4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.7939453125 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: 4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
M U N D A R I J A
Kirish ...........................................................................
I BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI O'RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI
§ 1.1 . Skalyar miqdor tushunchasi
§ 1.2. Miqdorlarni o'lchash tushunchasi va uning xossalari .......
§ 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va
o'lchov birliklari ...........................................................................
..............................................................................................................
II BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI ORGANISH
METODIKASI ..........................................................................................
§ 2.1. О `lchovlarni о ` rganishning didaktik printsplari ..................
§ 2.2. Uzunlik o'lchovlarini o'rganish metodikasi ........................
§ 2.3. Massa va hajm о'lchovlarini о'rganish metodikasi ..............
§ 2.4. Vaqt о`lchovlarini о`rganish metodikasi
§ 2.5. Yuza о` lchovlarini о` rganish metodikasi

Ill BOB TAJRIBA ISHLARI
§ 3.1. 1-soatlik Yangi pedagogik texnologiya qo'llanilgan dars
namunasi
§ 3.2. Misol va masalalar tizimi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta'limi tizimiga
alohida e'tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi.
Ma'lumki, boshlang`ich ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining birmuncha murakkab
muhim ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta'lim bo’g’inlari uchun mustahkam
poydevor bo`luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning
ravnaqi uchun, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama
kamolotga yetgan, chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim
jarayoni ko’p bosqichli yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi
ta’lim oluvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida
intellektual qobiliyatiga bog’liqdir. O’quvchi o’quvchilikka qabul
qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy asoslarini chuqur
o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratildi.
Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash
bugungi ta`lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida
ta’lim jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga
oshirishni talab etadi. Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur bitiruv
malakaviy ishning dolzarbligi ham mana shunda .
Jumladan, «Ta'lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqildi.
Ushbu standartda boshlang'ich sinflarda o'quv yuklamasining zarur
hajmini belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o'rta ta'lim muassasasi
boshlang'ich ta'lim bo'g'ini bo'lgan bitiruvchilarining bilim, ko'nikma va
malakalariga qo'yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me'yoriy
hujjati, sifatida boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartiga amal qila boshladi.

Davlat Ta'lim Standartlarida miqdorlar va ularni о`lchash bo'yicha
quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko'rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi:
1. Uzunlik o'lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr,
kilometr va ular orasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganish;
2. Vaqt o'lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr
va ular orasidagi munosabatlar;
3. Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular
orasidagi munosabatlar.
Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr,
metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash.
O`lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo`lak, devor, bino va shu
kabilarning uzunligini o'Ichash; shartli ravishda qog'ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm
ga teng deb olib, to'g'ri chizish va uning uzunligini o`Ichash; 20-30
metrgacha bo`lgan masofani ko'z bilan chamalab о `Ichash; vaqtni
minutgacha bo`lgan aniqlikda topish.
4-sinfda o'quvchilar:
- kattaliklar ( uzunlik , massa , vaqt ) o ` lchovi birliklari jadvalini bilishi va
masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo ' llashni ;
- narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi
o'zaro munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda
qo'llashni uddalay olishlari kerak.
- chizg'ich yordamida kesma uzunligini о`Ichash va berilgan
uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak.
Miqdorlarni o`ganishni ahamiyati - boshlang'ich sinflarda
miqdorlarni o'rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi
matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o'rganilayotgan

miqdor atrof- muhitdagi real ob'ektlarning biror umurnlashgan xossasidir.
O`lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o'quvchilarni
hayotda keng qo'llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi.
Demak, miqdorlarni o'rganish ta'limni hayot bilan bog’lovchi vositalardan
biridir.
Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o'quvchilar ongida miqdorlar
tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o'lchash ko'nikma va malakalarini
hosil qilish yo`llarini tahlil qilishdir.
Bitiruv malakaviy ishning predmeti – Boshlang`ich sinflarda matematika
darslarida о `rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o'lchash
haqidagi bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va
ularni amaliyotga joriy qilish yo`llari.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining
o`lchovlarni o`rganishga doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy
asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:
1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va
tahlil qilish;
2) O’quvchilarning o`lchovlar va ularni o`lchash yuzasidan olgan bilim,
ko’nikma, malakalarini aniqlash.
3) IV sinfda o`lchovlarni o’rganish va o`lchov malakalarini shakllantirishning
yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish.
Bitiruv malakaviy ishining metodlari :
Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar
mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish,
pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.

Bitiruv malakaviy ishning gipotezasi - Agar boshlang'ich ta'limning 4-sinf
matematika kursidagi miqdorlar va ularni o'lchash davr talabi, fan texnika
rivojlanish, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda uslubiy - pedagogik va ilg’or
pedagogik texnologiyalarga tayanib boyitiladi, bundan hosil bo'ladigan o'quv
metodik majmualar o'quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb
etadi, ta'limning samaradorlik darajasi ortadi hamda ta'lim jarayonini muntazam
tarzda rivojlantiruvchi omil bo`lib xizmat qiladi.
Matematika bolalarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish,
kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, matematika
o’quvchilarning mantiqiy fikrlash malakalarini oshirish, ularning og’zaki
fikrlarini aniq va to’g’ri, tushunarli bayon etish uchun zamin hozirlaydi.
O’qituvchining vazifasi – bolalarga matematikani o’qitishda bu imkoniyatlardan
samarali foydalana olishdan iborat.
Boshlang’ich sinflarda matematikani o’qitishga haftasiga 5 soatdan vaqt
ajratiladi. O’quv materialini sinflarga taqsimlashda o’rganilayotgan sonlar va
ular bilan arifmetik amallarni bajarish doirasi asta-sekin kengaytirib borilishi
nazarda tutiladi.

I BOB IV sinfda o`lchovlarni o`rganishning nazariy
asoslari
§ 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi
Bizni orab turgan tabiatdagi barcha narsalar (predmet, hodisalar) ni
organayotganimizda, bu narsalarning ba'zi bir umuniiy xossaga, ya'ni uzunlik,
ogirlik va hokazolarga ega ekanligini korishimiz va tasdiqlashimiz mumkin. Bu
sifatlar turli predmetlarda turli holatlarda paydo bo`ladi. Boshlangich sinflarning
dasturida matematik material bilan uzviy bog`liqlikda turli miqdorlarni ham
o`ganish nazarda tutilgan. Miqdorlarsiz tabiatni, borliq olamni o`rganish
mumkin emas. Miqdorlarda turli ob'ektlarning, borliq dunyoning xossalari aks
etgan.
Matematikada o`rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor
tushunchasidir. Miqdor — bu narsa yoki hodisaning shu xossasi bilan
taqqoslash va ulardan qaysi biri shu xossaga ko`proq darajada ega ekanligini
aniqlash mumkin.
Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo`lib, o'quvchilarning
maktabda butun o`tish davrida shakllantiriladi. Shuning uchun boshlang`lch
sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuralarning yuzi kabi
miqdorlar o`rganiladi. Boshlang`lch sinflarda qaraladigan bu miqdorlarni asosiy
miqdorlar deyiladi. Bundan tashqari boshlang`lch sinf o'quvchilari ba'zi
hosilaviy miqdorlarni o`ganishda ularga nisbatan boshlanglch sinfda olchash
masalasi qo`yilmaydi.
Boshlang'ich sinflarda asosiy miqdorlarni o`rganish arifmetik materialni
o`rganish bilan uzviy bog`liqlikda amalga oshirilishini yaxshi bilamiz.
Наг bir miqdorni o`ganish uslubiyotining o`ziga xos xusiisiyatlari mavjud
bo`lsa-da, biroq narsaning yoki hodisaning xossalarini o`rganishga umumiy
yondashish miqdorlarni o`rganishning umumiy ushibiyoti haqida gapirish
imkonini beradi. Bu uslibiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash

asosida, hissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab
o`quvchilarini miqdorlar uchim umumiy bo`lgan xossalari bilan tanishtirish
mumkin.
Boshlang`lch maktabning vazifasi shundaki, u bolalarda miqdorlarni
o`rganishning intuitiv tushunarli usulini hosil qilishdir, buning natijasida
bolalarda miqdorlar, narsalar va hodisalarning o`lchash bilan bogliq bo` lgan
xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo`lishi kerak.
Yangi olchov birliklari tegishli sanoq birliklari kiritilganligidan so`ng
kiritiladi. Ismli sonlar hosil qilinishi, yozilishi va o'qilishi abstrakt sonlar ustida
va ismli sonlar ustida bajariladi.
Matematika, fizika va mexanikada bir-biridan muhim farq qiluvchi ikki xil
miqdorlar uchraydi: bir xili miqdorlar, o'zlarini birlik uchun qabul qilingan bir
jinsli miqdor bilan olchash natijasida topilgan bitta son bilan to`la aniqlanadi.
Bunday miqdorlar a va b miqdorlar uchun a + b miqdor bir qiymatli aniqlanadi
va n a va b niiqdorlarniiig yig`ndisi deyiladi.
Masalan, agar a — AB kesmaning uzunligini ifodalasa, b- BS kesmaning
uzunligini ifodalasa, u holda AS kesmaning uzunligi AB va BS kesma
uzunliklarining yig`indisiga teng bo`ladi.
l. Har qanday bir jinsli ikki kattalik taqqoslanishi mumkin. Ular yo teng,
yoki biri ikkiiichisidaii kichik bo`ladi. Masalan, olmaning massasi, tarvuz
massasidan kichik, to`g`ri to`rtburchakning qarama-qarshi tomonlari teng.
2. Bir jinsli miqdorlarni qo`shish mumkin, qo`shish natijasida
o'sha jinsli miqdor hosil bo`ladi. Buni boshqacha qilib tushuntiradigan
bo`lsak, har qanday a + b о `rinli bo`ladi.
Ob'ektning bir xil xossasini bildiruvchi miqdorlar bir jinsli miqdorlar
deyiladi:

3. Miqdor haqiqiy songa ko`paytirilsa , natijada o`sha jinsli miqdor
hosil bo`ladi.
Masalan, AB kesmaning a uzimligi x = 2 ga ko`paytirilsa, ya'ni AG kesmaning
2 a uzunligini hosil qilamiz.
4. Bir jinsli miqdorlar ayriladi, bunda miqdorlar ayirmasi deb
shunday s miqdorga aytiladiki, uning uchun a=b+c skalyar miqdorlar
yoki faqat skalyar deyiladi.
Masalan, temperatura, jismning hajmi, jism massasi va hokazolar skalyar
miqdorlarga misol bo`la oladi.
5. Bir jinsli miqdorlar bo`linadi, bunda bo`linma miqdorlarni
songa ko`paytmasi orqali aniqlanadi: a va b miqdorlarning bo`linmasi
deb shunday x nomanfiy haqiqiy songa aytiladiki, uning uchun a=x*b
o`rinli bo`ladi. Bu x son a va b miqdorlarning nisbati deyiladi va a
b=x
ko`rinishida yoziladi. Masalan, AC kesma uzunligining AB kesma
uzunligiga nisbati 2 ga teng.
A _________ В _________ С
§ 1.2. Miqdorlarni olchash tushunchasi va uning xossalari
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy
metodlar va labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni
bajarishda sezgi organlaridan va ayniqsa, qo'lning harakatlantirish apparatidan
foydalanish o'quvchilarning predmetga qiziqishini uyg'otadi, ish kayfiyatini
yaratadi, faollikka undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazaridan qimmatlidir.
Amaliy ishlar o'tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar
yaratiladi.

Atrof - borliqni o'z «Kashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun
qiziqarlidir. O'quvchilarni kichik tadqiqotchi o'rniga qo'ya olgan,
o'quvchilarning shaxsiy fikrini uyg'ota olgan o'qituvchi keyin ishda samarali
natijalarga erisha oladi. Muammoli o'qishning maqsadi ham, mazmuni ham
shundan iborat.
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to'g'ri va puxta shakllantirishda
ko'rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va
o`lchash asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak.
Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal
qilish o'quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib
bajarilgan o'Ichash va grafik ishlar bolalarning estetik tarbiyalash imkonini
beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e'tiborini orttiradi.
Miqdorlarni bevosita taqqoslash bilan ularning tengligini aniqlashimiz
mumkin. Tekshirishda aniqroq natijaga ega bo`lish uchun, masalan bir jism
massasi ikkinchi jism massasidan qancha kattaligini bilish uchun miqdorlarni
o`lchash zarur.
O`lchash berilgan miqdorni birlik sifatida olingan shu turdagi boshqa
miqdor bilan laqqoslashdan iborat. Miqdorlarni o`lchash sonlarni laqqoslashga,
miqdorlar ustida bajariladigan mos amallar bilan taqqoslashga keltirishga
inikon beradi.
1. Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida bo`lsa, a va b
orasidagi munosabat ularning sonli qiyniatlari orasidgi munosabat kabi
bo`ladi va aksincha
a = b < = > m
e ( a ) = m
e ( b ), a <
b < = > m
e ( a ) < m
e ( b ), a > b
< = > m
e ( a ) > m
e ( b ).

Masalan, agar ikki jism massasi a=5 kg, b=3 kg bo'lsa, u holda a ning
massasi b ning massasidan katta deyish mumkin.
2. Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida o'lchangan bo"lsa, u
holda a+b yig'indining sonli qiymatini topish uchun a va b miqdorlarning
sonli qiymatlarini qo'shish kifoya.
a + b = c< = >m
e (a+b) = m
e (a) +m
e (b)
Masalan, a =15 kg, b =12 kg bo'lsa, a + b = 15 kg+12kg = (15+12) kg =27 kg.
3. Agar a va b miqdorlar shunday bo`lsaki, unda b = x*a bo'lsa, u holda b
miqdorning sonli qiymatini e birligida topish uchun x sonini m
e (a)
soniga ko'paytirishi etarli:
Masalan, agar b ning massasi a ning massasidan 3 marta katta, ya'ni b
=3 a va a = 2 kg bo`lsa, u holda b = 3a = 3*(2 kg) = (3*2) kg = 6 kg bo`ladi.
Kesmalar uzunliklarini o'lchash jarayonini qaraymiz. Kesmalar
to'plamidan birorta e kesma tanlab olinadi va uzunlik birligi uchun qabul
qilinadi. a kesmadan uning oxirlaridan biridan birin-ketin e ga teng kesmalar n
marta qo'yilgan bo'lsa va oxirgisining uchi a kesma uchi bilan ustma-ust
tushgan bolsa, a kesma uzunligining qiymatini n natural son deyiiadi va bunday
yoziladi: a=ne. Agar roppa-rosa n marta qo'yilgan bo`lsa, bu kesmaga e = e
1 ga
teng kesmalar qo'yiladi. Agar ular roppa-rosa n marta qo`yilgan bolsa, a=n,
n=e
1 bo`ladi va a kesma uzunligining qiymati chekli о `nli kasr bo`ladi. Agar e
1
kesma n
1 marta qo'yilib, yana e
1 dan kichik kesma ortib qolsa, unga 12=
( l g ` 100)1 ga teng kesmalar qo`yiladi. Agar bu jarayonni cheksiz marta
davom ettirsak, a kesma uzunligining qiymati son bilan ifodalanadi.
1. Tanlab olingan uzunlik birligida har qanday kesmaning uzunligi
musbat haqiqiy soni bilan ifodalanadi va har bir musbat haqiqiy son uchun
uzunligi shu son bilan ifodalanadigan kesma niavjud. Kesmalar
nzunliklarining quyidagi xossalari mavjnd. Bunda uzunliklar bir xil uzunlik
birligi bilaii o`lchanadi.

$2. Agar ikkita kesma teng bo'lsa, ular uzunliklarining son qiymatlari ham teng bo'ladi va aksincha, agar ikkita kesma uzunligining son qiymatlari teng bo'lsa, kesmalarning o`zlari ham teng bo'ladi. a = b < = > m e (a) = m e (b). 3. Agar berilgan kesma bir nechta kesmaning yig'indisi bo'lsa, uning uznligining son qiymati bu kesmalar uzunliklari son qiymatlarining yig'indisiga teng bo'ladi. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo`lsa uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi) va aksincha: agar kesma uzunligining son qiymati bir nachta kesma uzunliklari son qiymatlari yig'indisiga teng bo'lsa, kesmaning o'zi bu kesmalar yig'indisiga teng с = a + b < = > m e (c) = m e (a) + m e (b) 4. Agar a va b kesmalar uzunliklari b=x*a munosabatni qanoatlantirsa, bunda x - musbat haqiqiy son va a kesma e birlik o'lcham, b kesma uzunligining son qiymatini e birlikdan o'lchangan a kesmaning son qiymatiga ko'paytirish etarli. b =x a < = > m e (b) = x m e (a) b =x a va a = (p\n)l bo'lsin. U holda b=x*(p\n)l=((x*(p\ n)l 1 ya'ni m e (b) = x* m e (a)$ $((x*(p\n) ko'paytma 1 kesmani x*marta qo'yish kerakligini bildiradi, ya'ni ((x*(p\n)l=x*((p\n)l)=x*a=b 5. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo`lsa, uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi). Kesmalar uzunliklarining isbotlangan xossalaridan yana quyidagilar kelib chiqadi. 1) a > b < = > m e (a) > m e (b) 2) с = a-b < = > m e (c) = m e (a) - m e (b) 3) x = a:b < = > х = m e (a): m e (b). § 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari Uzunlik olchov birliklari tarixidan. Inson hayotini olchamlarsiz tasawur etib bolniaydi. Ibtidoiy davrda ham odamlar turar joy qurish uchun turli xil olchainlardan foydalanishgan. Joyiiing balaiidligi, hajmi va hokazolar olchov birliklaridir. Qadimgi Misrda asosiy uzunlik olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan. Bir tirsak olovi etti kaft olchamiga barobar bolgan, bir kaft esa toYt barmoq qaliiiligiga togri keladi. Turli odamlar tirsak uzunligini turlicha bolgani uchim ham qadimgi Misrda tirsak uchim ham, kaft va barmoq olchamlari uchim yagona e talon — nam una olchami joriy qilingan.$

Angliyada odam tanasining qismlari bilan bogliq uzunlik birliklari
mavjnd bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan
uch dona arpa uzunligiga teng bolgan.
O`zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo`lgan.
Gaz — turli joylarda turli uzunlik birligini bildirgan. Ko'pincha oYta
bo yli kishining barmogl uchidan burnigacha yoki bir qolining uchidan
ikkinchi qolining qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko`p
joylarda 1 metrdan uzun, aniqrog l m = 106 sm ga teng bolgan.
Bulardan tashqari, alchin, farsak, qari, ango'sht, qadam, quloch,
suyak, jav-arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan.
Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari
togYisida to'xtalib olsak.
Ustiga qo`yish usuli . Bu usulning mohiyati shundan iboratki,
oMchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma santimetr modellari bilan
qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo'lsa shuncha sm
boladi deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir
santimetrni «payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni
kiritishdan oldin o'quvchilarga quyidagicha koYinishdagi mashqlarni
bajarish kerak:

- sm modellarini ketma - ket qo'ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil
bcTldi?
Qo`yib borish usuli. CTqituvchi o'quvchilarga berilgan kesmani
o'lchashni o'rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o"Ichanayotgan
kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil
boMgan nuqtaga model oxirini yana bir marta qo'yishlarini va kesmaga
yana bitta belgi qo'yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib
sanalganini bildiradi. Shunga o'xshash ish qo'yilayotgan belgilardan oxirgisi
o'rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma - ust tushganicha davom
etilaveradi. Natijada o'quvchi kesmaga qo'yilgan smlar sonini sanab,
santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi ustma - ust
tushmasa, o'lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm - ga, 6 sm dan biroz
ortiq, kam.
Berilgan uzunlikdagi kesmani santimetr modeli yordamida yasashda
ish bunday amalga oshiriladi: - o'quvchi oldin to'g'ri chiziq chizadi; to'g'ri
chiziqda nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab
biror yo'nalishda santimetrlarni keragicha sonda qo'yib chiqsin (har gal
belgi qo'yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi.
Shuni e'tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o'lchashda ko'pincha
ozmi - ko'pmi sezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan
ish mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o'lchashni
ko'rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq.
Kesmalarni o'lchashning puxta ko'nikmalarini shakllantirish
maqsadida o'quvchilarni faqat qog'ozda chizilgan kesmalarni o'lchash
bo'yicha mashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan
boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o'lchashga

o'rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham cTlchash ob'ekti
bo'lishi
muhimdir.
Massa va hajm olchovi birliklari
Massa — asosiy fizik kattaliklardan biridir. Jismning massasi
tushunchasi og irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas boglangan. Bu
kuch bilan jism erga tortiladi. Jismning oglrligini boshqa jism oglrligi bilan
olchashda jismning yangi xossasi kelib chiqadi, bu xulosa massa deb
ataladi.
Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bolgan
musbat kattalik:
1) Tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi biri xil;
2) Jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalar qoyiladi,
birgalikda olingan bir nechta jismning massasi ular massalarining
yiglndisiga teng.
Massalar tarozilar yordamida bunday oMchanadi: massasi birlik
sifatida qabul qilinadigan e jism tanlab olinadi. Bu massaning ulushlarini
ham olish mumkin deb faraz qilinadi.
Tarozining bir pallasiga massasi oMchanayotgan jism qo'yiladi.
Ikkinchi pallasiga massa birligi qilib olingan jismlar, ya'ni tarozi toshlari
qo'yiladi. Bu toshlar tarozi pallalari muozanatga kelguncha qo'yiladi.
O'lchash natijasida berilgan jismning massasi qabul qilingan birligidagi
son qiymati hosil qilinidi. Masalan, agar jismning massasi 5kg 350gr
bolsa, 5350 sonini berilgan jism massasining taqribiy qiymati deb qarash
kerak. Massalarni taqsimlash, ular ustida amallar bajarishga, massalarning
son qiymatlarini taqqoslashga va ular ustida amallar bajarishga keltiriladi.

Bu miqdorlarni o'rganishning asosiy vazifalari:

- jism massasi va idishlar hajmi haqida aniq tasavvurlarni
shakllantirish.
- O` quvchilarni massa birliklari (kg, G, s.t) va hajm birligi - litr bilan
tanishtirish.
- bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka o'tkazish
malakasini shakllantirish.
- ikki turli nomda ifodalangan massani qo'shish va ayirish hamda
massani songa ko'paytirish va bo'lish malakasini shakllantirishdan iborat.
Maktabgacha bo'lgan yoshdayoq o'quvchilar his va tuyg'ular asosida
jismning massasi haqida dastlbaki tasavvurlarni olishgan. Massa
tushunchasini shakllantirishda «barik» hisga (grekcha - «baros - ogMrlik»)
tayaniladi. Har qanday j i s m yerga totilishi natijasida tayanchga bosim
beradi yoki osilgan ipni taranglaydi. Kaftga, gavdaga beriladigan bunday
bosim bizga «barik» hisni beradi. Birlik bosim miqdori massaga to'g'ri
proportsional jism massasi qancha katta bo'lsa, og'irlik qissi shunchalik
katta bo'ladi. Og'irlik kuchining massaga proportsionalligi sababli,
ko'pincha bu ikki tushuncha: massa va og'irlik chalkashtirib ishlatiladi.
O`quvchilar ham ko'pincha «massa» o'rniga «og'irlik» atamasini
qo`llaydilar. Bular fizik tushunchalar bo'lib turlichadir.
Og'irlik - vektor miqdor. Og'irlik - bu jism tayanchga bosadigan yoki
ilmoqni tortadigan kuchdir. Og'irlik tayanchning holatiga bog'liq. Agar
tayanch vertikal yo'nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism
zo'riqish yoki vaznsizlik holatida bo'lishi mumkin.
Og irlik prujinal dinamometr bilan o'lchanadi. Og'irlikning o'lchov
birligi nyuton.
Massa - skalyar miqdor. Fizika qonunlari massani energiyaning
o'zgarishi o'lchov sifatida ochib beradi. Massa richali (pallalf) taroziiarda

o`lchanadi. Massaning o`lchov birligi - kilogrammdir . Massani
yerga tortilish qobiliyati bo'yicha qabul qilish o'rganishga eng osondir.
Boshlang`ich maktabda faqat jismning massasi o'rganilagdi shu
sababli «og'iroq», «og'irligini tortish», «og'irlik toshlari» kabi sozlarni iloji
boricha ishlatmay, «massa», «jismlarning massasini o'lchash», «massa
o`lchagich» kabi so'zlardan foydalanish kerak.
Narsalarni massasi bo yicha farqlay olish qobiliyati turli massali
narsalarni «og'ir», «engil» so'zlari bilan belgilash natijasida amaliy
turmush asosida pay do boTgan.
1 kg li massa haqidagi tasavvurni amaliy ishlar orqali olish mumkin.
O` quvchilar massalari 1 kg ga teng bo`lgan jismlarni qo`llarida ushlab
ko'rishlari va bu jismlarni boshqa massali jismlar bilan taqqoslashlari
kerak. Bunday taqqoslashlar natijasida ular 1 kg li massa haqida aniq
tuyg'uni his qiladilar.
Darsda pallali tarozida tuli xil jismlarni (1 kg, 2 kg, 3 kg...) 1, 2, 5 kg li
toshlardan foydalanib, amaliy ishlar bajarish foydali tortish jarayonida
o'quvchilar о `zlari qatnashishi muhimdir. Albatta bunda oqituvchi tarozida
tortish qoidalarini o'rgatishi lozim. Tortish natijalarini yozib borish kerak.
Massa olchovlari tarixidan.
Qadimiy xalqlarda, odatda, olchov birligi sifatida tabiatdagi narsalar
dinar edi. Kopineha massa birligi sifatida arpa, bugdoy yoki boshqa don
hosilini tanlashardi. Keyinchalik, massa birligi namunasi tarzida metaldan
yasalgan namunalar, toshlar paydo bolgan. Rossiyada asosiy massa
o`lchami GRIVNA (409,5 grammga yaqin) bolib, keyinchalik u FUNT deb
atala boshlaiigan. Amerikada esa FUNT hozirgacha asosiy massa o`lchami
birligi sifatida qo`llaniladi. O`zbekistonda ham massa olchovlari bo`lgan.

Botmon — mann, Markaziy Osiyoda ishlatilib kelingan massa
olchov birligi bolib, yozma adabiyotlarda «mann», xalq og`zida ko'proq
«botmon» deb yuritilgan. Bu massa o`lchovi tiirli joyda tnrlicha vaznni
bildirgan. Xorazmda 1 botmon — 40,95 kg, Buxoro va Samarqandda — 8
pud, ya'ni 131 kg ga va hokazo.
Oshksari — bu olchov birligi Markaziy Osiyo shaharlarida, jumladan,
Saniarqand va Buxoroda ishlatilgan, botmonning chorak qichmiga teng
bo`lgan.
Misqol — 4 grammdan 5 garmmgacha bo`lgan vaznni bildirgan.
Xorazmda 4,53 — 4,55 g, Samarandda 4,46 g, Buxoroda 4,8 — 5 g misqol
hisoblangan. Farg'ona vodiysida 1 misqol — 4,55 g bo`lgan, XIX asrda esa
100 dona arpa doni vazniga teng bo`lgan.
Ser (sir) — Movarounnahrda keng tarqalgan o`lchov birliklaridan
biri. Hanirna joyda botmonning 1G`40 qismiga teng hisoblangan.
Chakka — Farg`ona vodiysida keng qollanilgan. Xo`jand atrofida —
2,5 qadoq, ya'ni 1,024 kg, Namanganda 5,3 kg, Qo'qonda 4,6 kg yoki 5,1
kg 1 chakka hisoblanilgan . «Chumchuq semircha chaksa bo`lmas» degan
maqolda shu o`lchov birligi ishlatilgan. Bulardan tashqari Markaziy
Osiyoda arji (0,05kg), qadoq (09,5g) kabi vazn o`lchovlari amalda bo`lgan.
Metrik o`lchov sistemasining kelib chiqishi
XVIII-asr oxirida Frantsuz olimlari tabiat asosida uzunlikning yagona
doimiy o`lchamini topishga harakat qilganlar. Tuzilgan maxsus qo`mita yer
kurrasi meredianining qismini olchashga kirishdi. Bu ish olti yil davom etdi.
Nihoyat, uzunlik o`lchamining yagona birligi topilgan. Bu yer kurrasi
merediani chorak qismining o`n milliondan bir bo`lagi deb qabul qilingan.
Uni yunoncha «metron»- «o`lcham» so`zidan olib «metr» deb atadilar.

Boshlang'ich sinflarda «Vaqt o'lchovlari temasini o'rganishda
bolalar vaqt o'lchovining asosiy birliklari» haqida konkret fikrlarga ega
bo'lishlari kerak. Bular yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O'qituvchining
vazifasi o'quvchilarni vaqtini aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga,
shuningdek, hodisaning qancha vaqt davom etganligini, boshlanishi va
oxirini aniqlash bilan bog'liq bo'lgan har xil masalalarni yechishda tabel -
kalindardan foydalanishga o'rgatishdan iborat.
Ma'lumki vaqt o'lchovlari, o'lchovlarning metrik sistemasidan farqli
o'laroq bevosita oMchash imkoniyatini bermaydi. Bu hoi turli ko'rsatma va
ko'nikmalrdan keng foydalanish kerakligini korsatadi. Bu temani
o'rganishda quyidagi eng ko'p tarqalgan ko'rsatma qollanmalardan
foydalaniladi:
l.Tabel - kalendar. Bu har bir o'quvchida bo'lish kerak. Joriy yil uchun
bunday tabel - kaiendarni o'quvchilarning o'ziari oqituvchilar
rahbarligida tayyorlaydilar.
2. Soatning demontstratsion modelu Darslikda berilgan mashqlarning
ko'pchiligi bilan ishlashni talab qilganligi uchun har bir o'quvchi soat
modellarini tayyorlangan bo'lishlari kerak.
3.«Maktab o^quvchisining kundalik rejimi» jadvalarl «Vaqt oMchovlari»
temasini o'rganish vaqtiga qadar o'quvchilar hafta bilan tanish bo'ladilar.
Yildagi oylarning nomlarini va ularning kelish tartibini bilib olgan
bo'ladilar. Bolalarda yig'ilgan bunday tasavvurlar boshlang'ich sinfda vaqt
o'lchovlarini bilishga zamin boladi.

$II-BOB IV - SINFDA О 'LCHO VLABNI О RGANISH METODIKASI § 2.1. Miqdorlami o `r gatishning didaktik printsiplari Ta'lim printsiplari — o`qituvchining faoliyatini va o'quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o'zlashtirilishi, tegishli ko'nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo`riqlarini o`z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta'lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya'ni о`qituvchi va oquvchi tomonidan o'z oldiga qo`yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga ko>a ta'lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy va anialiy jihatdan togri hal qilishniiig asosiy negizi hisoblanadi. Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi: 1. Ta'linming ilniiy bolish printsipi. a) Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarga ilniiy jihatdan ishonarli aniq va sinab koYilgan miqdorlar haqidagi ma'lumotlar berilishni talab etadi. Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash e'tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta'iimning ilniiy bolish printsipi miqdorlami o'qitish jarayonida o x quvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi. b) miqdorlar mavzusini otish o\ntishdagi didaktikaning tizimlilik printsipini hisobga olishni talab qiladi. Miqdorlar va ularning olchovlarini izchillikka rioya qilib о qitish lozim, toki bugun o`rganilgan bilimlar kecha o`rganilganlarni mustahkamlasin.$

v) ta'limning tarbiyaviylik printsipi miqdorlarni oYgatishda tejamkorlik,
vaqtdan i i i i u n i l i foydalanish, oqilona ishlash, tarixiy ma'lumotlar bilan
tanishish kabilarni tarbiyalaydi.
g) ta'limda nazariyaning amaliyot bilan boglab o4ish qoidasi iliniylik
printsipi bilan uzviy bog liq. Bolalarga miqdorlar haqidagi bilim, koiiikmalar
berilar ekan, bn tiz navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq
miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy
texnika vositalari jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning
olgan nazariy bilimlarini mustahkamlanadi. Masalan, Vaqtni olishda soat
modeli kalendar yordamida vaqt oraliqlarini olchash, aniqlash. Uzunlik
mavzusida anialiy olchash ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini
olchaganlarini bajarish va hokazo.
d) OYptishning optimik printsipi oYnivchilar miqdor haqidagi
materialni idrok qilishda ta'riflar, terminlarning ifodalanishigina emas,
ularning hayot bilan bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi.
Miqdorlar mavzusidagi bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirgan
o'quvchilarda bilimlrga nisbatan malum imotsional kechinmalar uyg'otadi
talimni ongli o'zlashtirish rpintsipi o'quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini
ozlashtirishda mustaqillik, faolliklarni hanida mantiqiy fikrlashlarini
tarbiyalashni nazarda tutadi.
e) Ta'limning koYsatmalilik printsipi. OYptish jarayonining sifatini
orttiradi, oYnivchilarning bilim olishlariiii osonlashtiradi. Miqdorlar
mavzushii oqitishda koYsatmalilik printsipiga ainal qilinsa, bolalar
mavzuni ongli ravishda o^zlashtiradi. Darsda foydalaniladigan
koYsatmali qoYollar miqdorining mazmunini ochib beradi. Bolar
mavzuni о zlashtirishda bolalarga qulaylik yaratadi.

§ 2.2. Uzunlik ulcho`vlarini o`tish metodikasi
Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib
toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo'yicha
taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o'qituvchi bolalarga ikki bo'lak
tasmani yoki qog'oz poloskalar va boshqalarni ustma - ust qo'shish уо л
Н
bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni
so'zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo'yicha
teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas» so'zlarining mazmunlari «bir xil»,
«uzun», «qisqa» kabi so'zlar bilan almashtiriladi.
Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar
yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga
bevosita qo'yib bo'lmaydigan holatlar o'rgatiladi. Shu maqsadda
o'quvchilar qog'oz poloska chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va
oxirini belgilaydilar, so'ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo'yadilar.
Ko'pburchak tomonlarini taqqoslashni ko'pincha shunday usul bilan
amalga oshiriladi.
Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni
taqqoslashning amaliy tajribasi to'planadi. Shunga asoslanib o'qituvchi
konkret hayotiy misollar asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib
olish kerak bolganda va shunga o'xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash
uchun uzunlik o'lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o'quvchilar fikrini
olib keladi. Bu erda amaliy ishni quyidagicha o'tkazish foydali: har bir
o'quvchiga sanoq cho'pi uzunligini o'lchashni taklif qilinadi.
Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog'oz poloskani
(tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o'quvchi o'zida bor poloskalaridan
o'z o'lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo'ladi, chunki

o'quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o'lchov tanlab
oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o'lchash jarayoni haqida
dastlabki tasavvurlar hosil bo'ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har
qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu
sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o'lchov yordamida
o'lchashlardan foydalaniladi.
OMchashlar oldin uncha katta bo'lmagan narsalar masalan, qalam,
ruchka, choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz.
Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi
santimetrdan foydalaniladi.
CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun
o'qituvchi rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning
uchun katakli qog'oz varag'idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib
olinadi. Poloskalarni ustma - ust qo'yib ularning o'zaro teng ekanligi
aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi.
Santimetr modeli yordamida o'quvchilar:
1) berilgan kesmalarni o'lchash.
2) berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb
olishadi.
Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish
davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi.
Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik.
Bu masalani echish uchun uni tahlil qilamiz va unga doir chizma
chizamiz.
400 m 400 m ?
4 ------------------------------ Ф ----------------------------- ф --------------------- »

$- sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m ). - sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi: 1) 400*2 = 800 m 2) 1 000 - 800 = 200 m. Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak. Yana darslikdagi 719-masalani og'zaki echamiz. Bir o'quvchi masalani o^qiydi. - Masalada nima ma'lum? - Sinfning bo 4 yi ma'lum. - Nimani topishimiz kerak? - Yolakning bo^yini topishimiz kerak. - Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz? - Yolakning bo x yini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning bo x yi 8 i n , bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak, yolakning bo'yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yolakning bo'yi 48 metr. 811 -masalani ко " rib chiqamiz. To'g'ri to'rtburchak tomonlari asosida chiziladi. 3 M 5 M Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig'indisi perimetr deyiladi».$

P = 3+5+3+5=16 sm yoki P =
3*2+5*2 =16 sm Javob: To g'ri tortburchakning
perimetri 16 sm.
§ 2.3. Massa va hajm o`lchovlarini o`rgatish metodikasi
4-sinfda massa olchovlari tushunchasi kiritiladi va o^quvchilar
o^zlari uchiui yangi birlik — sentner va tonna bilan tanishadilar.
«Massa olchovlari» terminini quyidagicha tushuntirish yordamida
kiritilishi tavsiya qilinadi: Ikki kesniaiii taqqoslab, nlardan qaysinisi uzun,
qaysinisi qisqa ekanini bilish zarur bolgaiida, ularning uzunliklarini bir xil
birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning
massasi ortiq, qaysiniki kam bolganini bilish zarur bolgaiida esa, buni
tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.
Siz qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor?
Kabi savollar bilan o^quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilimlari esa
tiishuntiriladi.
Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari
bilan tanishtiradi:
agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami
massasi bu massalarning yiglndisiga teng;
asbobda olchashda bir-birini muvozanatlaydigan jismlarning
massalari teng;
Masalan, 3- sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.
Taqqoslang:
3 s va 5 s ni taqqoslash.
3<5 bolgani uchun 3ts < 5ts boladi.

$500 kg va 900 kg birliklari bir xil bo lgani uchun 500 va 900 kabi taqqoslanadi. 900 > 500 => 500 kg< 900 kg. 1 1 va 1000 kg. Jadval boyicha 1 t= 1000kg. 700 kg va 1 t, 1 t= 1000 kg, 700 < 1000 boMgani uchun 700 < 1 t bo'ladi. Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan mos qo yiladi. 1 kg birlik bilan 1 tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi. Katta olchovlarni kichik о lchovlarga aylantirish katta xona birliklarini ifodalashga mos qoyiladi. Massasi 1 sentner va 1 tonna bolgan predmetlarni qolda ushlab turish mumkin emas. Shu sababli o'quvchilarda yangi olchov birliklari haqida aniq tasawurlar hosil qilish uchun o'quvchilarga bunday nia'lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz) taxminan 1 tonnaga teng; sinfdagi hamma o'quvchilarning massasi taxminan 1 tonnaga teng (30-35 ta o\juvchi). Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasawur hosil qilish uchun o'quvchilar massasi 1 g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa narsalarning og irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing massasi 1 g ? 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o'rnida foydalanish mumkinligini aytish foydali. Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq - ovqat$ mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish
kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam

mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish
kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam

bo'lgan yuklarni qanday o'lchash tushuntiriladi. Tortishni
o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.
Hozirgi paytda zamonaviy elektron tarozilari bilan ham tanishtirish
mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham
ko'rsatadi.
Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:
- ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
- birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
- idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib
hisoblanadi.
Sentner va tonna bilan tanishish о "quvchilaming massa o'lchov
birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq
tasawur hosil qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop
kartoshkaning, 2 qop unning massasi taxminan 1 s ga teng. Engil
mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan so'ng o'rganilgan massa
birliklari orasidagi munosabatlarni ko'rsatadigan massa o'lchov birliklari
jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.
Sodda va murakkab masalalarni yechishda o'quvchilar massaning
xossalari bilan tanishtiriladi.
- agar jism bir necha qismlardan iborat bo'lsa, u holda uning jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.
- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.
Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos
qo'yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minlar sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda
ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona

birliklarini kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona
birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi.

M: 2000 kg=21. 30 s=3000 kg.
Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga
aylantirilib, so'ngra cTnlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi
tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.
Shundan keyin massa olchovlari jadvali tuziladi va bolalarga uni
eslab qolish tavsiya etiladi.
Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida 50 kg dan
bo'lgan 2 qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?
Oldin 2 qopning massasi (sabzi) 100 kg bo lishi aytiladi. Keyin
jadvalda 100 kg= 1 sentner ekanligi eslatiladi. Demak, 2 qop sabzi 1
sentner massaga ega bo'lar ekan.
l)Bolalar bog'chasiga 1 s barra bodring jonatildi. Bu necha kilogramm
bo'ladi? Bu masalani ham 1 s=100 kg ekanligidan foydalanib
yechamiz.
10 sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi? Jadval bo'yicha 10
sx, 1 t bo'lgani uchun pomidor 1 tonna bo'ladi. Bundan tashqari
«Idishlarning sig'imi» va <ditr» tushunchalari narsalarning xossalari haqida
fazoviy tasavvurlarning shakllanishga xizmat qiiadi. Litr bilan
tanishtirishda idishlar, hamda boshqa hajmdagi idishlar (chelak
kastryulka) bo'lishi ahamiyatli.
Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni
shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak: 1.
Qaysi shar (kub) katta.

2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.
Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?
3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum cTlchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? CTlchovlar soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?
Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.
O'qituvchi: biz sochiluvchan narslarni olchashni bilamiz. Shunga
o'xshash o'lchovlarning o'zidan suyuklikiarni o'lchashda ham foydalanish
mumkin.
Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O'quvchilar: suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.
O'qituvchi stolida ikkita menzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor.
Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.
O`qituvchi : qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.
O`quvchii: birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.
O`qituvchi : Shakl har xil idishlarda suyuqlik kopligini qanday
aniqlaymiz?
O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O'qituvchi o'lchov stakan
bilan o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o'lchov,
ikkinchi idishda esa 3 ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi.
Ikkinchi oMchov bilan esa o'lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o'quvchilar

idishlardagi suyuklikiarni miqdorini o'lchash uchun bir xil o'lchovdan
foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi.

§ 2.4. Vaqt birliklarini otish metodikasi
4-sinfda juda katta o'lchovlar: asr, davr va kichik cTlchov - sekund
o'rganiladi. Yilni tasavvur etish uchun ushbu grafik ish taklif etiladi: 10 sm
uzunlikdagi kesma chiziladi. Uni teng 10 ЬоЧакка bo'linadi. Bir bo'lim 10
yilga mos bo'lsin. Butun kesma necha yilga mos keladi?
100 yil= 1 asr. Shunday qilib biz asr kesmasini chizamiz.
i» — Ш --------- , -------- . -------- . -------- . -------- . -------- ______ ♦ _____ ♦ ____ ЩР
Asr haqidagi tushuncha eng murakkabdir. Bola fikran bu olkan vaqt
oraligini qamrab olishi qiyin. Asr haqidagi sekin-asta, asosan turli tarixiy
voqealar bilan tanishish jarayonida rivojlanadi.
«Vaqt kesmasi» dan foydalanib, 3-sinf o^quvchilari u yoki bu voqea
qaysi asrda sodir bolganligini, biz qaysi asrda yashayotganimizni, XXI asr
qaysi yildan boshlanganini aniqlaydiiar va hokazo.
Opining qisqaligi tufayli «Sekiind» sekin-asta o^zlashtiriladi.
<<Sekund»ni qolda tutib olish mumkin: «Kaftlaringizni yaqinlashtirib
ochib, lablaringiz yaqinida tilting, men bilan birga 23 deng. Bir sekund
o4di».
Sekundning davomiyligini metronom yordamida koYsatish mumkin
yoki 25 sm li ipga osib, mayatnik yasaladi. Uning bitta tola tebranishi
namoyish etiladi (bir sekund vaqtda tebranadi).
Endi vaqt oMchovlari bilan bog'liq bo'lgan asosiy tushunchalar
qanday kiritilishi, bolalarda tegishli tushunchalarning shakllanishi nimaga
asoslanishi masalani qarab chiqamiz. Berilgan temani o'rganishga
bag'ishlangan birinchi darsda bolalarda yil, oy, hafta haqida tasavvurlarni

shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Bolalarni yil, oy, hafta bilan
tanishtirishda o'qituvchi tabel - kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda

12 oy borligini o'zlashtiradilar va birdaniga davomiyligi bir xil bo'lgan
oylarni ajratadilar, aprel, iyun, sentyabr, noyabr, 30 kundan qolgan 7 oy
esa 31 kundan iborat.
Oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisi yilning fevrali esa 29 kundan
iborat. O'quvchilar kalendardan oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Agar
oy va kun ma'lum bo'lsa, haftaning kunnini aniqlaydilar va aksincha,
haftaning kunlari ma'lum bo'lsa, bu kun oyning qaysi kuniga to'g'ri
kelishini aniqlaydilar va hakozo.
Tabel - kalendarning qanday tuzilganini qarab chiqqandan keyin
bugungi kunni va haftaning shu kunigina bilgan holda o'quvchilarga
mustaqil ravishda shu kalendar namunasida o'tayotgan oy uchun kalendar
tuzishni topshirish foydalidir. Bunday ish bolalarning joriy yil kalendarini
mustaqil tuzishlarini osonlashtiradi. Bolalar tuzilgan kalendar bo'yicha
quyidagi savollarga javob beradilar:
- Bu yil 1 yanvar, 1 may, 7 noyabr haftaning nechanchi kuniga to'g'ri
keladi?
- Yanvar, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
- Yilda uchinchi boMib keluvchi oyning nomi nima?
- Yozgi ta'tillar 1 iyundan boshlanib, 1 sentyabrgacha davom etadi.
Kalendardan bilingchi yozgi ta'tillar necha kun davom etarkan?
Bunday savolarni yana davom ettirish mumkin. Yilda oylarning kelish
tartibini mustahkamlash maqsadga rim raqamlar (I-XTI) yozish kiritiladi.
Sutkg tushunchasL Sutkaning bolalarga tanish bo'laklari bo'lgan
ertalab, kunduzi, kechqumn, tun tushunchalari orqali kiritiladi. Undan
tashqarii vaqtinchalik ushbu ketma - ketlikka asoslanadilar: o'tgan kuni,
kecha, bugun, ertaga, ertadan keyin.

Oqituvchi yana tabel - kalendarni qarashga qaytib, bolalarga
kalendardagi chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da
boshlanishini tushuntirishi kerak.
Shundan keyin soat va minut qaraladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari
haqida konkret tasavvurlari ularning amaliy faoliyatlari, kuzatishlari
asosida shakllantiriladi. Masalan, bir soat bitta dars bilan katta
tanaffuzning davom etishidir. 1 minutning qancha davom etishini
shaklantirish uchun shunday mashqlar kiritiladiki, bu mashqlar yordamida
bolalar 1 minutda nima qilishga ulgurish mumkinligini bilib oladilar. Qaysi
songacha sanay olasan? Nechta misol yecha olasan? CTrtacha qadam bilan
bir minutda necha metr bosish mumkin? va hakozo.
Mamlakatimiz hayotdan olingan misollar, zavod va fabrikalar 1
minutda, 1 kunda qancha mahsulot ishlab chiqishlari haqidagi son
ma'lumotlar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Soat va minut bilan
tanishishga bagishlangan birinchi darsdayoq vaqt o'lchovlari orasidagi
munosabatlar aytiladi: Bir sutka 24 soatdan, 1 soat 60 minutdan iborat.
Bu bosqichda soat bilan tanishtirish asosiy bo" lib hisoblanadi.
Yuqorida aytilgandek, mehnat darslarida harakatlanadigan aprelkali
siferblot yasash lozim. Sinfda katta demonapratsion model boMishi kerak.
CTqituvchi bolalarga hamma soatlar shunday yasalganligini, ya'ni katta
strelka bir kichik chiziqchadan, ikkinchi kichik chiziqchadan 1 minutda
o'tishini, katta chiziqdan kichik strelka ikkinchi katta chiziqgacha 1 soatda
o'tishini aytadi. Shuning uchun katta strelka minut strelkasi, kichik
strelkani esa soat strelkasi deyiladi. Shunday keyin o'qituvchi bolalarga
vaqt hisobi yarim kechadan yoki tushdan boshlanishini aytadi. Bunday
ikkala strelka 12 ni ко rsatadi.

Soat modeli yordamida bir qator shunday amaliy mashqlar bajarish
kerakki, bunda bolalar o'z siferblotlarida berilgan sonni kef rsatadilar.
Asosiy e'tiborini vaqtini soat va minutlar bilan aniqlashlarning turli
ifodalanishlariga qaratishlari kerak. Masalan, 6 dan 45 minut o'tdi yoki
chorak kam etti. 9 dan 50 minut o"tdi yoki 10 minuti kam 10 va hakazo.
Shuni ta'kidlaymizki, programma bolalarni kunduzgi yoki kechasi 1
dan 12 gacha bo"lgan soatlarning aytilishi bilan tanishtirilishi nazarda
tutadi. Shu sababli soatni siferblotdan ikki xil aytilishi bilan tanishtirish
shart emas.
«Vaqt o'lchovlari» temaisga doir masalalar tabel- kalendar va soat
modeli yordamida yechiladi. Boshlang'ich sinflarda vaqtni hisoblashga
doir quyidagi korinishdagi masalalar qaraladi:
1. Hodisaning boshlanish va qancha davom etgani berilgan bo'lsa,
uning tugash paytini topishga doir masalalar. Masalan: «Dars soat 11 da
boshlanadi va 45 minut davom etadi. Soat modelida dars qachon
tugaganini ko'rsating».
2. Hodisaning boshlanish va tamom bo'lish vaqtining berilishiga
qarab, uning qancha davom etishni topishga doir masalalar. Masalan,
«CTquvchi uyidan soat 8 -u 30 minut o'tganda chiqdi va maktabga
8 - u 50 minut o'tganda etib keldi. Oquvchi yo'lda qancha minut yurganini
soat modeli yordamida bil».
3. Keyinchalik oquvchilar o'zlari uchun yangi vaqt birliklari - sekund
va asr bilan tanishadilar. Sekundning davomiyiigi haqida konkret
tasavvurga ega bo'lish uchun bolalar, masalan, 1 sekundda 1-2 qadam
bosish ya'ni 1 metr o'tish mumkinligini aniqlashdi va hakazo.
Agar tushunchani kiritish ancha murakkab, chunki bolalar bu ulkan
vaqt oralig'ini fikran qarab olishlari ancha qiyindir. CTqituvchining

vazifasi shunday misollarni tanlashdan iboratki, ular olalarga ozgina
bo'lsa ham 100 yilga teng vaqt oralig'i davomiyligi qancha bo'lishi
haqida tasavvur bersin.
Keyinchalik shunday mashqlar bajariladiki, ular yordamida vaqt
olchovlari haqidagi bilimlar qo'llaniladi va puxta o'zlashtiriladi.
«Vaqt o'lchovlari» mavzusini o'rganish vaqt oMchovlari jadvalini
tuzi shva uni o'zlashtirishdan boshlanadi:
1 asr = 100 yil 1 sutka = 24 soat
1 yil = 12 oy 1 soat = 60 minut
1 oy = 30 yoki 31 kun 1 minut = 60 sekund.
Oddiy yil 365 kun, kabisa yili 366 kun.
Asosiy birliklar — yil va sutka. Darsni o'rganish jarayonida jadval
bilan ishlash foydali. Bu jadval bo'yicha oylar haqidagi bolalarga
ma'lum bo'lgan bilimlarni takrorlash mumkin, ya'ni oylar ketma -
ketligi, har oydagi sutkalar soni haqidagi ma'lumotlarni takrorlash
mumkin.
Bu mavzuga oid darslarda yirikroq vaqt о л
lchovlarini maydaroq
vaqt o'lchovlariga almashtirishga oid va aksincha mashqlarga katta
e'tibor beriladi. Bir necha dars vaqt oMchovlari qatnashgan ismli

sonlarni qo'shish va ayirish bilan bolalarni tanishtirishga bag'ishlanadi.
Bunda hisoblashlar ismli sonlarni bir xil birlikka almashtirmay turib
bajariladi:

12soat 45 minut + 10 soat 35 minut
22 soat 80 minut
23 soat 20 minut

48 minut 56 sekund - 16 minut 32 sekund 32 minut 24 sekund
15 soat 34 minut 8 soat 56 minut
6 soat 38 minut 1 yil 7 oy
+ 4 yil 8 oy
6 yil 3 oy
Shuni ta'kidlash kerakki, qo'shishni o'rganishdan oldin shunday
mashqlar qaraladiki, ularda minutlar (sekundlar) yig'indisi 60 dan kam
bo'ladi, soatlar yig'indisi esa 24 dan kam bo'ladi. Shundan keyin
murakkabroq hollar ham qaraladi. Ayirishni qarashni ushbu ko'rinishdagi
misollarni yechishdan boshlash tavsiya etiladi?
1 soat - 34 min; 3 min - 26 sek va hakazo.
Bunda oldin ushbu yozuvdan foydalanish mumkin.

lsoat - 34 min= 60 min - 334 min = 26 min.
3 мин - 26 сек = 2 мин 60 сек - 26 сек = 2 мин 34 сек.
Bu temani cTrganishda vaqt hisobini sutka ichida 24 soatlik hisobda
olib borish malakasini tarkib toptirishga katta ahamiyat beriladi . Bu
o'rinda
sutka ichida vaqtni 12 va 24 soat hisobi bo'yicha olib borish
ko'rsatilgan to'g'ri chiziq yaxshi ko'rsatmali qo'llanma bo'ladi.
0 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 21 22 23 24-i '»
z, 3 4 5
Bu chizma yordamida masalan kechki soat 7 - bu soat 19, 23- esa bu
kechki soat 11, kunduzgi soat 3 - bu soat 15 va hakozo ekanini bilishi
mumkin.
Vaqt hisobiga oid masalalarni yechishda ham o'quvchilar shu
chizmadan foydalanishadi.
Boshlang'ich sinflarda sutka ichida hisoblashga oid quyidagi
masalalar qaraladi.!
1. Hodisaning boshlanishi va boshlopishi bilan oxiri orasidagi oxiri
orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
2. Hodisaning boshlanishining uning oxiri va boshlanishi bilan oxiri
orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
3. Berilgan hodisalar oraisda o'tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar.
Ko'rsatib o'tilgan masalalar o'zaro teskari masalalardan iboratdir. 5 7 8 9 1011 12

Darsiikda va metodik adabiyotda bu uchta o'zaro teskari masalalarni bir
vaqtda kiritish va qarash tavsiya etiladi.
Уқувчиларни вақт ўлчовлари билан таништирилгандан сунг,
ўлчовлар тизимга солинади, вақт ўлчовлари жадвали тузилади.

1 acp = 100
йил 1 йил = 12 ой
1 ой =30 (31) сутка
1 сутка=24 соат 1
соат= 60 минут 1
минут= 60 секунд
Vaqt birliklarini o ' rganish jarayonida vaqt haqidagi tasavvurlarni
rivojlantirish uchun hisoblashga doir masalalarni ko ' proq berish tavsiya
qilinadi . Darslikdagi quyidagi masalani qaraymiz.
Ifodalang! Sekundlarda: 6 minut, 2 minut 15 sekund, 7
minut 48 sekund.
Jadval bo'yicha 1 minut 60 sekundga tengligini bilgan holda
ifodalaymiz. 6*60=360 sekund.
6 minut= 360 sekund.
2 minut 15 sekund: Oldin 2 minutni sekundga aylantiramiz. 1
minut = 60 sekund bo'lgani uchun 2 minut =120 sekund. 2 minut 15
sekund = 120 s+ 15 s = 135 s.
Minutlarda ham ifodalash ham shunday amalga oshiriladi. 3 soatni
minutda ifodalaymiz. Jadval bo'yicha 1 minut = 60 sekund. Demak 3 soat
* 60 = 180 minut boladi.
Soatlarda ifodalash 60 minut. Jadval bo'yicha 60 minut = Is bo'ladi.
§ 2.5. Yuza o'lchov birliklari bilan tanishtirish
Mazkur mavzuni o'rganishda oqituvchi tilga oid qiyinchilikka ham
duch keladi, chunki u geometriyadagi «tekislik» tushunchasiga tayana
olmaydi. Shu sababli yuz tushunchasini shakllantirish bo'yicha birinchi
darslar juda muhimdir. Ular bolalarning yuz tushunchasining aniq
ma'nosini tushunishlarini ta'minlashga qaratilgan bo'lishi kerak.

CTquvchilarni yuz atamasi bilan va yuzlarni dastlabki taqqoslash bilan
tanishtirishni yaxshisi maliy mashqlarni o'tkazish jarayonida o'tkazga
ma'qul. Shunday qilib istalgan figura yoki narsa malum joy egallaydi,
ularni taqqoslash mumkin, demak miqdor bilan tavsiflash mumkin. Bu
miqdor yuz deb ataladi. Dlskaga «Yuz» kartochkasi qo'yiladi. Yuz nimani
ko'rsatadi?
(Yuz shu figura qancha joy egallashini ko'rsatadi). Mustahkamlash
maqsadida amaliy ish o'tkaziladi. Flenelegrafda figura juftlari o'rnatilgan.
CTqituvchi: Bu uchburchaklarning yuzlarini chamalab solishtiring
(bolalar uchburchaklar yuzlarining teng yoki farq qilishi haqida
tortishishlari mumkin). Kim haqligini qanday isbotlash mumkin?
(CTquvchi figuralarni oladi va bir-birining ustiga qo'yadi). Figuralar ustma-
ust tushadi. Qanday xulosa chiqaramiz? (Figuralar har xil qo'yilgan
boMsada, ularning yuzlari teng).
CVquvchi umumlashtirishga yordam beradi: agar figuraning holati
o'zgartirilsa, uni surilsa, bu figuraning yuzi o'zgarmaydi.
Umumlashtirish: Figuralarning yuzlarini solishtirish uchun yuzni
oMchashda bir xil o'lchovlardan foydalanish kerak matematikalar kelishib
yuz birligi sifatida mana bu kvadratning yuzini qabul qilishgan. O'quvchi
kvadrat santimetrni ko'rsatadi, uni ishlab turish oson bo'lishi uchun
ingichka simga Mahkamlangan.
Kvadrat santimetr - bu tomoni 1 sm bo'lgan kvadrat. CTquvchi
kvadrat santimetrning qisqa yozuvini kiritadi-sm (2 raqamining ma nosini
kvadrat yuzini formulasi kiritilgandan so'ng tushuntirish mumkin:axa=a
chunki, kvadratning tomoni o'zini oziga ikki marta ko'paytirilganligi uchun
qisqa qilib a yozishadi).

Daftarga kvadrat santimetr chizib, uni bo'yash va tagiga 1 sm 2
ni
yozishni taklif qiladi. Yangi o'lchovlarni-kvadrat distemetr, kvadrat, metr
kvadrat milliymetrni o'rganish shunga o'xshash tashkil etadi. Bu
darslarning asosiy maqsadi yangi cTlchovning zarurligini asoslab berishdir.
Yuzni kvadrat santimetr bilan cTlchashni o'rganib bo'linganidan so'ng
o'qituvchi navbatdagi darsda bunday savol qo'yadi: «Kvadrat santimetr
bilan partaning yuzini o'lchash mumkinmi?». Savolning «tayyorligini»
sezgan bolalar «yo'q» deb javob berishadi. U holda yuzni o'lchash
nimadan iboratligini yana bir marta aniqlashtirib olish kerak. Kvadrat
santimetrni parta sirtiga qo'yib chiqib, u necha marta joy lashishini aniqlash
mumkin ekan, lekin bu jarayon, oMchoaimiz juda kichik bolganligi uchun
uzoq davom etadi. Yuzni qanday qilib tezroq oMchash mumkin? Uzunlikni
o'lchash tajribalariga asoslanib, bolalar kattaroq o'lchov kerakligini
topadilar.
Kvadrat detsimetr har bir o'quvchida bolishi kerak. Kvadrat metrni
namoyish etish uchun bitta tayyorlash mumkin, u metaldan yoki qog'ozdan
elimlab tayyorlanadi.
CTlchov birliklari orasidagi munosabatlar amaliy ishlar orqali
o'rganiladi.
CTqitvuchi: Kvadrat santimert va kvadrat disimetrni o'zaro
taqqoslaymiz. Qaysi o'lchov kata? Kvadrat disimertdan nechta kvadrat
santimetr borligini qanday aniqlash mumkin?
Davtaringizda santimetr chizing va uni kvadrat santimetrlarga bo'ling.
Sm 2 lar jami sonini qanday qilib tez hisoblash mumkin?

Bitta tasmadagi kvadratlar sonini sanaymiz (10), endi esa tasmalar
sonini sanaymiz (10). Bunday yozamiz.

1 dm 2
= 10 sm 2
x 10=100 sm 2
Kv. m va kv dm, kv m va kv sm orasidagi munosabatlar bo'yicha ish ham shunga crxshash tashkil etiladi.
I m 2
= 1 0 d m 2
x l 0 = dm 2
lm 2
=100sm 2
x 100 = 1000 sm 2
Yuzlarni kvadrat birliklar bilan cTlchash malakalarini mustahkamlash uchun etarli miqdorda Amaliy masalalarni
echish uyda stol, eshik, rom, xona va xokozalarning yuzlarini o'lchashni topshiriq qilib berish kerak.

Ill- BOB TAJRIBA ISHLARI
§ 3.1. 1-soatlik YaPT qo'llanilgan dars namunasi
Xalq ta'limi sohasidagi tub o'zgarishlar bcTlayotgan bugungi kunda
dars sizlarni o'qituvchilarga noan'anaviy tarzda o'rganish
ommalashmoqda. Bunday darslarning suhbat, sayohat, mo M
jizalar
maydoni, bahs-munozarava tahlil tarzdagi mashg'ulotlarni o ti s h mumkin.
Mana bu noan'anaviy dars (noan'anaviy dars) namunasi bunga mislo
bo'ladi.
Tijoratni о `
rganamiz
Mavzu: Massa-o'lchov birligi.
Maqsad: o'lchov birligi haqida tushuncha berish, savdo-sotiqda
xaridorlar bilan muomala ко nikmasini hosil qilish.
Jihoz: Sinf xonasi do'konlarga bo'lingan (meva, sabzavot, oziq-ovqat,
xojalikmollari).
Tashkiliy qism
CTquvchilar darslarga tayyorlanadilar.
a) meva-sabzovot do'konida (bo'lishga) doir misol yechiladi.
b) oziq-ovqat do'konida bo'lishga doir misol yechiladi.
s) xo'jalik mollari do'konida tengsizlik misoli yechiladi.
1. Xaridor bir qop qartoshkani meva-sabzovot do'konidan sotib
olayapti. 1 kg kartoshka 150 so'm boMsa, 1 qop kartoshka (400 kg) necha
so'm bo'ladi?
Xaridor hisoblaydi.
150x400=6000 so^m

2. Oziq ovqat sotuvchisidan xaridor 1 qop un sotib oldi. 1 kg un 100
so'm boMsa, 1 qop un necha so'm bo'ladi? 1 qopda 70 kg un bor. Xaridor
hisoblaydi.100x70=7000 so^m.
Xaridor 7000 so'm pulni sotuvchiga uzatadi.
Matematik diktant. CTtgan darsni
mustahkamlash. 6 m 48 sm= 9 m 07 sm= 3 kg
700 g=
Yangi mavzuni bayon qilish uchun xo'jalik mollari do'koni
peshtaxtasidan plakatni olib, o'quvchilarga tushuntiraman.
lkg =1000 g
ls=100kg
lt=1000kg
lt=10s
Bular og'irlik o'lchov birliklaridir. Massa o'lchov birligining eng kichik
gramm, eng kattasi tonnadir.
Xaridor do'konlaridan varaqalarni olib, savolga javob berishadi.
1) 1 kg 1 grammdan necha marta ortiq?
2) 1 s 1 t dan necha marta kam?
3) 1 s 1 1 dan 10 marta kam?
4) 1 t 1 s dan necha marta ortiq?
5) 1 kg 1 t ning qanday qimini tashkil qiladi?
Yangi mavzuni mustahkamlash. Do'konlar yonidagi xaridorlardar biri
jaxidor ekan. U yonidagi sherigi bilan baxsiashib qoldi. Xo "jalik

mollari do'kondan xaridor 16 ta katta mixning va 26 ta kichik mixning
massasini hisobladi. Ular 100 kg keldi. 1 ta katta mixning massasi 3 g
keldi. U 1 ta kichik mixning massasini topmoqchi bo'ldi. Xaridor hisoblay
boshladi.
16x3=48 100-48=52 52:26=2.
Demak kichik mixning massasi 2 gramm bo'ladi. Do'kon yonidagi
choyxanada dam olib o'tirgan xaridor yonidagi sherigiga og'zaki she'riy
masala aytdi.
Kelishadi izlab o4oq
Bir echki-yu, ikki o'loq
Ularda bor nechta quloq?
Qancha oyoq, qancha tuyoq?
Javob: 3x2=6 quloq
3x4=12 ta oyoq
3x8=24 ta tuyoq.

Dars yakunida: ilg'or sotuvchilar va ко л
р savdo qilgan xaridorlarga
«a'lo», «yaxshi», «o'rta» baholar qo'yiladi. Xaridor va sotuvchilar uyga
vazifa oladi.

3.2. Misol va masalalar tizimi Test namunalari
1. Qaysi biri katta?
a) 1 metr
b)3 sm v) 20 dm
2. Bir tonnamiz necha kg bo" ladi?
a) 100 kg b) 1000 kg v) 10000 kg
3. Bir asrimiz necha yil bo"ladi?
a) 1000 yil b) 100 yil v) 10 yil
4. Bir yil necha oy va necha kun bo4adi?
a) 12 oy va365 kun
b) 10oyva500kun v) 11 oy va 365 kun
5.1 soat necha minut bo'ladi?
а) 60 miunt
б) 30 miunt
в) 45 miunt
6. Bir kg necha gramm bo'ladi?
a) 1000 g
6)100 g B)10g
7. 1 dm4sm-12sm
a) 2 sm b) 4 dm v)14sm
57

Xulosa
Matematika o’qitishni takomillashtirishdan kutilgan maqsad o’quvchilarda miqdoriy
munosabatlar va o’lchov tushunchalarni shakllantir ish h am da rivojlantirishdan iborat.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisi asosiy miqdorlar, ularni o’lchash malakalarni
shakllantirishga doir nazarish va amaliy bilimlarni puxta o’zlashtirib olmog’i lozim.
Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni o’rganish bilan
uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladi. O’lchovlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga
asosan amaliy ishlardan foydalanish asosida erishiladi. Bunday amaliy ishlarni bajarishda
qo’lning harakatlantirivchi kuchidan foydalanish o’quvchialar aktivligini oshiradi, atrof-
borliqni o’z “kashfiyot” lari orqali bilib olish bolalar uchun juda qiziqarlidir. Miqdorlarni
o’rgatishda ko’rgazmalilikdan foydalanish yaxshi samalalar beradi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali biz boshlang’ich sinf matematika kursida
alohida ahamiyatga ega bo’lgan miqdorlar, ya’ni massa, hajm, yuza, uzunlik, vaqt
qatnashgan masalalarni o’rganish uslublari haqida fikrlarimizni mavjud adabiyotlar,
tahlil va tajribalar asosida bayon qilishga harakat qildik. Bunda asosiy e’tiborni
miqdorlar o’rtasidagi bog’liqlikka, ular qatnashgan misol-masalalarga qaratdik.
Mavzu yuzasidan fikrlarimizni umumlashtirib quyidagi xulosalarga keldik:
* ta’limning ilmiylik tamoyili miqdorlarni o’qitish jarayonida o’quvchilarni hozitgi
zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan
qurollantirishni nazarda tutadi;
 miqdorlar va ularning o’lchovlarini izchillikka rioya qilgan holda o’qitish
lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarini mustahkamlasin;
 o’quvchilarga miqdorlar haqidagi bilim va ko’nikmalar berilar ekan, bu
o’z navbatida amaliyotda mustahkamlanib boradi. Masalan, vaqtni o’lchashda soat
modelidan, vaqt oraliqlarini o’lchashda kalendardan foydalanadilar. Uzunlik
58

o’lchovlarini o’rganishda amaliy o’lchash ishlarini, geometrik figuralar va yer
maydonlarining yuzini o’lchash ishlarini bajaradilar.
 o’quvchilardan o’lchovlar haqidagi materialni idrok qilishda ta’riflar,
terminlarning ifodalanishini o’rganish bilan birga ularning hayot bilan bog’liqligini
ham tushunishlari talab etiladi;
 o’lchovlar mavzusini o’qitishda ko’rsatmalilik tamoyiliga amal qilib,
zamonaviy texnik vositalardan va ko’rgazmali qurollardan foydalanilsa, o’quvchilar
mavzuni ongli ravishda o’zlashtiradilar. Darsda foydalanilgan ko’rsatmali qurollar
o’lchovlar mazmunini ochib beradi;
 O’lchovlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarga o’lchov birliklari jadvalini
yod oldirish va uni o;lchash ishlarida hamda masalalar yechishda qo’llashga o’rgatib
boorish lozim;
 vaqt, miqdor, tezlik va masofa kabi o’lchovlar orasidagi o’zaro
bog’lanishlarni bilish va bu bilimlarni matnli masalalar yechishga tadbiq qilish
malakasini shakllantirish g’oyat muhimdir;
 to’rtinchi sinf o’quvchilarida miqdorlarni o’lchash va hisoblash malakalarini
shakllantirishda testli masalalarni yechilishini o’rgatish asosiy o’rinni yegallaydi.
* to’rtinchi sinf o’quvchilarida matematika darslarida miqdorlarni shakllantirishda
yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o’quvchilarni shu mavzular bo’yicha
bilim, malaka va ko’nikmalarni yegallashlarini kafolatlaydi:
 o’quvchilarda miqdorlarni o’lchash malakalarini shakllantirishga doir har bir
darsda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va
bilim darajalarini hisobga olish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
59

1. Umumiy o'rta ta'limning davlat ta'lim standard va o'quv dasturi.
Boshlang'ich ta'lim. Toshkent. «Sharq» konsern. 1999 yil 7 - maxsus son. 136-
179betlar.
2. L. Sh. Levenberg va boshqalar. «BoshlangMch sinflarda matematika
o'qitish metodikasi». O'quv qo'llanma. Т. «0* qituvchi» nashriyoti. 1985 yil
360 bet.
3. M.A. Bantova va boshqalar. «Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish
metodikasi». CTquv qoXlanma. T. «O x
qituvchi» nashriyoti. 1983 yil 269 bet.
4. N.N. Bekboyeva va boshqalar. «Boshlang'ich sinflarda matematika
o'qitish metodikasi». CTquv qo'llanma. Т . « О л
qituvchi» nashriyoti.
1996 yil 512 bet.
5. B.T. Toshmurodov «Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishni
takomillashtirish». Uslubiy qo" llanma. T. «(У qituvchi» nashriyoti.
2000 yil 239 bet.
6. Boshlng'ich ta'lim haqida konseptsiya. Boshlang'ich ta'lim jurnali. 1995
yil 3 va 4 - sonlar.
7. Jumayev M.E. «Matematika o'qitish metodikasidan praktikum». О quv
qo'llanma. Т . «0 х
qituvchi»- 2004 yil. 328 bet.
8. Boshlang'ich ta'lim jurnallari.
9. Axmedov M va boshqalar. Matematika « О л
qituvchi» kitobi.
T.«Uzinkomsentr» - 2003 yil.
10. Bikboyeva N.I. Yangiboyeva E. 4-sinf uchun darslik.
60

MAVZU: 4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH M U N D A R I J A Kirish ........................................................................... I BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI O'RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI § 1.1 . Skalyar miqdor tushunchasi § 1.2. Miqdorlarni o'lchash tushunchasi va uning xossalari ....... § 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari ........................................................................... .............................................................................................................. II BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI ORGANISH METODIKASI .......................................................................................... § 2.1. О `lchovlarni о ` rganishning didaktik printsplari .................. § 2.2. Uzunlik o'lchovlarini o'rganish metodikasi ........................ § 2.3. Massa va hajm о'lchovlarini о'rganish metodikasi .............. § 2.4. Vaqt о`lchovlarini о`rganish metodikasi § 2.5. Yuza о` lchovlarini о` rganish metodikasi

Ill BOB TAJRIBA ISHLARI § 3.1. 1-soatlik Yangi pedagogik texnologiya qo'llanilgan dars namunasi § 3.2. Misol va masalalar tizimi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

Kirish Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta'limi tizimiga alohida e'tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Ma'lumki, boshlang`ich ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining birmuncha murakkab muhim ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta'lim bo’g’inlari uchun mustahkam poydevor bo`luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning ravnaqi uchun, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama kamolotga yetgan, chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim jarayoni ko’p bosqichli yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi ta’lim oluvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida intellektual qobiliyatiga bog’liqdir. O’quvchi o’quvchilikka qabul qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy asoslarini chuqur o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratildi. Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash bugungi ta`lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida ta’lim jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab etadi. Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi ham mana shunda . Jumladan, «Ta'lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqildi. Ushbu standartda boshlang'ich sinflarda o'quv yuklamasining zarur hajmini belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o'rta ta'lim muassasasi boshlang'ich ta'lim bo'g'ini bo'lgan bitiruvchilarining bilim, ko'nikma va malakalariga qo'yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me'yoriy hujjati, sifatida boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartiga amal qila boshladi.

Davlat Ta'lim Standartlarida miqdorlar va ularni о`lchash bo'yicha quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko'rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi: 1. Uzunlik o'lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr va ular orasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganish; 2. Vaqt o'lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr va ular orasidagi munosabatlar; 3. Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular orasidagi munosabatlar. Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr, metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash. O`lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo`lak, devor, bino va shu kabilarning uzunligini o'Ichash; shartli ravishda qog'ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm ga teng deb olib, to'g'ri chizish va uning uzunligini o`Ichash; 20-30 metrgacha bo`lgan masofani ko'z bilan chamalab о `Ichash; vaqtni minutgacha bo`lgan aniqlikda topish. 4-sinfda o'quvchilar: - kattaliklar ( uzunlik , massa , vaqt ) o ` lchovi birliklari jadvalini bilishi va masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo ' llashni ; - narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o'zaro munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo'llashni uddalay olishlari kerak. - chizg'ich yordamida kesma uzunligini о`Ichash va berilgan uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak. Miqdorlarni o`ganishni ahamiyati - boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o'rganilayotgan

miqdor atrof- muhitdagi real ob'ektlarning biror umurnlashgan xossasidir. O`lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o'quvchilarni hayotda keng qo'llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlarni o'rganish ta'limni hayot bilan bog’lovchi vositalardan biridir. Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o'quvchilar ongida miqdorlar tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o'lchash ko'nikma va malakalarini hosil qilish yo`llarini tahlil qilishdir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti – Boshlang`ich sinflarda matematika darslarida о `rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o'lchash haqidagi bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va ularni amaliyotga joriy qilish yo`llari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining o`lchovlarni o`rganishga doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish; 2) O’quvchilarning o`lchovlar va ularni o`lchash yuzasidan olgan bilim, ko’nikma, malakalarini aniqlash. 3) IV sinfda o`lchovlarni o’rganish va o`lchov malakalarini shakllantirishning yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish. Bitiruv malakaviy ishining metodlari : Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish, pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.

O'xshashlar

Numerativ so‘zlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarini maktabda algebra fani materiallarini o’rgatishga tayyorlash

BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI

savod o`rgatish davrida o`qish va yozuv faoliyatining bog`liqligi