TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
![TA’LIM JARAYONIDA
EVRISTIK
TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH
1](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_1.png)
![MAVZU: TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH.
MUNDARIJA:
KIRISH. Evristik metod haqida…………………………………………………3
1. Triz metodi haqida tushuncha…………………………….............................13
2. Chet tilini o’rganishda qo’llaniladigan metodlar…………...........................17
3. Triz metodikasining mohiyati va samaradorligi…………........................... 21
4. Evristik ta’lim texnologiyalari………………………………………………..25
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….30
2](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_2.png)
![Kirish . Evristik metod haqida.
“Evristika” grekcha so’z bo’lib, ”heurist” so’zi “izlayman”, “topaman” ,
”ochdim” ma’nolarini beradi. O’quvchilarning mustaqil, faol, ijodiy faoliyatini
tashkil tishda evristik metodlar asosidagi ta’lim alohida o’rin tutadi. Umuman
evristik ta’lim juda uzoq antik zamonlardan beri qo’llanib kelinadi. Birinchi bora
ta’lim arayonida qo’llanilganda evristik suhbatlar yo’naltirilgan, ketma ket
berilgan savollarga javob jarayonida shakllangan, savollarga javob berishda
javoblar o’quvchi tomonidan muammolar yechimiga qatnashish jarayonida
rivojlantirilgan. Pedagogikada o’quvchi fikrini rivojlantiruvchi, maqsadli,
sermahsul ishlanmalar asosida qo’llanilgan. Ko’proq bu usulni birinchilardan
bo’lib, matematik olimlar o’quvchilar iste’moliga kiritganlar. Ko’pincha uni
“matematik yechish san’ati” metodlari shaklida qo’llash ma’qul ko’rilgan.
Keyinchalik uni boshqa o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ilg’or, universal
metodlar sifatida ham qo’llashga harakatlar, urinishlar bo’lgan. Bu muammo bilan
o’z davrida faylasuf askar, grek matematigi Papi Aleksandriyskiy, keyinchalik
fruntsuz faylasufi va matematigi R.Dexretler shug’ullanib, evristik metodlar
universal metoddir, degan xulosaga keldilar. Ilg’or metod sifatida uni Yan Amos
Komenskiy ta’lim tizimiga kiritish zarurligini uqtirgan. U evristik usuldan ta’lim
jarayonida foydalaniladi, shaxsning o’ylashi, ijodiy fikr yuritishi zamirida turli
yangiliklarni yaratuvchi shaxs tarbiyalanadi, deb ta’rif beradi. Rus pedagogi
P.K.Konterev xalq ta’lim maktablarida evristik ta’lim metodlarini keng qo’llash
ijodiy fikr yurituvchi shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi, degan fikrni ilgari
surdi.
Evristik ta’lim metodining keng tarqalishi bizga XX asrning ikkinchi
yarmidan kela boshlagan. Ayniqsa, o’quv jarayonigia kibernetikaning kirib kelishi,
ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik, yangiliklar yaratishning oshishi munosabati bilan
ta’lim jarayonida keng qo’llashni talab etadi. 1
Hozir fanda evristika yo’nalishi ham
rivojlanmoqda. Biror yangilik yaratish g’oyasi ilgari surilgandan keyin yangi
1
Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008 y
3](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_3.png)
![ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi. Shu aziyatdan chiqish yoki jadallashtirish uchun
yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi.
Fikrlash jarayoni analiz, sintez, umumlashtirish orqali ayrim operatsiyalar
ketma -ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi. Evristikaning fan
sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:
- Hosila beruvchi jarayonlarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga
xos psixologik kechinmalarni o’rganish va bilish insonning evristik faoliyati
yoki elementlari orqali real vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash.
- Evristik faoliyatni yuritish uchun (model) sharoitni yaratish
printsiplarini o’rganish.
- Evristik faoliyatni yuritish, tashkil etish uchun vaziyatni
modellashtirish.
- Evristik faoliyatni yuritish uchun aniq maqsadga yo’nalgan
evristik sistema
qonuniyatlarini shakllantirish va yaratish.
- Evristik faoliyatni joriy etish qonuniyatlarini amalga oshirish
uchun texnik jixozlar konstruktsiyasini yaratish.
Evristika fan sifatida o’z kategoriyasi: evristik faoliyat, evristik elementlar
apparati,
evristik tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l
kabilarni oladi. Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida
fikr yuritamiz.
Evristik savollar metodi. 2
Ma’lum qonuniyatlar va printsiplarga suyanadi.
- G’oyani muammoligi va optimalligi (masala yechimida bosh
optimal g’oya);
- Axborotni bo’lim, bloklarga taqsimlash (maqsad vazifalar
yechimidagi ketma-ket kichik yo’nalishlarni yechishga qaratilganligi).
2
Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
4](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_4.png)
![Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u
istalgan muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib
keladi. Lekin bu metod har doim ham g’oyalar yechimining absalyut yutuqlariga
olib kelavermaydi.
Ko’p o’lchamli matritsa metodi.
Bu metod ilmiy izlanuvchi va yaratuvchining morfologik taktik
muammolariga suyanadi:
- Echilayotgan g’oyaning ayrim elementlari ma’lum darajada
ilgaritdan
ma’lum;
- G’oyaning yechimida uning ayrim qirralari va elementlari
noma’lum;
- Muammo yechimi ma’lum emas.
Ko’p o’lchamli matritsa metodi sistemali yangicha tahlilga suyanadi,
muammoni hal etishda ma’lum printsiplarni o’z ichiga olganligi uchun ko’pgina
xatoliklarning oldini olishga imkon beradi.Bu metod ko’pincha murakkab bo’lgan
ijodiy muammolarni hal etib qolmay, yangi yangi g’oyalarni tug’ilishiga sabab
bo’ladi. Ko’p o’lchamli matritsa metodining o’ziga xos kamchiligi am mavjud. U
shundan iboratki, o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalar yechimida, juda ko’plab
variantlarni keltirib chiqaradi. Bu o’z o’rnida ular ichidagi eng optimalini
tanlashga qiyinchilik tug’diradi.
Bu metod izlanayotgan muammoning hamma parametrlarini ochib berish
kafolatini bera olmaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi asosida ishlash juda
yuqori ko’nikma va mahorat talab etadi.
Erkin assotsiatsiyali metod.
Evristik faoliyatni yuritishda bu metod yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni
baholashda, g’oyalarni ilgari surishda yangi yangi assotsiatsiyalarni izlab topish
va yaratish imkonini beradi.
5](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_5.png)
![Bu muammo o’z yechimida yangi g’oyalarni keltirib chiqaradi,
muammoning yechimini topish jadallashadi. Bu metodda assotsiatsiyaning vujudga
kelishi tufayli yechilish zarur bo’lgan muammo komponentlarining, tashqi
muhitning o’zaro bog’lanishlari ro’yobga chiqadi. Tashqi muhit bilan ijodiy
jamoaning o’zaro ijodkorlik fikrlari to’qnashuvi imkoniyatini tug’diradi. Bu
metodda ishni tashkil etishda jamoaning har bir a’zosi faol ishtirok etishi kerak.
Ishtirokchi o’z assotsiatsiyasini yoki fikrini taklif etishi kerak. Ularning fikrlarini
mujassamlashtirish orqali muammoning yechimida yangi g’oyalar uchrashuvida
o’z yechimini topadi. Bu metodni qo’llashda erkin emin o’z assotsiatsiyasini,
fikrini aytish tanqidiy fikrlar bildirishdan holi bo’lgani ma’qul. The evristik 3
usul bu evristika kontseptsiyasining amaliy qismidir, bu muammoni hal qilish,
o’rganish yoki kashf qilish uchun har qanday yondashuv bo’lib, u maqbul yoki
mukammal bo’lishi kafolatlanmagan, ammo tezkor maqsadlar uchun etarli bo’lgan
amaliy usulni qo’llaydi.
Ya’ni, so’zlashuv uslubida, bu muammoni topish va hal qilishga imkon
beradigan usullar va turli xil texnikalar to’plamidir. Optimal echimni topish
imkonsiz yoki amaliy bo’lmagan joyda, evristikadan qoniqarli echim topish
jarayonini tezlashtirish uchun foydalanish mumkin. Evristikani qaror qabul
qilishning bilim yukini engillashtiradigan ruhiy yorliq sifatida ham aniqlash
mumkin. Ilmiy intizom sifatida, har qanday fanga qo’yilgan muammo bo’yicha
samarali natijaga erishish maqsadida qo’llanilishi mumkin.
Evristik usul
Evristik metod ma’lum bir muammoning samarali echimiga erishish uchun
turli xil empirik jarayonlarni, ya’ni tajriba, amaliyot va faktlarni kuzatish asosida
strategiyalarni qo’llash asosida quriladi.
Aynan venger matematikasi Jorj Polya (1887-1985) ushbu kitobni
kitoblaridan birini nashr etish bilan ommalashtirdi. 4
Buni qanday hal qilish
3
Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
4
Mirolyubov A.A. Rahmonov M.V. Setlin V.S. O`rta maktablarda chet tili o`qitishning umumiy
metodikasi, Toshkent, O`qituvchi.
6](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_6.png)
![kerak (Buni qanday hal qilish kerak). Yoshligida turli xil matematik testlarni
o’rganish va tushunish orqali u ushbu testlarni qanday hal qilish uchun kelganini
ko’rib chiqa boshladi. Bu tashvish uni keyinchalik shogirdlariga o’rgatgan turli xil
evristik protseduralar orqali aynan shu bahsga olib keldi. Ularning strategiyalari:
Muammoning sxemasini tuzing. Muammoning teskari tomonida uning echimini
toping, reja tuzing. Agar mavhum muammo bo’lsa, rejani bajaradigan aniq misolni
o’rganishga harakat qiling. Asos sifatida muammoni umumiy ma’noda ko’rib
chiqing
Birinchi nuqta bo’yicha Polya, bu juda aniq bo’lib tuyuladi, chunki u
ko’pincha esga olinmaydi, ammo ba’zida talabalar o’z muammolarini hal qilishda
to’sqinlik qiladilar, chunki ular buni to’liq yoki hatto qisman tushunmaydilar.
Keyinchalik, ikkinchi bo’limida reja tuzish haqida gap ketganda, Polya
muammolarni hal qilishning ko’plab oqilona usullari mavjudligini eslatib o’tdi.
Tegishli strategiyani tanlash qobiliyati ko’plab muammolarni hal qilish orqali
yaxshiroq o’rganiladi. Shu tarzda, strategiyani tanlash osonroq va osonroq bo’ladi.
Uchinchi qadam odatda rejani tuzishdan ko’ra osonroqdir. Umuman
olganda, sizga g’amxo’rlik va sabr-toqat kerak, chunki siz allaqachon kerakli
ko’nikmalarga egasiz. Tanlagan rejangizga sodiq qoling. Agar u ishlamasa, uni
tashlang va boshqasini tanlang.
To’rtinchi qadamda nimalar qilingan, nima ishlagan va nima
bo’lmaganligini aks ettirishga vaqt ajratish uchun vaqt ajratish kerakligini eslatib
o’tadi. Buni amalga oshirish kelajakdagi muammolarni hal qilish uchun qaysi
strategiyadan foydalanishni bashorat qilishga imkon beradi.
O’qitishda evristik usul.
Evristik usul bu fanni o’qituvchidan mustaqil ravishda anglash uchun
kashfiyot usuli. U yozganlari va o’qitishi. Siti va Gildlar instituti (London) kimyo
professori Armstrong maktablarda fanlarni o’qitishni targ’ib qilishda juda katta
ta’sir ko’rsatdi.
7](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_7.png)
![U laboratoriya mashg’ulotlarining maxsus turi (evristik mashg’ulotlar)
uchun kuchli advokat edi. Bu erda talaba mustaqil ravishda kashfiyotga o’tadi,
shuning uchun o’qituvchi ushbu usul bo’yicha yordam yoki ko’rsatma bermaydi.
O’qituvchi talabalar uchun muammo tug’diradi, keyin ular javobni
aniqlayotganda chetda turadi. Usul talabalardan bir qator eksperimental
masalalarni echishni talab qiladi. Har bir talaba o’zi uchun hamma narsani kashf
qilishi kerak va unga hech narsa aytilmaydi. Talabalar tajribalar, gadjetlar va
kitoblar yordamida faktlarni kashf etishga etaklaydi. Ushbu usulda bolalar o’zini
tergovchi kabi tutishadi. 5
Bosqichma-bosqich boshqariladigan evristik usulda talabaga minimal
ko’rsatma berilgan muammoli varaq beriladi va ko’rib chiqilayotgan muammo
bilan bog’liq eksperimentlarni bajarishi talab etiladi. Siz ko’rsatmalarga rioya
qilishingiz va o’zingizning qilgan ishlaringiz va erishilgan natijalaringiz haqidagi
hisobotingizni daftaringizga kiritishingiz kerak. U o’z xulosasini ham qo’yishi
kerak. Shu tarzda, u kuzatuvdan tadqiqot olib boradi.
Fanni o’qitishning ushbu usuli quyidagi afzalliklarga ega:
Talabalar o’rtasida suratga olish va izlanish odatini rivojlantiradi.O’z-o’zini
o’rganish va o’z-o’zini boshqarish odatini rivojlantirish.Bu talabalar o’rtasida
ilmiy munosabatlarni rivojlantiradi, ularni haqiqat va halollikka aylantiradi, shunda
ular haqiqiy tajribalar orqali qarorlarga kelishni o’rganadilar.Bu psixologik
jihatdan sog’lom ta’lim tizimidir, chunki u maksimal darajada "bajarish orqali
o’rganish" ga asoslangan.Talabalarda mehnatsevarlik odatini shakllantirish.Ushbu
usulda ishlarning aksariyati maktabda olib boriladi va shu sababli o’qituvchi uy
vazifasini tayinlashdan tashvishlanmaydi.Bu o’qituvchining individual e’tiborini
va yaqinroq aloqalarini ta’minlaydi. Ushbu aloqalar o’qituvchi va talaba o’rtasida
samimiy munosabatlarni o’rnatishga yordam beradi.
Evristik metodni ma’lum bir fanni o’qitishda qo’llashning kamchiliklari
sifatida quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:
5
Eshmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiya yordamida ta`lim samaradorligini oshirish
yo`llari, Toshkent, 2004 y
8](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_8.png)
![Usul o’qituvchidan katta samaradorlik va mashaqqatli mehnat, tajriba va
tayyorgarlikni kutadi. O’qituvchi tomonidan mavzuning o’lchov va miqdoriy
ishlarni nazarda tutmaydigan muhim tarmoqlarini e’tiborsiz qoldirib, o’zlarini
evristik davolanishga bag’ishlaydigan filiallari va qismlarini ta’kidlash
tendentsiyasi mavjud.Bu yangi boshlanuvchilar uchun mos emas. Dastlabki
bosqichda talabalarga etarlicha ko’rsatma kerak, agar u berilmasa, u o’quvchilarga
nisbatan yoqimsizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu uslubda talabaning
umuman fan mohiyati to’g’risida noto’g’ri g’oyani shakllantirishiga olib kelishi
mumkin bo’lgan amaliy ishlarga juda katta ahamiyat beriladi. Ular ilm-fan
laboratoriyada bajarilishi kerak bo’lgan narsadir, deb ishonishadi.
Evristik yondashuvda tomonlardan biri muammoning еchimi bo`yicha
o`zining yondashuvini qabul qilishga urinmasdan ishontirish mеtodi, ichki tuy-u,
so-lom aqldan foydalangan holda bahs ishtirokchilarini o`zining nuqtai nazariga o-
dirib oladi.
Mantiqiy yondashuvdagi bahsga o`ta mustahkam mantiqiy tahlil va dalil–
isbotlar xaraktеrli bo`lib, uning vositasida ishtirokchilar yakuniy xulosalarga
kеladilar.
So`fiyona yondashuv. Unda tomonlardan biri o`z raqibini donolik qilib ma-
lub qilishi ham mumkin.
Avtoritar yondashuv. Unda tomonlardan biri o`zining obro`sidan foydalanib,
o`z nuqtai nazarini o`tkazishi mumkin.
Tanqidiy yondashuv. Bahs ishtirokchilaridan ba’zilari o`z raqibining faqat
kamchiligi, kuchsiz o`rni va mavqеiga diqqatni jalb qiladi va, aksincha, raqibining
fikridagi ijobiy unsurlarni ko`rishga intilmaydi va muammoning еchimi bo`yicha
o`z takliflarini ham bеra olmaydi.
Dogmatik yondashuv. Unda tomonlardan biri bahsni haqiqatni ?z manfaati
uchun o`zining shaxsiy maqsadlariga muvofiq kеladigan tomonga boshlab kеtadi.
Pragmatik yondashuv. Ishtirok etuvchilardan biri va har bir tomon faqatgina
haqiqatni o`rnatish uchungina bahs yuritmaydi, balki undan o`zlarining yashirin va
9](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_9.png)
![bahs ishtirokchilariga ma’lum bo`lmagan amaliy manfaatlariga burish uchun
foydalanadi.
Bahsni o`tkazishda quyidagi qoidalarga ahamiyat bеrish lozim:
- opponеntining o`z fikrini asoslovchi so`zini tinglab, kuzatib borishi;
- opponеntini so`zlashdan to`xtatib qo`yishga shoshilmasligi;
- mayda-chuyda dеtallarga e’tibor qaratmasligi, eng muhimini ko`rishga,
tushunishga harakat qilishi;
- kuchsiz o`rinlar, dalil-isbotlar, misollarni topish va tahlil qilish;
- opponеntini o`zidan kuchli dеb hisoblamaslik;
- o`ziga haddan tashqari bino qo`yish va ishonishga ruju bеrmaslik;
- qo`rqish raqib oldida ma-lubiyat ekanligini esda tutish.
O’yin bolalarda kasblar haqida tasavvurni shakllantirish bilan bir qatorda ularni
jismonan chiniqishlari hamda, ma`naviy kamol toptirish uchun zamin yaratadi.
O’yin jarayonida mustaqil faoliyat ko’rsatishda bolaning ruhiy holati namoyon
bo’lishi, O’yin orqali bolalar o’z halqining hayoti, turmush tarzi, kasb kori, milliy
an`anali urf - odatlari til xususiyatlarini tushuntirishdir. Mashg’ulot jarayonida
metodik qo’llanmalar, ilmiy adabiyotlar va ko’rgazmalardan savol javob asosida
foydalaniladi.
Boshlang’ich sinflarda fanlar integratsiyalanadi. Bu bilan esa dars
samaradorligiga erishiladi, vaqtdan unumli foydalaniladi, o’zlashtirish yaxshi
bo’ladi. Integratsiya darslarida o’yin faolliyatidan ham foydalaniladi. O’yin
faoliyati darsda o’quvchini charchog’ini yozadi, fikrlash qobiliyatini oshiradi,
mustaqqil fikrlashga yordam beradi, darsga qiziqishini oshiradi. Bu bilan esa
o’qituvchi va o’quvchi 100 foiz qatnashib, darsga qatnashmaslik o’z-o’zidan
kamayadi. Biz darsda turli didaktik o’yinlardan samarali foydalanamiz.
Boshlang’ich ta`limda integratsiyalash bola dunyoni bilishi va tasavvur
qilishda bir tomonlama emas, balki har tomonlama rivojlanishga erishiladi.
CHunki bala dunyoga matematik, biolig, sportchi, rassom, so’z ustasi,
kashfiyotchi, usta, chevar ko’zi bilan qarashni o’rganadi. Dunyoni yaratish,
10](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_10.png)
![uni bir butunligiga tasavvur qilishni tushunadi. Bunga albatta dars orasida
o’yin faoliyatidan foydalanishi yaxshi natija berib, bolani ruhan tetiklashtiradi.
Bizga o’yin turlari ma`lum, ulardan o’z vaqtida va oqilona foydalanish
o’qituvchining mahoratiga bog’liq. 6
Masalan, «Sanash o’yini» orqali bolani xotirasi mustahkamlanadi, tez
fikrlaydi.O’yinda 1, 2, 4 o’z o’rnida aytiladi, faqat 3 o’rniga olma, 5- o’riniga
esa qaldirg’och deyish kerak. Agar bola so’z o’rniga raqam aytib yuborsa (4,
5 deb) o’yindan chiqib turadi. SHunday qilib o’yin ohirida qolgan o’quvchi
g’olib hisoblanadi va rag’batlantiriladi.
«Gullar terish» o’yinida stol ustiga qog’ozdan yasalgan gullar qo’yib
qo’yiladi, har bir guruhdan o’quvchilar chiqib, gulni oladi va gulni orqasiga
yozilgan misolni ishlashi, savolga javob berishi kerak bo’ladi. Qaysi guruhdan 5
daqiqa ichida ko’p gul to’plashsa, g’olib hisoblanadilar, gullarni hisobchi
hisoblaydi.
Didaktik o’yin texnologiyalaridan foydalanish
Maktabga ilk qadam qo’ygan bolalarni o’qish jarayoniga qiziqishlarini
oshirish murakkab hisoblanadi. SHu bois ham mashg’ulotlarni didaktik o’yin
texnologiyalari bilan boyitib borish ham o’qvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini
ortiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Darslarda foydalaniladigan didaktik o’yin
texnalogiyalari o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish darslik va
qo’shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash, nutq va muloqot madaniyatini
rivojlantirish, ularni ongli ravishda kasbga yo’llash didaktik o’yin davomida
vujudga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etishda mo’ljalni to’g’ri olish, har xil
vaziyatlarni tahlil qilib, to’g’ri xulosa yasashga zamin tayyorlaydi. Didaktik o’yin
texnologiyalari ta`lim tarbiya jarayoniga didaktik o’yinli dars shaklida
qo’llaniladi. Didaktik o’yinli darslar o’quvchilarning bilim olish faoliyati, o’yin
faoliyati bilan uyg’unligi, mazmuni va moxiyatiga kura syujetli rolli o’yinlar,
konferentsiyalar va o’yin mashqlarga ajratiladi. Har bir didaktik o’yinli darslarning
6
Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007 3-qism 209-211
betlar
11](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_11.png)
![didaktik maksadi, o’ziga xos xususiyatlari ta`lim tarbiya jarayonida tutgan o’rni,
mazmuni ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilgan.
Boshlang’ich sinflarda ayniqsa o’qish darslarida didaktik o’yin
texnologiyalaridan foydalanish, o’tilayotgan mavzuni bolani ongida muxrlanib
qolishi uchun muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. CHunki bola biror ertak yoki
xikoyadagi hodisa va voqealarni o’zi ishtirokida tasavvur qilsa, mavzuni tushinishi
ham osonlashadi. Masalan, hayvonlar haqida biror ertakni olaylik, o’quvchilarga
ertakni o’qib berish va o’qitish orqali darsni yakunlash mumkin, lekin ertakni
sahnalashtirish, unda bolalarni o’zlarini ishtirok ettirish yanada qiziqroq bo’ladi.
Buning uchun bolalar ertak uchun hayvonlar niqobini o’zlari tikishlari, yasash
ishlarini bajarishlari mumkin bo’ladi. Demak, bola ertakni o’qiydi, unga
tayyorlanish uchun hayvonlar ovozini o’xshatadi, rollarga kiradi, rasmlar
chizadilar, badiy mehnat bilan shug’ullanadilar, umuman olganda mustaqil ijot
kiladilar. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki integratsiyalashgan, eng qiziqarli dars
tashkil etiladi. Hush, bunday darslar qanday samara berishini ta`savvur qiling!
SHunday qilib, boshlang’ich sinf mashg’ulotlarini integratsiyalash jarayonida
didaktik o’yin texnologiyasidan foydalanish yuqori samara berishi aniq. Ta`lim
tarbiya jarayonini integratsiyalash te`nologiyasini ishlab chiqishda, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarning bilim va tahsil olishga bo’lgan
qiziqishlarini ortiradi, bilish faoliyatini oshiradi, ta`lim-tarbiya jarayoninig yuqori
darajada bo’lishiga imkon yaratadi.
1 .Triz metodi haqida.
Ilmiy ijodkorlik texnologiyasini yaratish ustida 1946 yildan e’tiboran ish
boshlangan. Bu yangi texnologiya TRIZ 7
(teoriya resheniya izobretatelskix zadach)
deb nomlangan. TRIZ haqidagi birinchi ma’lumot matbuotda 1956 yilda paydo
bo’lgan. 1926 yili Toshkent shahrida tug’ilgan Genrix Saulovich Altshuller 1958
yili TRIZni o’rgatish bo’yicha birinchi o’quv seminarini o’tkazgan va ushbu o’quv
7
Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
12](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_12.png)
![seminarida G.Altshuller tomonidan ilk bor IOK (IKR idealniy konechniy rezultat)
tushunchasiga ta’rif berilgan. IMEN-ishlab chiqarishni, yangi texnik fikrlarni aniq
fanga aylantiradi, ixtiroli masalalalarni yechishga yordam beradi. IMEN-talimda
eskiliklardan voz kechishdi. IMEN elmentlarni faqat tehnik sohalarda emas, balki
talim-tarbiya, shuningdek, boshqa sohalarida ham ishlatilishi mumkin. Xayotdagi
va tabiatdagi har bir predmet,har bir modda, hodisa, voqea, obyektda ikkilamchilik
siri qarama-qarshilik mavjudligi talaba(yoki o’quvchi) larni har bir narsaning
nimasidir yaxshi yo nimasidir yomon, bir tomondan foydali ikkinchi tomondan
zararli, bir jihatdan halal bersa ikkinchi jihatdan zarur ekanligiga qiziqish
uyg’otadi va uni topishga undaydi.Bu bilan o’zlashtirilishi qiyin bo’lgan ayrim
materiallarni IMEN elementlari orqali osonlik bilan o’zlashtira olish imkoniyatiga
ega bo’ladilar. So’nggi yillarda bolalarning ijodkorlikini rivojlantirishda yangi
yo’nalish - TRIZ (ixtirochi vazifalarning echimlari nazariyasi), bu ilmiy ixtirochi
tomonidan tashkil etilgan. Altruller. Bu amaliy dialektik, ya’ni qiz, texnikada,
kundalik hayotda namunalar va xatolar usulini rad etish, namunalar va xatolar
usulini rad etish.
TRISIS elementlari maktabgacha ta’limda, shuningdek, 4-7 yil bolalarning
yosh xususiyatlariga muvofiq texnikani ishlab chiqadigan maktabgacha ta’limda
juda yaxshi rivojlana boshladilar. O’qituvchi farzand-an’anaviy ish shakllaridan
foydalanib, bolasini fikrlaydigan odamning holatida amalga oshiradi. Maktabgacha
yoshgacha moslashtirilgan TRIZ-texnologiyasining moslashtirilgan texnologiyani
olib keladi va bolaga "hamma narsada ijod qil!" Maktabgacha yoshdagi noyobdir,
chunki u bola tomonidan shakllanadi, bu uning hayoti bo’ladi, shuning uchun har
bir bolaning ijodiy salohiyatini oshkor qilish uchun bu davrni o’tkazib yubormaslik
muhimdir. Ushbu texnologiyani bolalar bog’chasida ishlatish maqsadi
rivojlanmoqda, bir tomondan fikrlashning moslashuvchanligi, harakatchanligi,
tizimli, dialektikasi sifatida fikrlashning fazilatlari; boshqa - qidiruv faoliyati,
yangilikni xohlash; Nutq va ijodiy tasavvur.
13](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_13.png)
![Maktabgacha yoshdagi TRIZ-texnologiyalardan foydalanishning asosiy
vazifasi - bu ijodiy kashfiyotlarning quvonchini uyg’otishdir. Buning uchun sizga
kerak:
Ular bolalarning tabiiy hayotiga mos keladigan tarzda darslarni tashkil qiling
Maxsus o’yinchoq bor - o’qituvchini "yordam beradi" degan darsning qahramoni
bor. O’yinchoqlar yuzidan, muammoli masalalar o’rganiladi, mashg’ulotlar
mavzularida mashg’ulot muloqotlari o’tkaziladi. O’yinchoq faol ravishda o’z
fikrini bildiradi, so’raydi va tushunarsiz, ba’zida xatolarga yo’l qo’yadi, chalkashib
ketmaydi. Bolalar muloqot qilish va unga yordam berish istagi, unga faol va
qiziqish sezilarli darajada oshadi. Jismoniy mashqlar oxirida bolalarni reflektiv
tahlil qilish ko’nikmalariga o’rgatish uchun (ular yangisini o’rganganliklari, ular
yangi, boshqalarning qolgan qismini o’rganganlari). Natijalar turli shakllarda:
"Suhbatlar", "Yangiliklar piggy banki", "Rishing taklifi" va boshqalar; Kelajak
uchun rejalarini muhokama qilish (bu erda men ... va keyingi safar ham ....);..
Ishlab chiqarilgan ishlarni samarali faoliyati va muhokama qilish. Shu bilan birga,
bolalarning bir turdagi faoliyatdan tabiiy ravishda boshqalarga tabiiy ravishda
o’tishni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir, keyingi rejimda sinflar tarkibini
bog’laydi. Umumiy natijadan so’ng, bolalar navbatdagi darsgacha o’yinchoq bilan
ajralib turadilar.
Ikkinchi kursda nafaqat kollektiv kognitiv mashqlar, balki har qanday
atrofdagi materialda ham individual. Ushbu mashqlar ota-onalarga bolalar bilan
aloqani rivojlantirish uchun tavsiya qilish mumkin. "Trntzovskiy" dan bolalar bilan
har kuni hamkorlikda foydalanishga tayyor bo’lish, mustaqil ravishda e’tiborga
olish va qarama-qarshiliklarni hal qilishda, vaziyatni muntazam ravishda idrok
etish va tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’lish. Bolalar bilan ishlashning asosiy
mezoni materiallarni etkazib berishda va matnni etkazib berishning soddaligi va
soddaligi, vaziyatga o’xshaydi. Asosiy qoidalar bo’yicha asosiy qoidalar bolalari
tomonidan tushunmasdan TRIZni joriy qilishni majburlash shart emas. Ertaklar,
o’yinlar, oilaviy vaziyatlar - bu bolalar muammo yuzaga keladigan trjan qarorlarini
14](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_14.png)
![qabul qilishni o’rganadigan muhit. Qarama-qarshiliklar o’zini topgani kabi, u juda
ko’p manbalardan foydalangan holda ideal natijaga intilmoqda.
Bolalar bilan har qanday aloqada, RTV usullariga asoslanib, (ijodiy
tasavvurni rivojlantirish). Yo’nalishdan biri bu vizual tadbirlardan foydalanish - bu
TRIZga asoslangan bolalar ijodiy fikrlash tarzini o’qitishning asosiy tarkibiy qismi
sifatida. Modellashtirish, loydan foydalanish, dizayn har qanday ixtiro yoki
vaziyatlarni dastlabki modellashtirish uchun juda muhimdir. Ammo bolalarning
to’liq ijodiy erkinligi uchun, yaratishga nisbatan xayoliy narsalarni rag’batlantirish
kerak - bu trotovskiy pedagogika sohasidagi asosiy narsa. Agar o’qituvchi TRIZ-
texnologiyani o’zlashtirmagan bo’lsa, faqat TRIZ (Asbobs) elementlaridan
foydalanish mumkin. O’yin, bu kabi, ko’plab qiziqarli variantlarni keyingi
o’zgartirish, ishlab chiqish va yaratish bo’yicha boshlang’ich nuqtasi. Biz
RTVning asosiy usullaridan birini - "yaxshi - yomon mashq" mashqlarini aniqlash
uchun biz tahlil qilamiz. Qarama-qarshiliklarni aniqlash usuli yordamida sxemani
ishlab chiqdi:
Birinchi bosqich - bolalarda doimiy uyushmalarga olib kelmaydigan har
qanday ob’ekt yoki hodisaning ijobiy va salbiy xususiyatlarini aniqlash, masalan:
yog’och qalam, issiq yoz.
Ikkinchi bosqich - bu mavzu yoki hodisaning ijobiy va salbiy xususiyatlarini
aniqlash, masalan: qalam yoki yoz (umuman, to’liq xarakteristikani). Bola kattalar
undan nimani xohlayotganini tushunsa, ular doimiy birlashmalarni keltirib
chiqaradigan buyumlar va hodisalarni ko’rib chiqishga o’tishlari kerak. Ko’pincha
o’qituvchi allaqachon Jirzan darslarini ushlab turadi, hatto uni shubha ostiga
qo’ymaydi. Axir, bu fikrni hal qilishda fikrlash va oxirigacha borish qobiliyati
ijodiy pedagogika mohiyatidir.
Jamiyat odamlarga intellektual qalin, mustaqil fikrlash, ijodiy, namunaviy
echimlarni qabul qilishni biladigan va undan qo’rqmaydigan ijodiy, ijodiy, ijodiy,
ijodiy, ijodiy, kimdan qo’rqmaydi. Maktabgacha bolalik o’z ruhiyasining barcha
sohalarida sezilarli o’zgarishlar yuz berganida, bola o’z psixikasi (kognitiv, hissiy,
15](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_15.png)
![ixtirolarda namoyon bo’ladigan, bola o’zi uchun tinchlikni ochganda, o’z o’zi
uchun tinchlikni ochganda, ular turli xil faoliyatda namoyon bo’ladi. Bu
farzandning hayoti (ijod) muayyan holatida yuzaga keladigan muammolarni ijodiy
echim yaratish qobiliyati paydo bo’lganda. Texnik va TRIZ usullaridan mohir
foydalanish (ixtirochi vazifalar nazariyalari) ixtirochilik inventarizatsiyasini
inventarizatsiya qilish, maktabgacha yoshdagi bolalardan dialektik tafakkurni
rivojlantirishga yordam beradi.
TRIZ Maqsadlari - bolalar xayolotini rivojlantirish, balki ularni muntazam
ravishda o’ylab ko’rish, o’qituvchilarning ijodiy fazilatlaridagi bolalarda muayyan
amaliy ta’lim olish uchun vositalarni taqdim etish bilan osongina o’ylash oson
emas Dunyoning birligi va zidligini tushunadigan kishi, ularning kichik
muammolarini hal qiladi. Maktabgacha tarbiyachiga nisbatan trezan
kontseptsiyasining dastlabki holatitabiatga o’xshash o’rganish printsipi. Bolaga
ta’lim berish, o’qituvchi tabiatidan ketishi kerak. Maktabgacha tarbiyachilar uchun
TEX - kollektiv o’yinlar tizimi, asosiy dasturni o’zgartirmaslik uchun
mo’ljallangan sinflar, ammo uning samaradorligini oshirish uchun. "TRIZ" TRIZ
"aniq hisoblash, mantiq, sezgi", "Gs Natshuller va uning izdoshlari nazariyasining
asoschisi hisoblanadi. Trew 8
xizmatlarining asosiy ishchi mexanizmiixtirochi
vazifalarni echish uchun algoritm. Algoritmni o’zlashtirish, har qanday vazifalarni
hal qilish, aniqlanadigan mantiqiy bosqichlar uchun
2. CHET TILINI O’QITISHDAGI METODLAR.
Chet til o’qitish jarayonida metodlar. ,,Metod” terminini ifodalaydigan
birinchi tushuncha -chet til o’qitish metodi- kasidagi tarixiy yo’nalish (taijima,
to’g’ri, aralash, qiyosiy metodlar)ning muxtasar bayoni yuqorida keltirildi.
Ikkinchi ma’nodagi (o’qitish sistemasi - Palmer, Uest, Guen metodlari) tushuncha
chet til 0’qitish metodikasi tarixida (VII bobda) yoritiladi. Muallim/o’quvchi
8
Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
16](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_16.png)
![faoliyati usuli ma’nosidagi ,,metod” terminining uchinchi jihati quyida muhokama
qilinadi. Chet til o’qitish jarayonida amaliy foydalaniladigan metodlar uchta:
tanishish, mashq qilish va qo’llash. Ushbu uch termin metodik tadqiqotlarda turli
nomlar bilan uritib kelindi.
Ko’pchilik tan olgan va o’qitishda bevosita mushohada qilish mumkin
bo’lgan mazkur metodlar o’quvchi nuqtayi nazaridan nomlangan. 0’quvchining
chet til o’rganishdagi vazifasi o’quv materiali (ya’ni til materiali) bilan tanishish,
ko’nikma va malaka hosil qilish maqsadida mashq qilish hamda o’z fikrini bayon
etish chog’ida, ya’ni nutqiy muloqotda tildan foydalanishdan iborat.
Chet til o’qitish sistema, deb qaralganda, unda ikki tomon - o’rgatuvchi va
o’rganuvchi ishtirok etadi. Muallim zimmasiga o’quvchining o’rganish faoliyatini
tashkil etish - tashkiliy vazifa yuklatiladi. 0’quvchi bajaradigan uchala ishni
tanishish, mashq qilish, qo’llashni muallim tashkil qiladi. Darsdan tashqari
mustaqil bajariladigan ishlarga oid ko’nikma va malakalar hosil qilish ham
muallimning tashkiliy vazifasiga kiradi.
Muallimning navbatdagi Vazifasi ta’ lim-tarbiya berishdir. Ta’limiy vazifa
deganda tushuntirib yoki ko’rsatib berish, bayon etish, izohlash, to’g’rilash orqali
o’quvchiga til materialini o’rgatish anglanadi 9
. Chet til materialini muallim
o’rgatadi yoki darslik/magnitofon yozuvidan o’rganish yo’lini ko’rsatadi,
o’quvchida qiyinchilik sezilsa, murakkab til hodisasini lo’nda qilib sharhlab
beradi.
Nazorat qilish muallim vazifalaridan uchinchisidir. 0 ‘quvchilar yangi
material bilan tanishayotgan paytlarda ularning tushunganlik darajasini aniqlaydi.
To’g’ri-noto’g’ri mashq bajarayotganini kuzatadi. Til materialini qo’llash chog’ida
nutq faoliyatining bajarilishini nazorat qiladi. Mas. ovoz chiqarmay o’qilgan
matnning mazmunini tushunish uchun o’quvchilar ndagi leksik birliklarni
o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Agar o’quvchi materialni esdan chiqargan bo’lsa,
muallim o’sha
9
G`afforova T. Qarshi davlat universiteti axborotnomasi, 2-son 2009 y.
17](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_17.png)
![leksik materialni takrorlashni tashkil qiladi. 0’quvchilar vazifalarni tanishish,
mashq qilish va qo’llash metodlari orqali amalga oshirish mumkinligi yuqorida
qayd etildi. Har bir metodning o’ziga xos xususiyatlari bor. Tanishish o’quv
materialini o’rganishdagi birinchi qadamdir. Til birligini o’rganishga kirishar ekan,
o’quvchi uning shakli (tovush tomonini og’zaki nutqda aniq-ravshan eshitish yoki
grafik timsolini yozma matndan kо’rib o’qiy olish), ma’nosi (predmet, hodisa,
harakat bilan fikran bog’lash) va qo’llanilihi (boshqa birliklar bilan qo’shilishi,
qanday holatda ishlatilishi) bilan tanishadi. Shakl, ma’no va qo’llanish har bir
leksik yoki rammatik birlikda o’rganiladigan uch tomondir. Ular bilan tanishish
o’quv birligini o’zlashtirishning boshlanishi demakdir.
Ushbu birlik xotirada saqlanishining asosiy shartlaridan biri uni eshitish va
ko’rish sezgilari yordamida idrok qilishdir. Shu paytda til birligi mashq qilish
bosqichidan o’tadi. Mashq qilish yo’li bilan o’rganilayotgan til hodisalari
mustahkamlanadi, ularga oid dinamik stereotip shakllanadi. Ushbu dinamik
stereotip nutq jarayonida operatsiya maqomida ishga tushadi. Amaliy muloqot
maqsadida til materialini qo’llash uchinchi bosqich hisoblanadi. Q o’llash davrida
axborot almashish (ya’ni malaka hosil qilish) mashqlari bajariladi. 0’quvchilarning
tanishish, mashq qilish va qo’llash vazifalari metodika tilida o’qitish metodlari,
deb yuritiladi. Ular ,,o’qitish jarayonida qo’llanadigan metodlar” nomi bilan ham
ataladi. Bu metodlar ta’lim maqsadlarini ro’yobga chiqarish vositalari bo’lishi
bilan birga, ularga o’quv materialini o’zlashtirish bosqiclilari tarzida ham qarash
mumkin.
,,Tanishish” metodidan foydalanish mobaynida so’z, so’z birikmasi,
grammatik hodisa, matn kabilar o’iganiladi. Ulami o’quvchi eshitishi, ko’rishi,
birvarakay eshitib ko’rishi mumkin. Idrok etganda ulami sezgilar orqali payqash va
mazmunini o’qib olishdek bir yo’la ikki tomonlama ish bajariladi. Muallim esa
narsa- hodisani ko’rsatib, chet tilda, mas. inglizcha aytadi. Ayrim sodda
tushuntirish, izoh berish ham muallim vazifasiga kiradi. Predmet yoki hodisani
ko’rsatishda rasmlar, flanelegraf, magnit taxtasi kabilar keng qo’llanadi. Texnika
18](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_18.png)
![vositalarining ovozli, namoyish etadigan, ko’rsatib ovoz eshittiradigan turlaridan
samarali foydalanish mumkin.
0’quv materiali bilan tanishish davrida mashq qilish bosqichiga tayyorgarlik
ko’riladi. Mashq qilishda mashqlar miqdori va sifatiga, ya’ni nechta va qanday
mashq bajarish masalasiga alohida e’tibor beriladi. Mashq qilish chog’ida o’quvchi
o’zlashtirayotgan ko’nikma muallim nazorati ostida bo’iadi. Nazorat qilishning
eng tejamli usuli test o’tkazishdir. 0’quvchining o’zini o’zi nazorat qilish va
xatolarini mustaqil bartaraf etishga o’rgatish katta ahamiyatga molik.
Malakalar hosil qilishning hal qiluvchi bosqichi o’quv materialini qo’llash
hisoblanadi. 0’quvchilaming og’zaki va yozma fikr almashishlari jarayonida
qo’llash metodi qo’l keladi. Oldin o’rganilgan material endi axborot yetkazish-
olish maqsadiga bo’ysundiriladi. Metodlar faoliyat ko’rsatkichi, o’z navbatida,
metodik harakatlar (usullar) orqali amaliyotda ishlatiladi. Mas. Leksi kaning
ma’nosini taijimasiz ochish usuli (harakati), matndan axborot olish usuli,
grammatik birlikni leksik o’rgatish usuli (qoida bermasdan yaxlit hodisa tarzida),
talaffuzni taqlid yo’li bilan o’rgatish va h.k. Aniq usullar majmuasi jarayon
metodini tashkil etadi. Metodik usul o’quv materialini o’rgatish/o’rganishda
yaqqol ko’rinib turadigan amallami bildiradi.
Metodik adabiyotlarda metodlarini namoyish etish, tushuntirish va mashq
nomlari bilan berish yoki metodlar miqdorini yettitagacha yetkazish hollari
uchraydi.
Zamonaviy ota-onalar va o’qituvchilar bolani ijod bilan birinchi o’ringa
qo’yish vazifasini qo’ydi. Bunday qobiliyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Shu sababli, o’quv dasturlarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
TRIZni qo’llaydigan o’qituvchilar bilan uchrashish mumkin. Ushbu tizimga
asoslangan o’yinlar va vazifalar faol fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi,
shuningdek, shaxsni ijodiy shakllantirish jarayonini ham bolalar, ham kattalar
uchun yanada qiziqarli qiladi. "
19](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_19.png)
![TRIZ - "ixtirochilik muammolarini hal qilish nazariyasi" ning qisqartmasi.
Har qanday boshqa nazariya singari, o’z strukturasi, vazifalari va algoritmi ham
mavjud. Ko’pgina ota-onalar TRIZning elementlarini bolalar bilan birga o’qishadi,
hatto buni bilishmaydi. Maktabgacha tarbiyachilar 10
uchun TRIZ - bu asosiyni
o’rnini bosa olmaydi. Mavjud ta’lim usullari samaradorligini oshirish maqsadida
yaratildi. Ko’pgina o’yinlar onalar va o’qituvchilarga yaxshi tanish, ammo ta’lim
va rivojlanish muntazam ravishda amalga oshirilganda, bolaning yangi
ko’nikmalarga ega bo’lishlari osonroq bo’ladi. Shuning uchun chaqaloqning
barkamol ijodiy shaxsini rivojlantirishdan manfaatdor bo’lganlar maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun TRIZ bilan tanishish kerak. Bu nafaqat foydali, balki juda
qiziqarli. Ijodiy muammolarni hal qilish nazariyasi bolaning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishning eng noyob usullaridan biridir . Uning asoschisi 1956 yilda sovet
muhandisi GS Altshuller edi. U har kimni ixtiro qilishni o’rganishi mumkin, deb
hisoblaydi va buning uchun siz tug’ma iste’dodga muhtoj emassiz. Heinrich
Saulovich o’zi bolaligidan ixtiro qildi va 17 yoshida mualliflik guvohnomasiga ega
edi. Bundan tashqari, u ham mashhur bo’lgan "Ikarus va Daedalus", "Yulduzlar
to’pi", "Yulduz Kapitanlari afsonalari" va boshqalar kabi ilmiy-fantastik yozuvchi
ham edi. Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalar uchun klassik TRIZ
uslubiga asoslangan bir necha rivojlanish markazlari yaratilgan. Lekin asta-sekin,
ish jarayonida ular yangi bo’limlarni qo’shadilar.
Ayniqsa, bolalardagi analitik fikrlashni rivojlantirish uchun ixtirochi
muammolarni hal qilish nazariyasining ko’plab usullari klassik maktabgacha ta’lim
tizimiga bosqichma-bosqich kirib kelmoqda .
3.TRIZ METODIKASINING MOHIYATI VA SAMARADORLIGI.
Maktabgacha tarbiyachilar uchun TRIZ - bu birinchi ijodiy kashfiyotlarda
bolaning quvonchi bo’lgan sinf. Bu erda bolalar hech qachon zerikmasliklari
10
Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007 3-qism 209-
211 betlar
20](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_20.png)
![mumkin, chunki trening davomida ular suhbat, jonli muloqot, bahs-
munozaralardan foydalanadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZni
rivojlantirishga sodiq qolgan murabbiylar birinchi navbatda qiziqarli narsalarga
e’tibor berishadi. Shu bilan birga, turli tomonlardan qiziqarli hodisa yoki ob’ektni
ko’rishni taklif qiling. Yaxshi narsani toping, keyin yomon. Agar o’rganilayotgan
ob’ekt ruxsat bergan bo’lsa, siz qiziqarli eksperimentlarni o’tkazishingiz mumkin,
ammo bu natijani nima uchun qo’lga kiritilganligini bolaga tushuntirmang.
Bularning barchasi bolaning qiziqishi va yangi kashfiyotlarga qiziqishi bilan
rivojlanadi. Ushbu texnikaning asoschisi o’zi shunday degan edi: "TRIZ - bu aniq
hisob-kitobni, mantiqni, intuizani birlashtirib, yangisini yaratishning nazorat
qilinadigan jarayoni."
TRIZ (maktabgacha tarbiyachilar uchun o’yinlar) maqsadi nafaqat
tasavvurni rivojlantirish, balki bolani ijodiy yo’l bilan yechishga o’rgatishdir.
TRIZNING ASOSIY USULLARI VA METODLARI
Bolalar bilan to’g’ri tadqiqot jarayonini tashkil qilish uchun o’qituvchi yoki
ota-onalar TRIZda qo’llaniladigan turli usul va metodlarni yaxshi tushunishlari va
foydalanishi kerak.
Ushbu dars jarayonida bolalar ixtirochi vazifaga duch kelmoqdalar.
Talabalar, o’z navbatida, resurslarni qidirish orqali uni hal qilishning turli
yo’llarini topishga harakat qilishmoqda. Muvaffaqiyatli echim topish uchun har
qanday harakat qilish kerak.Har bir taklif qilingan variantning variantlari "nima
yaxshi, nima yomon" pozitsiyasidan baholanadi. Mavjud bo’lgan barcha
narsalardan biri optimal hisoblanadi.Ushbu usul bolada tahlil qilish qobiliyatini
rivojlantiradi, yangi javoblarni izlashda ijodiy faoliyatga ijobiy ta’sir ko’rsatadi,
har qanday muammoni hal qilish mumkinligini ko’rsatadi."Yes-no-ka" - bu
bolalarning mavzuni asosiy xususiyatini ajratib olish, narsalarni umumiy
ko’rsatkichlar bo’yicha tasniflashni o’rganishlariga va boshqa bolalarning
bayonotlariga diqqatli bo’lishga, ularning takliflariga asoslangan javoblarni
yaratishlariga imkon beradigan o’yindir. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining
21](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_21.png)
![rivojlanishida ushbu TRIZ usuli muhim rol o’ynaydi. Synektika - analoglar usuli.
U bir necha sohalarga bo’linadi: empati, to’g’ridan-to’g’ri o’xshashlik va hayoliy.
Birinchi holda, bolalarga muammoli vaziyatning ob’ekti bo’lib qolish imkoniyati
beriladi. To’g’ridan-to’g’ri o’xshashlik bilan, bola boshqa sohalarda shunga
o’xshash jarayonlarni izlaydi. Fantastik o’xshashlik haqiqatdan tashqarida bo’lgan
barcha narsalar uchun mas’uldir va bu erda qiyin vaziyatdan eng ajoyib usullarni
taklif qilishingiz mumkin.Morfologik tahlil normal topshirilayotganda o’tkazib
yuborilishi mumkin bo’lgan vazifani hal qilishning barcha variantlarini tekshirish
uchun talab qilinadi. Fokuslanadigan ob’ektlar usuli, ma’lum bir hodisa yoki
ob’ektga mos bo’lmagan narsalarning xususiyatlarini va xususiyatlarini (birinchi
qarashda) almashtirishga harakat qilishdir. Robinson usuli avvalgi o’quvchilarga
bir qarashda, hatto qarama-qarshi bo’lib, keraksiz narsalarni qo’llashni o’rgatadi
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZ texnologiyasi bolalarni
tarbiyalashda qo’llaniladigan turli xil usullar va o’qitish metodlariga ega. Masalan,
aglutinatsiya, giperbolizatsiya, diqqat va boshqalar. Bularning hammasi
mashg’ulotlarni darslardan farqli ravishda qiziqarli shaklda o’tkazish imkonini
beradi. Bunday usullar bolalar tomonidan olingan ma’lumotlarning mustahkam
assimilyatsiyasi va tizimlashuvini ta’minlaydi. Bunday tadbirlar davomida
bolaning fikrlashi, shuningdek, bolalarning hayollari va hayollari yordamida ijodiy
shaxsni har taraflama rivojlanishi rag’batlantiriladi. Haqiqatan ham, zamonaviy
jamiyatda odamlar qutiga tashqarida o’ylashlari mumkin bo’lgan har bir kishiga
o’xshab, noto’g’ri ish qilishdan qo’rqmaydigan qalin qarorlarni topib, taklif
qilishlari kerak. Bu maktabgacha bolalar uchun TRIZ mavzusi. Sinflar bolalarning
taklif etilgan materiallarni yaxshi mo’ljallangan tadqiqot faoliyati orqali osongina
so’rib olishlari uchun yaratilgan.
TA’LIM BOSQICHLARI
Har bir darsda ishning bir necha bosqichlari ajratiladi. Har birining o’ziga
xos maqsadi bor. Birinchi bosqichda bola oddiy hayotda bizni o’rab turgan
qarama-qarshiliklar va qarama-qarshiliklarni aniqlash va farqlashni o’rganadi.
22](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_22.png)
![Daraxt va o’tning umumiyligi nima? Qog’oz va daraxt qobig’ining umumiyligi
qanday?Ikkinchi bosqich esa, bolani aniq vazifalarni hal qilishda tasavvur va
ixtirochilik ko’rsatishga o’rgatadi. Misol uchun, doimo o’ynashni xohlayotgan
o’yinchoqni o’ylab ko’ring, shunda hech qachon zerikarli bo’lmaydi. Uchinchi
bosqichda bolalarga fantastik topshiriqlar va o’zlarining hikoyalarini yozish
imkoniyati beriladi. Bunday holda maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZ
metodlaridan foydalanish kerak. To’rtinchi bosqich bolalarning noan’anaviy
muammoni hal qilish uchun yangi bilimlarni qo’llash imkonini beradi.Jarayonni
iloji boricha samaraliroq qiladigan qoidalar mavjud.
Darsning har bir bosqichida bolalarga ob’ektlar, "Men va tabiat", "Men va
men", "Men va boshqa shaxs", "Men va ob’ekt" tushunchalari tushuniladi. Bu
bolaning atrofidagi dunyoning qarama-qarshiligini yaxshiroq tushunishga yordam
beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun barcha TRIZ darslari o’yin shaklida
o’tkaziladi. Bu holda, har bir o’yin, har bir vazifa ingl. Materiallar bilan birga
bo’lishi kerak. O’QITUVCHI VA BOLA O’RTASIDAGI O’ZARO
MUNOSABAT
TRIZ (maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o’yinlar) davomida bolalar va
kattalar o’rtasidagi muloqot aniq qoidalarga asoslanishi kerak:
Farzandlariga javob berganda, ular yangi g’oyaga diqqat bilan quloq
solishlari kerak.Bolaning salbiy mulohazalari va tanqidlari yo’qligi.Odatiy
baholash so’zlari o’rnini o’zgartiradi va sinonimlar bilan suyultiriladi, masalan,
"to’g’ri" so’zi emas, balki "ajoyib", "buyuk", "qiziqarli yechim", "g’ayritabiiy
yondashuv" so’zlari.Voyaga etmagan bolaga qarshi chiqmoqchi bo’lgan bolani
qo’llab-quvvatlash uchun, bu urinishlarni to’xtatmaslik uchun, aksincha, o’zining
fikrini isbotlash, isbotlash, isbotlashni o’rgatish uchun ta’lim
berish.Xatolaringizdan qo’rqmang, aksincha, masalaning echimini boshqa
tomondan ko’rib chiqing.Bolalar va o’qituvchi o’rtasidagi muloqot faqat ijobiy
taassurotlar bilan birga bo’lishi kerak: yangi kashfiyot, ijodkorlik, o’z ahamiyatini
anglash quvonchi.Bola o’yin va mashg’ulotlarda faol ishtirok etishga undash.
23](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_23.png)
![TRIZDA QANDAY O’YINLAR BOR? Tabiiyki, o’qituvchi maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun "TRIZ" o’yinidan faol foydalanadi. Ushbu texnikaning
karta fayli juda xilma-xildir. Keling, ixtirochilik muammolarini hal qilish
nazariyasi uchun xarakterli o’yinlarning ayrim misollarini ko’rib chiqaylik.
- Ha, no-ka. Voyaga etgan kishi bir so’z bilan chiqadi. Bolada etakchi
savollar berish talab qilinadi. Bunday holda, to’g’ri so’zni qabul qilmaguncha,
so’zni gumon qiladigan har bir kishi faqat bitta heceli "ha" yoki "yo’q" javob
berishi mumkin."Qora va oq". Voyaga etganlar bolalarni oq narsa tasvirlangan
kartaga ko’rsatadi. Bolalar bu ob’ektning barcha ijobiy sifatlarini bildirishi kerak.
Keyin bir xil ob’ektga ega bo’lgan karta ko’rsatiladi, faqatgina qora rang. Bu safar
barcha salbiy xususiyatlarni nomlash kerak."Invertorlar". O’yin uchun sizda to’p
bor. Katta bola to’pni bolaga tashlaydi va so’zni gapiradi va bola so’z ma’nosiga
qarama-qarshi bo’lgan so’z bilan chiqadi va to’pni orqaga buradi."Masha-
rasteryasha". O’yin uchun siz turli xil narsalarning rasmiga ega bo’lgan kartaga ega
bo’lishingiz kerak. "Masha" ni tanlang. U kartani chiqarib, "Ha", deydi.
O’yinchilarning biri unga: "Sizga nima bo’ldi?" Deb so’raydi. U kartadagi rasmga
qaraydi va shunday deydi: "Ko’rsatilgan narsamdan (masalan, qaychi) yo’qotib
qo’ydim". Qolganlari bu vaziyatdan chiqishning turli usullarini taklif qilishlari
kerak. "Masha rasterasha" eng yaxshi javobni tanlaydi va tanga beradi. O’yin
oxirida tanga soni hisobga olinadi va g’olib aniqlanadi
24](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_24.png)
![4. EVRISTIK TALIM TEXNOLOGIYALARI.
Evristik ta lim texnologiyalari ta lim jarayonida o’quvchilarni zarur‟ ‟
bilimlarni o’zlari izlanib topishi, ijodiy fikrlashi, mustaqil ishlashi, bilim va
ko’nikmalarni yangi vaziyatlarda qo’llashi, xulosa chiqarishlariga yo’naltiradigan
pedagogik texnologiyalardandir.
“Evristika” so’zi qadimgi yunon tilidan olingan bo’lib, “izlayman”,
“kashfqilaman” degan ma noni bildiradi. “Didaktik evristika» atamasi «evristika»
‟
atamasidan ma’no bo’yicha farqlanadi. Keng ma’noda evristika – insonlarning
izlanayotgan sohalar: kibernetika, psixologiya, kriminalistika, tibbiyot, falsafa va
boshqalarda yangi natijalar olish maqsadida qilayotgan ijodiyoti, ijodiy faoliyati
haqidagi fan.
Fan sifatida evristika yangilikni kashf etish jarayonlarini tushuntirish,
tizimga solish va bashorat qilishni maqsad qilib qo’ygan. Didaktik evristikaning
esa maqsadi esa – o’quvchi va o’qituvchilarning ta lim mahsullarini yaratishga
‟
qaratilgan faoliyati orqali ularning individual imkoniyatlarini ochib berishdir.
Evristik ta lim asoslari tarixi qadimgi yunon olimi Suqrot nomi bilan bog’lanadi.
‟
Qadimgi Gresiyada evristika deganda Suqrot amaliyotga tadbiq etgan o’qitish usuli
tushunilgan. Bu usul bo’yicha o’qituvchi o’quvchini savollar berish orqali
masalaning yechimini mustaqil topishga olib kelgan. Evristik o’qitishga doir turli
yondashuvlar Platon, Arximed, R.Dekart, A.Puankare, Ya.A.Komenskiy, J.Dyui
va boshqalarning ishlarida o’z aksini topgan. XX asrning ikkinchi yarmidan
boshlab evristika masalalari bilan Yu.K.Kulyutkin, O.K.Tixomirov, I.Myuller,
P.Ya.Galperin, S.O.Gruzenberg, I.M.Rozet, Ya.A.Ponomaryov, V.N.Pushkin,
G.S.Altshuller, J.Adamar kabi olimlar shug’ullanishgan. Rus olimi
V.I.Andreev tomonidan evristik metodlar tizimlashtirilgan, ularni qo’llash
tamoyillari va qoidalari o’rganilgan.V.I.Andreev tomonidan ishlab chiqilgan
evristik o’qitish asoslari fizikani o’qitish jarayonida tajribadan o’tkazilgan. A.V.
Xutorskoy tomonidan esa bu tadqiqotlar davom ettirilib, evristik o’qitish
metodlarini barcha fanlarga tadbiq etish tizimi taklif etilib, evristik ta lim
‟
25](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_25.png)
![nazariyasi-didaktik evristika asoslari ishlab chiqilgan. Informatikani o’qitishda
o’rganilayotgan ob ektning yangi qirralarini ko’ra bilishga o’rgatadi, mustaqil‟
fikrlashga, ijodiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Evristik metodlardan bir
nechasi bilan tanishamiz.
1. “Ramziy akslantirish” metodi 11
. Ushbu metodda ob ekt o’quvchilar
‟
tomonidan hissiy-ramziy nuqtai nazardan tadqiq qilinadi. Tanlangan ob ekt va
‟
uning ramzi orasidagi bog’lanishlar izlanadi, ob ektning grafik, belgili, so’zlar
‟
orqali biror ko’rinishda amzini yaratish talab etilib, eng asosiysi, bu ramzni talqin
etish, asoslab berish hisoblanadi. Metodning maqsadi o’zlashtirilgan bilimlarni
yodga tushirib, to’plangan ma lumotlarni umumlashtira olish, ularni rasm, chizma
‟
ko’rinishida ifodalay olishga o’rgatish, tahliliy va mantiqiy fikrlashlarini
rivojlantirish, yaratuvchanlik, asavvurni shakllantirishdan iborat.
Informatikaning»Grafik muharrirlar» mavzusiga oid topshiriqlar:
A)O’z shahringiz gerbini yarating;
B)O’z shahringiz bayrog’ini yarating;
V)Matematika fani emblemasini yarating;
G)Informatika emblemasini yarating.
”Evristik savollar” metodi:
Bu metodda tanlangan hodisa yoki ob’ekt to’g’risida ma’lumot o’plash
maqsadida 7 ta tayanch so’roq so’zlari asosida savollar tuzish talab etiladi. Kim?
Nima? Qaerda? Qachon? Qanday? Qay tarzda? Nima uchun? so’roqlari bilan
boshlanuvchi savollar tuzish va ularga javob topish jarayonida yangidan-yangi
“Qachon va qay tarzda?” “Kim va qachon?”, “Kim va nima uchun?” kabi savollar
yuzaga keladi. Bunda eng original, betakror savollar va aniq javoblar yuqori
baholanadi. Maqsad – o’rganilayotgan ob ektning azmun-mohiyatiga chuqur kirib
‟
borish, o’quvchilarning tahliliy va mantiqiy fikrlash malakasini oshirishdan iborat.
Informatika faniga oid topshiriqlar 12
:
11
Farbermann B.X. Ilg`or pedagogik texnologiyalar, Toshkent, o`z. R. F.A. 2000 y
12
Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
26](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_26.png)
![A) “Axborot tushunchasiga oid evristik savollar tuzing”.
Evristik “eksperimentlar” metodida tanlangan ob ekt ustida eksperimentlar,‟
tajribalar o’tkazilib xulosalarga kelinadi. Informatikani o’qitishda bu metoddan
foydalanib, buyuk ajdodlarimiz tomonidan kashf etilgan matematik formulalarni,
qoidalarni konkret qiymatlarda sonli eksperimentlarda tekshirish vazifasi
o’quvchilarda qiziqish uyg’otishi tabiiy. Natijalar hozirgi zamonaviy yaxborot
texnologiyalaridan foydalanib olingan qiymatlar bilan solishtiriladi. Bir necha
asrlar avval olingan ilmiy natijalarning to’g’riligini o’zlari aniqlaganlarida,
o’quvchilarda milliy g’urur, iftixor tuyg’ulari uyg’onadi.
27](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_27.png)
![XULOSA.
Evristik va triz medodlarini mukammal sharhlab berishga harakat qildik.
Ularni turli fanlar doirasida misollar yordamida tushuntirdim va mavzuni to’la
izohlashga urindim. Izlanishlarimiz davomida Evristik va triz metodlari haqida
ushbu xulosalarga keldik. Evristik ta’lim metodini qo’llashda o’qituvchi
tomonidan turli vositalar yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi.
O’qituvchi bilimlarning bir qismini o’quvchilarga ma`lum qiladi, qolganini esa
o’quvchilar bilish topshiriqlarini yechish jarayonida savollariga javoblar topish
asosida o’zlashtiradi, o’zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O’qituvchi tomonidan
qo’yilgan masalani bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda
o’quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi.
Shu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi. Evristik
va tadqiqotchilik metodlari o’quvchilardan ijodiy xususiyat kasb etuvchi yuqori
darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko’nikma va malakalariga ega
bo’lishni taqozo etadi. Buning natijasida o’quvchilar mustaqil ravishda yangi
bilimlarni o’zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf o’quvchilarining
o’zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma`lum holatlarda qo’llaniladi.
Ushbu metodlardan boshlang`ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-
o’qituvchilarning fikrlariga ko’ra birmuncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz
ta’lim tizimiga shaxsga yo’naltirilgan ta’limni faol joriy etishga yo’naltirilgan
ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu yo’nalishdagi
loyihalarni tayyorlash o’ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Shunga
qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik
hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, buyuk didakt I.Ya.Lerner
asarlari asosida ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirilgan.
TRIZ - "ixtirochilik muammolarini hal qilish nazariyasi" ning qisqartmasi.
Har qanday boshqa nazariya singari, o’z strukturasi, vazifalari va algoritmi ham
mavjud. Ko’pgina ota-onalar TRIZning elementlarini bolalar bilan birga o’qishadi,
hatto buni bilishmaydi.Ko’pgina o’yinlar onalar va o’qituvchilarga yaxshi tanish,
28](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_28.png)
![ammo ta’lim va rivojlanish muntazam ravishda amalga oshirilganda, bolaning
yangi ko’nikmalarga ega bo’lishlari osonroq bo’ladi. Shuning uchun chaqaloqning
barkamol ijodiy shaxsini rivojlantirishdan manfaatdor bo’lganlar maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun TRIZ bilan tanishish kerak. Bu nafaqat foydali, balki juda
qiziqarli.
Ayniqsa, bolalardagi analitik fikrlashni rivojlantirish uchun ixtirochi
muammolarni hal qilish nazariyasining ko’plab usullari klassik maktabgacha ta’lim
tizimiga bosqichma-bosqich kirib kelmoqda .
29](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_29.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Karimov I.A.Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent,
Sharq nashriyoti 1998 y.
2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008
y
3. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida, Toshkent,
O`zbekiston, 2012 y.
4. Innovatsiya o`quv jarayonida ilmiy-uslubiy maqolalar to`plami. Toshkent
2010y.
5. Jalolov J. Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti”
1996 y.
6. Tomson A . L . Oб изучении инос транных языков в средне-учебных
заведениях, Педагогических сборник. 1891 г.
7. Mirolyubov A . A . Rahmonov M . V . Setlin V . S . O ` rta maktablarda chet tili
o ` qitishning umumiy metodikasi , Toshkent , O ` qituvchi .
8. Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007
3-qism 209-211 betlar
9. G`afforova T. Qarshi davlat universiteti axborotnomasi, 2-son 2009 y.
10. Saidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar, 1-son xalq ta`lim jurnali
1999 y.
11. Farbermann B.X. Ilg`or pedagogik texnologiyalar, Toshkent, o`z. R. F.A. 2000
y
12. Gafforova T. va boshqalar. Ta`limning ilg`or texnologiyalari, Qarshi, Nasaf
2003.
13. Eshmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiya yordamida ta`lim samaradorligini
oshirish yo`llari, Toshkent, 2004 y.
30](/data/documents/080f27a2-bd86-4c3c-9b9d-44a68ba6e267/page_30.png)
TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH 1
MAVZU: TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH. MUNDARIJA: KIRISH. Evristik metod haqida…………………………………………………3 1. Triz metodi haqida tushuncha…………………………….............................13 2. Chet tilini o’rganishda qo’llaniladigan metodlar…………...........................17 3. Triz metodikasining mohiyati va samaradorligi…………........................... 21 4. Evristik ta’lim texnologiyalari………………………………………………..25 XULOSA…………………………………………………………………………28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….30 2
Kirish . Evristik metod haqida. “Evristika” grekcha so’z bo’lib, ”heurist” so’zi “izlayman”, “topaman” , ”ochdim” ma’nolarini beradi. O’quvchilarning mustaqil, faol, ijodiy faoliyatini tashkil tishda evristik metodlar asosidagi ta’lim alohida o’rin tutadi. Umuman evristik ta’lim juda uzoq antik zamonlardan beri qo’llanib kelinadi. Birinchi bora ta’lim arayonida qo’llanilganda evristik suhbatlar yo’naltirilgan, ketma ket berilgan savollarga javob jarayonida shakllangan, savollarga javob berishda javoblar o’quvchi tomonidan muammolar yechimiga qatnashish jarayonida rivojlantirilgan. Pedagogikada o’quvchi fikrini rivojlantiruvchi, maqsadli, sermahsul ishlanmalar asosida qo’llanilgan. Ko’proq bu usulni birinchilardan bo’lib, matematik olimlar o’quvchilar iste’moliga kiritganlar. Ko’pincha uni “matematik yechish san’ati” metodlari shaklida qo’llash ma’qul ko’rilgan. Keyinchalik uni boshqa o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ilg’or, universal metodlar sifatida ham qo’llashga harakatlar, urinishlar bo’lgan. Bu muammo bilan o’z davrida faylasuf askar, grek matematigi Papi Aleksandriyskiy, keyinchalik fruntsuz faylasufi va matematigi R.Dexretler shug’ullanib, evristik metodlar universal metoddir, degan xulosaga keldilar. Ilg’or metod sifatida uni Yan Amos Komenskiy ta’lim tizimiga kiritish zarurligini uqtirgan. U evristik usuldan ta’lim jarayonida foydalaniladi, shaxsning o’ylashi, ijodiy fikr yuritishi zamirida turli yangiliklarni yaratuvchi shaxs tarbiyalanadi, deb ta’rif beradi. Rus pedagogi P.K.Konterev xalq ta’lim maktablarida evristik ta’lim metodlarini keng qo’llash ijodiy fikr yurituvchi shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi, degan fikrni ilgari surdi. Evristik ta’lim metodining keng tarqalishi bizga XX asrning ikkinchi yarmidan kela boshlagan. Ayniqsa, o’quv jarayonigia kibernetikaning kirib kelishi, ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik, yangiliklar yaratishning oshishi munosabati bilan ta’lim jarayonida keng qo’llashni talab etadi. 1 Hozir fanda evristika yo’nalishi ham rivojlanmoqda. Biror yangilik yaratish g’oyasi ilgari surilgandan keyin yangi 1 Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008 y 3
ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi. Shu aziyatdan chiqish yoki jadallashtirish uchun yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi. Fikrlash jarayoni analiz, sintez, umumlashtirish orqali ayrim operatsiyalar ketma -ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi. Evristikaning fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat: - Hosila beruvchi jarayonlarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga xos psixologik kechinmalarni o’rganish va bilish insonning evristik faoliyati yoki elementlari orqali real vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash. - Evristik faoliyatni yuritish uchun (model) sharoitni yaratish printsiplarini o’rganish. - Evristik faoliyatni yuritish, tashkil etish uchun vaziyatni modellashtirish. - Evristik faoliyatni yuritish uchun aniq maqsadga yo’nalgan evristik sistema qonuniyatlarini shakllantirish va yaratish. - Evristik faoliyatni joriy etish qonuniyatlarini amalga oshirish uchun texnik jixozlar konstruktsiyasini yaratish. Evristika fan sifatida o’z kategoriyasi: evristik faoliyat, evristik elementlar apparati, evristik tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l kabilarni oladi. Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida fikr yuritamiz. Evristik savollar metodi. 2 Ma’lum qonuniyatlar va printsiplarga suyanadi. - G’oyani muammoligi va optimalligi (masala yechimida bosh optimal g’oya); - Axborotni bo’lim, bloklarga taqsimlash (maqsad vazifalar yechimidagi ketma-ket kichik yo’nalishlarni yechishga qaratilganligi). 2 Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y. 4
Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u istalgan muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib keladi. Lekin bu metod har doim ham g’oyalar yechimining absalyut yutuqlariga olib kelavermaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi. Bu metod ilmiy izlanuvchi va yaratuvchining morfologik taktik muammolariga suyanadi: - Echilayotgan g’oyaning ayrim elementlari ma’lum darajada ilgaritdan ma’lum; - G’oyaning yechimida uning ayrim qirralari va elementlari noma’lum; - Muammo yechimi ma’lum emas. Ko’p o’lchamli matritsa metodi sistemali yangicha tahlilga suyanadi, muammoni hal etishda ma’lum printsiplarni o’z ichiga olganligi uchun ko’pgina xatoliklarning oldini olishga imkon beradi.Bu metod ko’pincha murakkab bo’lgan ijodiy muammolarni hal etib qolmay, yangi yangi g’oyalarni tug’ilishiga sabab bo’ladi. Ko’p o’lchamli matritsa metodining o’ziga xos kamchiligi am mavjud. U shundan iboratki, o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalar yechimida, juda ko’plab variantlarni keltirib chiqaradi. Bu o’z o’rnida ular ichidagi eng optimalini tanlashga qiyinchilik tug’diradi. Bu metod izlanayotgan muammoning hamma parametrlarini ochib berish kafolatini bera olmaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi asosida ishlash juda yuqori ko’nikma va mahorat talab etadi. Erkin assotsiatsiyali metod. Evristik faoliyatni yuritishda bu metod yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni baholashda, g’oyalarni ilgari surishda yangi yangi assotsiatsiyalarni izlab topish va yaratish imkonini beradi. 5