Numerativ so‘zlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................... ..3 I BOB. NUMERATIV SO‘ZLARNI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1.Numerativ so‘zlar. Ularning jahon tilshunosligida o‘rganilishi ...………….……7 1.2 Hozirgi o‘zbek tilida numerativ so‘zlarning o‘rganilishi va tasnifi… ………. .... 16 II BOB. NUMERATIV SO‘ZLARNI O‘QITISH NING AMALIY AHAMIYATI 2.1 . Numerativ so‘zlar ni o‘qitishda interfaol usullardan foydalanish …. … ….....…..36 2.2 . Tarixiy va zamonaviy hisob so‘zlar ......………………………………………...45 XULOSA ............................................................................. ......................................50 GLOSSARIY ……………………………….………….................................. ... ....... 52 ADABIYOTLAR RO‘YXATI ..................................................................... ... ..... ....55

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek tilidagi numerativ so‘zlar tilimiz leksik qatlamining uzoq tarixiy taraqqiyoti natijasida shakllangan bo‘lib, ular tarixiy taraqqiyot davomida o‘zgarib, xilma-xil xususiyatlarga ega bo‘lib borgan. Badiiy asar tilini tahlil etganda numerativ so‘zlarning ham o‘rni alohida ekanligi ko‘zga tashlanadi. O‘zbek tilshunosligida son so‘z turkumining ajralmas qismi bo‘lgan numerativ so‘zlar tadqiqi borasida bir muncha tadqiqotlar amalga oshirilgan. Xususan, jahon tilshunosligida ham bunday so‘zlar Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida alohida ahamiyatga ega va keng tadqiq etilgan. Chunki bu mamlakatlar leksik qatlamida numerativ so‘zlar juda ko‘p qo‘llaniladi va tez-tez uchraydi. O‘zbek tilida ayrim o‘rganilgan tadqiqotlarda ham uning xususiyatlari turlicha yoritilgan. Hatto bunday so‘zlar turlicha nomlanadi: numerativlar, hisob so‘zlar, o‘lchov so‘zlar, sanoq so‘zlar va h.k. Turkologlardan M.A.Kazimbek, V.M.Nasilov, A.K.Dimitriyev, N.A.Baskakov, A.N.Kononov, N.Mirzazoda, X.Bayliyev, A.Xasenovlar numerativlarning bir nechtasining nomini ko‘rsatib, ularning qanday predmetlarga nisbatan sanoq son bilan birgalikda qo‘llanishini aytadilar. Keyinchalik F.G.Is’hoqov, H.Komilova, M.Asqarova, S.Nizomiddinova, A.Ishayevlar ham numerativlarning ayrim turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida o‘z mulohazalarini bildirganlar. O‘zbek tilida numerativ so‘zlarning o‘rganilishida P.Hamdamovning xizmatlari katta. P.Hamdamovning “Hozirgi o‘zbek tilida numerativlar” nomli tadqiqotida numerativ so‘zlarning iste’mol doirasi, ma’no turlari va ularning tuzilishi keng yoritilgan. Numerativ so‘zlarning leksik-semantik xususiytalari o‘ziga xos bo‘lib, ularning har biri o‘z tabiatiga ega. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyot natijasida ularning iste’mol doirasi o‘zgarib boradi. Tilimizni tekshirish jarayonida badiiy asarlardan keng foydalanamiz. Chunki yozuvchi hayotiy voqea- hodisalarni tasvirlab, obraz yaratar ekan, u so‘zlashuv tili boyliklaridan, jonli tildagi sheva va kasb-hunarga oid til birliklaridan ham, adabiy til normalaridan ham keng foydalanadi. Biz bu sohadagi tadqiqotlarni o‘rganib, numerativlarning badiiy matnda 2

qo‘llanish xususiyatlari, numerativ so‘zlarni o‘qitishda klaster metodi, venn diagrammasi, T-chizmasidan foydalanishni, semantik-stilistik o‘ziga xosliklarini ochib berishga qaror qildik. Bu sohadagi izlanishlarni davom ettirish dolzarb masalalardan bir hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Hozirgi o‘zbek tilida numerativlar o‘tgan asrning oxirlarida bir muncha o‘rganildi. H.Komilova o‘zbek tilida son va olmosh so‘z turkumlrini tadqiqi jarayonida o‘zbek tilida qo‘llnuvchi numerativlardan bir qanchasini nomlab, iste’moldan chiqib ketayotgan va yangi kirib kelgan numerativlarni qayd etgan. Bundan tashqari numerativlar orasidan arxaiklashgan numerativlarni ajratadi. S.Nizomiddinova va A.Ishayevlar numerativlarning ayrim turlarini keltirib, har bir numerativ haqida tadqiqotlar olib borishgan. P.Hamdamov tadqiqotlarida numerativ so‘zlarning semantik bo‘linishi, kontekstdagi o‘rni, so‘zlar bilan bog‘lanishi kabi xususiyatlari tahlil etilgan. Muayyan til stilistikasining rivojlanishida badiiy adabiyot tilining ahamiyati kattadir. Badiiy asar tilida keng qamrovli til birliklari – fonetik, leksik, grammatik va majoziy vositalarni kuzatish mumkin. Yozuvchining tildan foydalanish mahorati, morfologik shakllar va sintaktik qurilmalarni tanlashi va boshqa jihatlarida yozuvchining individual uslubi ham yuzaga chiqadi. Rus tilshunoslari V.Vinogradov, L.V.Shcherba, A.Peshkovskiy, A.I.Efimov, G.O.Vinokur, V.V.Timofeyeva, D.E.Rozental, V.M.Jirmunskiy, M.P.Brandes, N.M.Shanskiy, L.A.Novikov, M.I.Kojina va boshqalar o‘z tadqiqotlarida badiiy asarlar tilini o‘rganish masalasiga jiddiy e’tibor qaratdilar. O‘zbek filologiyasida ham o‘tgan asrning 40-yillaridan boshlab yozuvchi tili uslubi, badiiy asar tili bo‘yicha tilshunoslar ham, adabiyotshunoslar ham baravar tadqiqot olib bora boshladilar. Bunday ishlar, dastlab maqolalar tarzida, keyinroq nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarida tadqiq etildi. Bu tadqiqot ishlarida badiiy adabiyot tili muammolari borasida turlicha qarashlar mavjud. Masalan, S.Mamajonov, O.Sharafutdinov, N.Karimov, N.Shukurov, M.Sultonova, J.Tursunov, Y.Solijonov, G.Imomova, A.Boboniyozovlar masalaga adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan yondashsalar, A.Shomaqsudov, 3

Sh.Shoabdurahmonov, S.To‘rabekova, B.Turdialiyev, Q.Samadov, A.Y.Aliyev, S.A.Karimov, M.Yo‘ldoshev, R.U.Normurodov kabi olimlar tilshunoslik aspektida tahlil qiladilar. Mazkur bitiruv ishida badiiy asarda qo‘llanuvchi numerativ so‘zlarning leksik-semantik, stilistik xususiyatlari metodik aspektda o‘rganildi. Numerativ so‘zlarni badiiy matnlarni tahlil qilish asosida o‘rgandik hamda uni o‘ qitishda klaster metodidan, venn diagrammasi, T chizmaaridan foydalanish samarali natijalar berishini tahlil qildik. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Numerativ so‘zlarni o‘ quvchiga mukammal o‘rgatish va bu yo‘lda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish ushbu tadqiqotning asosiy maqsadini tashkil etadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - numerativ so‘zlarning jahon tilshunosigida, xususan turkologiyada o‘rganilish holatini ilmiy-tanqidiy tahlil qilish hamda baholash; - hozirgi o‘zbek tilida numerativ so‘zlarning o‘rgnilishi; - numerativ so‘zlarning semantik klassifikatsiyasi bo‘yicha tasniflarni tahlil qilish; - numerativ so‘ zlarni o‘qitishda klaster metodidan foydalanishning samarali natijalari ; - numerativ so‘ zlarni o‘qitishda venn diagrammasidan foydalanishning ijobiy tomonlari ; - numerativ so‘ zlarni o‘qitishda T-chizma metodidan foydalanish . Tadqiqot obyekti. Universitet, litsey, kollej va maktab darsliklarida numerativ so‘ zlarni o‘qitishda klaster metodi va boshqa zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish tbitiruv ishining asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning metodologik asosi. Tadqiqotning metodologik asosi bo‘lib dialektikaning umumiylik-xususiylik, shakl-mazmun kategoriyalari xizmat qiladi. Ana shu asosda zidlanuvchi til-nutq dixotomiyasida badiiy tasvir vositalari mavqeini aniqlashda til va uslub masalasi yuzasidan ham tilshunoslikdagi 4

nazariy asoslar va ilmiy tahlil usullariga tayanildi. Asosan, lingvopoetik, uslubiy va qiyosiy tahlil usullaridan keng foydalanish nazarda tutildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ushbu bitiruv ishimizda numerativ so‘zlarning bugungi kunda jahon tilshunosligida tutgan o‘rni, o‘zbek tilshunosligidagi ahamiyati, boshqa so‘z turkumlari bilan aloqasi va uni o‘qitishda klaster metodidan foydalanish tadqiq etildi. Numerativ so‘zlar guruhlarga ma’no, qo‘llanilish turi va davri jihatidan guruhlarga ajratildi hamda klaster metodi asosida ko‘rsatib berildi. Buning uchun ko‘plab slaydlar tuzildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Bitiruv ish metodikaning dolzarb masalalarini tadqiq etuvchi ishlar sirasiga kiradi va darsliklar, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarni yaratishda, o‘quvchilarga mana shu mavzuni tushuntirishda amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlari grammatika, semasiologiya, uslubshunoslik, badiiy matn tahlili, hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili kabi nazariy kurslarni o‘tishda, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimi talabalarida badiiy asar tilini tahlil qilish malakasini shakllantirishga yordam beradi. Bitiruv ishining manbalari. O‘zbek tilshunosligida numerativ so‘zlar bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar, ilmiy, nazariy, tanqidiy maqolalar, kitoblar ishning manbasi vazifasini o`tadi. O‘zbek tilida numerativ so‘zlar, klaster metodi, venn diagrammasi, T-chizma tadqiqot ishining manbasi qilib olindi. Bitiruv ishiningning tarkibi va hajmi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5