logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. DIDAKTIKA-TA’LIM NAZARIYASI. O’QITISH JARAYONI YAXLIT TIZIM SIFATIDA. TA’LIM MAZMUNI

DIDAKTIKA-TA’LIM NAZARIYASI. O’QITISH JARAYONI YAXLIT TIZIM SIFATIDA. TA’LIM MAZMUNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.482421875 KB
Ko'chirib olish
DIDAKTIKA-TA’LIM NAZARIYASI. O’QITISH JARAYONI YAXLIT TIZIM SIFATIDA.   TA’LIM MAZMUNI REJA : 1. Didaktika  o’qitish  va  ta’lim  nazariyasi  sifatida. 2.  O’qitish  jarayonining  mohiyati. 3.   Didaktika ,  uning  asosiy  kategoriyalari. 4.  Didaktik  tizim.  Zamonaviy  didaktik  tizim. 1. Didaktika o’qitish va ta’lim nazariyasi sifatida Pedagogika fani  ta’lim  va  tarbiya  jarayonini  ularning  yaxlitligi  va  birligi  asosida o’rganadi. Ikki  faoliyatning  har  birining  mohiyatini  aniq  bayon  etish  uchun  didaktika  (ta’lim nazariyasi)  va  tarbiya  nazariyasini  ajratib  ko’rsatadilar. Hozirgi  davrda  didaktika  o’qitishning  mazmuni,  metodlari  va  tashkiliy  shakllarini ilmiy  asoslab  beruvchi  pedagogika  sohasi  sifatida  tushuniladi. Umumiy  didaktikadan  tashqari  xususiy  didaktikalar  yoki  alohida  fanlar  bo’yicha ta’lim  metodikasi  deb  ataluvchi  didaktikalar  ham  mavjud. Ularning  mazmuni  ta’limning  ma’lum  bosqichlarida  u yoki  bu  fanlarni  o’rganish va  ta’lim  berishning  nazariy  asoslarini  belgilaydi.  Har  bir  o’qituvchi  didaktika asoslarini  puxta  bilishi  va  ularga  tayangan  holda  faoliyatni  tashkil  etishi  zarur. Didaktika  predmetini  aniqlash  bo’yicha  turli  qarashlar  ilgari  surilgan. Qarashlarning  turlicha  bo’lishi  didaktikaning  metodologik  kategoriyalarini  aniq ajratilmaganligi  bilan  bog’liq. Ko’pchilik  olimlar  ta’lim  obyekti  deb  o’qitish  jarayonining  maqsadi,  mazmuni, qonuniyatlari,  metodlari  va  tamoyillarini  ko’rsatadilar. Didaktika  ta’limni  ijtimoiy  tajriba  berish  vositasi  sifatida  e’tirof  etadi.  Ta’lim yordamida  yoshlarni  hayotga  tayyorlash  amalga  oshiriladi.  Ta’limiy  faoliyatni tashkil  etishda  o’qituvchi  —  o’quvchi,  o’quvchi  —  o’quv  materiali,  o’quvchi  — boshqa  o’quvchilar  o’rtasidagi  munosabatlar  yuzaga  keladi. Pedagogik  adabiyotlarda  ulardan  qaysi  biri  didaktika  uchun  asosiy  hisoblanishi kerakligi  borasida  ham  turli  fikrlar  keltiriladi  hamda  o’quvchining  o’quv materialiga bo’lgan  munosabati,  ya`ni,  bilimlarni  o’rganish  munosabatini  asosiy deb  e’tirof  etuvchi  qarashlar  soni  nisbatan  ko’p. Darhaqiqat,  o’qish,  o’rganish  ta’lim  jarayonining  ajralmas  xususiyatidir.  Ta’limga psixologiya  nuqtayi  nazaridan  yondashilsa,  ushbu  munosabatning  ustuvorligiga shubha  qolmaydi.  Biroq,  ta’limga  pedagogik,  ya’ni,  ijtimoiy  tajribani  berish, o’igatish  nuqtayi  nazaridan  qaralsa  faoliyat  uchun  asosiy  sanaluvchi  munosabat —   ikki  shaxs  (o’quvchi  va  o’qituvchi)  o’rtasidagi  munosabatlar   yetakchi  o’rin egallashi  lozim  ekanligi  anglanadi. Didaktika  predmetining  mohiyatini  ochishga  xizmat  qiluvchi  yana  bir  qarash ta’lim-tarbiya  jarayonini  yaxlit  o’rganish  zarurligini  ilgari  suradi.  Ta’limning tarbiyaviy  vazifalari  o’quvchining  bilimni  o’zlashtirishlarini  ta`minlabgina qolmay,  shaxs  xususiyati,  uning  rivojlanishi,  ma`lum  ma`naviy-axloqiy  sifatlarni o’zlashtirishi,  fe’l-atvori,  xulqini  tarbiyalash  uchun  zarur  shart-sharoitni yaratishdan  iborat. Didaktikaga  ta’limning   mazmunli  va  jarayonli   jihatlarini  birgalikda  o’rganish xosdir.  Amaliyotni  qayta  tashkil  etish  va  takomillashtirish  masalalarini  nazarda tutgan  holda  didaktika  ta’limni   faqatgina   o’rganish  obvekti   sifatidagina  emas,  balki ilmiy  asoslangan  loyihalashtirish  obyekti  sifatida  qaraydi. Umumiy  didaktikaning  predmeti  dars  o’tish  (o’qituvchi  faoliyati)  va  bilim  olish (o’quvchining  o’rganish  faoliyati)ning  o’zaro  bog`liqligi  va  aloqadorligi hjsoblanadi. Didaktikaning   vazifalari   quyidagilardan  iborat:  ta’lim  jarayonlari  va  ularni  amalga  oshirish  shartlarini  ta`riflash  va tushuntirish;  teplim jarayonini  yanada  mukammal  tashkil  etish,  ya`ni,  ta’lim  tizimlari  va texnologiyalarini  ishlab  chiqish;  ta’lim  jarayon  L  uchun  xos  bo’lgan  umumiy  qonuniyatlarni  aniqlash, omillarini  tajilil  qilish  va  ta`riflash. Didaktika  nazariy  va  bir  vaqtning  o’zida  me`yoriy-amaliy  fan.  bidaktikaning   ilmiv- nazariv  vazifasi   ta’limning  mavjud  jarayonlarini  o’rganish,  uning  turli  jihatlari o’rtasidagi  bog`liqliklar,  ularning  mohiyatini  ochib  berish,  rivojlanish tendensiyalari  va  kelajagini  aniqlashdan  iboratdir. O’zlashtirilgan  nazariy  bilimlar  ta’lim  amaliyotini  yo’naltirish,  ta’limni  jamiyat tomonidan  qo’yilayotgan  ijtimoiy  talablarga  muvofiq  takomillashtirishga  imkon beradi.  Ta’lim  mazmunini  anglab  olish,  ta’lim  tamoyillari,  ta’lim  metod  va vositalarini  qo’llash  me`yorlarini  aniqlash  asosida  didaktika   amaliy-me’yoriy hamda  tashkiliy-texnologik  vazifani        bajaradi. 2. O’qitish jarayonining mohiyati Insonning  faoliyatida  o’qitish  har  doim  juda  muhim  ahamiyatga  ega  bo’lgan. Ta’lim  tasodifiy,  intiutiv  xususiyatga  ega  bo’lganda  ham  va  asosan  tasodifan axborotlarni  berish  hamda  taqlid  qilishdan  iborat  bo’lganda  ham  shunday  bo’lgan; keyinchalik  ham,  ta’lim  maqsadga  muvofiq  muntazam  va  rejalashtirilgan jarayonga  aylanganda,  maktab  paydo  bo’lganida  ham  shunday  bo’lgan.  Biroq  uzoq vaqt  davomida  ta’limni  nazariy  tahlil  qilish  va  o’rganish  ishlari  olib  borilmadi, shuning  uchun  o’z  nazariyasiga  ega  bo’lmadi.  Faqatgina  XVII  asr  bu  sohada muhim  o’zgarishlar  olib  keldi:  aynan  o’sha  paytda  ta’lim  alohida  nom  oldi  va tarixda  birinchi  didaktik  faoliyatning  ilmiy  asoslangan  tizimiga  asos  solindi. Didaktika  (ta’lim  nazariyasi :  yunoncha  «didaktikos»  «o’rgatuvchi»,  «didasko»  esa — «o’rganuvchi»  ma’nosini  bildiradi)  ta’limning  nazariy  jihatlari  (ta’lim jarayonining  mohiyati,  tamoyillari,  qonuniyatlari,  o’qituvchi  va  o’quvchi  faoliyati mazmuni,  ta’lim  maqsadi,  shakl,  metod,  vositalari,  natijasi,  ta’lim  jarayonini takomillashtirish  yo’llari  va  hokazo  muammolar)ni  o’rganuvchi  fan. Bu  tushunchani  buyuk  chex  pedagogi  Yan  Amos  Komenskiy  (1592—  1670-yillar) «Buyuk  didaktika»  (1657-yil)  nomli  mashhur  asarida  tilga  oladi.  Lekin  Komenskiy «didaktika  bu  faqat  ta’limgina  emas,  balki  tarbiyalash  ham»,  deb  ta`kidlaydi. Mazkur  asarda  olim  ta’lim  nazariyasining  muhim  masalalari:pta’lim  mazmuni, ta’limning  ko’rgazmaliligi,  ketma-ketligi  kabi  tamoyillari,  sinf-dars  tizimi  borasida so’z  yuritadi. 3. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning  asosiy  kategoriyalari  va  didaktik  tushunchalar  tizimi.  Muayyan fanga  xos  bo’lgan  tushunchalarda  insoniyat  tomonidan  ijtimoiy  taraqqiyot jarayonida  to’plangan  bilimlar  aks  etadi.   Mavjud  ilmiy  tushunchalar  ikki  asosiy guruhga  ajratiladi: 1. falsafiy  tushunchalar; 2. xususiy  ilmiy,  ya`ni,  muayyan  fangagina  xos  bo’lgan  tushunchalar. Didaktika  uchun  «umumiy  va  alohida»,  «mohiyati  va  hodisa», «qarama-qarshilik»,   «bog’liqlik»   kabi   falsafiy   tushunchalar   ham   muhim ahamiyatga  ega.  Didaktikada  qo’llaniladigan   umumiy-ilmiytushunchalar   orasida «tizim»,  «tuzilma»,  «vazifa»,  «element»  kabilar  alohida  o’rin  tutadi.   Pedagogikaga xos  didaktik  tushunchalar   sirasiga  quyidagilar  kiradi: 1) ta’lim  —  o’quvchilarga  nazariy  bilimlarni  berish  asosida  ularda  amaliy ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirish,  ularning  bilish  qobiliyatlarini  o’stirish  va dunyoqarashlarini  tarbiyalashga  yo’naltirilgan  jarayon; 2)  dars  —  bevosita  o’qituvchi  rahbarligida  muayyan  o’quvchilar  guruhi  bilan  olib boriladigan  ta’lim  jarayonining  asosiy  shakli; 3)  bilim  olish  —  idrok  etish,  o’rganish,  mashq  qilish  va  muayyan  tajriba  asosida xulq-atvor   hamda   faoliyat   ko’nikma,   malakalarining   mustahkamlanib, mavjud   bilimlarning  takomillashib ,  boyib  borish  jarayoni; 4)  ta’lim  jarayoni  —  o’qituvchi  va  o’quvchilar  o’rtasida  tashkil  etiluvchi  hamda ilmiy  bilimlarni  o’zlashtirishga  yo’naltirilgan  pedagogik  jarayon. 5)  o’quv  fani  —  ta’lim  muassasalarida  o’qitilishi  yo’lga  qo’yilgan  hamda  o’zida muayyan  fan  sohasi  bo’yicha  umumiy  yoki  mutaxassislik  bilim  asoslarini  jamlagan manba. 6)  ta’lim  mazmuni  —  davlat  ta’lim  standartlari  asosida  belgilab  berilgan  hamda ma`lum  sharoitda  muayyan  fanlar  bo’yicha  o’zlashtirilishi  nazarda  tutilgan  ilmiy bilimlar  mohiyati. Didaktikada  «idrok  etish»,  «o’zlashtirish»,  «mahorat»,  «rivojlanish»  va  boshqalar (psixologiya)  hamda  «boshqarish»,  «qayta  aloqa»  (kibernetika)  kabi   fturdosh fanlarga  xos  bo’lgan  tushunchalar   ham  qo’llaniladi. Didaktikaning  tushunchali-terminologik  tizimi  muntazam  yangilanib  va  to’ldirilib borilmoqda. Didaktikaning   asosiy  kategorivalari   quyidagilardan  iborat:  dars,  bilim  olish,  ta’lim, bilim,  ko’nikma,  malaka,  ta’lim  maqsadi,  ta’lim  mazmuni,  ta’lim  jarayoni,  ta’lim jarayonini  tashkil  etish,  ta’lim  turlari,  shakllari,  metodlari  va  vositalari,  ta’lim natijasi. So’nggi paytlarda  asosiy  didaktik  kategoriyalar  sirasiga  ta’limning  didaktik  tizimi va  ta’lim  texnologiyasi  kabi  tushunchalarni  ham  kiritish  taklifi  ilgari  surilmoqda. 1)   bilim —  shaxsning  ongida  tushunchalar,  sxemalar,  ma’lum  obrazlar  ko’rinishida aks  etuvchi  borliq  haqidagi  tizimlashtirilgan  ilmiy  ma’lumotlar  majmui; 2)   bilim  olish        —  idrok  etish,  o’rganish,  mashq  qilish  va  muayyan  tajriba  asosida xulq-atvor  hamda  faoliyat  ko’nikma,  malakalarining  mustahkamlanib,  mavjud bilimlarning  takomillashib,  boyib  borish  jarayoni; 3)   ko’nikma —  olingan  bilimlarga  asoslanib  qo’yilgan  vazifalar  va  shartlarga binoan  bajariladigan  harakatlar  yig’indisi; 4)  malaka  —  ongli  xatti-harakatning  avtomatlashtirilgan  tarkibiy  qismi; 5)  ta’lim  —  o’quvchilarga  nazariy  bilimlarni  berish  asosida  ularda  amaliy ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirish,  ularning  bilish  qobiliyatlarini  o’stirish  va dunyoqarashlarini  tarbiyalashga  yo’naltirilgan  jarayon; 6)   ta’lim  metodlari —  ta’lim  jarayonida  qo’llanilib,  uning  samarasini  ta’minlovchi usullar  majmui; 7)   ta’lim  mazmuni —  shaxsning  aqliy  va  jismoniy  qobiliyatini  har  tomonlama rivojlantirish,  dunyoqarashi,  odobi,  xulqi,  ijtimoiy  hayot  ta  mehnatga  tayyorlik darajasini  shakllantirish  jarayonining  mohiyati; 8)   ta’lim  vositalari -  ta’lim  samaradorligini  ta’minlovchi  obyektiv  (darslik,  o’quv qo’llanmalari,  o’quv  qurollari,  xarita,  diagramma,  plakat,  rasm,  chizma, dioproektor,  magnitafon,  videomagnitafon,  uskuna,  televizor,  radio,  komputer  va boshqalar)  va  subyektiv  (o’qituvchining  nutqi,  namunasi,  muayyan  shaxs  hayoti  va faoliyatiga  oid  misollar  va  hokazolar)  omillar; 9)   ta’lim  jarayoni —  o’qituvchi  va  o’quvchilar  o’rtasida  tashkil  etiluvchi  hamda ilmiy  bilimlarni  o’zlashtirishga  yo’naltirilgan  pedagogik  jarayon; 10)   ta’lim mazmuni —  davlat  ta’lim  standartlari  asosida  belgilab  berilgan  hamda ma’lum  sharoitda  muayyan  fanlar  bo’yicha  o’zlashtirilishi  nazarda  tutilgan  ilmiy bilimlar  mohiyati; 11)   ta’lim  maqsadi   (o’qish,  bilim  olish  maqsadi)  —  ta’limning  aniq  yo’nalishini belgilab  beruvchi  yetakchi  g’oya; 12)   ta’lim  natijasi   (ta’lim  mahsuli)  —  ta’lim  yakunining  mohiyatini   qayd  etuvchi tushuncha ;  o’quv  jarayonining  oqibati;  belgilangan  maqsadni  amalga  oshirish darajasi; 13)   ta’limni  boshqarish —  ta’lim  muassasalarining  faoliyatini  yo’lga  qo’yish, boshqarish,  nazorat  qilish  hamda  istiqbollarini  belgilash; 14)   ta’lim  tizimi —  yosh  avlodga  ta’lim-tarbiya  berish  yo’lida  davlat  tamoyillari asosida  faoliyat  yuritayotgan  barcha  turdagi  o’quv-tarbiya  muassasalari  majmui. 4. Didaktik tizim . Zamonaviy didaktik tizim . Didaktik   nazariya   ( konsepsiya ) lar va   ularning   falsafiy   asoslari .   Ta ’ lim   jarayoni   psixologik    -   pedagogik    konsepsiyalar   ( ular   aksariyat   hollarda   didaktik        tizimlar      ham   deb   ataladi )   asosida tashkil   etiladi . Didaktik        tizim      ( yunoncha   « systema »  —   yaxlit   qismlardan   tashkil to ’ gan ,   birlashtirish )  —   ma ’ lum   mezonlari   asosida   ta ’ lim   jarayonining   yaxlit holatini   belgilash ,   ajratib   ko ’ rsatish   demakdir .   U   ta ’ limning   maqsadi ,   tamoyillari , mazmuni ,   shakli ,   metod   va   vositalarining   birligi   asosida   tashkil   etilgan tuzilmalarning   ichki   yaxlitligini   ifodalaydi .   Tadqiqotchilar   mavjud   didaktik konsepsiya   ( tizim ) larni   umumlashtirib   quyidagi   guruhlarga   ajratadilar : 1. an’anaviy; 2. progressiv; 3. zamonaviy. Ta’lim  nazariyasida  Ya.A.Komenskiy,  I.Pestallotsi  va  I.Gerbartlarning  didaktik konsepsiyalari  muhim   ahamiyatga   ega. An’anaviy  didaktik  tizim ning  yaratilishi  nemis  faylasufi,  psixolog  va  pedagog I.F.Gerbart  (1776—1841-yillar)  nomi  bilan  bog’liq.  U  Ya.A.Komenskiyning  sinf- dars  anpanaviy  tizimini  tanqidiy  nuqtayi  nazardan  qayta  asoslab,  etika  va psixologiyaning  nazariy  yutuqlariga  tayangan  holda  ta’lim  tizimini  yaratdi. I.F.Gerbart  ta’lim  tizimining  asosiy  belgisi  quyidagilardan  iborat:  o’quvchilarning intellektual  rivojlanishini  ta’minlash  maktabning  asosiy  vazifasi;  bolani  tarbiyalash esa  oilaning  vazifasidir. Zamonaviy        didaktik        tizim    .  XX   asming   50- yillarida   psixolog   va   pedagog   B . Skinner qismlarga   bo ’ lingan   axborotlarni   yetkazish ,   bu   jarayonni   muntazam   nazorat   qilish asosida   materialni   o ’ zlashtirishda   samaradorlikka   erishish   g ’ oyasini   ilgari   suradi . Mazkur   g ’ oya   keyinchalik   dasturiy        ta    ’   lim      deb   ataladi .   Keyinchalik   N . Krauder nazorat   natijalariga   qarab   o ’ quvchiga   mustaqil   ishlash   uchun   turli   materiallarni taklif   etadigan   tarmoqlashtirilgan        dastur    lami   yaratdi . D . Dyuining   nazariy   g ’ oyalari   muammoli   ta ’ limning   asosi   bo ’ lib   qoldi .   Bugungi kunda   muammoli  ta’lim   deb  nomlanuvchi,  ushbu  g’oya  o’qituvchi  rahbarligi  ostida muammoli  vaziyatni  yaratish  va  ularni  hal  etishda  o’quvchilarning  faollik  va mustaqilliklarini  ta’minlashga  erishishni  nazarda  tutadi.  Muammoli  ta’limning vazifasi  fan  o’rganish   jarayonini  rag’batlashtirish,  o’quvchilarda  fikrlash, tadqiqotchilik  ko’nikmalarini  shakllantirishdan  iboratdir. Pedagogika  fanida  didaktika  o’qitish  va  ta’lim  nazariyasi  demakdir.Didaktika o’qitishning  qonuniyatlarini  o’rganib,  u «nimani  o’rgatish»  va  «qanday  o’rgatish» degan  savollarga  javob  beradi. Barcha  ta’lim  muassasalarida  o’qitish,  avvalo,  o’quvchilarning  aqliy  rivojlanishiga ta’sir  ko’rsatadi.  Shu  sababli  ham  didaktika  barkamol  shaxsni  rivojlantirishning ajralmas  qismi  bo’lgan  aqliy  tarbiya  mohiyatini  ochib  beradi. Didaktika hamma  predmetlar  uchun  harakterli  bo’lgan  o’quv  jarayonining  umumiy qonuniyatlarini  ochib  beradi. Umumiy  didaktika murakkab  nazariy  va  amaliy  muammolarni  hal  etadi  hamda o’qitish  jarayonining  qonuniyatlarini  ochib  beradi,  ta’limning  mazmunini belgilaydi,  samarali  o’qitish  metodlari  va  ularni  yo’lga  qo’yish   shakllarini  ishlab chiqadi ,  hozirgi  zamon  texnika  vositalaridan  ta’lim  jarayonida  unumli  foydalanish va  boshqa  masalalarni  hal  etishni  maqsad  qilib  qo’yadi. Turli  ijtimoiy-iqtisodiy  bosqichlarda  o’qitishning  vazifalari  va  xarakteriga  nisbatan o’ziga  xos  qarashlar  yuzaga  kelgan.  Bu  esa  mavjud  jamiyatga  xos  bo’lgan  mahlum o’quv  jarayonining  tiplari  yuzaga  kelishiga  sabab  bo’ldi. O‘quvchilarda bilim egallash va o‘qish motivlariga ehtiyojni shakllantirish REJA : 1. O‘quv faoliyatining asosida mavjud motivlar . 2. Bilish motivlari darajalari . 3. Ta'lim motivlarining tasnifi va vazifalari. O‘quv faoliyatining asosida mavjud motivlar: 1) ta'lim  mazmuni  bilan  bog‘liq  motivlar:o‘quvchini  yangi  faktlarni  bilish- o‘rganishga,   bilimlarni  egallashga ,  turli  vositalar  asosida  o‘rganilayotgan  jarayonning tub  mazmun-mohiyatini  bilish,  anglab  yetishga  yo‘naltiradi. 2)  o‘quv  jarayoni  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  motivlar:  o‘quvchida  ta'lim  jarayonida  turli xarakterdagi  topshiriqlarni  bajarish  paytida  intellektual  faollik  namoyish  etishga, tafakkur  qilish,  mushohada  yuritish,  shuningdek,  ta'lim  jarayonida  topshiriqlarni bajarish  chog‘ida  uchraydigan  qiyinchiliklarni  yengib  o‘tish,  ya'ni  bolani  natija  bilan emas,  balki  ta'lim  jarayonidagi  faoliyatning  qiziqarliligi  bilan  band  qilib  qo‘yish. II. Ta'lim faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan motivlar. Keng  ko‘lamdagi  ijtimoiy  motivlar:  vatan,  jamiyat,  ota-ona  va  pedagoglar  oldidagi burch  motivlari. O‘zligini anglash motivlari   (ta'limning  kelajakdagi  ahamiyatini  his  qilish,  bo‘lajak kasbiy  faoliyatga  o‘zini  tayyorlash  va  b.)  va  o‘z-o‘zini  takomillashtirish,  rivojlantirish (   ta'lim   asosida   o‘z   shaxsini   kamol   toptirish). Tor doiradagi xususiy motivlar :  maqtovga  sazovor  bo‘lish,  yaxshi  baho  olishga intilish,  tengqurlari  orasida  ajralib  turish  (xotirjamlik  va  farovonlik  motivsiyasi), birinchi  o‘quvchi  bo‘lish,  o‘z  tengqurlari  orasida  munosib  o‘ringa  ega  bo‘lish  istagi (istiqbol   motivatsiyasi). Salbiy motivlar :  ota-onasi,  o‘qituvchilari,  tengqurlari  orasidagi  ko‘ngilsizliklardan qochish  (ko‘ngilsizliklardan  qochish  motivatsiyasi)   .A.K.  Markovaning  fikriga  ko‘ra, motivlar  sirasiga  asosan  bilish-anglash  hamda  ijtimoiy  motivlarni  kiritish  mumkin. Agar ta'lim  jarayonida  o‘quvchilarda  o‘quv  fani  mazmunini  o‘zlashtirishga  intilish kuchli  bo‘lsa,  u holda  bolada  bilish  motivlarining  mavjudligini  e'tirof  etish  mumkin. Agar  o‘quvchida  fanga  nisbatan  atrofdagilarga  bo‘lgan  qiziqish  ustun  bo‘lsa,  demak, unda  ijtimoiy  motivlar  yetakchi  ahamiyat  kasb  etadi 44 .Bilish  motivlariga  bolaning ta'lim  jarayonidagi  o‘zini  rivojlantirishga  qaratilgan  boshqalar  bilan  hamkorligi, hamjihatligi,  noma'lumni,  yangilikni  bilishga  bo‘lgan  intilishlari  nazarda  tutiladi. Yanada  kuchliroq  tashqi  muhit  bilan  belgilanadigan  quyidagi  motivlar  mavjud:  ta'limning  majburiy  xarakterga  egaligi;  ta'lim  jarayonining  kundalik  odatiy  holat  ekanligi;  ta'limning  shaxsiy  manfaatlar  omili  ekanligi;  diqqat  markazda,  e'tiborda  bo‘lishga  intilish. Biz  fikr  yuritayotgan  motivlar  ta'lim  jarayoni  natijalari  va  uning  xarakteriga  o‘zining salbiy  ta'sirini  ham  o‘tkazishi  mumkin.  Ayniqsa,  o‘quvchining  ta'lim  motivlari maqtov  eshitish  yoki  moddiy  manfaatdorlik  asosiga  qurilganligi  tashqaridan qaraganda  yaqqol  namoyon  bo‘lsa  bu  ta'sir  kuchli  bo‘ladi. O‘qituvchining  asosiy  vazifalaridan  biri  o‘quvchilarning  barcha  motivlari  orasida ichki  ta'lim  motivatsiyalarini  rivojlantirishga  qaratilgan  bo‘lishi  muhim  ahamiyatga ega. A.K.Markovaning  fikriga  ko‘ra,  bilish  va  ijtimoiy  motivlar  turli  xil  darajaga  ega. Bilish motivlari darajalari:  Keng ko‘lamli  bilish  motivlari(yangi  bilim,  fakt,  hodisa  va  qonuniyatlarni o‘zlashtirishga  qaratilgan);  O‘quv-bilish  motivlari(bilimlarni  o‘zlashtirish  yo‘llarini  hamda  mustaqil  ta'lim olish  usullarini  o‘zlashtirishga  qaratilgan);  Mustaqil  ta'lim  motivlari  (qo‘shimcha  bilimlarni  egallash  asosida  o‘z  bilim, ko‘nikma  va  malakalarini  oshirish  borasida  o‘z  shaxsiy  dasturiga  ega  bo‘lish). Ijtimoiy motiv darajalari:  keng  ko‘lamli  ijtimoiy  motivlar  (burch   va  majburiyat ,  ta'limning  ijtimoiy ahamiyatini  anglab  yetish);  tor  doiradagi  yoki  xususiy  ijtimoiy  motivlar  (atrofdagilarga  nisbatan  ma'lum  bir tarafga  mansub  bo‘lishlikka  intilish  hamda  ularning  e'tiborini  qozonishga harakat  qilish);  ijtimoiy  hamkorlik  motivlari(boshqa  insonlar  bilan  hamkorlik  qilishning  barcha vositalarini  ishga  solishga  intilish). A.K.Markova  ta'kidlaganidek,  ta'lim  jarayonida  turli  motivlar  namoyon  bo‘lishi  bir  xil xususiyatga  ega  emas.  Masalan,  keng  ko‘lamdagi  ijtimoiy  motivlar  ma'lum  bir  qaror qabul  qilish  jarayonida,  o‘qituvchidan  qo‘shimcha  ma'lumotlar  olish  chog‘ida,  o‘quv- bilish  motivlari  masalaning  yechimini  topishga  qaratilgan  mustaqil  faoliyat, savollarga  javob  berish  yoki  o‘qituvchiga  savol  berish  jarayonida,  mustaqil  ta'lim motivlari  esa  bevosita  mustaqil  ta'lim  faoliyati  chog‘ida,  shuningdek,  o‘quvchining ta'lim  tarkibini  o‘zgartirishga  qaratilgan  takliflarini  ifodalash  paytlarida  namoyon bo‘ladi 45 . Keng  ko‘lamdagi  ijtimoiy  motivlar  o‘quvchining  o‘z  burch  va  mas'uliyatini  his  qilishi bilan  bog‘liq  xatti-harakatlarida  o‘z  aksini  topadi.  Ijtimoiy  hamkorlik  motivlari  jamoat ishlaridagi faollikka  intilishi  va  uni  samarali  tashkil  qilish  yuzasidan  bergan takliflaridan  bilinib  turadi. Ta'lim motivlarining tasnifi va vazifalari. Ta'lim  motivlari  o‘quv  motivlarining  kuchi  va  ishonchli-mustahkamligi  bilan tasniflanadi.  Ta'lim  motivlari  kuchi  o‘quvchining  bilim  olish  yo‘lidagi  qiyinchiliklarni yengib  o‘tishga  bo‘lgan  intilishilari,  motivning  ehtiyoji,  uning  davomiyligi  bilan belgilanadi.  Motiv  kuchi  ham  fiziologik,  ham  psixologik  omillarga  bog‘liq.  Fiziologik omillarga  motivatsion  qo‘zg‘atish  kuchi  kirsa,  psixologik  motivlarga  o‘quv-anglash faoliyatining  natijalari,  uning  mohiyatini  anglab  yetish,  ma'lum  ma'nodagi  ijod erkinligi  kabilar  kiradi.  Bundan  tashqari,  motivlarning  kuchini  bolalikda  kuchliroq namoyon  bo‘ladigan  emotsiyalar  ham  belgilab  beradi. O‘quv  motivlarining  mustahkamligi  deyilganda  butun  ta'lim  faoliyati  jarayonida o‘quvchining  turli  ta'limiy  topshiriqlarni  bajarishda  namoyon  bo‘ladigan  iroda  kuchi hamda  uning  o‘quv  materiallarini  o‘zlashtirish,  esda  saqlab  qolish  va  amalda  ulardan foydalana  olish  qobiliyatlari  nazarda  tutiladi.  Mohiyatan  olib  qaraganda,  o‘quvchining o‘zini  ta'lim  olishga  ongli  yo‘naltira  olishi,  maqsad  va  vazifalarni  to‘g‘ri  belgilay bilishi  va  ularga  amal  qilishi  anglaniladi. O‘quv  motivlarining  quyidagi  vazifalarini  ajratib  ko‘rsatish  mumkin: a)  qo‘zg‘atuvchi  funksiya  o‘quvchi  motivlari  energetikasi,  boshqacha  aytganda,  motiv o‘quvchining  faoliyati  va  o‘zini  tutishidagi  faolligini  ta'minlab  beradi. b)  yo‘naltiruvchi  funksiya  o‘quvchi  energiyasi,  maqsad  va  vazifalarining yo‘naltirilgan  obektini  ko‘rsatadi,  chunki  o‘quvchi  ta'lim  jarayonida  o‘z  faoliyatini konkret  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  egallashga  yo‘naltiradi.  Yo‘naltiruvchi funksiya  motiv  mustahkamligi  bilan  chambarchas  bog‘liq. v)  tartibga  soluvchi  funksiya  bolaning  xulqi  va  faoliyatini  tartibga  solish,  ularning xarakterini  belgilash  vazifasini  bajaradi.  Bunda  mazkur  funksiya  ijtimoiy  motivlar bilan  xususiy  motivlar  orasidagi  muvozanatni  tartibga  soladi.  Vazifa  (funksiya)  ning bu shaklida  barcha  motivlar  baravar  ishtirok  etadi.  Tartibga  solishdan  ko‘zda  tutilgan asosiy  maqsad  qay  bir  motiv  aynan  qaysi  o‘rinda  ko‘proq  samara  berishini  belgilab berishdan  iborat. Yuqorida  e'tirof  etilgan  funksiyalar  bilan  bir  qatorda  motivning  rag‘batlantiruvchi, boshqaruvchi  hamda  tashkillashtiruvchi 46 ,  tarkibli,  ma'no  anglatuvchi,   mazmun  kasb etuvchi ,  nazorat  qiluvchi,  himoyalanuvchi  funksiyalari  ham  mavjud 47 . Motivatsion sohadagi qiziqish. Aslida  qiziqish  juda  katta  va  keng  ko‘lamdagi  tushunchalarni  qamrab  oladi.  Shu  bois ham  ta'lim  jarayonida  yuzaga  keladigan  yoki  namoyon  bo‘ladigan  qiziqishning  o‘zini bir  necha  tarkibiy  qism  hamda  turlarga  bo‘lib  o‘rganish  zarurati  mavjud. A.K.Markovaning  ta'kidlashicha,  qiziqishni  rejalashtiruvchi,  natijali,  mazmunli, samarali,  o‘quv-biluv  anglashga  qaratilgan,  o‘zgartiruvchi  kabi  turlarga  bo‘lish mumkin. Qiziqish  (lat.interesum  - muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lmok  ) - shaxsning  muayyan narsa  yoki  hodisaga  ega  bo‘lishga,  bilishga  aktiv  va  barqaror  yo‘nalishidan  iborat individual  xislati.  Qiziqish  mazmuni,  hajmi,  teranligi  va  barqarorligiga  qarab turlicha   bo‘ladi.  Qiziqish  har  qanday  faoliyatni  muvaffaqiyatli  amalga  oshirishning asosiy  omillaridan  biridir. Bilim  olishga  bo‘lgan  qiziqishni  uyg‘otish  va  shakllantirishning  muhimligi muammolari  ko‘pgina  olimlarning  tadqiqotlarida  o‘z  aksini  topgan.  Ularning  ishlarini tahlil  qilish  asosida  S.M.Bondarenko  ta'lim,  bilim  olish  jarayonining  o‘quvchi  uchun qiziqarli   bo‘lishida   muhim   ahamiyat   kasb   etadigan   omillarni   ajratib ko‘rsatadi. 48   Ta'lim  mazmuniga  hamda  bilim  olish  jarayoniga  nisbatan  bo‘lgan qiziqishlarni  o‘quvchilarda  shakllantirishda  ularning  bilim  olish  jarayonida mustaqillik,  tashabbuskorlik  va  ijodkorlikni  namoyon  etishlariga  ahamiyat  qaratiladi. Ta'lim  metodlari  qanchalik  faol  bo‘lsa,  o‘quvchida  bilim  olishga  bo‘lgan  qiziqish shunchalik  ortib  boradi.  O‘quvchilarda  bilim  olishga  bo‘lgan  mustahkam  va  ishonchli qiziqishni  shakllantirishning  asosiy  vositasi  - o‘quvchilarga  beriladigan  savol  va topshiriqlar  mazmuni,  murakkablik  va  qiziqarlilik  darajasi  bilan  belgilanadi.  Savol tug‘iladi. Nima  uchun  o‘quvchilarda,  aynan  kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilarda atrofdagi  real  voqe’liklar,  hodisa  va  predmetlardan  ko‘ra  to‘qima  obrazlar,  xayoliy voqyealar,  mavhum  tushunchalar  ko‘proq  qiziqish  uyg‘otadi?  Buning  asosiy  sababi shundaki,  ular  real  voqea-hodisa  va  predmetlarning  asl  mohiyatiga  tushunmaydi. Ularni  bolalar  o‘z  ongida  to‘liq  aks  ettira  olmaydi.  Bolalar  uchun  ma'lum  hayotiy qonuniyatlarga  bo‘ysunmaydigan,  o‘zlari  tomonidan  yoki  ular  uchun  to‘qib chiqarilgan  voqea-hodisalar  ko‘proq  tushunarli.  Bu  esa  ularda  qiziqishning  paydo bo‘lishiga  olib  keladi.  Masalan,  ertaklarda  mavjud  “Yalmog‘iz  kampir”  obrazini  ular istalgan  darajada  vahshiy  ko‘rinishda  tasavvur  qilishlari  mumkin.  Ular  uchun insonning  fiziologik-genetik  rivojlanish  qonuniyatiga  bo‘ysunishi  umuman  yot  narsa. Bundan  tashqari  qachonki  o‘quvchi  ma'lum  bir  savol  va  topshiriqni  mustaqil  izlanish, aktiv  faoliyat  bilan  amalga  oshirsa  va  to‘g‘ri  yechimni  topa  olsa,  ana  shundagina bolada  bilim  olishga  bo‘lgan  chinakam  qiziqish  shakllanadi. Ta'limga  bo‘lgan  bolalarning  qiziqishlarini  shakllantirishda  muammoli  ta'lim  muhim rol  o‘ynaydi  . Bunday  xarakterdagi  ta'lim  faoliyatida  bola  muayyan  qiyinchilik  va to‘siqlarga  duch  keladi  va  shu  bois  o‘zidagi  bilim  zahiralariga  murojaat  etadi.  Agar mavjud  bilim,  ko‘nikma  va  malakalari  darajasi  belgilangan  topshiriqni  to‘g‘ri  amalga oshirishga  yetsa,  unda  qoniqish  hissi  va  amalga  oshirgan  ta'limiy  faoliyati  samarasi natijasida   shu   muvaffaqiyatga   erishganligini   anglab   yetadi.   Aksincha, muammoli   topshiriqni  bajara  olmasa ,  uning  yechimini  topa  olmasa,  o‘zida  mavjud bilim,  ko‘nikma  va  malakalari  darajasining  zamon  va  talab  darajasidan  ortda  qolib ketganligini  teran  anglab  yetadi  va  ongli  tarzda  bilimlarini  oshirishga  kirishadi. Ma'lum  bir  aqliy  faoliyat,  mehnatni  talab  qilmaydigan  o‘quv  materali  bolani  hech qachon  qiziqtirmaydi.  Ta'lim  jarayonida  bolaning  ma'lum  bir  ta'limiy  qiyinchiliklarni yengib  o‘tishi  bilim  olish  jarayonining  qiziqarli  bo‘lishi  shartidir.  Lekin  shuni unutmaslik  kerakki,  har  qanday  ta'limiy  qiyinchilik  bolaning  yosh  va  fiziologik xususiyatlarini  inobatga  olgan  holda  qo‘yilishi  lozim,  aks  holda,  o‘quv  topshirig‘ining haddan  tashqari  murakkabligi  bolaning  ta'lim  jarayoni  va  bilim  olish  faoliyatidan tezda  bezishiga  olib  keladi. Bundan tashkari,  an'anaviy  ta'limda  darslarni  tashkil  etish  davomida  "fokusirovka" ya'ni,  o‘quvchilar  diqqatini  to‘plash,  da'vat  bosqichi  (2-3  daqiqa  ajratiladi)  ham o‘quvchilarni  darslarga  qiziqtirishda  muhim  ahamiyatga  ega. O‘quvchilarning  ta'lim  jarayoniga  qiziqishini  shakllantirishning  yana  bir  yo‘li  bolada maqsadlar,  havas,  shaxsni  ijtimoiy  hayotda  o‘z  munosib  o‘rnini  topishga  bo‘lgan qiziqishning  tayyor  "shakl"laridan  foydalangan  holda  amalga  oshirish  xisoblanadi. Bunda  o‘quvchining  bilim  olish  jarayonida  ta'lim  materiallari  mazmunidan  kelib chiqqan  holda  jamiyatda  o‘z  o‘rnini  topishga  bo‘lgan  ongli  intilishni  tarbiyalaydi. Bu  yo‘l  ishontirish,  ta'sir  etish,  tushuntirish,  axborot  berish,  namuna  metodlariga asoslanadi.  Bu  jarayonda  muhim  vazifani  bevosita  o‘quvchi  yashayotgan  va  faoliyat yuritayotgan  jamoa,  ijtimoiy  muhit  va  ularda  yaratilgan  qarashlar,  an'analar,  sharoit  va boshqalar  o‘taydi.  Qachonki  o‘quvchi  ota-onasi,  mahalla,  tengqurlari  va  boshqa jamiyat  a'zolarining  bilim,  ta'lim  olishning  mohiyatini  teran  anglab  unga  nisbatan hayotiy  zarurat  sifatida  qarasagina,  uning  bevosita  ta'limga  nisbatan  e'tibori kuchayadi.  Shu  orqali  o‘quvchida  ta'limning  jamiyat  va  ijtimoiy  hayotdagi  roli  va o‘rniga  ijobiy  munosabat  shakllanadi  va  unga  jiddiy  munosabatda  bo‘la  boshlaydi, boshqacha  aytganda,  uning  mustahkam  qiziqishlari  orta  boradi. Demak,  qiziqishni  oshirish  bir  qancha  omillarga  bog‘liq: -o‘qituvchi  mahoratiga; -o‘quvchilarning  o‘quv-biluv  motivlariga; -o‘quvchilarning  yosh  va  fiziologik  xususiyatlari  hisobga  olinganligiga; -uzatilayotgan  materiallarning  izchilligi  ta'minlanganligiga; -o‘quv  materiallari  (mazmun-mohiyati,  amaliy  ahamiyati)  ga; -didaktik  va  texnik  vositalar  (ta'limda  AKT)  samaradorligiga  va  h.k. Bola uchun  aynan  uning  diqqat  va  e'tiborini  doimiy  tarzda  tortib  turadigan  faoliyat yoki  ish  turigina  qiziqarli  ekanligini  unutmaslik  lozim. O’quvchilarda  ta'limning  jamiyat  va  ijtimoiy  hayotdagi  roli  va  o‘rniga  ijobiy munosabatni  shakllantirish  orqali  uning  mustahkam  qiziqishlari  orta  boradi. L.M.Fridmanning  e'tiroficha,  o‘qituvchi  o‘zining  ta'lim  faoliyatida  o‘quvchilarda motivlarni  shakllantirishning  har  ikkala  yo‘l  va  usullaridan   foydalanishi  maqsadga muvofiq 49 . O‘quv  motivatsiyasining  muhim  tarkibiy  qismlaridan  biri  bo‘lgan  qiziqishga  tavsif berishda  shuni  aytish  kerakki,  “qiziqish”  so‘ziga  ta'lim  sohasi  vakillari  ta'limning deyarli  barcha  bosqichlarida  motiv  so‘zining  sinonimi  sifatida  qaraydilar.  Buning isboti  sifatida  aksariyat  hollarda  tez-tez  eshitib  turadigan  “uning  bilim  olishga qiziqishi  yo‘q,  unda  ilm  olishga  bo‘lgan  qiziqishni  tug‘dirish  lozim”,  degan  gapni keltirish  mumkin.  Bu  kabi  terminlarni  aralashtirib  yuborishning  o‘ziga  xos  izohi mavjud  bo‘lib,  u  ta'lim  motivatsiyalarini  o‘rganishda  birinchi  ob'ekt  qiziqish bo‘lganligi  bilan  xarakterlanadi.  Ikkinchidan,  qiziqishning  o‘zi  juda  katta  va  keng ko‘lamdagi  tushunchalarni  qamrab  oladi.  Shu  bois  ham  ta'lim  jarayonida  yuzaga keladigan  yoki  namoyon  bo‘ladigan  qiziqishning  o‘zini  bir  necha  tarkibiy  qism  hamda turlarga  bo‘lib  o‘rganish  zarurati  mavjud. Bundan  tashqari,  motivlarni  shakllantirishga  ta'lim  mazmuni,  ta'lim  jarayonini  tashkil etish  darajasi,  sinfdan  va  maktabdan  tashqari  ishlarni  tashkil  qilish,  o‘qituvchi  shaxsi kabi  omillar  ham  bevosita  o‘zining  ta'sirini  o‘tkazadi  (Masalan,  bolaning  oilasidagi ta'lim-tarbiyaga  bo‘lgan  munosabat  va  boshqalar).  Bu  o‘rinda  maktabda  mavjud an'analarning  o‘rnini  alohida  ta'kidlash  lozim;  maktabdagi  hayot  xarakterining  o‘ziga xosligi,  o‘qituvchilarning  bolalar  ta'limi  va  tarbiyasi  hisoblanadigan  murakkab jarayoniga  bo‘lgan  munosabati,  qiziqishlari  kabilar.  Bir  o‘qituvchining  loqaydligi, ko‘plab  o‘qituvchilarning  faolligiga  nisbatan  yuqumliroq  ekanligini  unutmaslik  lozim. A.N.Leontevning  yozishicha:  “Ta'lim  jarayonida  ham  o‘quvchi  tomonidan  o‘quv materialining  mukammal  o‘zlashtirilishi  uchun  o‘quvchi  bevosita  ta'lim  jarayonining ichida  yashashi  va  ta'lim  uning  hayoti  mazmunining  ajralmas  tarkibiy  qismiga aylanishi lozim.  Hatto  bu  jarayonda  o‘zlashtirilayotgan  ko‘nikma  yoki  malaka  kichik bir  xarakter-ahamiyatga  ega  bo‘lsa  ham.” 50 A.N.Leontevning  bu  fikrlari  tahlili  “agar o‘quvchi  o‘z  hayoti  mazmuni-maqsadiga  ega  bo‘lmas  ekan,  o‘zini  kelajakdagi  hayotiy faoliyatga  tayyorlamas  ekan,  unda  bilim  olishga  bo‘lgan  ongli  motivatsiyani shakllantirish  to‘g‘risida  gap  ham  bo‘lishi  mumkin  emas”.  O‘quvchining  ijtimoiy hayotda  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadi  aksariyat  hollarda  ta'lim  motivatsiyalarini belgilashda  muhim  omil  vazifasini  o‘tashini  yodda  tutishimiz  lozim O‘quv  motivlari  nafaqat  mazmun,  balki  jamiyat  a'zolari  tomonidan  nisbatan  teran anglanganligi  bilan  ham  ajralib  turadi.  O‘quvchilar  tomonidan  esa  motivlarning ta'limdagi  yaqin  istiqbolni  ta'minlashga  xizmat  qiladiganlari  ko‘proq  namoyon bo‘ladi. Sharoitlardan  kelib  chiqqan  holda  o‘quv  motivlari  yashiringan  yoki  mohiyatini aniqlash  imkoniyati  qiyin  bo‘lgan  ko‘rinishlarga  ham  ega. Shaxsning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  uning  motivatsiyasi  orasida  bog‘liqlik mavjud.  Shaxsning  mavjud  o‘ziga  xos  xususiyatlari  uning  motivatsiyalariga  bevosita o‘zining  ta'sirini  o‘tkazadi.  Motivatsiyalarning  o‘ziga  xosligi  va  qatiyligi  esa insonning  o‘ziga  xos  xususiyatiga  aylanadi. O‘quv  motivatsiyasi  har  bir  shaxsning  xususiy  motivatsiyasi  sifatida  e'tirof  etiladi  va o‘z  ichiga  shaxs  faoliyati  faolligi  va  mazmunini  belgilab  berishga  xizmat  qiladigan maqsadlar,  bilishga  bo‘lgan  ehtiyojlar,  qiziqishlar,  g‘oyalar,  intilish,  motivatsion ko‘rsatmalarni  qamrab  oladi.  Sanab  o‘tilgan  motivlar  tizimi  o‘quvchining  bilishga bo‘lgan  o‘quv  motivining  asosini  tashkil  qiladi  va  uning  darajasini  hamda  uning dinamikasi  va  mustahkamligini  belgilab  beradi. Mutaxassislar  o‘quvchi  shaxsi  faolligining  quyidagi  ichki,  tashqi  va  xususiy  singari uch  xil  shakli  mavjudligini  e'tirof  etadilar. Nomlari yuqorida  sanab  o‘tilgan  faollik  manbalari  orasidan  mutaxassislar  ijtimoiy,   bilishga  qaratilgan  anglash  hamda  xususiy  (shaxsiy  )motivlarni  alohida  e'tirof   etishadi. O‘quv  motivlarining  quyidagi;  undovchi  (qo‘zg‘atuvchi),  yo‘naltiruvchi,  tartibga   soluvchi  funksiyalarini  alohida  ajratib  ko‘rsatish  mumkin. O‘quv  motivlari  har  bir  shaxsda  mavjud  ta'lim  motivlarining  kuchliligi  hamda   mustahkamligi  bilan  xarakterlanadi. Demak,  barcha  darajadagi  motiv  tiplari  o‘zining  shakllanish  jarayonida  quyidagi   bosqichlarni  bosib  o‘tadi:  odatiy  motivlarning  dolzarbligi,  mavjud  motivlar  asosida   yangi  g‘oyalarning  qo‘yilishi,  muayyan  maqsadlarga  erishishda  mavjud  motivlarning   ish  berishi  natijasida  ularning  mustahkamlik  darajasining  ortishi,  aynan  shu  motivlar   asosida  yangi  bir   motivlarning  yuzaga  kelishi ,  turli  motivlarning  yagona  bir  motiv   asosida  birlashishi,  bir  qator  motivlarda  yangi  (mustaqillik,  ishonchlilik)  sifatlarning   paydo  bo‘lishi  va  boshqalar.  Bu  jarayon  esa  shaxs  shakllanishining  ko’rinishini  ifoda   etadi. Yuqorida  qayd  etilgan  konsepsiyalar,  loyihalar  va  Xalq  ta'limi  vazirligining   buyruqlari  ta'lim  jarayonida  AKT  ni  qo‘llash  va  bu  orqali  ta'lim  sifati  va   samaradorligini  oshirishga  qaratilgan. 51 O‘zbekistonda  axborotlashtirish  jarayonida   uning  ham  jamiyat,  ham  shaxsning  o‘rni  beqiyosdir.   Axborotlashtirish  har  bir  istagan   sohasini  tubdan  o‘zgartirish  qobiliyatiga  ega.  Bunday  sharoitda  jamiyatdagi  har  bir   shaxsning  barkamollik  sari  intilishlari  ro‘yobga  chiqadi.  Chunki  kerakli  axborotlarni   o‘z  vaqtida  olish  bilan  birga  ulardan  to‘g‘ri  foydalana  olish  insonni  ijtimoiy  jihatdan   rivojlanishiga  sabab  bo‘ladi. Respublikamiz  xalq  ta'limi  boshqarmasi  tomonidan  shahar  va  tumanlardagi  barcha   maktab  va  maktabgacha  ta'lim  muassasalari,  maxsus  maktab-internetlarda  zamonaviy   axborot-kommunikatsiya  texnologiyalaridan  foydalanish  keng  joriy  etilmoqda.   Maktablarda  zamonaviy  o‘quv  kompyuter  tarmoqlari  tashkil  etilmoqda.  Shuningdek,   maktablar  “ZiyoNET”  jamoat  ta'lim  axborot  tarmog‘iga  ulangan  bo‘lib,  o‘qituvchi  va   o‘quvchilar  undan  samarali  foydalanish  uchun  sharoitlar  yaratilgan. “O‘zbekistonda elektron  kitob  (Jet  Book)lardan  foydalanish”  loyihasi  esa   o‘quvchilarning  kitobga  bo‘lgan  qiziqishini  oshirmoqda.  Maktablarda  veb-saytlar   ochilib,  maktabda  amalga  oshirilayotgan  ishlar,  o‘tkazilayotgan  ma'naviy- ma'rifiy   tadbirlar ,  o‘qituvchilar  tomonidan  yaratilayotgan  elektron  darsliklar   mazkur  veb-saytlarga  joylashtirilib  borilmoqda.  O‘z  navbatida  ana  shunday   yo‘nalishda  o‘zoro  tajriba  almashish  (masalan  “O‘rgan-o‘rgat”  tadbiri)  ishlari   yo‘lga  qo‘yilmoqda.  Bu  ham  albatta  axborot  texnologiyalarini  rivojlantirish   borasida  olib  borilayotgan  ishlarning  samarasidir. Yaratilayotgan  ana  shunday  imkoniyatlar  natijasida  o‘quvchilar  zamonaviy  axborot texnologiyalarini  puxta  egallab,  bu  borada  zarur  bilim  va  ko‘nikmalarga  ega  bo‘lib   bormoqda. A bu Nasr Farobiy ning   pedagogik aga oid qarashlari    Reja: 1. Abu Nasr Farobiy – o’rta asr sharqining mashhur mutafakkiri . 2. Abu nasr Forobiy qomusiy olim. Abu Nasr  Farobiy  – o’rta  asr  sharqining  mashhur  mutafakkiri,  qadimgi  yunon falsafasining  Sharqdagi  eng  yirik  davomchisi  va  targ’ibotchisidir.  U  Sirdaryo bo’yidagi  O’tror  (Forob)  shahrida  873  yilda  tug’ilib,  Shosh  (Toshkent),  Buxoro shaharlarida  o’qidi,  so’ng  xalifligining  markazi  Bag’dod  shahriga  borib,  u yerda ko’p  yil  istiqomat  qildi.  Yunon  faylasuflarining   asarlarini  mutolaa  qilish ,  turli tillarni  o’rganishbilan  shug’ullandi.  Umrining  so’nggi  yillarida  Damashqda yashadi.  950  yilda  vafot  etdi.  U  turli  sohalarga  oid  ilmiy  asarlar  qoldirdi.  U  o’z davrining  faylasufi,  musiqachisi,  shoiri,  qomusiy  olimi  sifatida  shuhrat  qozondi. U  “Aql  haqidagi  risola”  “Falsafadan  oldin  nimani  o’rganish  kerak”,  “Falsafa manbalari”,  “Masalalar  manbalari”  kabi  160  dan  ortiq  risolalar  yaratdi.Abu Nasr  Farobiy  – o’rta  asr  sharqining  mashhur  mutafakkiri,  qadimgi  yunon falsafasining  Sharqdagi  eng  yirik  davomchisi  va  targ’ibotchisidir.  U  Sirdaryo bo’yidagi  O’tror  (Forob)  shahrida  873  yilda  tug’ilib,  Shosh  (Toshkent),  Buxoro shaharlarida  o’qidi,  so’ng  xalifligining  markazi  Bag’dod  shahriga  borib,  u yerda ko’p  yil  istiqomat  qildi.  Yunon  faylasuflarining  asarlarini  mutolaa  qilish,  turli tillarni  o’rganishbilan  shug’ullandi.  Umrining  so’nggi  yillarida  Damashqda yashadi.  950  yilda  vafot  etdi.  U  turli  sohalarga  oid  ilmiy  asarlar  qoldirdi.  U  o’z davrining  faylasufi,  musiqachisi,  shoiri,  qomusiy  olimi  sifatida  shuhrat  qozondi. U “Aql  haqidagi  risola”  “Falsafadan  oldin  nimani  o’rganish  kerak”,  “Falsafa manbalari”,  “Masalalar  manbalari”  kabi  160  dan  ortiq  risolalar  yaratdi. Fan  va  madaniyat  olamida  o‘z  o‘rni  va  mavqeiga  ega  bo‘lgan     ulug‘  mutafakkir, zabardast  olim,  buyuk  allomalardan  biri,  shubhasiz,  Abu  Nasr  Muhammad  ibn Muhammad  ibn  Uzlug‘     Tarxon  Forobiydir  (873—950).  Dunyo  fani  va  madaniyati, uyg‘onish  davrining  ko‘zga  ko‘ringan  vakillaridan  biri  bo‘lgan  Forobiy  qadimgi yunon     fani  va  madaniyatining  insoniyat     tsivilizatsiyasida  tutgan  o‘rnini   yuksak baholab ,  butun  ilmiy  faoliyati   davomida  nafaqat  unga  suyandi ,  cheksiz     hayratlandi va  ilhomlandi,  balki  kishilik     tarixida     o‘chmas  iz  qoldirgan  yunon  olimlarining, ko‘proq     Arastuning  asarlarini  targ‘ib     qildi,  ularning  ko‘plarini  arab  tiliga  tarjima qildi,  sharhlar  yozdi. Fan  va  madaniyat  olamida  o‘z  o‘rni  va  mavqeiga  ega  bo‘lgan     ulug‘  mutafakkir, zabardast  olim,  buyuk  allomalardan  biri,  shubhasiz,Muhammad  ibn  Muhammad ibn  Uzlug‘     Tarxon  Forobiydir  (873—950).  Dunyo  fani  va  madaniyati,  uyg‘onish davrining  ko‘zga  ko‘ringan  vakillaridan  biri  bo‘lgan  Forobiy  qadimgi  yunon     fani va  madaniyatining  insoniyat     tsivilizatsiyasida  tutgan  o‘rnini  yuksak  baholab, butun  ilmiy  faoliyati  davomida  nafaqat  unga  suyandi,  cheksiz     hayratlandi  va ilhomlandi,  balki  kishilik     tarixida     o‘chmas  iz  qoldirgan  yunon  olimlarining, ko‘proq     Arastuning  asarlarini  targ‘ib     qildi,  ularning  ko‘plarini  arab  tiliga  tarjima qildi,  sharhlar  yozdi. Farobiy yosh  avlodni  kamolga  yetkazishda  u   yashayotgan  jamiyatdagi  muhit , hayotiy  tajriba,  talim-tarbiyaning  ta`siri  va  bu  ta`sir  natijasida  ular  o`zlaridagi ijobiy  yoki  salbiy  xislat-fazilatlarni  namoyon  qilishlarini  aytadi.  “Insonlar tug`ilganda  kamolotli  bo`lib  tug`imaydi,  ularni  orasida  aslida  farq  ham  bo`lmaydi, ularning  xulqi,  faoliyati,  hayoti  o`xshash  bo`ladi,  keyinchalik  esa  o`zgaradi,  ya`ni ijtimoiylashuv  jarayonida  jamiyatda  odamlar  ming  yillardan  beri  amal  qilib kelayotgan  qadiriyatlarni  va  me`yorlarni  qabul  qiladilar. O’rta  asr  ijtimoiy  – falsafiy  fikr  taraqqiyoti  mutafakkir  Abu  Nasr  Forobiy  nomi bilan  bog’liq  bo’lib,  uning  inson  kamoloti  haqidagi  tahimoti  ta’lim  – tarbiya sohasida  katta  ahamiyatga  ega.  Mashhur  Yunon  faydasufi  Arastudan  keyin SHarqda  o’z  bilimi,  fikr  doirasining  kengligi  bilan  nom  chiqargan  Forobiyni  yirik mutafakkir  – “Muallimiy  soniy”  - “Ikkinchi  muallim”  deb  ataydilar. Abu  Nasr  Forobiy  (to’liq  nomi  Abu  Nasr  Muhammad  ibn  Muhammad  ibn  Uzaliq ibn  Tarxon  al-Forobiy)  hijriy  260  yil  (milodiy  873  yil)da  SHosh  – Toshkentga yaqin  Forob  (O’tror)  degan  joyda  harbiy  hizmatchi  oilasida  tug’ilgan.  Forobda boshlang’ich  ta’limni  olgach,  SHoshda,  Buxoroda,  Samarqanda  ta’lim  olganligi haqida  ma’lumotlar  bor.  Lekin  arab  xalifaligining  yirik  madaniy  markazi Bag’dodga  xalifalikning  turli  tomonlaridan  kelgan  olimlar  yig’ilganligi,  uning yirik  ilmiy  markazga  aylanganligi  tuyfayli  Forobiy  ham  ilm  olish  istagida Bag’dodga  jo’naydi.  Bag’dodda  Forobiy  o’rta  asr  fanini,  turli  fan  sohalarini o’rganadi.  Masalan,  unga  Yunon  tilida  Abu  Bashar  Matta  (Matta  ibn  Yunus), tibbiyot  va  mantiqdan  Yuxanna  ibn  Haylon  (Jilon)  ta’lim  bergan.  Umuman, Forobiy  Bag’doda  matematika,  mantiq,  tibbiyot,  ilmi  nujum,  musiqa,  tabiiyot, huquq,  tilshunoslik,  poetika  bilan  shug’ullandi,  turli  tillarni  o’rgandi. Bahzi  manbalarda  Forobiy  70  dan  oshiq  tilni  bilganligi  haqida  gapiriladi. 2.Abu nasr Forobiy qomusiy olim. Forobiy tahminan  941  yillardan  boshlab  Damashqda  yashaydi.  SHahar chekkasidagi  bog’da  qorovul  bo’lib  ishlaydi  va  faqirona  hayot  kechirib,  ilmiy  ish bilan  shug’ullanadi.  943-967  yillarda  esa  Halabda  yashaydi.  949-950  yillarida Misrda  ham  bo’lgan.  So’ng  yana  Damashqga  qaytib,  shu  yerda  950  yilda  vafot etgan.  Damashqdagi  “Bob  as  – sag’ir”  qabristoniga  dafn  qilingan.  Rivoyatlarga ko’ra  Abu  Nasrning  hikmat  falsafani  o’qishiga  bir  kishi  sabab  bo’lgan  ekan.  O’sha kishi  unga  Arastuning  bir  necha  kitobini,  shu  yerda  tura  tursin,  keyin  olib  ketaman deb  qo’yib  ketgani  sabab  bo’lgan,  deyishadi.  Ittifoqo,  kitoblarga  ko’zi  tushib, ularning  Abu  Nasrning  ko’ngliga  mahqul  bo’lib  qoladi  va  o’qishga  kirishadi natijada  yetuk  faylusufga  aylanadi.  Haqiqatdan  ham  Abu  Nasr  Forobiy  o’rta  asr davri  ilm  – fani  taraqqiyotiga  katta  hissa  qo’shgan  olim,  Forobiy  tabiiy,  ilmiy  va ijtimoiy  bilimlarning  barcha  sohalarida  ilmiy  ish  olib  borgan.  Forobiy  o’zidan keyin  juda  boy  ilmiy  meros  qoldirgan.  Falsafa,  musiqa,  filologiya  va  boshqa  tabiiy, ilmiy  bilimlarning  turli  sohalarida  asarlar  yaratgan.  Demak,  Forobiy  inson  baxt  – saodatga  erishuvi  uchun  ularni  baxtli  – saodatli  qila  oladigan  jamoa  rahbari bo’lishi  kerak  deydi.  U  fozil  shaharni  boshqaradigan  Hokim  tabiatdan:  1 – sog’  – salomat  bo’lib,  o’z  vazifasini  bajarishda  hech  qanday  qiyinchilik  sezmaligi;  2 – tabiati  nozik,  farosatli;  3 – xotirasi  mustahkam,  4 – zehni  o’tkir,  5 – o’z  fikrini tushuntira  oladigan  notiq,  6 – bilim-ma’rifatga  havasli,  7 – taom  yeyishda, ichimlikda,  ayollarga  yaqinlik  qilishda  ochofat  emas,  aksincha,  o’zini  tiya  oladiga bo’lishi  (qimor  yoki  boshqa  o’yinlardan)  zavq,  huzur  olishdan  uzoq  bo’lishi,  8 - haq  va  haqiqatni,  odil  va  haqgo’y  odamlarni  sevadigan,  yolg’onni  va yelg’onchilarni  yomon  ko’radigan,  9 – o’z  qadrini  biluvchi  va  oriyatli  bo’lishi,  10 –  mol  dunyo  ketidan  quvmaydigan,  11  – adolatparvar,  12  – qatiyatli,  sabotli, jurhatli,  jasur  bo’lishi  muhimligini  qayd  etadi.  Forobiy  bu  fazilatlarni  har  bir  yetuk insonda  ko’rishni  istaydi. Forobiy  o’zining  fozil  jamoasida  odamlarni  turli  belgilarga  qarab  guruhlarga bo’ladi.  Bunda  u,  kishilarning  diniy  mashabiga,  millatiga,  irqiga  qarab  emas,  balki tabiiy  hususiyatlariga,  qobiliyatlariga,  aqliy  iqtidoriga,  bilim  ko’nikmalariga e’tibor berishlik  zarur  deydi.  U  o’zning  “Baxt  saodatga  erishuv  yo’llar  haqida risola”  asarida  “Davlatning  vazifasi  insonlarni  baxt  – saodatga  olib  borishdir,  - deb yozadi.  U,  - bu  esa  ilm  va  yaxshi  axloq  yordamida  qo’lga  kiritadi”.  Forobiy davlatni  yetuk  shaxs  boshqarishi  lozim  daydi;  yahni  jamoani  idora  etuvchi  adolatli, dono  bo’lishi,  qonunlarga  rioya  etishi  va  qonunlar  yarata  olishi,  kelgusini  oldindan ko’ra  bilishi,  boshqalarga  g’amxo’r  bo’lishi  lozim  deydi. Forobiy  ta’lim  tarbiyaga  bag’ishlangan  asarlarida  ta’lim  –   tarbiyaning  muhumligi , unda  nimalarga  e’tibor  berish  zarurligi,  ta’lim  – tarbiya  usullari  va  uslubi  haqida fikr  yuritadi.  “Fozil  odamlar  shahri”,  “Baxt  saodatga  erishuv  to’g’risida”,  “Ixso  – al  - ulum”,  “Ilmlarning  kelib  chiqishi”,  “Aql  mahnolari  to’g’risida”  kabi  asrlarida ijtimoiy  – tarbiyaviy  qarashlari  o’z  ifodasini  topgan. Forobiy  o’z  ishlarida  ta’lim  – tarbiyani  uzviy  birlikda  olib  borish  haqida  ta’lim bergan  bo’lsa  ham,  ammo  har  birining  insonni  kamolga  yetkazishda  o’z  o’rni  va xususiyati  bor  ekanligini  alohida  ta’kidlaydi. Forobiy  “Baxt  – saodatga  erishuv  to’g’risida”  asarida  bilimlarni  o’rganish  tartibi haqida  fikr  bayon  etgan.  Uning  ta’kidlashicha,  avval  bilish  zarur  bo’lgan  ilm o’rganiladi,  bu  – olam  asoslari  haqidagi  ilmdir.  Uni  o’rgangach,  tabiiy  ilmlarni, tabiiy  jismlar  tuzilishini,  shaklini,  osmon  haqidagi  bilimlarni  o’rganish  lozim. Undan  so’ng,  umuman,  jonli  tabiat  o’simlik  va  hayvonlar  haqidagi  ilm  o’rganiladi, deydi. Forobiy  inson  kamolotga  yolg’iz  o’zi  erisha  olmaydi.  U  boshqalar  bilan  aloqada bo’lish,  ularning  ko’maklashuvchi  yoki  munosabatlariga  muxtoj  bo’ladi.  Uning fikricha  tarbi  jarayoni  tajribali  pedagog,  o’qituvchi  tomonidan  tashkil  etilishi muhumdir.  CHunki  har  bir  odam  ham  baxtni  va  narsa  hodisalarni  o’zicha  bila olmaydi.  Unga  buning  uchun  o’qituvchi  lozim. Bunga  Forobiy  ta’lim  – tarbiyani  to’g’ri  yo’lga  qo’yish  orqali  erishish  mumkin, deydi.  CHunki  maqsadga  muvofiq  amalga  oshirilgan  ta’lim  – tarbiya  insonni  ham aqliy, ham  axloqiy  jihatdan  komolga  yetkazadi,  xususan,  inson  tabiat  va  jamiyat qonun-qoidalarini  to’g’ri  bilib  oladi  va  hayotda  to’g’ri  yo’l  tutadi,  boshqalar  bilan to’g’ri  munosabatda  bo’ladi,  jamiyat  tartib  qoidalariga  rioya  etadi. Demak,  Forobiy  ta’lim  – tarbiyaning  asosiy  vazifasi  jamiyat  talablariga  javob  bera oladigan  va  shu  jamiyat  uchun  xizmat  qiladigan  yetuk  insonni  tarbiyalashdan iborat  deb  biladi. Forobiy  ta’lim  va  tarbiyaga  birinchi  marta  tahrif  bergan  olim  sanaladi.  Ta’lim  – degan  so’z  insonga  o’qitish,  tushuntirish  asosida  nazariy  bilim  berish;  tarbiya  – nazariy  fazilatni,  mahlum  xunarni  egallash  uchun  zarur  bo’lgan  xulq  normalarini va  amaliy  malakalarni  o’rgatishdir,  deydi  olim. Abu  nasr  Forobiy  yana  aytadi:  “Ta’lim  – degan  so’z  xalqlar  va  shaharliklar o’rtasida  nazariy  fazilatni  birlashtirish,  tarbiya  esa  shu  xalqlar  o’rtasidagi  tug’ma fazilat  va  amaliy  kasb  hunar  fazilatlarini  birlashtirish  degan  so’zdir. Ta’lim  faqat  so’z  va  o’rgatish  bilangina  bo’ladi.  Tarbiya  esa,  amaliy  ish  tajriba bilan,  yahni  shu  xalq,  shu  millatning  amaliy  malakalardan  iborat  bo’lgan  ish  - harakat,  kasb  - hunarga  berilgan  bo’lishi,  o’rganishidir” Forobiy  nazariy  bilimlarni  egallashga  kirishgan  har  bir  kishi  xulq  – odobda  ham qay  darajada  pok  bo’lishi  kerakligini  “Falsafani  o’rganishdan  oldin  nimani  bilish kerakligi  to’g’risida”gi  risolasida  shunday  tahriflaydi:  “Falsafani  o’rganihdan  avval o’zingizni  hirs-havaslardan  shunday  tozalashingiz  lozimki,  sizda  maishiy  va shahvoniyat  kabi  notug’ri  tuyg’ularga  emas,  balki  kamolotga  bo’lgan  hirs-havas qolsin. Bunga  xulq  axloqni  faqat  so’zdagina  emas,  balki  haqiqatda  (amalda)  tozalash orqali  erishish  mumkin.  SHunday  so’ng  xato  va  adashishdan  saqlovchi,  haqiqat yo’lini  tushunib  olishga  boshlovchi  (notiq  – so’zlovchi,  fikrlash  mahnosida) nafsini,  jonini,  ruhini  tozalash  zarur”. Forobiy axloqiy  fazilatlar  deganda  bilimdonllik,  donolik  va  mulohazali  bo’lish, vijdonlilik,  kamtarlik,  ko’pchilik  manfaatini  yuqori  qo’yish,  haqiqat,  ma’naviy yuksaklikka  intil,  adolatliylik  kabi  hislatlarni  tushunadi.  Ammo  bu  hislatlarning eng  muhumi  har  bir  insonning  bilimli,  ma’rifatli  bo’lishidir.  SHuning  uchun  ham Forobiy  axloq  tushunchasiga  aql  bilan  uzviy  bog’liq  holda,  tafakkurga  asoslangan axloq  sifatida  qaraydi.  Bundan  biz  Forobiyning  axloqni  xulq  mehyorlari  ifodasi sifatidagini  emas,  balki  kishilarning  aqliy  faoliyatining  natijasi  sifatida  ham  talqin etganligini  ko’ramiz.  Forobiy  “Aql  mahnolari  haqida”  risolasida  aql  masalasini tahlil  qilib,  aql  bilish  haqidagi  ta’limotida  mantiq  (logika)  ilmi  muhim  o’rin  tutadi deydi.  U  mantiq  ilmi  bilan  grammatika  o’rtasidagi  mushtarakligini  qayd  etib, mantiqning  aqlga  munosabati,  grammatikaning  tilga  munosabati  kabidir. Grammatika  odamlar  nutqini  tarbiyalagani  kabi,  mantiq  ilmi  ham  tafakkurni haqiqiy  yo’lda  olib  borish  uchun  aqlni  to’g’irlab  turadi  deydi. Forobiy  “Muzika  haqida  katta  kitob”  degan  ko’p  jildi  asari  bilan  o’rta  asrning  yirik muzikashunosi  sifatida  ham  mashxur  bo’ldi.  U  muzikaga  ilmini  nazariy,  amaliy jihatdan  yoritib,  muzikani  inson  axloqini  tarbiyalovchi  sihat  salomatligni mustahkamlovchi  vosita  deb  qaragan.  Uning  muzika  sohasida  qoldirgan  merosi muzika  madaniyati  tarixida  muhim  ahamiyatga  molikdir. Forobiyning  ta’lim-tarbiya  yo’llari,  usullari  vositalri  haqidagi  qarashlari  ham qimmatlidir.  U  insonda  go’zal  fazilatlar  ikki  yo’l  – ta’lim  va  tarbiya  yo’li  bilan hosil  qilinadi.  Ta’lim  nazariy  fazilatlarini  birlashtirsa,  tarbiya  esa  tug’ma  fazilat  – nazariy  bilimlar  va  amaliy  kasb  - hunar,  xulq  odob  fazilatlarini  birlashtiradi.  Ta’lim so’z  va  o’rganish  bilan  tarbiya  esa  amaliy  ish,  tajriba  bilan  amalga  oshiriladi, deydi.  Har  ikkalasi  birlashsa  yetuklik  namoyon  bo’ladi,  ammo  bu  yetuklik  bilim  va amaliy  ko’nikmalarni  qay  darajada  o’rganganligiga  qarab  paydo  bo’ladi,  deb ko’rsatadi. Forobiy ta’limda  barcha  fanlarning  nazariy  asoslari  o’rganilsa,  tarbiyada  ma’naviy –  axloqiy  qoidalar,  odob  mehyorlari  o’rganiladi,  kasb-hunarga  oid  malakalar  hosil qilinadi,  deb  uqtiradi. Bu  muhim  vazifa  tajribali  tarbiyachilar  tomonidan  ta’lim-tarbiyaning  turli metodlari  yordamida  amalga  oshiriladi.  Forobiy  ta’lim  – tarbiya  ishlarini  ikki  yo’l bilan  amalga  oshirishni  nazarda  tutadi. “Amaliy  fazilatlar  va  amaliy  san’at  (kasb-hunar)lar  va  ularni  bajarishga  odatlanish masalasi”ga  kelganda,  bu  odat  ikki  yo’l  bilan  hosil  qilinadi:  bulardan  birinchisi  – qanoatbaxsh  so’zlar,  chorlovchi,  ilxomlantiruvchi  so’zlar  yordamida  odat  hosil qilinadi,  malakalar  vujudga  keltiriladi,  odamdagi  g’ayrat,  qasd-intilish  harakatga aylantiriladi. Ikkinchi  yo’l  (yoki  usul)  – majbur  etish  yo’li.  Bu  usul  gapga  ko’nmovchi,  qaysar shaharliklar  va  boshqa  sahroyi  xalqlarga  nisbatan  qo’llaniladi.  CHunki  ular  o’z istaklaricha  so’z  bilan  g’ayratga  kiradiganlardan  emaslar.  Ulardan  birortasi  nazariy bilimlarni  o’rganishga  kirishsa,  uning  fazilati  yaxshi  bo’ladi.  Kasb  hunarlarni  va juzhiy  san’atlarni  egallashga  intilish  bo’lmasa,  bunday  odamlarni  majbur  etmaslik kerak.  CHunki  shahar  xalqlariga  tarbiya  berishdan  maqsad  – ularni  fazilat  egasi qilib  va  san’at  ahllariga  aylantirishdir. Demak,  Forobiy  ta’lim  – tarbiyada  rag’batlantirish,  odatlantirish,  majbur  etish metodlarini  ilgari  surgan.  Har  ikkala  usul  ham  pirovardida  insonni  har  tomonlama kamolga  yetkazish  maqsadini  ko’zlaydi. Xulosa  qilib  aytganda  Forobiy  pedagogik  ta’limotining  asosida  komil  insonni shakllantirish,  insonni  o’z  mohiyati  bilan  ijtimoiy,  yahni  faqat  jamiyatda,  o’zaro munosabatlar  jarayonida  komillikka  erishadi,  degan  falsafiy  qarashi  yotadi. Insonning  kamolga  yetishida  ham  aqli,  ham  axloqiy  tarbiyaning  o’zaro  aloqasi muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda  Forobiy  tavsiya  etgan  ta’lim  – tarbiya  usullari hozirgi  davrda  ham  o’z  ahamiyatini  yo’qotmaganligi  bilan  diqqatga  sazovordir. Foydaniladigan adabiyotlar   1. Mirziyoyev Sh.M. tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017-yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi.//Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, № 11 2.             Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. „O’zbekiston“, 2017. 3.             O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 yil, 6-son, 70-modda. 4.             Mirziyoyev Sh.M. qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. „O‘zbekiston“, 2017. 5.             R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanmaT:.Fan va texnologiya 2012-yil 6.             S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.:O‘qituvchi 1996-yil 7.             M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-y 8.             N.Egamberdieva, Ijtimoiy  pedagogika. Darslik.   Alisher  Navoiy  nomidagi     O‘zMKN.T.:  2009-yil. 9.             A . Қал дыбаева  «Педагогика  теориасы».Т:.2007.

DIDAKTIKA-TA’LIM NAZARIYASI. O’QITISH JARAYONI YAXLIT TIZIM SIFATIDA.   TA’LIM MAZMUNI REJA : 1. Didaktika  o’qitish  va  ta’lim  nazariyasi  sifatida. 2.  O’qitish  jarayonining  mohiyati. 3.   Didaktika ,  uning  asosiy  kategoriyalari. 4.  Didaktik  tizim.  Zamonaviy  didaktik  tizim.

1. Didaktika o’qitish va ta’lim nazariyasi sifatida Pedagogika fani  ta’lim  va  tarbiya  jarayonini  ularning  yaxlitligi  va  birligi  asosida o’rganadi. Ikki  faoliyatning  har  birining  mohiyatini  aniq  bayon  etish  uchun  didaktika  (ta’lim nazariyasi)  va  tarbiya  nazariyasini  ajratib  ko’rsatadilar. Hozirgi  davrda  didaktika  o’qitishning  mazmuni,  metodlari  va  tashkiliy  shakllarini ilmiy  asoslab  beruvchi  pedagogika  sohasi  sifatida  tushuniladi. Umumiy  didaktikadan  tashqari  xususiy  didaktikalar  yoki  alohida  fanlar  bo’yicha ta’lim  metodikasi  deb  ataluvchi  didaktikalar  ham  mavjud. Ularning  mazmuni  ta’limning  ma’lum  bosqichlarida  u yoki  bu  fanlarni  o’rganish va  ta’lim  berishning  nazariy  asoslarini  belgilaydi.  Har  bir  o’qituvchi  didaktika asoslarini  puxta  bilishi  va  ularga  tayangan  holda  faoliyatni  tashkil  etishi  zarur. Didaktika  predmetini  aniqlash  bo’yicha  turli  qarashlar  ilgari  surilgan. Qarashlarning  turlicha  bo’lishi  didaktikaning  metodologik  kategoriyalarini  aniq ajratilmaganligi  bilan  bog’liq. Ko’pchilik  olimlar  ta’lim  obyekti  deb  o’qitish  jarayonining  maqsadi,  mazmuni, qonuniyatlari,  metodlari  va  tamoyillarini  ko’rsatadilar. Didaktika  ta’limni  ijtimoiy  tajriba  berish  vositasi  sifatida  e’tirof  etadi.  Ta’lim yordamida  yoshlarni  hayotga  tayyorlash  amalga  oshiriladi.  Ta’limiy  faoliyatni tashkil  etishda  o’qituvchi  —  o’quvchi,  o’quvchi  —  o’quv  materiali,  o’quvchi  — boshqa  o’quvchilar  o’rtasidagi  munosabatlar  yuzaga  keladi. Pedagogik  adabiyotlarda  ulardan  qaysi  biri  didaktika  uchun  asosiy  hisoblanishi kerakligi  borasida  ham  turli  fikrlar  keltiriladi  hamda  o’quvchining  o’quv

materialiga bo’lgan  munosabati,  ya`ni,  bilimlarni  o’rganish  munosabatini  asosiy deb  e’tirof  etuvchi  qarashlar  soni  nisbatan  ko’p. Darhaqiqat,  o’qish,  o’rganish  ta’lim  jarayonining  ajralmas  xususiyatidir.  Ta’limga psixologiya  nuqtayi  nazaridan  yondashilsa,  ushbu  munosabatning  ustuvorligiga shubha  qolmaydi.  Biroq,  ta’limga  pedagogik,  ya’ni,  ijtimoiy  tajribani  berish, o’igatish  nuqtayi  nazaridan  qaralsa  faoliyat  uchun  asosiy  sanaluvchi  munosabat —   ikki  shaxs  (o’quvchi  va  o’qituvchi)  o’rtasidagi  munosabatlar   yetakchi  o’rin egallashi  lozim  ekanligi  anglanadi. Didaktika  predmetining  mohiyatini  ochishga  xizmat  qiluvchi  yana  bir  qarash ta’lim-tarbiya  jarayonini  yaxlit  o’rganish  zarurligini  ilgari  suradi.  Ta’limning tarbiyaviy  vazifalari  o’quvchining  bilimni  o’zlashtirishlarini  ta`minlabgina qolmay,  shaxs  xususiyati,  uning  rivojlanishi,  ma`lum  ma`naviy-axloqiy  sifatlarni o’zlashtirishi,  fe’l-atvori,  xulqini  tarbiyalash  uchun  zarur  shart-sharoitni yaratishdan  iborat. Didaktikaga  ta’limning   mazmunli  va  jarayonli   jihatlarini  birgalikda  o’rganish xosdir.  Amaliyotni  qayta  tashkil  etish  va  takomillashtirish  masalalarini  nazarda tutgan  holda  didaktika  ta’limni   faqatgina   o’rganish  obvekti   sifatidagina  emas,  balki ilmiy  asoslangan  loyihalashtirish  obyekti  sifatida  qaraydi. Umumiy  didaktikaning  predmeti  dars  o’tish  (o’qituvchi  faoliyati)  va  bilim  olish (o’quvchining  o’rganish  faoliyati)ning  o’zaro  bog`liqligi  va  aloqadorligi hjsoblanadi. Didaktikaning   vazifalari   quyidagilardan  iborat:  ta’lim  jarayonlari  va  ularni  amalga  oshirish  shartlarini  ta`riflash  va tushuntirish;

 teplim jarayonini  yanada  mukammal  tashkil  etish,  ya`ni,  ta’lim  tizimlari  va texnologiyalarini  ishlab  chiqish;  ta’lim  jarayon  L  uchun  xos  bo’lgan  umumiy  qonuniyatlarni  aniqlash, omillarini  tajilil  qilish  va  ta`riflash. Didaktika  nazariy  va  bir  vaqtning  o’zida  me`yoriy-amaliy  fan.  bidaktikaning   ilmiv- nazariv  vazifasi   ta’limning  mavjud  jarayonlarini  o’rganish,  uning  turli  jihatlari o’rtasidagi  bog`liqliklar,  ularning  mohiyatini  ochib  berish,  rivojlanish tendensiyalari  va  kelajagini  aniqlashdan  iboratdir. O’zlashtirilgan  nazariy  bilimlar  ta’lim  amaliyotini  yo’naltirish,  ta’limni  jamiyat tomonidan  qo’yilayotgan  ijtimoiy  talablarga  muvofiq  takomillashtirishga  imkon beradi.  Ta’lim  mazmunini  anglab  olish,  ta’lim  tamoyillari,  ta’lim  metod  va vositalarini  qo’llash  me`yorlarini  aniqlash  asosida  didaktika   amaliy-me’yoriy hamda  tashkiliy-texnologik  vazifani        bajaradi. 2. O’qitish jarayonining mohiyati Insonning  faoliyatida  o’qitish  har  doim  juda  muhim  ahamiyatga  ega  bo’lgan. Ta’lim  tasodifiy,  intiutiv  xususiyatga  ega  bo’lganda  ham  va  asosan  tasodifan axborotlarni  berish  hamda  taqlid  qilishdan  iborat  bo’lganda  ham  shunday  bo’lgan; keyinchalik  ham,  ta’lim  maqsadga  muvofiq  muntazam  va  rejalashtirilgan jarayonga  aylanganda,  maktab  paydo  bo’lganida  ham  shunday  bo’lgan.  Biroq  uzoq vaqt  davomida  ta’limni  nazariy  tahlil  qilish  va  o’rganish  ishlari  olib  borilmadi, shuning  uchun  o’z  nazariyasiga  ega  bo’lmadi.  Faqatgina  XVII  asr  bu  sohada muhim  o’zgarishlar  olib  keldi:  aynan  o’sha  paytda  ta’lim  alohida  nom  oldi  va tarixda  birinchi  didaktik  faoliyatning  ilmiy  asoslangan  tizimiga  asos  solindi. Didaktika  (ta’lim  nazariyasi :  yunoncha  «didaktikos»  «o’rgatuvchi»,  «didasko»  esa

— «o’rganuvchi»  ma’nosini  bildiradi)  ta’limning  nazariy  jihatlari  (ta’lim jarayonining  mohiyati,  tamoyillari,  qonuniyatlari,  o’qituvchi  va  o’quvchi  faoliyati mazmuni,  ta’lim  maqsadi,  shakl,  metod,  vositalari,  natijasi,  ta’lim  jarayonini takomillashtirish  yo’llari  va  hokazo  muammolar)ni  o’rganuvchi  fan. Bu  tushunchani  buyuk  chex  pedagogi  Yan  Amos  Komenskiy  (1592—  1670-yillar) «Buyuk  didaktika»  (1657-yil)  nomli  mashhur  asarida  tilga  oladi.  Lekin  Komenskiy «didaktika  bu  faqat  ta’limgina  emas,  balki  tarbiyalash  ham»,  deb  ta`kidlaydi. Mazkur  asarda  olim  ta’lim  nazariyasining  muhim  masalalari:pta’lim  mazmuni, ta’limning  ko’rgazmaliligi,  ketma-ketligi  kabi  tamoyillari,  sinf-dars  tizimi  borasida so’z  yuritadi. 3. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning  asosiy  kategoriyalari  va  didaktik  tushunchalar  tizimi.  Muayyan fanga  xos  bo’lgan  tushunchalarda  insoniyat  tomonidan  ijtimoiy  taraqqiyot jarayonida  to’plangan  bilimlar  aks  etadi.   Mavjud  ilmiy  tushunchalar  ikki  asosiy guruhga  ajratiladi: 1. falsafiy  tushunchalar; 2. xususiy  ilmiy,  ya`ni,  muayyan  fangagina  xos  bo’lgan  tushunchalar. Didaktika  uchun  «umumiy  va  alohida»,  «mohiyati  va  hodisa», «qarama-qarshilik»,   «bog’liqlik»   kabi   falsafiy   tushunchalar   ham   muhim ahamiyatga  ega.  Didaktikada  qo’llaniladigan   umumiy-ilmiytushunchalar   orasida «tizim»,  «tuzilma»,  «vazifa»,  «element»  kabilar  alohida  o’rin  tutadi.   Pedagogikaga xos  didaktik  tushunchalar   sirasiga  quyidagilar  kiradi:

O'xshashlar

Masofaviy ta’lim texnologiyalari
BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi
Ona tili darslarida o’quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirish metodlari
TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH