TA’LIM MAZMUNI
![TA’LIM MAZMUNI
R E J A :
1. Ta’lim tushunchasining mazmuni, mohiyati va tarixiy
xususiyatlari.
2. Ta’lim turlari va ko’rinishlari.
3. Ta’lim nazariya (konsepsiya)lari mazmuni.
4. Ta’lim mazmunini belgilovchi hujjatlar.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_1.png)
![T a’lim o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish
qobiliyatlarini o’stirish, ularning amaliy ko’nikma, malakalari va dunyoqarashini
shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, ushbu tushuncha negizida shaxsning
tanqidiy fikrlashi, yaratishi, borliqda sodir bo’layotgan hodisalarni o’zaro
aloqadorlik nuqtai nazaridan baholay olishi ham aks etadi.
Ta’lim tushunchasi, shuningdek, ajdodlar tomonidan to’plangan ijtimoiy
ahamiyatli tajribalarining avlodlarga doimiy uzatilishini ta’minlovchi tizimli
jarayoni ham sanaladi..
Shaxsni ijtimoiylashtirish uni jamiyat tomonidan tan olingan xulq-atvor
me’yorlari, bilim hamda qadriyatlar tizimini o’zlashtirishdan iborat ijtimoiy
hayotga jalb etish jarayonidir.
Ta’lim mazmuni tizimlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalar, qarashlar,
ishonchlar to’plami, o’quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida erishilgan
amaliy tayyorgarlikning ma’lum darajasi bilan belgilanadi.
Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan bilim lar
muhim ijtimoiy qadriyat ham sanaladi. U individning ijtimoiylashishi, odamning
sosium (ijtimoiy muhit)ga kirishiga yordam beradi. O’tgan asrda ta’lim mazmunini
siyosiylashtirishga urinishga qaratilgan harakatlarning yuzaga kelganligi uning
mazmunini belgilashda ekstensiv yondashish (miqdoriy – sonini ko’paytirish)
yetakchi o’rin egalladi. Natijada ta’lim mazmuni o’quv fanlari sonining doimiy
ortib borish hisobiga kengaytirildi, ta’lim jarayonida tayyor bilimlarni berish
asosida o’quvchilarda bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirishga e’tibor
qaratilib, o’quvchi shaxsini rivojlantirish masalasi o’z yechimini topmadi.
So’nggi yillarda ta’limni insonparvarlashtirish yo’lida ta’lim mazmunini
aniqlashda shaxsga-yo’naltirilgan yondashuv asosiy o’rinni egallay boshladi.
Bunday yondoshish V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin (Rossiya);
M.Ochilova, N.N.Azizxo’jayeva, N.Sayidahmedov, F.R.Yuzlikayev
(O’zbekiston)larning ishlarida o’z aksini topdi.
Masalan, V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lernerlar ta’lim mazmuni deganda shaxsni
har tomonlama rivojlantirishni ta’minlovchi pedagogik bilim, ko’nikma va](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_2.png)
![malakalar to’plami, ijodiy faoliyat tajribasi hamda emosional-irodaviy munosabat
tajribasini tushunadilar.
Demak, shaxsga yo’naltirilgan yondoshishga muvofiq ta’lim mazmuni
mohiyatini aniqlashda asosiy qadriyat bilim emas, balki odamning o’zi
hisoblanadi. Bunday yondoshuv shaxsning ta’lim olish, ma’naviy, madaniy va
hayotiy talab-ehtiyojlarini qondirish, rivojlanayotgan shaxsga nisbatan samimiy
munosabatida bo’lishi ta’lim mazmunini erkin tanlash imkonini beradi.
An’anaviy pedagogika deyarli faqat odamning ijtimoiy mohiyatini tan
olganligi bois, ta’limning maqsadi insonning jamiyat a’zosi sifatida rivojlanishi,
unda ijtimoiy ahamiyatli sifatlarining shakllanishi hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida ta’lim jamiyat va
davlatning ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e’lon
qilindi. Ta’limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-axloqiy jihatdan
yetuk, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
- aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma’naviy sog’lom
avlodni tarbiyalash;
- o’quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan
belgilanadigan bilimlar tizimini o’zlashtirilishini ta’minlash;
- ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin
fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi;
- yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi, insoniy
qadr-qimmat, demokratik o’zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, o’z
harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish.
Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bo’ladi.
Ular o’quv fanlari mazmunida uyg’unlashtiriladi.
Ta’lim turlari va ko’rinishlari. Yevropa va Sharq, Osiyo va Amerika
mamlakatlarida ta’lim turlari tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Birinchi](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_3.png)
![turi mifologik ta’lim bo’lib, unda dunyoning mohiyati ertak, afsona, doston, qissa
hamda qo’shiqlar shaklida o’rganilgan.
Keyingi tarixiy turi sxolastik ta’lim bo’lgan. Uning mohiyatiga ko’ra
ta’limda matn madaniyati va yer, osmon haqidagi bilimlar so’z bilan ifodalanib,
xotira va irodani mashq qildirish asosida yosh avlodga inson mavjudligi va u
tomonidan tashkil etiladigan faoliyat mazmuni haqida bilimlar berilgan,
savodxonlik va nutq madaniyatiga o’rgatilgan.
Ta’limning uchinchi tarixiy turi - ma’rifatparvarlik bo’lib, u dunyoviy
bilimlar yaratilgan davrda yuzaga kelgan. XX asrdan boshlab esa turli ta’lim
paradigma (model)lari, turlari va ko’rinishlarining rivojlanish jarayoni kuzatildi.
Bugungi kunda asoslariga ko’ra ta’limning quyidagi turlari, ko’rinishlari
mavjud:
- ilmiy bilimlarni o’zlashtirishi turi va sifatiga ko’ra (biologik, matematik,
fizik, iqtisodiy, filologik ta’lim va shu kabi);
- ustuvor mazmunga ko’ra ( nazariy va amaliy, gumanitar va boshqalar);
- ijtimoiy faoliyatlarni egallashi turi va mahoratiga ko’ra (musiqiy, badiiy,
texnik, texnologik, pedagogik-tibbiy ta’lim va shu kabilar);
- madaniy qadriyatlarni o’zlashtirishiga ko’ra (an’anaviy ta’lim, badiiy-
estetik, diniy ta’lim va boshqalar);
- kishilik jamiyatining madaniy qadriyatlarni o’zlashtirish ko’lamiga ko’ra
(milliy, yevropa, xalqaro, global ta’lim va boshqalar);
- ta’lim tizimi turiga ko’ra (universitet, akademik, gimnaziya, lisey ta’limi va
boshqalar);
- ta’lim mazmuni yo’nalishining ustuvorligiga ko’ra (formal va moddiy, ilmiy
va elementar, gumanitar va tabiiy fanlar, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar,
oliy va boshqalar);
- ta’lim darajasiga ko’ra (boshlang’ich, to’liqsiz o’rta, umumiy o’rta, o’rta
maxsus, kasb-hunar, oliy ta’lim.
Ta’limning tarixiy xususiyatlari. Ta’lim mazmuni tarixiy xususiyatga
ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_4.png)
![ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta’lim mazmunining ijtimoiy
hayot, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta’siri
ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta’lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning
bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida
shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur.
Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim
tomonidan tashkil etiluvchi funksiyalari ko’lamini oshishini ta’minlaydi. Mazkur
yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida
ta’lim mazmuni yo’nalishlarni belgilab keladi.
O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari – madrasalar
ta’lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos
tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy
Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani
isbotlangan.
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin
madrasalar mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma»
(«Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka
oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy
tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga
kelganligi qayd etiladi.
O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn
Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya,
tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikh (musulmon qonunchiligi).
Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat: 1)
aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma’naviy tarbiya;
5) hunarga o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari
Markaziy Osiyoda Uyg’onish davrida (IX-X asr) ta’limning insonparvarlik va
shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g’oyalarga asoslangan edi deyishga
imkon beradi.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_5.png)
![Sharqdagi Uyg’onish davri Sharq mutafakkirlari – Muahammad Muso al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar
o’zlarining ta’limiy qarashlarida birinchi o’ringa inson shaxsini qo’yadilar hamda
bolalarni har tomonlama, jismoniy va estetik kamolotga erishishlari, shuningdek,
tillarni bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta’limni tashkil etuvchi fanlar
sirasiga matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy
fanlarni kiritadilar.
Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo’lish g’oyasini ilgari
suradilar, sxolastik o’qitish va qattiy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning
fikricha, o’qish bolada bilimlarga qiziqishni uyg’otishi kerak.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi
faoliyati XIV-XV asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta’minlovchi markazlari
vazifasini bajarganligini ko’rsatadi. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek
Samarqandning hukmdori bo’lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi
sifatida mashhur bo’lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham
bo’lganligini tarixiy dalillar qayd etadi. Chunonchi, alloma ko’plab iste’dodli
yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni
o’rganishlariga katta ahamiyat bergan.
Alloma o’z davlatida ta’lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U
madrasalarni davlat ta’minotiga o’tkazdi, mudarris (o’qituvchi)larga oylik ish haqi
belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek madrasa o’quv rejasiga quyidagi fanlar: arab
tili, adabiyot, Qur’on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fiqh (qonunchilik),
metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni
kiritadi.
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta’lim bergan
madrasalarda o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
1. “Anda” (kichik) – o’qish muddati 2 yil.
2. “Aust” (o’rta) – o’qish muddati 3 yil.
3. “A’lo” (oliy) – o’qish muddati 3 yil.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_6.png)
![Bunday yondoshuvda bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda bakalavriat va
magistratura ko’zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o’rta asr yevropa universitetlari
uchun ham xos bo’lgan.
Buyuk iste’dod egasi sifatida alloma o’z davridan bir necha asrlarga o’zib
ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag’ay Ulug’bek quyidagi aksiomani
ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo’l demakdir . Iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to’la tasdiqlaydi.
Yevropa uyg’onish davri (XIV-XVI asrlar) ma’rifatparvarlari XVIII-XIX
asrlarda ham shaxsning barkamol rivojlanishi g’oyalarini ilgari surganlar. Misol
uchun, Italiya ma’rifatparvari V. de Feltre (XV asr) “Quvonch maktabi”ni tashkil
etadi. Bu maktabda bolaga erkin jismoniy va aqliy rivojlanish imkoni berilgan.
J.J.Russoning erkin tarbiya nazariyasi, I.G.Pestalossining odamni faol hayotiy
faoliyatga jalb etish yo’li bilan uni rivojlantirish haqidagi g’oyasi XX asr
pedagogikasining rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Ta’lim nazariya (konsepsiya)lari mazmuni. An’anaviy pedagogikada
formal va moddiy ta’lim nazariyasi keng tanilgan. Bu nazariyalarning mohiyati
nima va o’rta ta’lim mazmuniga qanday ta’sir etadi? Formal ta’lim nazariyasiga
Djon Lokk (XVII asr), Pestalossi, Kant va Gerbart (XVIII-XIX asrlar) asos
solganlar. XVIII asrning oxirlarida didaktik formalizm nazariyasi (konsepsiyasi)
vujudga keldi (bu nom E.Shmit va A.A.Nemeyerning «Prinsipi vospitaniya i
obucheniya» asarida tilga olinadi). Konsepsiya tarafdorlari ta’limni
o’quvchilarning iqtidori va qiziqishlarini rivojlantiruvchi vositasi sifatida e’tirof
etadilar. Keyinchalik bu ta’limot formal ta’lim nazariyasi sifatida shakllantirildi.
Didaktik formalizm tarafdorlarining asosiy g’oyasi qadimiy olim Geraklit
tomonidan aytilgan (ko’p bilim aqlni kuchaytirmaydi) fikrlariga asoslanadi.
Keyinchalik bu g’oyani I.Kant va I.G.Pestalossilar rivojlantirishdi. Ular
o’qitishning asosli maqsadi, eng avvalo, o’quvchining iqtidorini rivojlantirish,
o’quvchining to’g’ri tafakkur yuritishini kuchaytirish bo’lishi shart deb
hisoblaydilar.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_7.png)
![Ushbu nazariya tarafdorlari falsafiy rasionalizm (lotinchada «rationalts» -
aqlli)ga tayanadilar va bilim manbai aqldir, bilim faqat aqlning mustaqilligida
tug’iladi, shu bois ta’lim o’quvchilarning ma’lum bilimlarni egallab olishlari emas,
balki ularning aqlini o’stirish, ya’ni, analiz, sintez, mantiqiy fikrlash layoqatlarini
rivojlantirish kabi vazifani hal etishi zarur deb hisoblaydilar. Ularning fikricha,
fikrlashni rivojlantirish vositasi tillar, ayniqsa, qadimiy yunon va lotin tili,
shuningdek, matematikani o’rganish lozim. Formal ta’lim elementlaridan hozirgi
kunda ham foydalaniladi. Angliyadagi grammatik maktablarda ushbu nazariya
g’oyalari asosida ish ko’riladi.
XVII asr oxiri – XIX asr boshlarida moddiy ta’lim nazariyasi jadal
rivojlandi. Nazariyaning paydo bo’lishiga sanoat va uning ilmiy-texnik asoslari
rivojlanishi asos bo’lib xizmat qildi. Binobarin, sanoatning jadal rivojlanishi tabiiy
fan, texnik va amaliy tayyorgarlikka ega bo’lgan odamlarni tayyorlash masalasini
kun tartibiga olib chiqdi. Pedagogika tarixida bu nazariya (konsepsiya) didaktik
materializm nazariyasi sifatida ham mashhurdir. Ushbu nazariya tarafdorlari
(ularni “ensiklopedistlar deb ham ataganlar), xususan, ingliz shoiri va tarixchisi
Dj.Milton, nemis pedagogi N.B.Besedovlar maktabning asosiy maqsadi
o’quvchilarga bilimlar berish deb hisoblaganlar hamda o’zlari o’qitadigan fanga
iloji boricha ko’proq materiallarni kiritishga intilganlar. Maktab ta’limi mazmunini
shakllantirishga bunday yondashishning samarasi kam bo’lib chiqdi, chunki
o’quvchilarga juda ko’p axborotlar beriladi. Natijada axborotlar qisman va yuzaki
o’zlashtiriladi.
Bu nazariyaning boshqa tarafdorlari empirizm g’oyalarini ilgari suradilar
(lotincha «empiria» - tajriba). Faylasuf-empiristlar, xususan ingliz faylasufi
G.Spenser (1820-1903 yillar) bilish tajriba chegarasidan chiqa olmaydi va bilim
manbai faqat tajriba hisoblanadi, deya ta’kidlaydilar. Bundan quyidagi pedagogik
xulosalar chiqariladi: o’quvchilarni asosan tabiiy-ilmiy bilimlar bilan
qurollantirish kerak, ta’lim materiallarini tanlash uchun esa hayotga, kelajakda
o’quvchilarning amaliy faoliyatlari uchun zarur bo’lgan bilimlarga murojaat qilish
kerak. Moddiy ta’lim nazariyasi real yo’nalish deb ataluvchi maktab ta’limi asosini](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_8.png)
![tashkil etadi. Masalan, XIX asr oxirlari XX asr boshlarida Rossiya, va Turkistonda
real gimnaziya va real bilim yurtlarida o’qitish qadimgi va g’arbiy Yevropa tillarini
o’rganishga emas, balki tabiiy-ilmiy fanlar (matematika, fizika, ximiya va
boshqalar) hamda amaliy xususiyatli fanlarni o’zlashtirishga asoslangan.
Formal va moddiy ta’lim nazariyalarini K.D.Ushinskiy va A.Avloniylar
juda asosli tanqid qiladilar. K.D.Ushinskiy bilimlarni o’zlashtirishdan uzoq
bo’lgan formal deb ataluvchi rivojlanish o’ylab topilgan yolg’on deb aytadi. Har
bir fan biror-bir boshqa narsa bilan emas, odamni o’zining mazmuni bilan
rivojlantirishini ta’kidlaydi. Shunday ekan, maktab faqatgina rivojlantiribgina
qolmay, balki ularning keyingi faoliyatlarida foydali bo’ladigan bilimlarni ham
berishi kerak. O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878-1934 yillar) ana
shunday fikrni bildirgan. U o’zining “Turkiy guliston yohud axloq” nomli asarida
“... bilim bizning aqlimizni va bizning xotiramizni qilich kabi o’tkir qiladi. Bilim,
fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir....
Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi” deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda
A.Avloniy fanni o’zlashtirishga faqatgina xayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali)
yaroqliligi nuqtai nazaridan yondoshish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot
bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy
bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi
tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va
foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi,
dunyoqarashni shakllantiradi.
XX asr boshlarida chet el va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta’limi
masalalari bo’yicha pragmatik (yunoncha «pragma» – harakat, amaliyot) g’oyasi
keng tarqaldi. Pedagogikada mashhur pragmatizm tarafdori Djon Dyun (1859-1952
yillar) maktab ta’limining o’z konsepsiyasini yaratishga ko’p urindi. Bu
yo’nalishlar vakillari (Dj.Dyun, G.Kershenshteyner) o’qitish bu o’quvchining
“tajribasini qayta tashkil etish” uzluksiz jarayoni deb hisoblaydilar.
O’qitishni Dyun kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal etishga
oid bolalar faoliyatini tashkil etish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_9.png)
![boshlang’ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: “Oldindan tuzilgan
o’quv kurslari kerak emas”, “O’qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish
kerak”, “Bola o’qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak”, “Bajarish
yordamida o’qitish – maktabda asosiy metod”. Shunday qilib, Dyun maktabda
ta’lim va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad etadi, ilmiy
ta’limni tan olmaydi va o’qishni tor hamda o’quvchilarning qiziqishlariga
asoslangan praktisizmidan iborat hisoblaydi.
Mazkur nazariya asosida uning izdoshi Uilyam Kilpatrik 20-yillarda
“ o’qitishning loyihali tizimi ” (yoki loyihalar metodi) ni ishlab chiqdi, uning
mazmuni o’z qiziqishlaridan kelib chiqib bolalar o’qituvchi bilan birga qandaydir
amaliy masalaning yechimini loyihalashtirishlaridan iborat. Misol uchun,
o’yinchoq uychaning qurilishi amaliy faoliyatga kiritiladi va uning davomida til,
matematika, boshqa fanlari bo’yicha u yoki bu ma’lumotlarni bilib oladilar. Bu
nazariya ommaviy maktabda ta’lim darajasini pasaytirishi mumkinligini tushunish
qiyin emas.
Amerikalik pedagoglar I.Adler, Dj.Brunner va boshqalar Dyun nazariyasi
amerika maktablari rivojlanishini ortga tortganini aytadilar va ta’limni
modernizasiyalashtirish hamda takomillashtirish yo’llarini izlaydilar.
Ko’plab pedagoglar - A.Disterveg, K.D.Ushinskiy, M.Behbudiy va
A.Avloniylar maktab ta’limiga taalluqli ko’plab qimmatli g’oyalarni ilgari
surganlar. Ular xalq maktablari, yangi usulli maktabda ta’lim darajasini oshirish,
tabiiy-ilmiy fanlar va gumanitar fanlar birligi tarafdori edilar.
Bugungi kunda turli ta’lim konsepsiyalari mavjud. Konsepsiyalardan biri
ta’lim mazmunini ta’lim muassasalarida o’rganiladigan fanning pedagogik
moslashtirilgan asoslari sifatida talqin qiladilar. Bu yerda shaxsning ijodga
qobiliyati, erkin tanlashni amalga oshira bilishi, odamlarga haqqoniy
munosabatlarda bo’lishi kabi sifatlari chetda qolib ketadi. Ushbu yondoshish
o’quvchilarni fan va ishlab chiqarishga jalb etishga qaratilgan, lekin demokratik
jamiyatda mustaqil hayotga yo’naltirishga emas. Amalda odam bu yerda ishlab
chiqarish omili sifatida ishtirok etadi (avtoritarizm).](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_10.png)
![Milliy umumiy o’rta ta’lim maktabi hozirgi zamon sharoitlarida rivojlanishi
uchun bu yetarli emas. Jamiyatning o’quvchilardan faqat ma’lum o’quv fanlari
mazmunini emas, balki ularda iroda kuchi, o’z harakatlari uchun, jamiyat va
mamlakat taqdiri uchun mas’uliyatli, atrof-muhitni himoya qilish; millatchilik va
diniy aqidaparastlikka yo’l qo’ymaslik va shu kabi sifatlarni rivojlantirishni talab
etadi. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (1997)da
zamonaviy ta’lim mazmuni ijodiy, mustaqil fikrlovchi demokratik jamiyat
fuqarosini shakllantirish vazifalariga mos kelishi kerak deb yozib qo’yilgan.
Rossiya ta’lim akademiyasi (RAO) haqiqiy a’zosi V.V.Krayevskiy
tomonidan ilgari surilgan konsepsiyada qayd etilishicha, ta’limning asosiy ijtimoiy
vazifasi ajdodlar tomonidan to’plagan tajribalarni avlodlvrga uzatish hisoblanadi.
Mazkur konsepsiya mazmunida ta’lim mazmuni quyidagi to’rtta tashkiliy
elementlardan iborat bo’ladi:
- idrok etish faoliyatini amalga oshirish usullari qayd etilgan shaklidagi idrok
etish faoliyati (bilimlar);
- amaliy faoliyatni amalga oshirish usullari shaklida qayd etilgan amaliy
faoliyat tajribasi (ko’nikma va malakalar);
- muammoli vaziyatlar, nostandart vaziyatlarda yangi masalalarni hal etish
shaklida (ijodiy faoliyat tajribasi);
- atrof-muhitga, bir-biriga, emosional qadriyatli munosabatlar tajribasi, ya’ni,
emosional, axloqiy, estetik tarbiyalash.
Mazkur elementlar o’zaro bog’liq va bir-biriga asoslangandir. Mamlakalar
bilimlarsiz bo’lishi mumkin emas. Odamning ijodiy faoliyati bilimlar va
ko’nikmalar mazmunli ma’lum materialida amalga oshiriladi. Ma’naviy-axloqiy
tarbiyalilik odam yashaydigan jamiyatining xulq ko’nikma va malakalarini egallab
olganligini ko’zda tutadi. Ijtimoiy tajribaning bu elementlarini o’zlashtirish
odamga jamiyatda muvaffaqiyatli yashash, yaxshi bajaruvchi bo’lish bilan birga
mustaqil harakat qilish, jamiyatni o’zgartira olish, ijtimoiy taraqqiyotga o’z
hissasini qo’sha olishga imkon beradi. Shuning uchun umumiy o’rta, o’rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi birinchi navbatda, hayotga tayyorlaydi, ikkinchidan, inson](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_11.png)
![ushbu tartibga o’z hissasini qo’shish, xatto uni qayta tuzishga ham qodir bo’ladi.
Akademik V.V.Krayevskiyning konsepsiyasi o’qituvchini o’quvchilar ongida
umuminsoniy va milliy qadriyatlar tizimi, odamlarga insonparvarlik munosabatini
shakllantirish, erkin fikrlovchi, barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga
qaratilgan maxsus faoliyatga yo’naltiradi.
Hozirgi zamon bosqichida ta’lim mazmunini belgilovchi muhim
g’oyalar (asoslar). Ta’lim mazmuni – bu jamiyatning shaxsni ma’naviy
rivojlanishi darajasiga qo’yilgan talablar, jamiyatning ijtimoiy tajriba va
madaniyatini aks ettirgan ijtimoiy buyurtmasi modelidir.
Ijtimoiy tajriba quyidagi to’rt element bilan tavsiflanadi:
- inson tabiat, jamiyat haqidagi bilimlari
- faoliyatning ko’nikma, malaka va usullari;
- yangi vazifalarni hal etish bo’yicha ijodiy faoliyat tajribasi;
- atrofdagilar bilan o’zaro emosional (hissiy) – qadriyatli munosabatlar
tajribasi.
Shularga muvofiq zamonaviy didaktika g’oyalariga ko’ra ta’lim
mazmunining tarkibida quyidagilar o’z aksini topadi: 1) olam haqidagi bilimlar; 2)
faoliyatni amalga oshirish usullari tajribasi; 3) ijodiy faoliyat tajribasi; 4) atrof-
muhitga emosional (hissiy) qadriyatli munosabat tajribasi.
Bilim va ko’nikmalar ijodiy faoliyat asosi bo’lib qolishi mumkin, lekin unga
tayyorlikka kafolat bo’la olmaydi. Ijodga, ta’limning o’ziga xos turi sifatida
maxsus o’qitish kerak bo’ladi. Atrof-muhitga emosional-umumiy munosabatda
bo’lish u haqida bilish, lekin ularga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmaslikni nazarda
tutadi. Uni rivojlantirish uchun o’qitish jarayonida maxsus ishlash olib berish
zarur.
Ilmiy asoslangan ta’lim mazmunini qanday aniqlash mumkin? Ta’lim
mazmuniga nima ta’sir ko’rsatadi? U nimaga bog’liq bo’ladi?
Ta’lim mazmunini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat bo’ladi:
- fan, texnika, madaniyatning jamiyatda rivojlanganligi darajasi;
- ta’limning maqsad va vazifalari;](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_12.png)
![- o’quvchilarning yoshi xususiyatlari;
- o’quvchi shaxsining ehtiyojlari.
Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim mazmuni o’quvchilarda atrof-muhit
haqida umumiy tasavvurlarni hosil qilishi, ularni o’zlarining amaliy faoliyatlari
uchun zarur bo’lgan bilimlarni izlashg va bu bilimlarni hayotiy muammolarni hal
etishda qo’llashga o’rgatishi kerak. Ta’lim mazmuni o’quv rejalari, o’quv
dasturlarida, darsliklarda aks ettiriladi,
XX asr 80-yillarida amaliy qo’llanilgan o’rta umumta’lim maktabi
namunaviy o’quv rejalari maktabni yangilash vazifalariga, o’quv-tarbiyaviy
jarayonni hozirgi zamon talablari asosida tashkil qilishga mos kelmas edi. Bu
o’quv rejasining eng asosiy kamchiligi – uni shakllantirishning haddan tashqari
markazlashtirilishidir , bu esa maktablarning hammasi bir xil bo’lishi, taklif
etilayotgan ta’lim idealining bir xilligiga olib keladi, unda shaxs, jamiyat va
davlatning turli ta’limiy talablari hisobga olinmaydi; ko’p predmetlilik,
o’quvchilarga vazifalar ortiqchalik, og’irlik qiladi va ta’lim mazmunining sun’iy
qisqaligi, aralashligi yuzaga keladi; bu ta’limning texnokratik yo’nalishi uning
insonparvarlik va madaniy, badiiy-yaratuvchilik rolini yo’qotishiga olib keladi.
O’quv rejasining ana shu va boshqa ko’plab kamchiliklari didakt olimlar va
amaliyotchilar tomonidan keskin va haqli ravishda tanqid qilindi.
1991 yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, uzluksiz
ta’lim tizimini takomillashtishrishga kirishildi. Bunday sharoitlarda ta’lim, yangi
demokratik davlat barpo etish, madaniy va ma’naviy tiklanish, demokratik jamiyat
va bozor munosbaatlari shakllanishi, milliy fan va texnikaning rivojlanishini dunyo
standartlari talablari darajasiga ko’tarishning asosi bo’lib qolishi kerak.
Umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuniga talablar
ta’limni rivojlantirish davlat strategiyasi bilan belgilanadi. Bu strategiya
respublikaning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan (1997 yil),
ta’limni tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori
malakali kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy tizimni yaratish hisoblanadi. Ta’lim
mazmunida quyidagi ikki jihat ko’zga tashlanadi: milliylik va umuminsoniylik.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_13.png)
![Hozirgi sharoitda o’rta maktab, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari
uchun ta’lim mazmuni (o’quv rejalari)ni ishlab chiqishda ta’lim mazmunida
quyidagi g’oyalar yetakchi o’rin tutadi:
1) insonparvarlashtirish;
2) integrasiya;
3) standartlashtirish;
4) ko’p bosqichlilik;
5) axborotlashtirish;
6) individuallashtirish;
7) ketma-ketlik.
Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish ta’lim muassasasining o’quvchiga
e’tibor qaratishi, uning shaxsi, xohish-istak va qiziqishlarini hurmat qilishi,
birinchi navbatda o’quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning mustaqil
hayotda o’z yo’llarini topib olishlari uchun sharoit yaratishni ko’zda tutadi.
Insonparvarlashtirish gumanitar va tabiiy fanlarni optimal nisbatlarda bo’lishi,
matematik, biologik, texnik kurslar mazmunini insoniylik haqidagi bilimlar bilan
boyitishni ko’zda tutadi. Ta’lim mazmunida insonparvarlik g’oyalarining aks etishi
o’quvchilarda fikrlash layoqatining shakllanishiga yordam beradi.
Ta’limni insonparvarlashtirish bu ta’lim tizimi va butun ta’lim jarayonini
har bir inson huquqlarini hurmat qilish, pedagoglar o’rtasida o’zaro hurmatga
asoslangan munosabatlarni rivojlantirish, ularning sog’liqlarini saqlash va
mustahkamlash, shaxsiy qadr-qimmatlarining his etishlarini ta’minlash va shaxsiy
imkoniyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ta’limni insonparvar (gumanitar)lashtirish yangi tayanch o’quv rejasining
ikkinchi muhim g’oyasidir. Ta’limni gumanitarlashtirish birinchi navbatda tayanch
o’quv rejasida gumanitar fanlar hajmini oshirishda o’z ifodasini topadi (50 % dan
ko’proq). Bu xususan estetik tarbiyani tashkil etishga o’quv vaqtini ikki barobar
ko’paytirishga imkon beradi. Gumanitarlashtirish – bu ta’limning bosqichi va
turidan qat’iy nazar asosiy ijtimoiy muammo - inson farovonligi muammosini hal
etishga imkon beruvchi ta’lim mazmunini o’zlashtirishga yo’naltirishdir.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_14.png)
![Ta’lim yangi mazmunini ishlab chiqishning uchinchi g’oyasi – ta’limni
differensiyalashtirish . Bu yo’nalish majburiy kurslar bilan birga katta sinflarda
chuqurlashtirilgan va ixtisoslashtirilgan o’qitish, fanlarni tanlash asosida olib
borishni ko’zda tutadi. Sinfda, sinflar o’rtasida hamda turli yoshdagi o’quv
guruhlarida fakultativ kurslarni individual, guruhli mashg’ulotlar hamda
qiziqishlariga ko’ra to’garaklarni rivojlantirish ham ko’zda tutiladi.
Differensasiyalash – bu zamonaviy sharoitda ta’limni rivojlantirish umumiy
yo’nalishi hisoblanadi. Respublikada o’tgan asrning 90-yillarida ta’limni
differensasiyalash maqsadida ixtisoslashtirilgan maktablar va sinflar (fizika,
ximiya, matematika, chet tillarini chuqur o’rganish bilan) liseylar, gimnaziyalar
ochildi.
1997 yilda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi XI sessiyasida
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi ta’lim tizimini rivojlantirishda yangi
bosqich bo’ldi. Davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqib ta’lim
dasturlarining yangi avlodi ishlab chiqildi.
Kurslarni integrasiyalashtirish ta’limning yangi mazmunini ishlab chiqishga
qaratilgan yana bir g’oya o’quvchilarda dunyoni yaxlit tasavvur qilish layoqatini
rivojlantirishda umumlashtiruvchi, dunyoqarashni shakllantirish imkonini beruvchi
integrativ fanlarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Yangi yagona (tayanch) o’quv rejasida integrasiyalash hisobiga o’quv
fanlari soni kamaytirildi, soatlarning umumiy hajmi ixchamlashtirildi. Xususan,
“Tarix” fani umumiy tarix va O’zbekiston xalqlari tarixiga asoslanadi.
Standartlashtirish – bu majburiy o’quv fanlari to’plamini soatlari aniq
belgilangan hajmini belgilash. Ta’lim standartlari yordamida ta’lim muassasalarida
o’quv ishlarining normativlari moslashtiriladi, o’quvchilar bilimlarini
baholashning yagona mezonlari ishlab chiqiladi.
Ko’p bosqichlilik – bu ta’limning har bir bosqichida o’quvchining imkoniyat
va qiziqishlari darajasiga javob bera oladigan bilim darajasiga erishish imkonini
beruvchi ko’p bosqichli ta’lim jarayonini tashkil etishdan iborat. Turli](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_15.png)
![bosqichlarning har birida o’qitishning yakuniy holati ta’limning sifatli
yakunlanganligi hisoblanadi.
Fundamentallashtirish – shaxs (o’quvchi)ni ijtimoiy faoliyatiga nazariy va
amaliy jihatdan tayyorlashni kuchaytirish. Bu yerda maktab bo’lsa ham, lisey,
kollej yoki oliy o’quv yurtining ta’lim tizimi, o’quv rejasi, barcha fanlar bo’yicha
ilmiy-nazariy bilimlarni chuqur va tizimli o’zlashtirishga alohida ahamiyat
beriladi.
Ta’limni axborotlashtirish o’quvchilarni o’qitish jarayonida hisoblash
texnikasi va axborot texnologiyalaridan ommaviy va keng foydalanish bilan
bog’liq bo’ladi. Ta’limni axborotlashtirish oxirgi o’n yillikda keng tarqaldi, buning
boisi shuki, zamonaviy video-radiotexnika va kompyuterlarning ta’lim tizimida
qo’llanilishi mumkin bo’lganligi hamda foydalanish nisbatan oddiyligidir.
Individuallashtirish ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi va o’qituvchilar
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning hamma turlaridan foydalangan holda ularning
individual xususiyatlarini hisobga olish va rivojlantirish demakdir.
Uzluksizlik jamiyat hayotining tez o’zgarib borishi odamni doimiy ravishda
ta’lim olish (mustaqil ta’lim olish)ga undovchi jarayon mohiyatini anglatadi.
Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim mazmunini tanlab olish tamoyil
va mezonlari. Maktab ta’limi mazmunini shakllantirish quyidagi umumiy
tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi:
1. Ta’lim mazmunining barcha elementlari barcha bosqichlarda jamiyat, fan,
madaniyat va shaxs rivojlanishi talablariga mos bo’lishi tamoyili . Bu tamoyil
ta’lim mazmuniga an’anaviy bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar bilan birga
jamiyatning rivojlanganligi, ilmiy bilim, madaniy hayot darajasi va shaxsning
rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiruvchi fanlarni kiritishni talab etadi.
2. Ta’limning yagona mazmunli va prosessual tomoni tamoyili. Bu tamoyil
ta’lim mazmunini tanlashda bir tomonlama ilmiy yo’nalishni rad etadi. U aniq bir
o’quv jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq pedagogik haqiqatni hisobga olishni
ko’zda tutadi. Bu umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim mazmunini
loyihalashtirishda uni berish va o’zlashtirish tamoyillari hamda texnologiyasi,](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_16.png)
![o’zlashtirish darajasi va u bilan bog’liq harakatlarni hisobga olish kerakligini
anglatadi.
3. Ta’lim mazmunining yaxlit tuzilishi tamoyili . Bu tamoyil ta’lim
tizimining turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o’quv fani, o’quv
materiali, pedagogik faoliyat, o’quvchi shaxsi kabi tashkil etuvchilarining o’zaro
mosligini ko’zda tutadi.
Oxirgi yillarda ta’lim mazmunini tanlash gumanitarlashtirish va
fundamentallashtirish kabi tamoyillar yetakchi o’rin egallamoqda. Bu umumiy
o’rta va o’rta maxsus ta’lim shaxsning insonparvarlik madaniyatini
shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lishini anglatadi. Insonparvarlik madaniyati
birinchi navbatda bilim, hissiyotlar madaniyati, muomala va ijodiy harakatlar
uyg’unligidir.
4. Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili . Bu tamoyil birinchi
navbatda o’quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va
amaliy o’zlashtirishlari uchun sharoitlar yaratish bilan bog’liqdir. Buning uchun
gumanitar g’oyalar umumiy ta’lim mazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o’z
navbatida gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarning o’zaro bog’liqligi va o’zaro
munosabatlari tamoyilining o’zgartirilishini talab etadi, uning asosini shaxsga
e’tibor qaratish tashkil etishi zarur.
5. Ta’lim mazmunini fundamentallashtirish tamoyili ta’limni
gumanitarlashtirishdagi to’siqlarni yo’qotishga imkon beradi (an’anaviy
pedagogikada uni ilmiylik, tushunarlilik va tarixiylik tamoyili sifatida qaraladi). U
gumanitar va tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o’rnatish va
fanlararo aloqalarni o’quvchilarning idrok etish va amaliy faoliyat metodologiyasi
mohiyatini anglab yetishlariga tayanishni talab etadi.
6. Ta’lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili , bu tamoyil ta’lim mazmunini
o’sib boruvchi yo’nalishda rejalashtirishdan iborat bo’lishini anglatadi, bunda
birinchi navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi.
7. Ta’limning mazmuni muntazamligi tamoyili , ushbu tamoyil
o’rganilayotgan bilimlar va shakllantirilayotgan malakalarni yagona tizimdagi](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_17.png)
![o’rni, umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim, barcha o’quv kurslari va yaxlit
mazmunning bir-biriga hamda umuminsoniy, milliy madaniyat tizimiga kiruvchi
tizim sifatida ko’rishni ko’zda tutadi.
8. Ta’lim mazmunining o’quvchilar yoshlari imkoniyatlariga mosligi
tamoyili o’quvchilarning yosh darajasi va tayyorgarligini ko’zda tutadi. Ularga
o’zlashtirish uchun u yoki bu bilimlar va malakalar tizimi o’zlashtirish uchun taklif
etiladi.
Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’limning mazmunini shakllantirish ko’rib
chiqilgan tamoyillarini zamonaviy o’rta maktablar va akademik liseylari uchun
tanlab olish quyidagi mezonlar bo’yicha amalga oshiriladi:
- erkin fikrlovchi shaxsning rivojlanishi va uning madaniyatini shakllantirish
masalalari mazmunini yaxlit aks ettirish;
- ilmiy va amaliy ahamiyati;
- ta’lim mazmunining murakkabligi, o’quvchilar imkoniyatlarining mavjud
o’quv dasturlariga mosligi;
- ta’lim hajmining uni o’rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi;
- maktab hamda liseylar bazasining zamonaviy talablarga javob berishi;
- umumiy o’rta ta’lim mazmunini qurishda xalqaro tajribalarni hisobga olish.
Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar. Ilmiy pedagogik
adabiyotlarda ta’lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi
ko’rsatiladi:
1) umumiy nazariy bosqich;
2) o’quv bosqichi;
3) o’quv materialini o’zlashtirish bosqichi, ya ’ni, ta’lim mazmunining o’quv
rejasi, o’quv dasturi va darsliklar kabi me’yoriy hujjatlarda o’z ifodasini topishi.
Umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuni davlat ta’lim
standarti, o’quv rejalari mazmunida namoyon bo’ladi.
Davlat ta’lim standarti. Ta’lim mazmunining rivojlanishida ko’zga
tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_18.png)
![miqyosida yagona qoidalar va talablar o’rnatilishi) hisoblanadi.
Standartlashtirishda quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega:
1) turli ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning umumiy o’rta, o’rta
maxsus, kasb-hunar bilimlar hajmining bir xillik darajasini ta’minlovchi
mamlakatda yagona pedagogik muhitni yaratish zarurligi;
2) O’zbekistonning jahon hamjamiyati tizimiga kirishi natijasida xalqaro ta’lim
amaliyotida umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmunini
rivojlanishi tendensiyalarining hisobga olinishi.
Davlat ta’lim standarti:
1) ta’lim olish shaklidan qat’iy nazar bitiruvchilar erishishlari kerak bo’lgan
ta’lim darajasini belgilovchi asosiy hujjat;
2) o’quv fani bo’yicha yakuniy ta’limning yakuniy natijalarini belgilovchi
asosiy hujjat;
3) ta’lim dasturlari mazmunining minimumi, o’quvchilar tomonidan
bajariladigan o’quv ishlarining maksimal hajmi, shuningdek, bitiruvchilarning
tayyorgarlik darajalariga qo’yiluvchi talablarni belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni bilan bir
qatorda ta’lim standarti asosiy me’yoriy hujjat hisoblanadi. «Standart» ingliz
tilidan tarjima qilinganda «me’yor», «namuna», «andoza», «model» ma’nolarini
anglatadi. Standart yordamida respublika miqyosidagi turli ta’lim muassasalarida
ta’limning barqarorlik darajasini ta’minlashga erishiladi, o’quv ishlari
normativlari moslashtiriladi, o’quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari
ishlab chiqiladi. O’quvchi davlat tomonidan belgilangan ta’lim standarti bilan
cheklanishlari mumkin, yoki bilimlarni yanada chuqurroq egallab olish maqsadida
mustaqil shug’ullanish imkoniyatiga ega. Uning uchun qiyin bo’lgan yoki qiziqarli
bo’lmagan fanni o’rganishda o’quvchiga standartga kiritilgan normativ minimum
bilan cheklanish imkoniyati beriladi.
Ushbu holatda o’quvchi o’ziga mos keladigan ta’lim yo’lini anglagan holda
va mustaqil tanlab, o’z qiziqishlari, istagi, qobiliyatlari va intilishlarini amalga
oshirishga imkoniyatga ega bo’ladi. Shakli va mazmuni bo’yicha tushunarli ifoda](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_19.png)
![etilgan standart talablari oldindan o’quvchilarga va ularning ota-onalariga
yetkaziladi.
Ta’limni standartlashtirish dunyoning rivojlangan mamlakatlarida
allaqachon o’quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish, ta’lim ma’lum darajasini
belgilab bilan amalga oshiriladi. Ammo “standart” termini o’zi ta’limga nisbatan
yaqin davrlardan qo’llanila boshlangan. Davlat ta’lim standartlari ta’lim sifatini
oshirishga imkon beradi. Ular ta’lim mazmuni minimal hajmini qayd etish va
ta’lim darajasining quyi chegarasini belgilab beradi.
Ta’lim standartini kiritishdan avval bunday majburiy qoidalar mavjud emas
edi. O’zlashtirishning aniq belgilangan chegaralari yo’qligi XX asrning 80-
yillarida ko’pchilik bitiruvchilarining haqiqiy bilim darajalari juda past bo’lishiga
olib keldi.
Davlat ta’lim standartlarini yaratish bo’yicha ishlar O’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunini (1992 yil) qabul qilingandan
keyin boshlandi. Mazkur hujjatning 6-bandida jahon ta’limi amaliyoti me’yorlariga
mos keluvchi davlat ta’lim standartlarini yaratish zarurligi ta’kidlab o’tiladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning IX sessiyasida (1997 yil) O’zbekiston
Respublikasining yangi tahriridagi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni qabul
qilingandan so’ng ta’lim dasturlari yangi avlodi yaratildi. Jahon amaliyoti tajribasi
asosida yaratilgan ta’lim standartlari har bir fan bo’yicha o’zlashtirilishi zarur
bo’lgan bilimlarning minimal darajasini belgilashga imkon berdi.
Davlat ta’lim standartlari tarkibiy tuzilishiga ko’ra quyidagilardan iboratdir:
1.Ta’limning yangi yoki aniqlashtirilgan maqsadlari, fanning o’rganish
obyektlari va asosiy mazmunli yo’nalishlari ko’zda tutiladigan o’quv fanining
umumiy ta’rifi.
2. O’quv fanining mazmuni, tayanch (invariant) darajasini tasvirlash.
3. Ta’limning majburiy natijalarini ifodalash, ya’ni o’quvchilarning o’quv
tayyorgarliklari zarur bo’lgan minimal darajasiga talablar.
4. Bilim, ko’nikma va malakalarga qo’yiluvchi talablar, bu ularning majburiy
tayyorgarliklari darajasining “o’lchamidir”, ya’ni, tekshirish ishlari, testlar va](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_20.png)
![alohida topshiriqlarni bajarishlariga qarab o’quvchilar tomonidan talablarning
majburiy darajasiga erishilganligi haqida fikr yuritish mumkin bo’ladi.
O’quv rejalari quyidagilardan iborat: tayanch, namunaviy va maktab o’quv
rejasi.
Umumiy o’rta hamda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
(akademik lisey va kasb-hunar kollejlari) uchun tayanch o’quv rejasi davlat ta’lim
standartining tashkiliy qismi hisoblangan asosiy me’yoriy hujjat bo’lib, u
namunaviy va amaliy o’quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo’lib xizmat
qiladi. Tayanch o’quv rejasi davlat ta’lim standarti tarkibiy qismi sifatida
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Maktab, akademik lisey va kasb-hunar kollejlarining namunaviy o’quv
rejalari tayanch o’quv rejasi asosida tuziladi va O’zbekiston Respublikasi Xalq
ta’limi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi. Bu
reja uzoq muddatga mo’ljallab tuziladi va uning asosida mavjud sharoitlarni
hisobga olib ishchi o’quv rejalari ishlab chiqiladi.
O’quv rejasi – me’yoriy hujjat hisoblanib quyidagilarni belgilaydi:
- o’quv yili, chorak (semestr)lar va ta’tillarning davomiyligi;
- ushbu ta’lim muassasasida o’rganiladigan o’quv fanlari tartibi;
- o’qish yillari bo’yicha fanlarni taqsimlash;
- har bir fan bo’yicha yaxlit ta’lim davri va har bir sinf (kurs)da fanlarni
o’rganishga ajratilgan soatlar hajmi;
- har bir fanni o’rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajmi;
- praktikumlar, ishlab chiqarish va pedagogik amaliyotlar hamda shu
kabilarning davomiyligi.
O’quv rejasida, yana shuningdek , aniq bir o’quv muassasi xususiyatlarini
aks ettiruvchi, o’quvchilarning erkin tanlovi bo’yicha fakultativ va majburiy
mashg’ulotlar aks ettiriladi.
O’quv dasturi – muayyan o’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalar
mazmuni, umumiy vaqtni muhim bilimlarni o’rganilishi bo’yicha taqsimlash,](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_21.png)
![mavzularning ketma-ketligini belgilash hamda ularning o’rganilish darajasini
yorituvchi me’yoriy hujjat.
Dasturda o’quv materialining ta’limning har bir yili va har bir sinf, kurs
bo’yicha taqsimlanishi tuzilishi asoslab berilgan. Dasturda ko’rsatilgan bilim,
malaka va ko’nikmalarni o’quvchilar tomonidan to’la o’zlashtirilishi o’qitish
jarayoni muvaffaqiyatliligi va samaraliligi mezonlaridan biri hisoblanadi.
O’quv dasturlari namunaviy, ishchi va mualliflik bo’lishi mumkin.
Namunaviy o’quv dasturi u yoki bu ta’lim sohasiga nisbatan davlat ta’lim
standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. O’quv dasturlari quyidagilardan
iborat bo’ladi:
- ushbu fanni o’rganish maqsadlari, o’quvchilarning bilim va malakalariga
asosiy talablar, o’qitish tavsiya etiladigan shakl va metodlari haqidagi tushuntirish
xati;
- o’rganilayotgan materialning tematik mazmuni;
- kursning alohida savollarini o’rganishga o’qituvchi sarflaydigan taxminiy
soatlari hajmi;
- dunyoqarashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro’yxati;
- fanlararo va kurslararo bog’liqlikni amalga oshirish bo’yicha ko’rsatmalar;
- o’quv uskunalari va ko’rgazmali qo’llanmalar ro’yxati;
- tavsiya etiladigan adabiyotlar.
Namunaviy o’quv dasturlari Xalq ta’limi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim
Vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega bo’ladi.
Namunaviy dastur asosida maktab, akademik lisey pedagogik kengashi tomnidan
ishchi o’quv dasturlari ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli
ravishda ishchi dasturda regional komponenti ta’riflanadi, o’quv jarayonini
metodik, informasion, texnik ta’minlash imkoniyati, o’quvchilarning tayyorgarligi
darajasi hisobga olinadi.
Mualliflik o’quv dasturlari davlat standarti talablarini hisobga olgan holda
o’quv fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo’lishi, u yoki bu nazariyalarni
o’rganishga mualliflik yondashuvi, o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarga](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_22.png)
![nisbatan mualliflik nuqtai nazarini aks ettirishi lozim. Bunday dasturlar ushbu fan
sohasida pedagog, psixolog, metodistlarning tashqi resenziyalariga ega bo’lishi
kerak va ular mavjud bo’lganida maktab, akademik lisey hamda kasb-hunar
kollejlarining Pedagogik Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Mualliflik o’quv
dasturlari o’quvchilarning erkin tanlovi bo’yicha (majburiy va fakultativ) kurslar
tashkil etishda keng foydalaniladi.
O’quv fani ta’lim muassasalarida o’quvchilarning yosh, idrok etish
imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi bo’yicha umumiy yoki
mutaxassislik bilimlarini berish, ko’nikma va malakalarni shakllantirishni
ta’minlovchi manbadir.
O’quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy
belgilanmaydi, balki ijtimoiy hodisa sifatida ta’limning tarixiy rivojlanishi
davomida ishlab chiqiladi. O’rta maktab, akademik lisey va kasb-hunar kolleji
o’quv fanlarini ilmiy bilimning umumiy tuzilishiga mos ravishda shakllantirish
kerak deb hisoblovchi nuqtai nazar eng keng tarqalgan va tan olingan hisoblanadi.
Ta’lim mazmuni va o’quv dasturlari o’quv adabiyotlarida loyihalashtiriladi .
Bunday adabiyotlar sirasiga darsliklar va o’quv qo’llanmalari kiradi.
O’quv adabiyotlari orasida darslik alohida o’rin tutadi. Darslik muayyan
o’quv fani bo’yicha ta’lim maqsadi, o’quv dasturi va didaktik talablarga muvofiq
belgilangan ilmiy bilimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni beruvchi manba bo’lib, u
mazmuni va tuzilishiga ko’ra fan bo’yicha yaratilgan o’quv dasturiga mos keladi.
Namunaviy o’quv dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda
Respublika Xalq ta’limi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirliklari tomonidan
barcha maktablar, akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etiladi.
G’oyaviy va metodik jihatdan mukammal bo’lgan darslik ta’lim mazmuniga
qo’yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, o’quvchilar uchun qiziqarli, iloji
boricha qisqa, tushunarli, ko’rgazmalilik nuqati nazaridan estetik xususiyatga ega
bo’lishi kerak.
Darslik bir vaqtning o’zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy tuzilmaga ega
bo’lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko’ra mustahkam asosga ega, mobilligiga](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_23.png)
![ko’ra ega asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda yangi bilimlarni tezlikda kiritish
imkoniyatini namoyon etadi. Ularga qo’yiladigan talablar turli-tuman va qarama-
qarshi bo’lib, mukammal darsliklarning yetishmovchiligi doimo his etiladi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu
sababli o’qituvchilar va o’quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish
imkoniyatiga egalar.
Darslik o’quvchilarning ta’lim jarayonida ongli ravishda va faol ishtirok
etishlari, o’quv materialini to’la o’zlashtirishlarini ta’minlashi kerak. Ana shu
masalalarni hal etish yo’lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) motivasion vazifa - bu vazifa o’quvchilarni ushbu fanni o’rganishga
yo’naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi
rag’bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat;
2) axborot vazifasi o’quvchilarga axborotlarni yetkazish, samarali usullar
yordamida ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi;
3) nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi – ta’lim jarayoni, uning natijalarini
tekshirish, o’quvchilarda o’zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo’lgan
ko’nikma, malakalarni shakllantirish uchun o’rganish mashqlarini tavsiya etishni
nazarda tutadi.
4) muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta’limning
boshqa vositalari (xaritalar, ko’rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb
etishni ifodalaydi;
5) rivojlantiruvchi –tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining o’quvchilarga
ma’naviy-axloqiy ta’sir ko’rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida ulardan
mehnatsevarlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi sifatlarni shakllantirishdan
iborat;
6) o’qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur
bo’lgan konpekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko’rsatish, mantiqiy
eslab qolish kabi malaka va ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida
ko’zga tashlanadi.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_24.png)
![Ta’lim mazmuni o’quv materiali darajasida darsliklar bilan bir qatorda
turli xil o’quv qo’llanmalari : adabiyot va tarix xrestomatiyalari, spravochniklar,
matematika, fizika, ximiya bo’yicha masalalar to’plamlari, georafiya, biologiya
bo’yicha atlaslar, til bo’yicha mashqlar to’plamlari va boshqalarda ochib beriladi.
O’quv qo’llanmalari darslikning ba’zi tomonlarini kengaytiradi va aniq masalalarni
hal etish maqsadiga ega bo’ladi (axborot, mashq qilish, tekshirish).](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_25.png)
![Adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, Sharq nashriyot-
matbaa konserni, 1997.
2. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, Sharq
nashriyot-matbaa konserni, 1997.
3. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.
- Toshkent, Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997.
4. Podlasy I.P. Pedagogika. Novy kurs. V 2 kn. Kn. 1. – Moskva, Vlados,
1999.](/data/documents/a246abb7-33d5-4644-8c82-a126e1f1c55c/page_26.png)
TA’LIM MAZMUNI R E J A : 1. Ta’lim tushunchasining mazmuni, mohiyati va tarixiy xususiyatlari. 2. Ta’lim turlari va ko’rinishlari. 3. Ta’lim nazariya (konsepsiya)lari mazmuni. 4. Ta’lim mazmunini belgilovchi hujjatlar.
T a’lim o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish, ularning amaliy ko’nikma, malakalari va dunyoqarashini shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, ushbu tushuncha negizida shaxsning tanqidiy fikrlashi, yaratishi, borliqda sodir bo’layotgan hodisalarni o’zaro aloqadorlik nuqtai nazaridan baholay olishi ham aks etadi. Ta’lim tushunchasi, shuningdek, ajdodlar tomonidan to’plangan ijtimoiy ahamiyatli tajribalarining avlodlarga doimiy uzatilishini ta’minlovchi tizimli jarayoni ham sanaladi.. Shaxsni ijtimoiylashtirish uni jamiyat tomonidan tan olingan xulq-atvor me’yorlari, bilim hamda qadriyatlar tizimini o’zlashtirishdan iborat ijtimoiy hayotga jalb etish jarayonidir. Ta’lim mazmuni tizimlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalar, qarashlar, ishonchlar to’plami, o’quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida erishilgan amaliy tayyorgarlikning ma’lum darajasi bilan belgilanadi. Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan bilim lar muhim ijtimoiy qadriyat ham sanaladi. U individning ijtimoiylashishi, odamning sosium (ijtimoiy muhit)ga kirishiga yordam beradi. O’tgan asrda ta’lim mazmunini siyosiylashtirishga urinishga qaratilgan harakatlarning yuzaga kelganligi uning mazmunini belgilashda ekstensiv yondashish (miqdoriy – sonini ko’paytirish) yetakchi o’rin egalladi. Natijada ta’lim mazmuni o’quv fanlari sonining doimiy ortib borish hisobiga kengaytirildi, ta’lim jarayonida tayyor bilimlarni berish asosida o’quvchilarda bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirishga e’tibor qaratilib, o’quvchi shaxsini rivojlantirish masalasi o’z yechimini topmadi. So’nggi yillarda ta’limni insonparvarlashtirish yo’lida ta’lim mazmunini aniqlashda shaxsga-yo’naltirilgan yondashuv asosiy o’rinni egallay boshladi. Bunday yondoshish V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin (Rossiya); M.Ochilova, N.N.Azizxo’jayeva, N.Sayidahmedov, F.R.Yuzlikayev (O’zbekiston)larning ishlarida o’z aksini topdi. Masalan, V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lernerlar ta’lim mazmuni deganda shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlovchi pedagogik bilim, ko’nikma va
malakalar to’plami, ijodiy faoliyat tajribasi hamda emosional-irodaviy munosabat tajribasini tushunadilar. Demak, shaxsga yo’naltirilgan yondoshishga muvofiq ta’lim mazmuni mohiyatini aniqlashda asosiy qadriyat bilim emas, balki odamning o’zi hisoblanadi. Bunday yondoshuv shaxsning ta’lim olish, ma’naviy, madaniy va hayotiy talab-ehtiyojlarini qondirish, rivojlanayotgan shaxsga nisbatan samimiy munosabatida bo’lishi ta’lim mazmunini erkin tanlash imkonini beradi. An’anaviy pedagogika deyarli faqat odamning ijtimoiy mohiyatini tan olganligi bois, ta’limning maqsadi insonning jamiyat a’zosi sifatida rivojlanishi, unda ijtimoiy ahamiyatli sifatlarining shakllanishi hisoblanadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida ta’lim jamiyat va davlatning ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e’lon qilindi. Ta’limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: - aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma’naviy sog’lom avlodni tarbiyalash; - o’quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadigan bilimlar tizimini o’zlashtirilishini ta’minlash; - ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi; - yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi, insoniy qadr-qimmat, demokratik o’zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, o’z harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish. Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bo’ladi. Ular o’quv fanlari mazmunida uyg’unlashtiriladi. Ta’lim turlari va ko’rinishlari. Yevropa va Sharq, Osiyo va Amerika mamlakatlarida ta’lim turlari tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Birinchi
turi mifologik ta’lim bo’lib, unda dunyoning mohiyati ertak, afsona, doston, qissa hamda qo’shiqlar shaklida o’rganilgan. Keyingi tarixiy turi sxolastik ta’lim bo’lgan. Uning mohiyatiga ko’ra ta’limda matn madaniyati va yer, osmon haqidagi bilimlar so’z bilan ifodalanib, xotira va irodani mashq qildirish asosida yosh avlodga inson mavjudligi va u tomonidan tashkil etiladigan faoliyat mazmuni haqida bilimlar berilgan, savodxonlik va nutq madaniyatiga o’rgatilgan. Ta’limning uchinchi tarixiy turi - ma’rifatparvarlik bo’lib, u dunyoviy bilimlar yaratilgan davrda yuzaga kelgan. XX asrdan boshlab esa turli ta’lim paradigma (model)lari, turlari va ko’rinishlarining rivojlanish jarayoni kuzatildi. Bugungi kunda asoslariga ko’ra ta’limning quyidagi turlari, ko’rinishlari mavjud: - ilmiy bilimlarni o’zlashtirishi turi va sifatiga ko’ra (biologik, matematik, fizik, iqtisodiy, filologik ta’lim va shu kabi); - ustuvor mazmunga ko’ra ( nazariy va amaliy, gumanitar va boshqalar); - ijtimoiy faoliyatlarni egallashi turi va mahoratiga ko’ra (musiqiy, badiiy, texnik, texnologik, pedagogik-tibbiy ta’lim va shu kabilar); - madaniy qadriyatlarni o’zlashtirishiga ko’ra (an’anaviy ta’lim, badiiy- estetik, diniy ta’lim va boshqalar); - kishilik jamiyatining madaniy qadriyatlarni o’zlashtirish ko’lamiga ko’ra (milliy, yevropa, xalqaro, global ta’lim va boshqalar); - ta’lim tizimi turiga ko’ra (universitet, akademik, gimnaziya, lisey ta’limi va boshqalar); - ta’lim mazmuni yo’nalishining ustuvorligiga ko’ra (formal va moddiy, ilmiy va elementar, gumanitar va tabiiy fanlar, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar, oliy va boshqalar); - ta’lim darajasiga ko’ra (boshlang’ich, to’liqsiz o’rta, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta’lim. Ta’limning tarixiy xususiyatlari. Ta’lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi
ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta’lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta’siri ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta’lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funksiyalari ko’lamini oshishini ta’minlaydi. Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta’lim mazmuni yo’nalishlarni belgilab keladi. O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari – madrasalar ta’lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kelganligi qayd etiladi. O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikh (musulmon qonunchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma’naviy tarbiya; 5) hunarga o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda Uyg’onish davrida (IX-X asr) ta’limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g’oyalarga asoslangan edi deyishga imkon beradi.