalashtirishga teng keladi, ba’zan esa undan xam murakkabrokdir. Sanoat san’ati atamasi bilan bir katorda ingliz atamasi dizayn (inglizcha desing niyat, muljal, loyixa) keng tarkalgan, u rassom loyixalovchining dizaynning ijodiyetini, mexnatning usullari va natijalarini ishlab chikarishga tatbik kilish shart- sharoitlarini uz ichiga oladi. Dizaynning maksadi-jamoat manfaatlari, ishlatish kulayligi, guzallik talablariga javob beradigan maxsulotning yangi turlari va xillarini yaratishdir. Yukoridagilardan shu narsa ma’lum buldiki,sanoat san’ati va dizayn atamalari ma’lum darajada xar xil ma’noga ega bulib, ularning ikkalasi xam tula xukuklidir. Texnikaviy estetika uzining uslubiy asosiga ega,yangi jamiyat estetikasining umumiy tamoyillariga tayanadi, shuningdek, texnika, ruxshunoslik, fizikaviy, tozalik va boshka fanlarning yutuklaridan xam foydalanadi. Badiiy loyixalash atamasi muakmmal emasligiga karamasdan, kabul kilindi va xamma unga kunikib ketdi. Ammo tabiat konuniyatlaridan kelib chikadigan tamoyillar va mavjudot konuniyatlar borki,ular texnik va badiiy ijodning eng xilma-xil soxalari uchun,shu jumladan dizayn uchun xam ma’lum darajada bir xildir.
Endi badiiy loyixalashda shu tamoyillarni kurib chikamiz. Moskva Oliy Badiiy Ukuv yurti olimlari sanoat ishlab chikarishi buyumlarini loyixalashning uch asosiy tamoyilini ishlab chikganlar. 1.Manfaatdorlik ishga oidlik loyixalashtirish-texnolog, iktisodiy masalalar majmui, bir vaktda xal etish. 2.Atrof-muxit va anik shart-sharoitlarni xisobga olish. 3.Shakl va mazmun birligi (jonlilik). Birinchi tamoyilga tegishli boshka masalalarni uziga tobe kilib olgan xal kiluvchi masala manfaat va ishga oidlik masalasi bulib xisoblanadi. Xakikatan xam turmush ashelari, asboblar, ishlab chikarish uskunalirining ishga yarokliligi axamiyati isbotni talab kilmaydi. Me’morchilik,amaliy san’at va dizayn sang’atning boshka turlariga karaganda moddiy ishlab chikarishga yakinrok turadi. Ular insonga va uning kundalik turmushiga zarur bulgan kupgina buyumlarni nafakat foydali sifatlarga ega bulgan, balki badiiy kiymatga ega bulgan inson xis-tuygulariga ta’sir etadigan maxsulotlarga aylantiradi. Shakl va mazmun birligi (obrazlilik). Badiiy loyixalashda tamoyil badiiy-estetik, goya nuktai nazaridan eng murakkab va mas’uliyatli bulib xisoblanadi. Ma’lumki, asrlar davomida turli bino va inshootlarning shakli ularning mazmuniga mos ravishda uz ifodasini topgan. Tarixiy jarayenda me’morchilik turlari ilm, texnika, san’at,kishilar turmushi ijtimoiy sharoitlarining ilgor tarakkiyeti bilan birga uzgarib kelgan.Manfaatdorlik san’atda bu shakl va kurinishlar, ayniksa, yangi buyumlar va loyixalar, jamiyat ishlab chikarish kuchlari rivojlanishida yangi iktisodiy, maishiy shart-sharoitlar paydo bulgan vaktda yuzaga keladi. Dizaynda turli xil bino va buyumlar kurinishi asosiy tamoyillar, shu jumldan, shakl va mazmun birligi tamoyilini xisobga olingan xolda ijodiy jarayenda shakllanadi. Texnik loyixalar yasash soxasidagi yangi estetik yulning burilishi va yunalishilarini fakat dizayner seza oladi. Muljallanayetgan tanlash, yangi
buyumning ma’kul deb topilishi, xaridorning afzal topishi deb xisoblanadi. Uni oldindan paykash uchun aloxida maxorat talab kilinadi. Buyumning shakli, rangi, fazoviy tuzilishi buladi va biz yukorida aytib utganimizdek, u tasviriy san’atning rang-tasvir, xaykaltaroshlik, me’morchilikning ba’zi bir shakliy sifatlariga ega buladi. Bu buyum estetik kiymatning yaratuvchisidir. Ishlarning tayyergarlik boskichini ikki tarkibiy kismga bulib chiksa buladi: loyixalashtirishga oid dastlabki topshirikni urganib chikish va loyixa mavzusi bilan batafsi tanishib chikish. Bu urganish kuyidagilarni kuzda tutadi: belgilangan shartlar asosida maksad va vazifalarni aniklash: bulajak maxsulot (yeki muxit) ulchamlarini, ularning asosiy tavsilotlarini uzlashtirish, muxim xizmatga oidlik alokalarini ochib tashlash, maxsus adabiyetlarni kurib chikish, urganish, loyixa tarkibi bilan tanishish,nazorat ishining muddatlari,loyixani topshirishning eng oxirgi vaktini aniklash. Ish, xarakat (ishlab turish) taxlili birinchi darajali axamiyatga ega, buyum kanday xarakat kilayapti yeki xarakat kilishi kerakligini uning xususiyatlarini, ulardan foydalanish tajribasini va kaysi amaliy vazifalarni xal kilish kerakligini kursatish kerak. Analog (uxshash, uxshashlik) yeki prototipni (timsol) badiiy-loyixalovchi nuktai nzaridan taxlil etish aloxida axamiyatga ega: agar shu taxlil amalga oshirilsa, loyixalashtirish xam timsol asosida olib briladi. Bu yerda xunarmandchilik ishlab chikarilishi davridagidek, buyumning uzi axborotning asosiy manbaidir. Bu shaklning kuz bilan kilingan taxlili, loyixaning ishga oidlik taxlili, foydalanilayetgan matolarning kabul kilingan ishlov berish usullari, iktisodiy kursatkichlari taxlili, shuningdek undan foydalanish masalalarining xam taxlilidir. Ishga oidlik taxlili bir tomonlama, allakachon mavjud bulgan tajribaga, maxsulotning iste’molchilar tomonidan baxolanishiga tayanadi, ammo bu taxlilda asosiy narsa loyixalashtiruvchi zarur paytda mutaxassislarni uzi topib maxsulotni chukur tekshirishi bulib xisoblanadi.
Ishga oidlik taxlili odatda bitta emas, balki buyumdagi bir necha anik xizmatlarni uz ichiga oladi. Ular asosiy va ikkinchi darajali, kupincha, bir-biriga karama-karshi va loyixalashtiruvchini murosa yulini topishga majbur etuvchi bulishi mumkin. Bunday karama-karshilik oshxonaga oid idish-tovoklarni loyixalashtirganda uchrab turadi. Loyixalash boskichlari . Taxlil bu buyumlar, xodisalar, tushunchalarni ilmiy tekshirishning usuli va badiiy loyixalashning eng bosh tarkibiy kismidir. U buyumlar va ular xakida mukammal tushunchalarni xar tomonlama kurib chikishni uz ichiga oladi. Dizayner ijodiy ishlarining barcha buyumlarini taxlil kilib chikishga majbur, unga kuyidagilar kiradi: loyixalashni boshlashdan oldin umumiy dastlabki muloxazalar, maxsulotni ishlab chikarishga va xatto chikailgandan keyin xam, tayyerlab berishning barcha boskichlarini uz ichiga oladi. Loyixalashning ayrim boskichlarida yetarli bulmagan taxlil, loyixada buyum kiymati deb ataladi. Loyixalash vaktida buyumning asoslangan badiiy- loyixalovchilik taxlili mavjud emasligi uni ma’naviy eskirishga va xali ishlab chikarish boshlanmasdan norasolikka olib kelishi mumkin. Chukur taxlil turli xil omillar, talablar, shart-sharoitlar, karashlar birlashuvini kuzda tutadi. Masalan, fakat xizmatga oid xususiyatlarni kurib chikib, matosiga, tayyerlash usullariga, loyixa va shakl tanlanishiga axamiyat bermasdan, narsa tugrisida tulik tushuncha xosil kilib bulmaydi.Shuningdek, buyumning xizmatga oid vazifasini bilmasdan buyumning shaklini taxlil kilish, shuningdek, buyumlarni joy-joyiga joylashtirishga, guzalligiga baxo berish kiyin. Shunday kilib taxlil bu belgi majmui, yaxlit va kup kirrali jarayendir. Buyumni taxlil kilganda, uni izchil va xar tomonlama kurib chikib, buyumning benuksonligi, barkamolligiga baxo bermok zarur, unga xizmatga oidlik, loyixachilik, texnologik jixatdan maksadga muvofiklik, foydalanishda kulaylik, tejamlilik, ergonomika talablariga, tugri joylashtirish va estetik talablarga javob berishi kiradi. Sanoat maxsulotlarini taxlil etish uning sifatini tula va xar tomonlama aniklashning muxim dastlabki shartidir.