Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining mazmuni va mohiyati
![Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining mazmuni va mohiyati
Reja:
1. Ta’limning metodologik asoslari.
2. Zamonaviy didaktika konsepsiyasi.
3. Sharq mutafakkirlarining didaktika haqidagi fikrlari.](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_1.png)
![Ta’lim va o’qitish mazmunining nazariy masalalarini, uning shakli va
uslublarini pedagogikaning bir qismi bo`lgan didaktika o`rganadi.
Umuman pedagogika singari didaktika hm rivojlanadi. Uning
rivorlanishiga Yan Amos Kamenskiy hissa qo`shdi. Uning “Buyuk
didaktika” asari o`qitishni rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatdi.
Boshlang`ich ta’lim didaktikaning asoslari Shvetsariya pedagogi
I.G.Pestolotsi asarlarida ishlab chiqilgan. Bulardan tashqari rus
didaktikasining atoqli namoyondasi K.D.Ushinskiy bo`lgan. U ham o`qitish
masalalarini chuqur psixologik asosini yaratdi. O`zbek xalqi orasida ham
H.H.Niyoziy, A.Avloniy kabi pedagoglar yetishib chiqdi.
Ular ham o`zbek xalq maktablarini ochish, o`quvchilarga darsliklar yozish
kabi ishlarni davom ettirdilar.
Didaktikaga asoslangan holda biz o`quvchilarga bilim beramiz. Ta’lim
jarayonida turli usullardan foydalanamiz. Dars turini to`g`ri va muvaffaqiyatli
o`tish uslubini ham to`g`ri tanlasak dars yaxshi natija beradi. Har bir darsni
ko`rgazmali va texnika vositalari bilan o`tkazish joizdir. Shundagina dars
bilimga boy o`tadi. O`qituvchi izlanuvchan bo`lishi, darslarni rang-barang
usulda o’tishi kerak.Dars qiziqarli o`tishi uchun faqat ko`rgazma qurollardan
foydalanib qolmay, o`yin elementlaridan, dars davomida harakatli
daqiqalardan foydalanish lozim.
O`yin elementlaridan nafaqat darsda, balki darsdan tashqari ishlarda
konferensiya darslarida foydalanish mumkin. Bu albatta boshlang`ich sinf
o`quvchilariga mo`ljallangan. Ular bu yoshda o`yinqaroq, tez zerikuvchan,
diqqati tarqoq bo`ladi. O`yin orqali ularni darsga, mavzuga jalb qila olishimiz
mumkin.
Boshlang`ich sinf o`quvchilari yosh bo`lgani uchun ularga sodda tilda
tushunarli holda bilim berish va darslarda o`yin elementlaridan foydalanish
lozim. Bola hayotining asosiy qismi o`yin bilan o`tadi. O`yinlar faqat](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_2.png)
![didaktik vosita bo`lmay, bola hayotining asosiy shaklidir. Shuning uchun biz
o`yinning nozik tomonlarini egallamay turib, o`yin faoliyatini boshqarishini
o`rganmay turib oldimizda turgan mas’uliyatli vositalarni hal qila olmaymiz.
Insonning faoliyatida o‘qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Ta’lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga ega bo‘lganda ham va asosan
tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo‘lganda ham
shunday bo‘lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq muntazam va
rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo‘lganida ham
shunday bo‘lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va
o‘rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o‘z nazariyasiga ega
bo‘lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o‘zgarishlar olib keldi:
aynan o‘sha paytda ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik
faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi.
Didaktika (ta’lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» “o‘rgatuvchi”,
«didasko» esa – “o‘rganuvchi” ma’nosini bildiradi) ta’limning nazariy
jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o‘qituvchi
va o‘quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari,
natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo‘llari va hokazo muammolar)ni
o‘rganuvchi fan.
Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670
yillar) “Buyuk didaktika” (1657 yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Lekin
Komenskiy “didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash ham”, deb
ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim masalalari:
ta’lim mazmuni, ta’limning ko‘rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari,
sinf-dars tizimi borasida so‘z yuritadi.
Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi.](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_3.png)
![Pedagogika fani ta’lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi
asosida o‘rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish
uchun didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib
ko‘rsatadilar.
Hozirgi davrda didaktika o‘qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy
shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi.
Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar
bo‘yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud.
Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni
o‘rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir
o‘qituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda
faoliyatni tashkil etishi zarur.
Didaktika predmetini aniqlash bo‘yicha turli qarashlar ilgari surilgan.
Qarashlarning turlicha bo‘lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini
aniq ajratilmaganligi bilan bog‘liq.
Ko‘pchilik olimlar ta’lim oby’ekt deb o‘qitish jarayonining maqsadi,
mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko‘rsatadilar.
Didaktika ta’limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e’tirof etadi.
Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy
faoliyatini tashkil etishda o‘qituvchi - o‘quvchi, o‘quvchi – o‘quv materiali,
o‘quvchi - boshqa o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi.
Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy
hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda
o‘quvchining o‘quv materialiga bo‘lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni
o‘rganish munosabatini asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan
ko‘p.
Darhaqiqat, o‘qish, o‘rganishi ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir.
Ta’limga psixologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_4.png)
![ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy
tajribani berish, o‘rgatish nuqtai nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy
sanaluvchi munosabat – ikki shaxs (o‘quvchi va o‘qituvchi) o‘rtasidagi
munosabatlar ye takchi o‘rin egallashi lozim ekanligi anglanadi.
Didaktika predmetini mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash
ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o‘rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning
tarbiyaviy vazifalari o‘quvchining bilimni o‘zlashtirishlarini ta’minlabgina
qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy
sifatlarni o‘zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-
sharoitni yaratishdan iborat.
Didaktikaga ta’limning mazmunli va jarayonli jihatlarini birgalikda
o‘rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish
masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o‘rganish
ob’ekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish ob’ekti
sifatida qaraydi.
Umumiy didaktikaning predmeti dars o‘tish (o‘qituvchi faoliyati) va bilim
olish (o‘quvchining o‘rganish faoliyati)ning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi
hisoblanadi.
Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat:
- ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va
tushuntirish;
- ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va
texnologiyalarini ishlab chiqish;
- ta’lim jarayoni uchun xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash,
omillarini tahlil qilish va ta’riflash.
Didaktika nazariy va bir vaqtning o‘zida me’yoriy-amaliy fan.
Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_5.png)
![o‘rganish, uning turli jihatlari o‘rtasidagi bog‘liqliklar, ularning mohiyatini
ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir.
O‘zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo‘naltirish, ta’limini
jamiyat tomonidan qo‘yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq
takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim
tamoyillari, ta’lim metod va vositalarini qo‘llash me’yorlarini aniqlash
asosida didaktika amaliy-me’yoriy hamda tashkiliy-texnologik vazifani
bajaradi.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi.
Muayyan fanga xos bo‘lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy
taraqqiyot jarayonida to‘plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy
tushunchalar ikki asosiy guruhga ajratiladi:
1) falsafiy tushunchalar;
2) xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangagina xos bo‘lgan tushunchalar.
Didaktika uchun “umumiy va alohida”, “mohiyati va hodisa”, “qarama-
qarshilik”, “bog‘liqlik” kabi falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga
ega. Didaktikada qo‘llaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida “tizim”,
“tuzilma”, “vazifa”, “element” kabilar alohida o‘rin tutadi. Pedagogikaga xos
didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi:
1) ta’lim - o‘quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini
o‘stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo‘naltirilgan jarayon;
2) dars – bevosita o‘qituvchi rahbarligida muayyan o‘quvchilar guruhi bilan
olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli;
3) bilim olish – idrok etish, o‘rganish, mashq qilish va muayyan tajriba
asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko‘nikma, malakalarining
mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_6.png)
![4) ta’lim jarayoni – o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi
hamda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon.
5) o‘quv fani – ta’lim muassasalarida o‘qitilishi yo‘lga qo‘yilgan hamda
o‘zida muayyan fan sohasi bo‘yicha umumiy yoki mutaxassislik bilim
asoslarini jamlagan manba.
6) ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan
hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo‘yicha o‘zlashtirilishi nazarda
tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati.
Didaktikada “idrok etish”, “o‘zlashtirishi”, “mahorat”, “rivojlanish” va
boshqalar (psixologiya) hamda “boshqarish”, “qayta aloqa” (kibernetika)
kabi turdosh fanlarga xos bo‘lgan tushunchalar ham qo‘llaniladi.
Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va
to‘ldirilib borilmoqda.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars, bilim
olish, ta’lim, bilim, ko‘nikma, malaka, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni,
ta’lim jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari,
metodlari va vositalari, ta’lim natijasi.
So‘nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta’limning didaktik
tizimi va ta’lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari
surilmoqda.
1) bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar
ko‘rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar
majmui;
2) bilim olish – idrok etish, o‘rganish, mashq qilish va muayyan tajriba
asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko‘nikma, malakalarining
mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;
3) ko‘nikma – olingan bilimlarga asoslanib qo‘yilgan vazifalar va shartlarga
binoan bajariladigan harakatlar yig‘indisi;](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_7.png)
![4) malaka – ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi;
5) ta’lim – o‘quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini
o‘stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo‘naltirilgan jarayon;
6) ta’lim metodlari – ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini
ta’minlovchi usullar majmui;
7) ta’lim mazmuni – shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama
rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga
tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati;
8) ta’lim vositalari – ta’lim samaradorligini ta’minlovchi ob’ektiv (darslik,
o‘quv qo‘llanmalari, o‘quv qurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm,
chizma, dioproyektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio,
kompyuter va boshqalar) va sub’ektiv (o‘qituvchining nutqi, namunasi,
muayyan shaxs hayoti va faoliyatiga oid misollar va hokazolar) omillar;
9) ta’lim jarayoni – o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi
hamda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon;
10) ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan
hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo‘yicha o‘zlashtirilishi nazarda
tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati;
11) ta’lim maqsadi (o‘qish, bilim olish maqsadi) – ta’limning aniq
yo‘nalishini belgilab beruvchi yetakchi g‘oya;
12) ta’lim natijasi (ta’lim mahsuli) – ta’lim yakunining mohiyatini qayd
etuvchi tushuncha; o‘quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga
oshirish darajasi;
13) ta’limni boshqarish – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo‘lga qo‘yish,
boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash;](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_8.png)
![14) ta’lim tizimi – yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish yo‘lida davlat
tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi o‘quv-tarbiya
muassasalari majmui.
Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta’lim
jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat hollarda didaktik
tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi.
Didaktik tizim (yunoncha «systema» – yaxlit qismlardan tashkil topgan,
birlashtirish) – ma’lum mezonlari asosida ta’lim jarayoning yaxlit holatini
belgilash, ajratib ko‘rsatish demakdir. U ta’limning maqsadi, tamoyillari,
mazmuni, shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan
tuzilmalarning ichki yaxlitligini ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik
konsepsiya (tizim)larni umumlashtirib quyidagi guruhlarga ajratadilar:
1) an’anaviy;
2) progressiv;
3) zamonaviy.
Ta’lim nazariyasida Ya.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning
didaktik konsepsiyalari muhim ahamiyatga ega.
An’anaviy didaktik tizimning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va
pedagog I.F.Gerbart (1776-1841 yillar) nomi bilan bog‘liq. U
Ya.A.Komenskiyning sinf-dars an’anaviy tizimini tanqidiy nuqati nazardan
qayta asoslab, etika va psixologiyaning nazariy yutuqlariga tayangan holda
ta’lim tizimini yaratdi.
I.F.Gerbart ta’lim tizimining asosiy belgisi quyidagilardan iborat.
o‘quvchilarning intellektual rivojlanishini ta’minlash maktabning asosiy
vazifasi; bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir.
Progressiv (pedotsentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy
rol o‘ynashini e’tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi,
G.Kershteynning mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi.](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_9.png)
![Zamonaviy didaktik tizim . XX asrning 50-yillarida psixolog va pedagog
B.Skinner qismlarga bo‘lingan axborotlarni yetkazish, bu jarayonni
muntazam nazorat qilish asosida materialni o‘zlashtirishda samaradorlikka
erishish g‘oyasini ilgari suradi. Mazkur g‘oya keyinchalik dasturiy ta’lim deb
ataladi. Keyinchalik N.Krauder nazorat natijalariga qarab o‘quvchiga
mustaqil ishlash uchun turli materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan
dasturlarni yaratdi.
D.Dyuining nazariy g‘oyalari muammoli ta’limning asosi bo‘lib qoldi.
Bugungi kunda muammoli ta’lim deb nomlanuvchi, ushbu g‘oya o‘qituvchi
rahbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda
o‘quvchilarning faollik va mustaqilliklarini ta’minlashga erishishni nazarda
tutadi. Muammoli ta’limning vazifasi faol o‘rganish jarayonini
rag‘batlashtirish, o‘quvchilarda fikrlash, tadqiqotchilik ko‘nikmalarini
shakllantirishdan iboratdir.
L.V.Zankovning (1901-1977 yillar) rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasi
XX asrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g‘oyalarini amalga oshirish
ta’lim jarayoniga insonparvarlik g‘oyasini singdirish, shaxsni barkamol
rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi.
Psixolog L.S.Vigotskiy (1896-1934 yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari
surilgan “Yaqin rivojlanish zonasi” g‘oyasi ham muhim ahamiyatga ega.
Unga ko‘ra bola kattalar yordamida bilim olib, o‘zi mustaqil bajara olmagan
ishlarni bajara boshlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida ta’lim va
tarbiyani insonparvarlik, demokratik g‘oyalarga muvofiq tashkil etilishi
e’tirof etilgan.
Ta’limni insonparvarlashtirish ta’lim jarayonida o‘quvchi shaxsini hurmat
qilish, uning sha’ni, obro‘si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud
iste’dodini rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_10.png)
![jarayonda rasmiyatchilikka yo‘l qo‘ymaslik, ta’lim dasturlarini tanlashda
o‘quvchilarning fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi.
Respublika uzluksiz ta’lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishga xizmat
qiladi, barkamol shaxs va yetuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi.
Zamonaviy pedagogikada ta’lim paradigma (modeli)lari. Pedagogik
paradigma (yunoncha «paradeigma» - misol, namuna) – pedagogika fani
rivojining ma’lum bosqichida ta’limiy va tarbiyaviy muammolarni hal etish
namunasi (modeli, standarti) sifatida ilmiy pedagogik hamjamiyat tomonidan
e’tirof etilgan nazariy hamda metodologik ko‘rsatmalar to‘plami bo‘lib, u
ta’limning konseptual modeli sifatida qo‘llaniladi. Bugungi kunda ta’limning
quyidagi paradigmalari keng tarqalgan:
1. An’anaviy – konservativ paradigma (bilim paradigmasi).
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma.
3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma.
4. Texnokratik paradigma.
5. Ezoterik paradigma.
Ayni vaqtda ta’lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv
mavjud:
1. Qadriyatli (aksiologik) yondashuv - madaniyat inson hayotining mazmuni
sifatida tushuniladi.
2. Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma’naviy boyliklarini
yaratishga yo‘naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi.
3. Shaxsiy yondashuv - madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon
bo‘ladi.
Madaniyatga nisbatan turli yondashuvlarning mavjudligi bir qator
paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi.
Har bir paradigma muayyan ta’limiy muammolarni hal etishga yo‘naltiriladi.
Xususan:](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_11.png)
![- ijtimoiy institut sifatida o‘quv muassasalarining vazifalari;
- ta’limning samarali tizimi;
- o‘quv yurtlari oldida turgan eng muhim, ustuvor masala;
- ta’limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari;
- muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi.
Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud:
1. Bilim olishning an’anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, J.Kapel
va boshqalar)
Unga ko‘ra ta’limning asosiy maqsadi - “Bilim, qanchalik qiyin bo‘lmasin
bilim olish”. An’anaviy paradigma maktabning maqsadi yosh avlodga
individual rivojlanishi hamda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yordam
beruvchi madaniy meroslarning muhim elementlari – bilim, ko‘nikma va
malakalar, ilg‘or g‘oyalar va qadriyatlarni saqlab qolish hamda ularni
yoshlarga yetkazish muhim ekanligini yoritadi. Bilim olish paradigmasining
asosiy maqsadi: ta’lim olish, taraqqiyot va madaniyatning eng muhim
elementlarini avloddan-avlodga yetkazish.
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P.Blum, R.Gane, B.Skinner va
boshqalar). Ratsionalistik paradigma diqqat markazida ta’lim mazmuni emas,
balki o‘quvchilar tomonidan turli bilimlarni o‘zlashtirilishini ta’minlovchi
samarali usullari yotadi. Ta’limning ratsionalistik modeli asosini
B.Skinerning ijtimoiy injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior - xulqi)
konsepsiyasi tashkil qiladi.
Maktabning maqsadi – o‘quvchilarda g‘arb madaniyati ijtimoiy qoidalari,
talablari va ko‘zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulqiy
repertuar”ni shakllantirishdir. Shu bilan bir vaqtda, “xulqi” atamasi bilan
“insonga xos hamma ta’sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va harakatlari”
ifodalanadi (R.Tayler).](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_12.png)
![Bunda ta’limning asosiy metodlari, o‘rgatish, trening, test sinovlari,
individual ta’lim, tuzatishlari bo‘lib qoladi. Buning oqibatida, ta’limninggina
emas, balki dars berishning ham ijodiy xarakterini aniqlash muammosi
muhokama qilinmaydi.
P.Blum barcha o‘quvchilar faqat o‘zlashtiribgina qolmay, balki
muvaffaqiyatli o‘qishlari mumkin deb hisoblaydi. O‘quvchining optimal
qobiliyatlari ma’lum sharoitlarda, o‘quvchiga ta’lim berish natijasi uning
sur’ati bilan aniqlanadi. Olimning firicha, ta’lim oluvchilarning 95 foizi
ta’lim muddatlariga bo‘lgan cheklashlar olib tashlanganda o‘quv kursining
butun muzmunini o‘zlashtirib olishga qodirlar. Ana shu nuqtai nazardan
o‘quvchilar tomonidan bilimlarning muvaffaqiyatli o‘zlashtirishini
ta’minlovchi metodika ishlab chiqiladi, uning mohiyati quyidagichadir:
1. Butun sinf yoki kurs uchun to‘la o‘zlashtirish etaloni, mezonnini aniq
belgilab olish asosida, o‘qituvchi ta’lim yakunida erishilishi kerak bo‘lgan
aniq natijalarning ro‘yxati va unga muvofiq keluvchi testlarni tuzadi.
2. O‘quv birliklari, ya’ni, o‘quv materiallarining yaxlit bo‘limlari
ko‘rsatiladi, ularni o‘zlashtirish natijalari aniqlanadi, yakuniy bahoga ta’sir
ko‘rsatmaydigan navbatdagi testlar tuziladi. Bu testlarning vazifalari –
tuzatish, korreksiyalashdan iborat.
3. To‘la o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan har bir o‘quv kurs materiallarini
o‘zlashtirish darajasini baholash uchun test sinovlarini o‘tkazish. Bu o‘rinda
har bir o‘quvchiga baho va ta’lim maqsadlarining ahamiyatini tushuntirish
muhim.
Predmetlarni bo‘sh va o‘rtacha o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning qobiliyatlarini
jadal rivojlantirish P.Blum konsepsiyasining asosiy mazmunini tashkil etadi.
Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belgiya, AQSh va boshqalar) ta’lim
tizimlari tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma g‘oyalariga muvofiq](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_13.png)
![ish ko‘rilganda 70 % o‘quvchilar yuqori natijalarni qayd etganliklarini
ko‘rsatadi.
Yuqorida qayd etilgan ta’lim yo‘nalishlari o‘zida insonparvarlik g‘oyalarini
ifoda etmagan, ular bola dunyoqarashining rivojlanishi, shaxsning
rivojlanishida shaxslararo munosabatlarning muhim o‘rin tutishini nazarda
tutmaydi.
3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaga ko‘ra (A.Maslou, A.Kombs,
K.Rodjers, L.S.Vo‘godskiy va boshqalar) ta’lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy
munosabatlar sub’ekti sifatida o‘ziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega.
Ular bolani rivojlantirish maqsadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga
yo‘naltiradi. Ta’limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon»
– hisoblangan, ya’ni, mashhur, alohida nodir odam) modeli o‘quvchilarning
individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va
qiziqishlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni ko‘zda tutadi. Uning
vakillari o‘quvchini nodir shaxs deb hisoblaydilar. Gumanistik paradigma
doirasida faoliyat olib boruvchi har bir ta’lim tizimi ijodiy rivojlanadi va
o‘quvchi hamda o‘qituvchining erkinligi va ijodkorligini yoqlaydi.
Gumanistik paradigma g‘oyalari 1991 yildan keyin respublika uzluksiz
ta’lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning diqqat markazida
o‘quvchining barkamol rivojlanishi, uning intellektual ehtiyojlari, “erkin
fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash” masalasining ijobiy hal etilishi yotadi. Ayni
vaqtda, respublika ta’lim muassasalarida qo‘yidagi g‘oyalarga amal
qilinmoqda: “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin
fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashga o‘rganmasa,
berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarrar. ... Mustaqil fikrlash – ham
katta boylikdir”.
Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin,
faqatgina biluvchilar uchun mo‘ljallangan insonning dunyo bilan o‘zaro](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_14.png)
![aloqalari yuksak darajalarini aks ettiradi). Modelning mohiyati haqiqat abadiy
va o‘zgarmas, doimiy ekanligini ta’kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari
haqiqatni bilib bo‘lmasligi, unga faqatgina fahmlash asosida erishish
mumkinligini ta’kidlaydilar. Pedagogik faoliyatning oliy maqsadi koinot
bilan muloqot, o‘quvchining tabiiy kuchlarini ozod etish va rivojlantirishdan
iborat. Shu bilan birga, o‘qituvchining himoyalash vazifasi muhimdir, u
o‘quvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma’naviy, jismoniy, psixik jihatdan
rivojlantirishga yo‘naltiradi.
Ilmiy-texnik, texnokratik paradigmaning asosiy maqsadi amaliyotni
takomillashtirish asosida ta’lim oluvchilarga “aniq” ilmiy bilimlarni berish va
ularning o‘zlashtirilishini ta’minlashdir. Bilim - kuchdir, shu bois shaxs
qimmati uning o‘rganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs
muayyan (o‘rtacha, standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi
bo‘lsagina qadriyat sifatida e’tirof etiladi degan g‘oya ushbu paradigmaning
asosini tashkil etadi. So‘nggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana
boshladi. U ta’limni ijtimoiy institutlar, ya’ni, maktab va oliy ta’lim
muassasalaridan tashqarida tashkil etish g‘oyasini ilgari suradi. Bu ta’lim
“tabiatda” - Internet, “ochiq maktablar” – kompyuterlar vositasida ta’lim
dasturlariga (masofadan o‘qitish) muvofiq o‘qitish samarali deya hisoblaydi.](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_15.png)
![Adabiyotlar
1. Lutfillaev M.X. Oliy ta’limda axborot texnologiyalari integratsiyasi.
Monografiya. – Samarqand: SamDU, 2005. –133 b.
2. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.
3. Raxima Mavlvanova, Nargiz Raxmankulova Boshlang‘ich ta’lim
pedagogikasi, innovatsiya va intergatsiya “Boshlangich ta’lim”
mutaxassisligi: Bakaiavriyat yo‘nalishi - 5111700 bo‘yicha pedagogika
universitetining talabalari uchun o‘quv qo‘llanma.-T.: « Voris-nashriyoti »
2013y.
4. N.N.Azizxujaeva Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T.: Fan,
2003y.
5. Omonov X., Xo‘jaev N., Madyarova S., Eshchonov E., Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat.-T.: IQTISOD MOLIYA, 2009.
6. Musurmonova O. Pedagogik texnologiyalar – ta’lim samaradorligi omili;
monografiya / T.: “YOshlar nashriyot uyi”, 2020 y .
7. Mavlonova R.A. Boshlang‘ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Metodik qo‘llanma. TDPU, Toshkent-2005 y.](/data/documents/e9202a24-d3c1-4b7d-b63a-90da4409bbd8/page_16.png)
Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining mazmuni va mohiyati Reja: 1. Ta’limning metodologik asoslari. 2. Zamonaviy didaktika konsepsiyasi. 3. Sharq mutafakkirlarining didaktika haqidagi fikrlari.
Ta’lim va o’qitish mazmunining nazariy masalalarini, uning shakli va uslublarini pedagogikaning bir qismi bo`lgan didaktika o`rganadi. Umuman pedagogika singari didaktika hm rivojlanadi. Uning rivorlanishiga Yan Amos Kamenskiy hissa qo`shdi. Uning “Buyuk didaktika” asari o`qitishni rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatdi. Boshlang`ich ta’lim didaktikaning asoslari Shvetsariya pedagogi I.G.Pestolotsi asarlarida ishlab chiqilgan. Bulardan tashqari rus didaktikasining atoqli namoyondasi K.D.Ushinskiy bo`lgan. U ham o`qitish masalalarini chuqur psixologik asosini yaratdi. O`zbek xalqi orasida ham H.H.Niyoziy, A.Avloniy kabi pedagoglar yetishib chiqdi. Ular ham o`zbek xalq maktablarini ochish, o`quvchilarga darsliklar yozish kabi ishlarni davom ettirdilar. Didaktikaga asoslangan holda biz o`quvchilarga bilim beramiz. Ta’lim jarayonida turli usullardan foydalanamiz. Dars turini to`g`ri va muvaffaqiyatli o`tish uslubini ham to`g`ri tanlasak dars yaxshi natija beradi. Har bir darsni ko`rgazmali va texnika vositalari bilan o`tkazish joizdir. Shundagina dars bilimga boy o`tadi. O`qituvchi izlanuvchan bo`lishi, darslarni rang-barang usulda o’tishi kerak.Dars qiziqarli o`tishi uchun faqat ko`rgazma qurollardan foydalanib qolmay, o`yin elementlaridan, dars davomida harakatli daqiqalardan foydalanish lozim. O`yin elementlaridan nafaqat darsda, balki darsdan tashqari ishlarda konferensiya darslarida foydalanish mumkin. Bu albatta boshlang`ich sinf o`quvchilariga mo`ljallangan. Ular bu yoshda o`yinqaroq, tez zerikuvchan, diqqati tarqoq bo`ladi. O`yin orqali ularni darsga, mavzuga jalb qila olishimiz mumkin. Boshlang`ich sinf o`quvchilari yosh bo`lgani uchun ularga sodda tilda tushunarli holda bilim berish va darslarda o`yin elementlaridan foydalanish lozim. Bola hayotining asosiy qismi o`yin bilan o`tadi. O`yinlar faqat
didaktik vosita bo`lmay, bola hayotining asosiy shaklidir. Shuning uchun biz o`yinning nozik tomonlarini egallamay turib, o`yin faoliyatini boshqarishini o`rganmay turib oldimizda turgan mas’uliyatli vositalarni hal qila olmaymiz. Insonning faoliyatida o‘qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ta’lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga ega bo‘lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo‘lganda ham shunday bo‘lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo‘lganida ham shunday bo‘lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va o‘rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o‘z nazariyasiga ega bo‘lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o‘zgarishlar olib keldi: aynan o‘sha paytda ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika (ta’lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» “o‘rgatuvchi”, «didasko» esa – “o‘rganuvchi” ma’nosini bildiradi) ta’limning nazariy jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo‘llari va hokazo muammolar)ni o‘rganuvchi fan. Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” (1657 yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Lekin Komenskiy “didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash ham”, deb ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim masalalari: ta’lim mazmuni, ta’limning ko‘rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so‘z yuritadi. Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi.
Pedagogika fani ta’lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida o‘rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko‘rsatadilar. Hozirgi davrda didaktika o‘qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar bo‘yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud. Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o‘rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir o‘qituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda faoliyatni tashkil etishi zarur. Didaktika predmetini aniqlash bo‘yicha turli qarashlar ilgari surilgan. Qarashlarning turlicha bo‘lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq ajratilmaganligi bilan bog‘liq. Ko‘pchilik olimlar ta’lim oby’ekt deb o‘qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko‘rsatadilar. Didaktika ta’limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e’tirof etadi. Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy faoliyatini tashkil etishda o‘qituvchi - o‘quvchi, o‘quvchi – o‘quv materiali, o‘quvchi - boshqa o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o‘quvchining o‘quv materialiga bo‘lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni o‘rganish munosabatini asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko‘p. Darhaqiqat, o‘qish, o‘rganishi ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta’limga psixologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning
ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy tajribani berish, o‘rgatish nuqtai nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat – ikki shaxs (o‘quvchi va o‘qituvchi) o‘rtasidagi munosabatlar ye takchi o‘rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. Didaktika predmetini mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o‘rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning tarbiyaviy vazifalari o‘quvchining bilimni o‘zlashtirishlarini ta’minlabgina qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy sifatlarni o‘zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart- sharoitni yaratishdan iborat. Didaktikaga ta’limning mazmunli va jarayonli jihatlarini birgalikda o‘rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o‘rganish ob’ekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish ob’ekti sifatida qaraydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars o‘tish (o‘qituvchi faoliyati) va bilim olish (o‘quvchining o‘rganish faoliyati)ning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi hisoblanadi. Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: - ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va tushuntirish; - ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; - ta’lim jarayoni uchun xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash. Didaktika nazariy va bir vaqtning o‘zida me’yoriy-amaliy fan. Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini