logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI

BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.939453125 KB
Ko'chirib olish
BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….2 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QISH DARSLARINI TASHKIL ETISHNING METODIK ASOSLARI…………………………………………..6 1.1. O‘qish darslarining maqsadi va vazifalari……………………………………..6 1.2. O‘qish darslarining turlari……………………………………………………14 II BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAKLAR USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI VA USULLARI…………………………………………………23 2.1. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati………………23 2.2. Boshlang‘ich sinflarda ertaklarni o‘rganish jarayoni………………………...26 XULOSA…………………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..37 1 KIRISH Dunyo shiddat bilan o‘zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo‘layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. “Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo‘lishga undaydi.” O‘zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan adolatli jamiyat barpo etishdir. Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz kelajagi bo‘lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo‘naltirish, barkamol shaxsni tarbiyalash bilan bog‘liq ekanini biz yaxshi anglaymiz. 1997 yilda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa davlat dasturlarining hayotga tatbiq etilishi samarasida mazkur soha tubdan isloh qilindi, zamonaviy uzluksiz ta’limtarbiya tizimi yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga davlat siyosatining eng asosiy va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qarab kelinmoqda. Chunki yoshlar – bizning kelajagimiz. Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun yaqinda O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Bularning barchasi bugungi kunda o‘z samarasini bermoqda. Yoshlarimiz biznes, ilm-fan, madaniyat, san’at, adabiyot va sport sohalarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag‘ishlaydi. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ushbu vazifani bajarish uchun yoshlarimiz ajdodlarimiz merosini ular qoldirgan manbalar orqali o‘rganishlari, ko‘proq kitob o‘qishga, bilimlarni asl manbalardan oliishga harakat qilishlari zarur. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yilning 12 yanvar kuni “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida”gi farmoyishi2 bu mavzuning dolzarb ekanligini tasdiqlaydi. Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, ma'lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni oittiradi. O‘zbek xalqining boy madaniy me’rosi bo‘lmish xalq og‘zaki ijodi namunalari kichik maktab yoshidagi kitobxonlar uchun ulkan ma’naviy-ma’rifiy manba hisoblanadi. Xalq ertaklari bu o‘rinda alohida ahamiyatga ega. Mana shu asarlar yordamida o‘quvchilarda tarbiyaviy jihatlarni takomillashtirib borish zarur. Sinfdan tashqari o‘qish darslariga to‘laqonli dars sifatida qaralib, o‘tilgan asar yuzasidan suhbat, viktorinalar o‘tkazish, asarni tahlil qilish, g‘oyasini ochib berish, qahramonlarning hatti-harakatlarini muhokama qilish; bular asosida vatanparvarlik, do‘stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik g‘oyalarini o‘quvchilar ongiga singdirib borish zarurligi bizning mavzuimizning dolzarbligini belgilab beradi. Mavzuning dolzarbligi: O`qitish darslari fan o`qituvchilari tomonidan puxta o`ylangan, ma`lum tizimga solingan, o`quvchilar aqliy bilimlarini charxlaydigan bo`lishi lozim. Zotan, “Milliy dastur”da ko`zda tutilgan asosiy masala – O`zbekistonning kelajagi bo`lgan barkamol avlod, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish jamiyatning oldida turgan muhim vazifadir. “To`qqiz yillik (1-9- sinflar) o`qishdan iborat umumiy o`rta ta`lim majburiydir. Ta`limning bu turi boshlang`ich ta limni (1-4-sinflar) qamrab oladi hamda‟ o`quvchilarning fanlar asoslari bo`yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o`zlashtirish ehtiyojlari, asosiy o`quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma naviy-axloqiy fazilatlarni mehnat ‟ ko`nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo`lishni va kasb tanlashni shakllantiradi. 3 Kelajagimiz bo`lgan yosh avlod bilim egallashda boshlang`ich ta`limda o`tiladigan fanlarni chuqur, ongli tarzda o`zlashtirishlari muhim sanaladi. Shunday ekan, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda boshlang`ich ta`limdagi fanlarni o`tishda jahon andozalariga mos va xos bo`lgan o`qitish usullaridan foydalanish muhimdir. Kurs ishining maqsadi : Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini samarali tashkil etish jarayonida s o‘qish darslarining maqsadi va vazifalarini, tizimini, davlat ta’lim standartlari tomonidan o‘qish darslariga qo‘yilgan talablarni o‘rganib chiqdik va o‘z ishimizda bayon etdik.Biz ushbu mavzuni yoritishda ,malakaviy amaliyotda o„tagan tajribamizga suyanib, 4-sinf maktab o„quvchilarida o„tkazilgan dars jarayoni grammatik mashqlarni bajarish va tashkil etishga oid fikrlarimizni bayon qilamiz. Kurs ishini yozishda asoslangan materiallar : Ushbu ishni yozishda Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, xususan, “Yuksak ma naviyat –‟ yengilmas kuch”, singari asarlaridan, shuningdek, Yusupov M., Mahmudova M., Rahmonbekova S., Qosimova K., Matchonov S., G„ulomov M., Solihov O. singari olim va metodistlarning asarlaridan, ilmiy tadqiqot, monografiya va maqollaridan foydalanib ish ko„rdik. Kurs ishning yozilishida qo`llanilgan metod : Albatta, ona tili darslari va mashg`ulotlar o`qituvchi tomonidan uning rahbarligida o`tkaziladi. Bu o`z navbatida, o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, rejalashtirilgan, ma lum tizimga solingan va mazmunli bo„lishi talab qilinadi.Biz mazkur bitiruv ‟ ishimizni olgan bilim va tajribamizga tayangan holda, shuningdek, pedagogik amaliyot o`tgan Samarqand tumanidagi 46-umumta`lim maktabidagi o`qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik. Kurs ishning ilmiy yangiligi : Darhaqiqat, ona tili darslari orqali o quvchilarning bilim olish samaradorligini oshirishda ilg`or pedagogik ‟ texnologiyalardan foydalanish o`z navbatida yangilik sanaladi. Chunki, ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnpologiyalardan foydalanish boshlang`ich sinf 4 o`quvchilari uchun yangilik bo`lmasa-da, uni tashkil etish, unumli va samarali bo`lishiga erishish ko`p jihatdan sinf o`qituvchisining mahoratiga bog`liq. Ona tilidan bilim samaradorligini oshirish o„quvchilar ongini rivojlantiradi, fikrlash qobiliyatini o`stiradi, dadil fikr-mulohazalar aytishga chorlaydi. O`z fikrini aytish, yozish uchun imkoniyat yaratadi. Kelajakda ilmiy salohiyatga erishish uchun keng yo`l ochib beradi. Kurs ishning amaliy ahamiyati : Ushbu bitiruv malakaviy ishidan pedagogika va psixologiya, defektologiya bo`limlarining talablari kurs va bitiruv ishlarini yozishda, o`zbek adabiyoti tarixini o`rganishda, shuningdek, boshlang`ich sinf o`qituvchilari fakultativ mashg`ulotlarda, sinf rahbarlari va adabiyot o`qituvchilari esa, turli lingvistik mashqlarni bajarishda foydalanishlari mumkin. Kurs ishning tuzilishi : Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kurs ishning mundarijasi : Kirish qismida, umuman, mavzuning dolzarbligi, uning oldiga qo`ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning amaliy ahamiyati hamda shakily tuzilishi haqida fikr yuritilgan. Birinchi bob : Boshlang ich sinflarda ona tilini o`rgatishning mazmuni va‟ vazifalari, maktabda ona tili o rgatishning mazmuni va ahamiyatiga doir fikrlar ‟ bayon qilinadi. Ikkinchi bob: Grammatik tushunchalarning samarali o`zlashishini ta`minlaydiganmetodik shartla, tushunchani o zlashtirish ustida ishlash jarayoni, ot ‟ so`z turkumini o`rgatishning metodik shartlarihaqida ma`lumotlar berilgan. 5 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QISH DARSLARINI TASHKIL ETISHNING METODIK ASOSLARI. 1.1.O ‘qish darslarining maqsadi va vazifalari. O’qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy - tarbiyaviy ahamiyati. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. SHuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-biluv ko’nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga bo’lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O’qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab turgan olam, vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy, axloqiy- ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O’qish darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular bo’yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o’tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug’ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi. Tabiatga oid mavzular yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lishga o’rgatadi. 6 Umuman, «O’qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma nutqini to’g’ri shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi. Amaldagi «O’qish kitobi» darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql chirog’i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4-sinflarda ham davom ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlari to’ldiradi va boyitadi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang- barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishishlariga erishish o’qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo’lib, ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi. O’qish darslarida qo’llaniladigan metod va usullar. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ta’lim berishning ilg’or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o’quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o’rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. Ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o’qituvchi va o’quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o’qishga o’rgatish yo’l-yo’riqlarini o’qish metodikasi ishlab chiqadi. O’qish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O’qish darslarining samaradorligi ko’p jihatdan ta’lim metodlarining to’g’ri tanlanishiga bog’liq. 1 1 Afzalov M., Rasulov X., Husanov Z. O’zbek xalq ertaklari. - T.: 1963 7 «Metod» atamasi yunon tilidan olingan bo’lib, muayyan maqsadga erishish, borliqni amaliy va nazariy o’zlashtirish usullari majmuidir. Binobarin, fanning o’zi kabi o’qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo’ladi. Masalan, eski maktablarda o’qish quruq yod olish metodi asosida o’rgatilgan bo’lsa, hozir izohli o’qish asosida olib boriladi. Yod olish metodida matndagi so’zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o’qilganni qayta hikoyalashga umuman olganda, o’qishning ongli bo’lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko’proq to’g’ri talaffuz, qiroat bilan o’qish, ifodali o’qish nazarda tutilgan. Badiiy asarni izohli o’qishga yaqin bo’lgan metodlardan biri ijodiy o’qishdir. Atoqli metodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o’qish metodi tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi. Ifodali o’qish. Boshlang’ich ta’lim tizimida mantiqiy o’qish (matnni to’g’ri, tushunib, tez (me’yorida) o’qish) va adabiy o’qish mukammal o’zlashtirilganidan so’ng ifodali o’qishga o’tiladi. Nasriy asarlarni ifodali o’qishdan oldin unda qanday g’oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfda X. To’xtaboevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini ifodali o’qishdan oldin o’quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning xatosi nimalardan iborat bo’lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to’g’risida tushuncha beriladi. Sinfda o’qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o’qishdir. Masalan, 3-sinfda X. To’xtaboevning «Hassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga SHavkatning javoblari yoki S. Anorboevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o’qituvchi topshirig’iga ko’ra mazkur o’rinlarni tanlab qayta o’qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini chuqurroq o’zlashtirishga erishiladi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish, darsda qanday usullarni qo’llash o’qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.O’qish malakalarining sifatlari va ularni takomillashtirish yo’llari Dastur talablarini to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o’qish ko’nikmalarini to’g’ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur. O’qish ko’nikmalari savod o’rgatish jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida takomillashadi. 8 O’qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish kiradi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin. To’g’ri o’qish. To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik shakllarni buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. 2 To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’liq.. O’qituvchining tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi. O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1.O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdan to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin. 2. Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi. Tez o’qish. Tez o’qish me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur’ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan o’qish tez o’qish deyiladi. O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g’oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qaydarajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil bo’ladi, albatta. O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilarning o’qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan 2 Aql bilan davlat. Xalq ertaklari to’plam. – T.: O’qituvchi, 1995. 9 iborat. O’qish sur’atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi. Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ifodali o’qish. Ifodali o’qish intonatsiya – ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig’indisidir. Asarning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog’lab olib boriladi. Ifodali o’qishga o’rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni o’qituvchining ifodali o’qishi muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok etishidagi psixologik xususiyatlari Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo’lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional- estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o’quvchilarning adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o’rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’lishlari aniqlangan: 1.Adabiy qahramonga emotsional munosabat.2. Elementar tahlil qilish.Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik yoshdagi o’quvchilarda chegaralangan bo’ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan 10 botirlik, to’g’rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko’p ishlatadilar. Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida qo’proq ishlash lozim. O’qish darslarida o’qilayotgan asarning ongli o’zlashtirilishini ta’minlashda o’quvchilarning psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish Zamonaviy maktab oldiga qo’yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o’quvchilar umumiy rivojlanishining o’sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o’qish mazmuni va o’qitish metodlariga o’zgartirish kiritishni talab etmoqda. SHularga bog’liq holda badiiy asarnn tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o’qilgan matn yuzasidan o’z fikrini bayon qilish ko’nikmasini o’stiradigan mashqlar ko’paytirildi, asar qismlari ustida 11Итдан қўрқиб қочади Ёнидаги болаларни туртади Папкасининг чанги билан синфга кирмоқчи бўлади Қўрқоқ Зўравон Одамдай-одамдай балиқларни тутиб олганмиз Дарсдан кечикканда «Далада эдим» деб ёлғон гапирдиКомандир бўламан Мақтанчоқ ЁлғончиТозаликка риоя қилмайди Қодир emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo’ldi, asar g’oyasi va obrazlarini tushuntirishda o’quvchilarning mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta’limda texnika vositalaridan va ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan ko’proq foydalanila boshlandi va h. k. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko’nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o’qish malakasiga qo’yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asrning 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o’qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999 yil boshlang’ich ta’limning ham “Davlat ta’lim standarti” yaratildi, o’quv dasturlari yangilandi. 2005 yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturlari qayta ko’rib chiqildi, “O’qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O’zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzaeva, M. S. Vasil ь eva, V. G. Goretskiy, K. T. Golenkina, L. A, Gorbushina, M. I. Omorokova, Ye. A. Nikitina, N. S. Rojdestvenskiylar, o’zbek olimlaridan A.Zunnunov, K.Qosimova, Q.Abdullaeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M. Umarova, X.G’ulomovalar ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o’qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang’ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o’qish malakalarini takomillashtirish topshirig’i ham hisoblanadi). 2. Asarning g’oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, syujet chizig’i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog’lanishli nutqining o’sishi (lug’atining boyishi va faollashishi)ni ta’minlaydi. 3. O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o’qishga o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. 12 Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo’lgan muhim omillardan biri uning o’quvchilarga hissiy ta’siridir. O’quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o’quvchida fikr ko’zg’atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to’g’ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go’zalligi ham alohida qayd qilib o’tiladi. O’qish darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asarni tahlil qilish malakasini hosil qiladi. O’quvchilar adabiy ma’lumotlarni o’zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O’quvchilarning nutqini o’stirishda, yuqoridagilar bilan birga, adabiy tushunchalarni shakllantirish ham muhim o’rin tutadi. O’quvchilar adabiy tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar. Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida badiiy til vositalari − sifatlash, o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a va adabiy janr turlari − ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq kabilar bilan amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o’quvchilarda o’z ona tili muhim. Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan. O’quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur. Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. CHunki ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlar asarni o’qishdan oldin tushuntiriladi. O’qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o’qishni to’g’ri uyushtirish uchun o’qituvchi badiiy asarning o’ziga xos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o’qish 13 jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning matnni idrok etish va o’zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O’qish ta’limi bo’yicha o’quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur talablariga javob berib bo’lmaydi. Negaki, matn tagzaminidagi tarbiyaviy g’oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-mohiyatni anglab yetilganda o’quvchi diqqatini o’ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy tushunchalarni o’zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi. Badiiy asar ustida ishlash jarayoni Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o’qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o’ziga xos xususiyatlari va o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi. Badiiy asarda barcha qismlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, syujet, tasviriy vositalar) o’zaro bog’liq bo’ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qish va idrok etishni talab etadi. O’quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o’rgatish ularda adabiy-estetik tahlil malakasini shakllantirish va o’stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg’otadi. Asar tahlili o’qituvchidan o’quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadga yo’naltirishni taqozo qiladi. O’quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur o’rganishga yordam beradi. 1.2. O‘qish darslarining turlari Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo’linadi: Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu 14 uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kul ь minatsion nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat. Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlarni taqqoslash va baholash, asarning g’oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san’at asari sifatida baholash (qanday ma’lumotlarga ega bo’ldik, asar nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq, ravshan va ta’sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o’quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir. Badiiy asarni o’qishga tayyorgarlik Asarni o’qishga kirishishdan oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. Chunki o’quvchilar asar mazmunini to’g’ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo’lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi. Ma’lumki, sinfda o’qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O’quvchilarni matn bilan tanishtirish o’qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish, o’quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea- hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko’p ma’noli so’zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo’lsa, tabiat qo’yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o’qish muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Tayyorgarlik shakllaridan biri − ekskursiyadir. Bu ish turidan tabiat tasviriga bag’ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar, qishloq hayotiga, kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar o’rganilganda foydalanish mumkin. Ishlab chiqarish korxonalariga, muzey va boshqa joylarga ekskursiyalar esa tarixiy voqealarning to’g’ri idrok etishlarini ta’minlaydi, kattalar mehnati bilan tanishtiradi, o’quvchida mehnatga muhabbat uyg’otadi, kasbga yo’naltiradi. Film namoyish qilish. Tarixiy materiallarni, asar muallifi hayotini o’rganishdan oldin fil ь m namoyish qilinsa, o’quvchilarning asarni idrok qilishlari faollashadi. Masalan, 2-sinfda “Gulzorda” 15 hikoyasini o’qishda ”Mehrobdan chayon” fil ь midan parcha ko’rsatilishi, 3-4- sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni o’rganishda ”Ulug’bek xazinasi”, Alisher Navoiy haqidagi asarlar bilan tanishtirishda “Alisher Navoiy” fil ь mi namoyish etilishi mumkin. O’qituvchi hikoyasi. Bu metod asar muallifi haqida ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar haqida so’zlab berilayotganda ularning portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari namoyish etilsa, o’quvchilarning muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Asarni o’qishga tayyorgarlik bevosita o’quvchilarning mustaqil izlanishlari asosida ham tashkil etiladi. Sinfdan sinfga ko’chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi o’quvchilar bilimi ortib boradi. Asar muallifi bilan tanishtirishga qo’yilgan talablar ham ko’payadi. O’qituvchi qisqa ma’lumot berishdan yozuvchi hayoti bilan to’liqroq tanishtirishga o’tadi. Bunda u kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning yoshiga mos imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan qay darajada tanish ekanligi va uning asarlaridan nimalarni o’qiganligini hisobga oladi. Asar bilan tanishtirish tayyorgarlik davridan so’ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi asar mazmunini bilan tanishtirishdir. Badiiy asarni yaxlit idrok etish muhim bo’lgani uchun maktab tajribasida asar ustida ishlash shu asar yoki uning bir darsda o’rganishga mo’ljallangan qismi yaxlit o’qish usulida tanishtiriladi. Hikoya, masal, she’rning mazmunini to’g’ri idrok etish, shuningdek, matnning hissiy ta’sirini oshirish uchun ifodali o’qish katta ahamiyatga ega. Asar matni bilan tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular quyidagilar: 1. Matn o’qituvchi tomonidan ifodali o’qib beriladi (ba’zan asar matni magnitafon orqali ham eshittirilishi mumkin). O’quvchilar matn mazmuni bilan tanishtirilgach, o’qituvchi ularga boshlang’ich taassurotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. Masalan, «Hikoyaning qaysi o’rni sizga yoqdi?», «Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi?», «Hikoya o’qilganda siz qaysi o’rinda juda xursand bo’ldingiz?» kabi va hok. Kirish suhbati, birinchidan, asarning o’quvchilarga qanday ta’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalarni asar matnini tahlil qilishga qiziqtirish, darsda o’quvchilar faolligini oshirish maqsadini ko’zda tutadi. 16 2. Yaxshi o’qiydigan o’quvchiga o’qitish. O’quvchining oldindan o’qituvchi o’qish yo’llari bilan tanishtiradi va uning o’qilishini o’zi kuzatadi, xato va kamchiliklarni bartaraf etadi. SHundan so’ng tayyorlangan o’quvchi sinf jamoasiga o’qib beradi. Umuman olganda, asarning janriy xususiyati hisobga olingan holda u bilan tanishtirishning o’ziga xos usullarini tanlash lozim. Badiiy asar matni ustida ishlash. 3 Boshlang’ich sinflarda to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qishga o’rgatish vazifasi o’quvchilarda asarni tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish bilan birga amalga oshiriladi. O’qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning o’zaro bog’liqligi asarni tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi. Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil qilishning asosiy yo’nalishi matnning aniq mazmuni (voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning axloqi va xarakterli xususiyatlarini, asarning g’oyasini aniqlash hisoblanadi. Asarni tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo’nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam beradi. Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1. Tanlab o’qish. Bunda o’quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini o’qiydi. Vazifa asarning mazmunini oydinlashtirish, sabab-natija bog’lanishini belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o’qilgan matnga o’z shaxsiy munosabatini ifodalashdan iborat bo’lishi mumkin. Masalan, 4-sinfda “Oltin kuz” matnidan “Tabiatdagi o’zgarishlar berilgan qismlarni topib o’qing”, “Baqa va taqa” 3 Bekker B. A. Boshlang'ich maktabda matematika darslarida faol o'qitish usullari yuqori natijalarga erishish vositasi sifatida // URL: https://multiurok.ru/index.php/files/aktivnye-metody-obucheniia-na-urokakh-matematiki - v.html (kirish sanasi: 28.02.2020). 17 ertagidagi “Taqachining nasihati berilgan joyni topish o’qing” kabi topshiriqlar berilishi mumkin. 2. O’quvchilarning berilgan savol va topshiriqlarga o’z so’zlari bilan javob berishi. Mashqning bu turi o’quvchilarda o’qilganlar yuzasidan muhokama yuritish ko’nikmasini o’stirishga, asarda qatnashuvchi qahramonlarni baholashga, muallif tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan asar g’oyasi o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga imkon beradi. Ishning bu turida beriladigan savollar ma’lum maqsadga yo’naltirilgan va muayyan izchillikda bo’lishi, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undashi lozim. 3. O’quvchilarni savol berishga o’rgatish. O’quvchilarni savol berishga o’rgatish matn ustida ishlashda yaxshi natija beradi. Metodist olimlarning fikricha, to’g’ri berilgan savolda yarim javob tayyor bo’ladi. O’quvchilar matnni ongli o’zlashtira olsalargina, matn yuzasidan savol bera oladilar. O’quvchilarga savol berishni o’rgatishni 2-sinfdan boshlash maqsadga muvofiqdir. O’quvchilarni ongli ravishda savol tuzishga o’rgatish uchun o’qituvchi matnga o’zi tuzgan yoki «O’qish kitobi»da berilgan savollarni tahlil qiladi. Tahlil uchun “Nega u yoki bu savol qo’yilgan?”, “Unda kim yoki nima haqida gap boradi?”, “Savol ko’proq qaysi so’zlar bilan boshlanadi?” kabi savollarni ishlatadi va matndan foydalangan holda bu savollarga javob berishni o’rgatadi. 4. Matnni tasvirlash. Matnni tasvirlash matn ustida ishlashda katta ahamiyatga ega bo’lib, o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, undan to’g’ri foydalanish esa asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni o’quvchilar aniq tasavvur qilishlari uchun qulay imkoniyat yaratadi. Matnni ikki xil tasvirlash mumkin: 1) so’z bilan tasvirlash; 2) grafik tasvirlash. So’z bilan tasvirlash o’ziga xos murakkab ish turi bo’lib, unda manzarani so’z yordamida aniq qayta tiklash talab etiladi. So’z bilan tasvirlash, shuningdek, grafik tasvirlash uchun ham o’quvchi matnni, undagi voqea sodir bo’lgan vaziyatni, qatnashuvchilarning tashqi ko’rinishini, xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur. So’z bilan tasvirlashda so’zlarni aniq tanlash talab qilinadi, bu esa o’quvchilar nutqini rivojlantirishda foydali vositalardan biri hisoblanadi. 18 Tasvirlashdan o’qituvchi turli maqsadlarda, chunonchi, reja tuzishga asos sifatida, qayta hikoyalashga tayyorlashda, voqea yuz bergan sharoitni aniqlashda foydalanadi. Tasvirlashdan mustaqil ish sifatida ham foydalaniladi: o’qituvchi matnning ma’lum qismidan o’quvchilarga juda ma’qul bo’lgan manzarani so’z bilan yoki grafik tasvirlashni, unga muallif so’zini tanlashni hamda turli tabiat manzaralarini, qatnashuvchi kishilarning tashqi ko’rinishini, voqea sodir bo’lgan joylarni tasvirlashni topshiriq qilib berishi mumkin. Grafik tasvirlash ko’proq uyda bajariladi. Buning uchun o’quvchilar tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o’qib chiqadilar, mazmunini o’zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Bunda o’quvchilar bilan qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifodalaydigan ma’nolar bo’yicha suhbat o’tkaziladi. Rasmlar ko’rgazmasi tashkil etiladi. Har bir rasm muallifi o’zi chizgan rang tasvirini izohlab beradi. Komp ь yuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash sinfda ham bajartirilishi mumkin. Bunda o’quvchilarning ijodiy yondashuvlariga imkon beriladi. O’quvchilar asar voqealari rivojini seriyali rasmlar asosida muayyan izchillikda tasvirlashlari ham, har bir rasm seriyasi ostida shu qismda ifoda etilgan muhim fikrlarni yozib qo’yishlari ham mumkin. Bular asar matnini to’liq qayta hikoyalash, shuningdek, o’qilgan hikoya,maqolaning rejasini tuzish, matn mazmunini, uning tasviriy vositalarini bilib olishga yordam beradi. 5. Asar rejasini tuzish. Reja matn mazmunini ongli va chuqur tushunishda, asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining o’zaro bog’lanishini tushunishda o’quvchilarga yordam beradi. Reja ustida ishlash o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stiradi. Ular matnni mazmunan tugallangan qismlarga bo’lishga va har bir qismning asosini topishga, ularga qisqa va aniq sarlavha topishga, uni reja qismi sifatida shakllantirishga o’rganadilar. Reja tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o’rgatish davridayoq boshlanadi. Tayyorgarlik mashqining eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn mazmuniga mosini topib qo’yish hisoblanadi. Bunday mashqqa o’rgatishda o’qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini ta’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani 19 tahlil qilib, u yoki bu sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi. Reja tuzishga tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o’qituvchi rahbarligida tanlab o’qish hisoblanadi, bolalar matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan o’rinni topib o’qiydilar. Kartonga ko’chma ma’noli so’zlar yozib qo’yiladi. Ularning ma’nosini izohlash bo’yicha quyidagicha savol-topshiriqlar beriladi: − Birikmalarni o’qing. Tagiga chizilgan so’zlarning ma’nosiga diqqat qiling. Ularning qaysi ma’noda qo’llanganini izohlashga harakat qiling. Olovning qip- qizil tillari − gurullab yonayotgan olovning yuqoriga bo’ralab-bo’ralab ko’tarilishi; olovning ... tillari osmonni yalar − baland ko’tarilar; o’zini o’tga urmoqchi − olovning ichiga kirmoqchi. O’quvchilarga yordam berish maqsadida shu so’zlarni o’z ma’nosida qo’llab, taqqoslash uslubidan foydalanish mumkin: olovning tili − odamning tili; odam tili bilan yalaydi − olov tili bilan osmonni yalaydi; o’tga urmoqchi − bolani urmoqchi. Qaysi birikmada “til”, “yalaydi”, “uradi” so’zlari o’z ma’nosida, qaysi birikmada ko’chma ma’noda qo’llanganligi aniqlanadi. O’xshatishlar ustida quyidagicha ishlanadi: gaplar oldindan xattaxtaga yoki kartonga yozib qo’yiladi va ular yuzasidan topshiriq beriladi: − Gapni o’qing. Alanga nimaga o’xshatilyapti? yong’in borgan sari kuchayar, qimmatli kitoblarni ajdahodek yutayotgan alanga quturib, hujra eshigidan tutun aralash chiqib turar edi. − Parchani o’qing. Suv alangaga qanday ta’sir qildi? Nima uchun? Chelaklab sepilgan suv unga kor qilmas, aksincha, moydek ta’sir qilayotgandek edi. − Quyidagi parchada Ibn Sinoning holati nimaga o’xshatilyapti? Ibn Sino xuddi yaqin kishisini ko’rib, qabristondan qaytgan kishidek boshini quyi solib, yarim-yorti kuygan bir necha kitobni qo’ltiqlagan holda uyiga jo’nadi.So’ngra iboralar ustida ishlanadi. Bunda quyidagicha topshiriqlar beriladi: − Berilgan gaplarni o’qing, tagiga chizilgan iboralarning ma’nosiga diqqat qiling. Ularni bir so’z bilan almashtirish mumkinmi? Yoki ularning ma’nosini boshqa so’z bilan ifodalash mumkinmi? Hozir maktab tajribasida izohli o’qish, ijodiy o’qish, adabiy o’qish usulidan, muammoli o’qitish metodlaridan, ilg’or pedagogik texnologiya metodlaridan ham keng foydalanilmoqda. Masalan, A. Qodiriyning «Chin do’st» hikoyasini o’rganishda izohli o’qish metodidan 20 foydalanish mumkin. CHunki bu asar matnida o’quvchilarga lug’aviy ma’nosi tushunarsiz bo’lgan so’zlar uchraydi. Masalan, hikoyadagi saboqdosh, mirzaboshi, havolanmas, asrandi, g’arq, holda, mahdum, marsiya, xun, hamnishin, dildor, notavon, g’urbat kabi so’zlar izoh talab etadi. Metodik adabiyotlarda badiiy asar matnini tahlil qilishning uch usuli: badiiy asarni yozuvchiga ergashib yaxlit o’rganish, obrazlar vositasida o’rganish, mavzuli-muammoli o’rganish alohida ajratib ko’rsatiladi. Boshlang’ich sinflarda, asosan, matn asosidagi tahlildan foydalaniladi, ya’ni, o’qituvchi asarni tahlil qilishda asar matniga asoslanadi. Uni o’zgartirmagan holda undagi ma’noni, jozibani o’quvchilarga yetkazib beradi. Boshlang’ich sinflarda muammoli tahlil usulidan ham foydalanish mumkin. Masalan, «Bobur va Humoyun» hikoyasini o’rganishda o’quvchilarga «Boburning aytgan gaplari o’rinlimi?», «Hikoyadagiday holat sodir bo’lishi mumkinmi?» kabi muammoli savollar berish o’rinli bo’ladi. Shunday qilib, boshlang’ich sinflarda ham badiiy asar matnini tahlil qilishda, umuman, badiiy asarlarni o’rganishda o’quvchi shaxsiga kuchli ta’sir qiluvchi, ularning saviyasiga mos, bilimlarning o’zlashtirilishini ta’minlovchi metod va usullardan, tahlil turlaridan foydalanish mumkin. O’qish darslarida mustaqil ishlar Mustaqil ish mashqning faol turi bo’lib, uni bajarish jarayonida o’quvchilar fikrlashga va mustaqil faoliyat yuritishga o’rganadilar. Bir vaqtning o’zida ikki yoki uch sinf bilan ishlanadigan oz komplektli maktablarda mustaqil ish, ayniqsa, juda zarur hamda katta ahamiyatga ega. 4 O’qish darslarida mustaqil ishni bajarishga bolalar taxminiy tayyorlanadi, albatta. O’quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda topshiriqning maqsadi ularga qisqa va aniq tushuntiriladi. Mustaqil ish uchun tanlangan matnning hajmi kichik va o’quvchilar saviyasiga mos bo’lishi lozim. Mustaqil ish turlari har xil bo’lib, uni tanlashda o’quvchilarning tayyorgarligi, o’qiladigan matnning xarakteri, asarni o’rganish bosqichi hisobga olinadi. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida mustaqil ishning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 4 Belkin A. S. Yosh pedagogikasining asoslari: darslik. qoʻllanma // URL: http://pedlib.ru/Books/6/0370/6_0370- 36.shtml (kirish sanasi: 28.02.2020). 21 1. Asarni ichda o’qish. 1-sinfda bu mashqni topshirishdan oldin ayrim so’zlarni kesma harflar bilan tuzdirish va uni o’qishni mashq qildirish maqsadga muvofiq. O’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab ichda o’qib, ayrim qatnashuvchi shaxslarning gaplarini topish, uni o’qish va o’z so’zi bilan gapirib berish, matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan o’rinni topish kabi topshiriqlar berilishi mumkin. 2. O’qilgan matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish. Bu mashq bolalarni diqqat-e’tibor bilan o’qishga o’rgatadi; bu ish turidan oz komplektli maktablarda foydalanish dars tartibini belgilashga ham yordam beradi. Mashqning bu turi asta murakkablashtira boriladi: avval o’quvchilar matnga oid savollarga javob berish bilan uning mazmunini o’zlashtirsalar, keyin asarning asosiy g’oyasini bilib oladilar, voqea-hodisalar o’rtasidagi sabab-natija bog’lanishlarini tushunadilar. 3. O’qilgan asar mazmunini to’liq anglash, bilib olish uchun o’qituvchi topshirig’ini bajarish. Topshiriqlar quyidagicha bo’lishi mumkin: a) O’qing va omonatga xiyonatning jazosi qandayligini aytib bering. («Omonatga xiyonat», IV sinf) b) O’qing va nima uchun hunarsiz kishi o’limga yaqinligini tushuntirib bering. («Hunarsiz kishi o’limga yaqin», IV sinf) va hok. 4. O’qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish. Bunda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1) o’qilgan matnga oid rasm chizish; 2) rasmga matndagi so’zlar yoki o’z so’zi bilan sarlavha qo’yish; Mustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o’quvchilarning tayyorlik darajasini aniqlashda va keyingi bosqichlarda mustaqil mashqni to’g’ri tashkil qilish uchun material tanlashda o’qituvchiga yordam beradi. 22 II BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAKLAR USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI VA USULLARI. 2.1. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati Hammamiz bolaligimizdan turli-tuman ertaklar tinglab katta bo‘lganmiz. Ba’zilarimiz balog‘at yoshiga yetganda ham ertak kitoblar o‘qish, film-ertaklar, multfilmlar ko‘rish ishtiyoqini saqlab qolganmiz. Bu – ertaklarning sehrli olami g‘oyat maftunkor ekanidan, albatta. Ertak – hikoya tarzidagi xalq og‘zaki ijodi asari bo‘lib, eng qadimiy, ommaviy va keng tarqalgan janr. Yurtimizning turli hududlarida ertak xalq orasida matal, ushuk, varsaqi, cho‘pchak, o‘tirik, tutal kabi nomlar bilan ham ataladi. Ertaklar turmushdagi biror qiziq voqeni yoki xayoliy va hayotiy uydirma asosiga qurilgan ibratli g‘oya asosida ajoyibu g‘aroyib tarzda, jozibali, ixcham va mukammal holda aks ettirishi bilan kishida zavq uyg‘otadi. O‘zbek xalq ertaklarini shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar sifatida farqlash mumkin. «Bo‘ri bilan tulki», «Hiylagar bedana», «Chivinboy» kabi ertaklarning bosh qahramonlari hayvonlar, qushlar, hasharotlardir. «Yalmog‘iz», «Semurg‘», «Zumrad va Qimmat» ertaklari sirli va sehrli voqealar asosiga qurilgan. «Uch og‘a-ini botirlar», «Malikai Husnobod», «Ayoz» kabi ertaklarda barkamol shaxslarning ibratli hayoti va sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Shoir va yozuvchilar ham o‘z xalqining eng chiroyli, ta’sirchan ertaklari asosida adabiy ertaklar, dostonlar, qissa va xayoliy hikoyalar yaratadilar. Ertaklar asosida badiiy va multiplikatsion filmlar olinadi, sahna asarlari qo‘yiladi. “Ertaklar – yaxshilikka yetaklar”, deydi xalqimiz. Oilada ota-onalar tomonidan farzandlarga hayot haqida bilim berish, o‘git-nasihat qilish, nutq o‘stirish, mehru e’tiborini amalda ifodalash uchun ertaklar aytiladi. Bola ulg‘aya borgan sari ertaklarning hajmi kengayib, mazmuni va mundarijsi murakkablashib boradi. Ertaklar ta’sirida farzandlarda hayotga muhabbat, oilaga, ota-onaga mehr, do‘stu yorga sadoqat, kelajakka umid, yaxshilik va adolat tantanasiga ishonch hislari kamolga yetadi. Ota-onasi, buvi va bobolaridan, donishmand keksalardan eshitgan, kitoblaridan o‘qigan ertaklarini eslab qolib, ularni qiziqarli va ta’sirchan 23 qilib hikoya qilib beradigan odamni ertakchi deyish mumkin. Ertakchilar har bir ertakni tinglovchining diaqqtini tortib, uni mahliyo qiladigan holda taqdim etish uchun maxsus kirish, boshlama va tugallamadan foydalanadilar. Kirish qism ertakchi mahoratini namoyish qiladi, boshlama va tugallama esa ertakning yaxlitligini ta’minlash bilan birga unga sirlilik va an’anaviylik baxsh etadi. Ertakchi: “Ertagimning eri bor, yetti qavat yeri bor, yetti qavat yerida dumi kalta bo‘ri bor.”, “Bor ekan-da, yo‘q ekan, och ekan-da to‘q ekan. Qarg‘a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan. G‘oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi ekan. Toshbaqa torozigar ekan, qurbaqa undan bir tanga qarzdor ekan. Uzoq o‘tgan zamonlarda bir podsho bo‘lgan ekan...”. Tugallanmada esa ko‘pincha: “Shunday qilib, hammalari murod-maqsadlariga yetishibdi” deyiladi. Xalq og’zaki ijodiyoti, xususan, ertaklar bilan shug’ullanuvchi olimlar o’zbek xalq ertaklarini mavzu jihatidan bir-birlaridan farqli tarzda tasnif qilganlar. Ammo ko’pchilikka ma’qul bo’lgan tasnif quyidagichadir: Hayvonlar haqidagi ertaklar. Sehrli-fantastik ertaklar. Hayotiy-maishiy ertaklar. Bundan tashqari, satirik ertaklar ham mavjud. Ammo hajviyot elementlari boshqa turdagi ertaklarda ham ko’p yoki ozroq darajada uchrab turadilar. Qisqaroq hajmli, kulgili ertaklar toifasi borki, ularni yumoristik ertaklar deyish mumkin. Hayvonlar haqidagi ertaklar o’z ichida olib tahlil qilinsa, sof hayvonlar haqidagi ertaklar va hayvonlar va odam ishtirokidagi ertaklarga bo’linishi mumkin. Sof hayvonlar haqidagi ertaklar ayrim jihatlari bilan, ya’ni ixchamligi va ibrtaliligi bilan masallarga ham o’xshab ketadilar. Aynan mana shunday xarakterdagi kichik hikoyalar Sharq xalqlari orasida ko’p uchrashligini bir qator olimlar ta’kidlab o’tganlar. Uzoq asrlar davomida xalqimiz o’zining badiiyatga bo’lgan ehtiyojinining katta bir qismini ertaklar aytish va tinglash orqali qondirib kelgan. Uzun qish kechalarida ertaklar aytilmagan oilani topib bo’lmagan. Bu bilan aytmoqchimizki, ertaklar folklor janrlari orasida eng ommaboplaridan biri bo’lgan. Ertak aytuvchilar vaziyatga, auditoriyaga qarab, ya’ni tinglovchilarning kimlar ekanligiga qarab, ertakning voqeasini bir oz o’zgartirib, tarbiyaviy maqsadlarda o’zgarishlar kiritib hikoya qilganlar.Fantastikasiz ertak yo’q. Ertakchi doimo haqiqatni bo’rttirib, voqealarni 24 o’ta fantastik liboslarda bayon etadi. Bizning nazarimizda, tasvir ob’ekti me’yoridan oshirilib, buzib berilayotgandek tuyulishi mumkin. Aslida bunday emas. Ertaklarda hayot voqeligi fantastik libosda beriladi. Bunday libos xalqimiz uchun istalgan maqsad va g’oyalarni ilgari surish uchun qulayliklar tug’diradi. Ertaklarni o’qir ekanmiz, biz ajoyib va g’aroyib o’lkalarga safar qilamiz, devlar va ajdaholar, sehrgar va jodugarlarni uchratamiz. Ammo ertak nihoyasiga yaqinlashib borar ekan, biz hayotiy voqealarga qaytamiz. Ertak qahramonlari barcha yovuz kuchlar ustidan g’alaba qilganligi bizni quvontiradi, yengil nafas olamiz. Ertaklarning qiziqarli va ta’sirli bo’lishini ta’minlashda boshqa janrlarning o’rni va ahamiyati katta bo’ladi. Chunki ertaklar bag’ridan qo’shiqlar, topishmoqlar, tez aytishlar, maqol va matallar o’rin olar ekan, ertaklar tag’in ham mazmunli va tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi asarlar bo’ladilar. Masalan, ayrim ertaklarda maqollar ko’p qo’llaniladi, hatto maqollar ertakning nomiga aylanishi ham mumkin. «Botir echki» ertagida «o’zingni bil, o’zgani qo’y», “Qambarjon» ertagida «Itining fe’li egasiga ma’lum», «Hasan va Zuhra» ertagida; «Qush tilini qush biladi» maqollari ertakning badiiyligini oshirib qolmasdan, balki uning g’oyasini ham oydinlashtirgan. Ertaklarning qiziqarli va o’qimishli bo’lishida topishmoq janrining ham hissasi bor. Ertaklarning qahramonlari sehrli vositalarni qo’lga kiritish uchun yoki malikaga uylanish uchun topishmoqning javobini topishlariga to’g’ri keladi. Masalan, «Baliqchi va Malika» ertagining qahramoni sehrli kavushni qo’lga kiritish uchun sehrgarning uchta topishmog’ini topishi kerak edi.Bular quyidagilar: «Qanday narsa suvdan chiqadi-yu, qaytib suvga tushmaydi?» (Baliq); «Qanday narsa suvga tushadi-yu, qaytib chiqmaydi?» (Yomg’ir); «Qanday narsa suvga tushadi-yu, yana qaytib chiqadi, ammo hech yeriga suv tegmaydi?» (Oy). 5 Ko’rinib turibdiki, topishmoqlarning ertak tarkibida uchrashi, bu ertaklarning o’quvchilarini tag’in ham qiziqtiradi, o’ylantiradi, fikr qilishga majbur qiladi. Ular javoblarni bilib olganlaridan keyin qoyil qoladilar, ularning zehni ortadi, saviyasi yuqorilashib boradi. Ertaklarda maqol, matal, topishmoq, qo’shiqlarning uchrashi 5 Beloshistaya A. V. Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasi. M .: Vlados, 2016. 456 p. 25 ertaklarning badiiyligini oshiradi, o’quvchining dunyoqarashini kengaytiradi, qisqasi, ertakning o’quvchi ongiga oson singishiga yordam beradi. Madaniy- ma’naviy, badiiy ozuqa olishning imkoniyatlari ko’p bo’lgan bizning davrimizda ham ertaklar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Hozir ham bolalar bor oilalarda kunda bir-ikki ertak aytiladi. Radio va televidenie orqali ertaklar hikoya qilinadi yoki ular asosidagi filmlar namoyish qilinadi. Bolalarning eng sevimli asarlari ham ertaklarga to’g’ri keladi. 2.2. Boshlang‘ich sinflarda ertaklarni o‘rganish jarayoni. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo‘lmasada, amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o‘qib o‘rganiladi. O‘qish darsliklarga, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham o‘qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham har xil bo‘ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni she’r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taaluqli asarlar matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoq predmet, voqea-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni taqqoslash orqali o‘zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi. Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertakning o‘tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining - yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining 26 jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z obrazlarga bo‘linadi. Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini istaydilar. Masalan, «Halollik» ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag‘allarga yordam ko‘rsatish, o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g‘oyasi ilgari surilgan bo‘lsa, «Hiylagarning jazosi» ertagida (4-sinf) soddadilning to‘g‘riligi hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning g‘alabasi bilan yakunlanadi. Bunday g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida «Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?) Nima uchun?», «... nima uchun jazolandi? (yoki rag‘batlantirildi?)», «Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o‘giradi?)» kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. «Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak» (Anvar Obidjon), «Ko‘zacha bilan tulki», «Olapar, Mosh, Musicha» kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini 27 yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, «Odobli bo‘lish osonmi?» (A. Obidjon) ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning «Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?» degan savoliga onasi qanday javob qaytarganligini so‘zlab bering. 2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni topib o‘qing. Nima uchun «Shum Baroq» ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi? 3. Echki nima uchun Sichqonchani «Kam bo‘lma» deb duo qiladi? Shu o‘rinni topib o‘qing. Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida «Ertakda sizga juda yoqqan joyini topib o‘qing», «Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting», «Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?» kabi savoltopshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, «Davlat», «Ilm afzal», «Hiylagarning jazosi», «Hunarsiz kishi o‘limga yaqin» kabi maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘yfikrlariva orzu-istaklarini bilib oladilar. Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulq - atvori, ayrim xattiharakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar. «Davlat» ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o‘qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofni, tabiatni, borliqni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. «Davlat» ertagi matni ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar «Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar 28 ekan?», «Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?» kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin. O‘quvchi ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur. Ertak tilida shunday so‘z va iboralar borki, ular bolaga o‘zgacha ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, «Yo‘lbars, Tulki va Bo‘ri» ertagida «Tog‘ echkisi siz ulug‘imizniki bo‘lsin», «Quyon siz podshohimizning ertalabki nonushtangiz bo‘lsin», «Kiyik kechqurungi taomingiz, qo‘y kunduzgi xo‘ragingiz bo‘lsin» kabi gaplar tarkibidagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga o‘quvchilar diqqati qaratilib, ertakni so‘zlab berayotganda ulardan nutqda foydalanishlariga erishish zarur. Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo‘li bilan bog‘lanishli nutqni o‘stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, «Rostgo‘y bola» (1- sinf) ertagida bola o‘z rostgo‘yligi bilan podshoga ma’qul bo‘lganligi hikoya qilingan. Ertak g‘oyasiga mos xulosa esa «Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘ri gapir» maqoli bilan ifodalangan. O‘quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o‘zlari ham yuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin. So‘z ma’nolari ustida ishlashda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mos bo‘lgan usullardan biri rasmdan foydalanishdir. Masalan, 2-sinfda «Ko‘ngilchan o‘tinchi» ertagida qayin, eman, shumtol, zarang, zirk, tog‘terak, qarag‘ay, qayrag‘och, chinor kabi daraxt nomlari keltirilgan. Ularni bola ko‘z oldiga keltira olmaydi. Ertakni o‘qishdan oldin shu daraxt rasmlarini ko‘rsatib, uning o‘ziga xos xususiyatlarini izohlash va nomlarini aytish lozim. Shundan so‘ng didaktik o‘yin 29 o‘tkaziladi. Daraxt rasmlari bolalarga bo‘lib beriladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga berilgan rasmdagi daraxtning nomini aytishi va ertakdagi shu daraxtning so‘zini o‘z so‘zlari bilan aytib berishi kerak bo‘ladi. Shu ertakni o‘qib, mazmuni bilan tanishtirilgach, o‘quvchilardan shaylanib, ro‘parasida, sharbat, xayrli ish, xivchin, muhayyo so‘zlarining ma’nosi so‘raladi. Javoblar to‘ldiriladi, umumlashtiriladi. Yuqoridagi barcha fikrlarni hisobga olganda, ertakni o‘rganish darslarining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. O‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; 2. O‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi; 3. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o‘tkazish; 4. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy vositalar, ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish); 5. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish); 6. Ertakni so‘zlab berish; 7. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish); 8. Ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar); 9. Vazifani tekshirish va yakunlash; 10. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Boshlang’ich sinfda xalq og’zaki ijodi namunalari bo’lgan ertaklarni o’rgatishda o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini o’stirishga, mazmunga, ketmaketlikka, uzviylikka alohida e’tiborni qaratish lozim. Ertak xalq og’zaki ijodida eng keng tarqalgan janr bo’lib, uning ko’pida real hayot tasviri fantastik elementlar bilan qo’shilib ketadi. Ertakning o’tkir, maroqli syujeti, voqealar rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi: undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ezgu kuchlarning, yaxshilikning doimo g’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya shakli, bir xil so’z va iboralarning qayta–qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifodali vositalarning jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarlidir. Voqeada qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo’lgan yovuz, baxil, ochko’z obrazlarga bo’linadi. Ertakning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to’g’rilik, halollik g’alaba qilganligidan, kambag’al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham 30 doim shunday bo’lishini istaydilar, bu esa personajlarning xatti-harakatini muhokama qilish, baholash ko’nikmasini o’stiradi. O’quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida “Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqadi?”, “Nima uchun?” “…Nega jazolandi?”, “Nima uchun ba’zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi, ba’zilardan aksincha, yuz o’giradi?” kabi savollarga javob berish uchun o’ylanadilar, ertak qahramonlarining xatti-harakatini muhokama qilib, uni baholashga o’rganadilar. “Ur, to’qmoq” ertagidagi asosiy fikr yaxshilikka yaxshilik qaytishi, yovuzlik qoralanishini ifodalashdan iborat bo’lsa, “Donishmand”da ahillikka undashdan iborat. Ertakda xalq hayotini uning o’zi hikoya qiladi. Shuning uchun o’quvchilar ertakni o’qish bilan ma’lum davrdagi xalq hayotini, o’ylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Ertak o’quvchilar nutqini o’stirishda ham katta ahamiyatga ega. Ertak matni bog’lanishli nutqni o’stirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi o’quvchilar uni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarini, o’ziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar. Matn bilan ishlashda ham tanlab o’qish, savollarga javob berish, o’quvchilarning o’zlari savol tuzib, javob berishlari, so’z bilan va grafika, rasm chizish, reja tuzish, qayta hikoyalash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini rivojlantirishda ertaklardan foydalanish o’quvchilarni mehnatsevarlik, vatanparvarlik, qahramonlik va kishilarga nisbatan hurmat-ehtirom ruhida tarbiyalaydi. Muhimi, ertaklarning mazmunan va matn qurilishiga ko’ra oddiydan murakkabga qarab ketma-ket o’rgatilishi ta’lim va tarbiya jarayonining uzviyligini ta’minlashga xizmat qiladi. Boshlangich sinflarga o’rgatiladigan folklor asarlarning eng asosiy janri ertak hisoblanadi. Ularda kishilar hayotida uchraydigan oddiy hodisalar va fantastik sarguzashtlar hikoya qilinadi. Ertaklarning ko’pida real hayot tasviri fantastik elementlar bilan qo’shilib ketadi. Ertaklarning o’tkir maroqli syujeti, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgulik kuchining, yaxshilikning doimo g’alaba qilishi bolalarni doimo o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so’z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifodali vositalarning 31 jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilarning rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo’lgan yovuz, baxil, ochko’z kabi timsollarga bo’linishi o’quvchilarni axloqiy jihatdan tarbiyalashga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ertak bolalarda personajlarning xatti - harakatini muhokama qilib, baholash ko’nikmasini o’stiradi. Ertakda xalq o’z hayotini o’zi hikoya qiladi, shuning uchun o’quvchilar ertakni o’qish bilan ma’lum davrdagi xalq hayotini, o’ylari va orzu- istaklarini bilib oladilar. ,,Oltmish gaz arqon“ ertagi 2-sinfda sinfdan tashqari o’qiladigan ertaklar tarkibiga kiruvchi ertakdir. Bu ertakda, asosan, vatanparvarlikka chaqiriladi. Bu ertak ustida ishlash, asosan, quydagicha amalga oshiriladi: 1. O’quvchilarni ,,Oltmish gaz arqon“ ertagini idrok etishga tayyorlash. Buning uchun eng avvalo, o’quvchilar bilan vatanparlik, qahramonlik, fidoiylik kabi xislatlar yuzasidan suhbat olib boriladi. O’quvchilardan vatan haqida tushunchalar so’raladi va ular kengaytiriladi. 2. Ertakni ifodali o’qish. Bunda o’qituvchi ertakni o’zi ifodali qilib o’qib beradi.O’qituvchi ertakni ifodali qilib o’qib berganida, ertak mazmuni bolalar uchun tushinarli bo’lishi bilan birga, ularning qalbiga yetib borgan va tasirlangan bo’lishi lozim. O’qituvchining ifodali o’qiy olish malakasi yuqori bo’lishi lozim. Shunda o’quvchilar ham unga havas qiladilar. O’quvchilarning o’qishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish ham o’qituvchining qo’lida ekanligini hech qachon unutmasligimiz lozim. 3. Dastlabki taassurot bo’yicha suhbat. ,,Oltmish gaz arqon“ ertagini o’qituvchi o’qib bergach, shu ertak yuzasidan dastlabki taassurot asosida suhbat olib boradi. O’qituvchi bu suhbat davomida o’z ta’sir doirasini ozmi-ko’pmi bilib olishi mumkin. Sababi ─ ertakni o’quvchilarda katta yoki kichik, chuqur yoki sayoz iz qoldirgani ko’p jihatdan o’qituvchining qanday o’qib berganiga bog’liq. Dastlabki taassurot bo’yicha suhbatni quyidagi savol-javoblar orqali amalga oshirish mumkin: O’qituvchi: ─ Bolalar, ertak sizlarga yoqdimi? Nima uchun? O’quvchilar: ─ Ha, yoqdi. Ertak kampir bilan uning o’g’li va ularning qilgan ishlari, yurtiga qilgan foydali ishlari haqida ekan. O’qituvchi: ─ Juda ham to’g’ri. Kelajakda sizlar ham albatta ana 32 shunday bo’la olishingizga ishonchim komil. Lekin buning uchun sizlar ko’p o’qishingiz va izlanishingiz zarur. Shunda aqlli va qo’rqmas bo’lib yetishasizlar. 4. Ertakni izohli o’qish. Bu safar ertak faqatgina ifodali o’qilmay, tushunish qiyin bo’lgan so’zlar tahlil qilingan holda izohli o’qiladi. O’quvchilar uchun tushunarsiz bo’lgan so’zlar jumlalar orqali va shu so’zning sinonimi hamda antonimini aytish orqali izohlanadi. Ertak izohli o’qib berilgach, bolalar uchun ma’no va mazmunini bilmaydigan hech qanday so’z, so’z birikmasi yoki jumla qolmasligi kerak. 5. Ertak matnini tahlil qilish. Ertak matnini tahlil qilishni suhbat, bahsmunozara tarzida amalga oshirish mumkin. Unda o’qituvchi quyidagi savollar bilan o’quvchilarga murojaat qilishi lozim: - Ertak qanday voqeaning yuz berishi bilan boshlanibdi? - Kampir va uning o’g’li qanday odamlar ekan? - Kampirning qo’shnisi unga nimani taklif qilibdi? - Qo’shnisining taklifi unga yoqdimi? - Qo’shnisining taklifi to’g’rimi yoki noto’g’rimi? - Kampir va uning o’g’li xalqiga qanday yordam berishdi? - Siz ularning o’rnida bo’lganingizda nima qilgan bo’lar edingiz? - Ertakda siz uchun eng yoqqan obraz qaysi va nima uchun? 6. Ertak matniga reja tuzish. Ertak matni tahlil qilib bo’lingach, unga reja tuziladi. Matnga reja tuzish orqali o’quvchilarda insho va bayon yozish uchun reja tuza olish malakasi shakllantiriladi. Shuning uchun ertak matni uchun rejani o’qituvchinig yolg’iz o’zi tuzib bermasligi kerak. Reja o’quvchilarning fikri asosida tuziladi. U fikrlar xilma –xilligi asosida mukammallashtiriladi. O’qituvchi o’quvchilar fikrini tahlil qilib, ularning ichidan eng to’g’rilarini tanlab olishga yordam beradi. 7. Reja asosida ertakni qayta hikoyalash. O’quvchilar o’zlari tuzgan reja asosida ertakni so’zlab beradilar. Reja asosida ertak qayta hikoyalanganida rejaning qay darajada mukammalligi va qulay tuzilganligini bilish mumkin. Hikoyalash jarayonida o’quvchilarning ko’pchilik oldida gapira olishiga bo’lgan ishonchlari kuchaytiriladi. 6 8.Umumlashtiruvchi suhbat. ,,Oltmish gaz arqon“ ustida ishlash jarayoni umulashtiruvchi suhbat bilan yakunlanadi. Bu suhbat quydagicha savol- javoblar asosida amalga oshiriladi: O’qituvchi: Shaharni yov bosganda aholi nima uchun 6 Belyaeva M. D. Boshlang'ich maktabda rus tili darslarida o'qitishning faol usullari // Fanga qadam: Sat. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 2018. S. 251-255. 33 jangga otlandi? O’quvchilar: O’z yurtini sevganligi uchun, uni himoya qilish uchun. O’qituvchi: Kampirning yungni eshib tayyorlagan arqoni qanday natija berdi? O’quvchilar: Arqon tufayli boshqalar ham yuqoriga chirmashib chiqib oldilar. Arqon ularga g’alaba qozonishida katta yordam berdi. O’qituvchi: Ha, juda ham to’g’ri aytdinglar, bolalar, sizlar ertakni juda yaxshi o’zlashtiribsizlar. Ana shunday umumlashtiruvchi suhbat ertak ustida ishlashning yakuniy qismi hisoblanadi. 34 XULOSA Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, ma'lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni oittiradi. Bunga asosan o’qituvchi o’quvchilar bilan maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab tuman yoki shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam tanishtirib boraradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga ertak, hikoyalar o’qishga yordam beradi. Xalqimizning tarixi, uning urf-odatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari, barcha orzu istaklari yillar davomida yaratilgan ertaklarida saqlanib kelmoqda. Kishilar o’z orzu havaslarini yosh avlodlarda, izlarida ko’rishni istaydilar. Shu sababdan ham o’quvchilarga ertaklarni o’qishga tavsiya qilinadi. Ertak o’qigan bolalar qiyinchilikni yengishga, botir, jasur bo’lishga intiladilar. O’quvchilar yer yuzidagi barcha insonlarning men bir bo’lagiman, men o’z xalqimga qilayotgan ishlarim bilan ularga munosib bo’lib ulg’ayishim kerak desalargina o’z xalqini munosib farzandlari bo’la oladilar. Ertaklar yosh avlodni ana shu ruhda tarbiylaydigan baynalminal badiiy quroldir. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Ertak bolalarda personajlarning xatti - harakatini muhokama qilib, baholash ko’nikmasini o’stiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijobiy fazilatlarni tarbiyalashda ham ertaklardan foydalanish eng yaxshi usuldir. Chunki bolalar ertaklarni sevadilar, katta qiziqish bilan tinglaydilar, ertak qahramonlariga o‘xshagilari keladi. O‘zlari yoqtirgan qahramonlarga o‘xshashni xohlagan bolajonlar albatta bu qahramonlarning yaxshi xulq-atvorlariga, mard va jasurligiga, aqlli va 35 farosatliligiga, mehnatkash va uddanburonligiga ham ahamiyat beradilar, bu fazilartlarni o‘zlarida tarbiyalashga harakat qiladilar. O’qish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Afzalov M., Rasulov X., Husanov Z. O’zbek xalq ertaklari. - T.: 1963 . 2. Aql bilan davlat. Xalq ertaklari to’plam. – T.: O’qituvchi, 1995. 3. Bekker B. A. Boshlang'ich maktabda matematika darslarida faol o'qitish usullari yuqori natijalarga erishish vositasi sifatida // URL: https://multiurok.ru/index.php/files/aktivnye-metody-obucheniia-na-urokakh- matematiki - v.html (kirish sanasi: 28.02.2020). 4. Belkin A. S. Yosh pedagogikasining asoslari: darslik. qo llanma // URL:ʻ http://pedlib.ru/Books/6/0370/6_0370-36.shtml (kirish sanasi: 28.02.2020). 5. Beloshistaya A. V. Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasi. M .: Vlados, 2016. 456 p. 6. Belyaeva M. D. Boshlang'ich maktabda rus tili darslarida o'qitishning faol usullari // Fanga qadam: Sat. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 2018. S. 251-255. 7. Borzova D. A. Boshlang'ich maktabda zamonaviy darsning turli bosqichlarida o'yin texnologiyalaridan foydalanish // Ta'lim va ta'lim: nazariya, metodologiya va amaliyot: III stajyor materiallari. ilmiy-amaliy. konf. (Cheboksari, 2015 yil 8 may) / Ed. O. N. Shirokov [va boshq.] Cheboksari: CNS Interactive Plus, 2015. S. 50-51. 8. Valieva E. D., Mukhamadiev G. D. Muammoli ta'lim o'rganishning faol usuli sifatida // Neft va gaz sanoatining yutuqlari, muammolari va rivojlanish istiqbollari Xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari. 2018. S. 789-792. 9.Visitova L. S. Boshlang'ich maktabda o'qitishning innovatsion usullari // Ta'lim va tarbiya. 2016 yil. 1-son. 16-19-betlar. 10. Vygotskiy L. S. Tafakkur va nutq. Sankt-Peterburg: Piter, 2019. 432 b. 11. Vyalkova L. V. Tabiiy tarix darslarida o'quv o'yinlari // Boshlang'ich maktab. 2016. №6. 47-49-betlar. 12.Denishcheva L. O. Teoriya i metodika obucheniya matematike v shkole: ucheb. nafaqa. M .: binom. 2014. 247 b. 37 13.Jumaboyev M. O’zbek va jahon bolalar adabiyoti. – T., 1996. 14.Jumaboyev M. Kichkintoylarning katta adabiyoti. – T., 2002. 15.Ziyodova T. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish. – T.: O’qituvchi, 2001 Ziyomuhammedov B. Yangi pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.. 16.Ikki oy, ikki yulduz. O‘zbek xalq ertaklari. – T.: Meros, 1992. 17.Imomov K., Mirzaev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. - T.: O‘qituvchi, 1990. 18.Yunusov Q. Ona tili o’qitish metodikasi. Ma’ruza matnlari. Andijon, 2008. 19.Yusupov M. Boshlang’ich sinf o’qish darslarining o’ziga xos xususiyatlari. Toshkent, 1992. 20.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Shavkat Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi. 21.http: // www.lexuz . 22. www.ziyouz. com kutubxonasi 38

BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….2 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QISH DARSLARINI TASHKIL ETISHNING METODIK ASOSLARI…………………………………………..6 1.1. O‘qish darslarining maqsadi va vazifalari……………………………………..6 1.2. O‘qish darslarining turlari……………………………………………………14 II BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAKLAR USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI VA USULLARI…………………………………………………23 2.1. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati………………23 2.2. Boshlang‘ich sinflarda ertaklarni o‘rganish jarayoni………………………...26 XULOSA…………………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..37 1

KIRISH Dunyo shiddat bilan o‘zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo‘layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. “Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo‘lishga undaydi.” O‘zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan adolatli jamiyat barpo etishdir. Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz kelajagi bo‘lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo‘naltirish, barkamol shaxsni tarbiyalash bilan bog‘liq ekanini biz yaxshi anglaymiz. 1997 yilda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa davlat dasturlarining hayotga tatbiq etilishi samarasida mazkur soha tubdan isloh qilindi, zamonaviy uzluksiz ta’limtarbiya tizimi yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga davlat siyosatining eng asosiy va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qarab kelinmoqda. Chunki yoshlar – bizning kelajagimiz. Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun yaqinda O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Bularning barchasi bugungi kunda o‘z samarasini bermoqda. Yoshlarimiz biznes, ilm-fan, madaniyat, san’at, adabiyot va sport sohalarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag‘ishlaydi. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ushbu vazifani bajarish uchun yoshlarimiz ajdodlarimiz merosini ular qoldirgan manbalar orqali o‘rganishlari, ko‘proq kitob o‘qishga, bilimlarni asl manbalardan oliishga harakat qilishlari zarur. 2

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yilning 12 yanvar kuni “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida”gi farmoyishi2 bu mavzuning dolzarb ekanligini tasdiqlaydi. Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, ma'lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni oittiradi. O‘zbek xalqining boy madaniy me’rosi bo‘lmish xalq og‘zaki ijodi namunalari kichik maktab yoshidagi kitobxonlar uchun ulkan ma’naviy-ma’rifiy manba hisoblanadi. Xalq ertaklari bu o‘rinda alohida ahamiyatga ega. Mana shu asarlar yordamida o‘quvchilarda tarbiyaviy jihatlarni takomillashtirib borish zarur. Sinfdan tashqari o‘qish darslariga to‘laqonli dars sifatida qaralib, o‘tilgan asar yuzasidan suhbat, viktorinalar o‘tkazish, asarni tahlil qilish, g‘oyasini ochib berish, qahramonlarning hatti-harakatlarini muhokama qilish; bular asosida vatanparvarlik, do‘stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik g‘oyalarini o‘quvchilar ongiga singdirib borish zarurligi bizning mavzuimizning dolzarbligini belgilab beradi. Mavzuning dolzarbligi: O`qitish darslari fan o`qituvchilari tomonidan puxta o`ylangan, ma`lum tizimga solingan, o`quvchilar aqliy bilimlarini charxlaydigan bo`lishi lozim. Zotan, “Milliy dastur”da ko`zda tutilgan asosiy masala – O`zbekistonning kelajagi bo`lgan barkamol avlod, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish jamiyatning oldida turgan muhim vazifadir. “To`qqiz yillik (1-9- sinflar) o`qishdan iborat umumiy o`rta ta`lim majburiydir. Ta`limning bu turi boshlang`ich ta limni (1-4-sinflar) qamrab oladi hamda‟ o`quvchilarning fanlar asoslari bo`yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o`zlashtirish ehtiyojlari, asosiy o`quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma naviy-axloqiy fazilatlarni mehnat ‟ ko`nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo`lishni va kasb tanlashni shakllantiradi. 3

Kelajagimiz bo`lgan yosh avlod bilim egallashda boshlang`ich ta`limda o`tiladigan fanlarni chuqur, ongli tarzda o`zlashtirishlari muhim sanaladi. Shunday ekan, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda boshlang`ich ta`limdagi fanlarni o`tishda jahon andozalariga mos va xos bo`lgan o`qitish usullaridan foydalanish muhimdir. Kurs ishining maqsadi : Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini samarali tashkil etish jarayonida s o‘qish darslarining maqsadi va vazifalarini, tizimini, davlat ta’lim standartlari tomonidan o‘qish darslariga qo‘yilgan talablarni o‘rganib chiqdik va o‘z ishimizda bayon etdik.Biz ushbu mavzuni yoritishda ,malakaviy amaliyotda o„tagan tajribamizga suyanib, 4-sinf maktab o„quvchilarida o„tkazilgan dars jarayoni grammatik mashqlarni bajarish va tashkil etishga oid fikrlarimizni bayon qilamiz. Kurs ishini yozishda asoslangan materiallar : Ushbu ishni yozishda Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, xususan, “Yuksak ma naviyat –‟ yengilmas kuch”, singari asarlaridan, shuningdek, Yusupov M., Mahmudova M., Rahmonbekova S., Qosimova K., Matchonov S., G„ulomov M., Solihov O. singari olim va metodistlarning asarlaridan, ilmiy tadqiqot, monografiya va maqollaridan foydalanib ish ko„rdik. Kurs ishning yozilishida qo`llanilgan metod : Albatta, ona tili darslari va mashg`ulotlar o`qituvchi tomonidan uning rahbarligida o`tkaziladi. Bu o`z navbatida, o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, rejalashtirilgan, ma lum tizimga solingan va mazmunli bo„lishi talab qilinadi.Biz mazkur bitiruv ‟ ishimizni olgan bilim va tajribamizga tayangan holda, shuningdek, pedagogik amaliyot o`tgan Samarqand tumanidagi 46-umumta`lim maktabidagi o`qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik. Kurs ishning ilmiy yangiligi : Darhaqiqat, ona tili darslari orqali o quvchilarning bilim olish samaradorligini oshirishda ilg`or pedagogik ‟ texnologiyalardan foydalanish o`z navbatida yangilik sanaladi. Chunki, ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnpologiyalardan foydalanish boshlang`ich sinf 4

o`quvchilari uchun yangilik bo`lmasa-da, uni tashkil etish, unumli va samarali bo`lishiga erishish ko`p jihatdan sinf o`qituvchisining mahoratiga bog`liq. Ona tilidan bilim samaradorligini oshirish o„quvchilar ongini rivojlantiradi, fikrlash qobiliyatini o`stiradi, dadil fikr-mulohazalar aytishga chorlaydi. O`z fikrini aytish, yozish uchun imkoniyat yaratadi. Kelajakda ilmiy salohiyatga erishish uchun keng yo`l ochib beradi. Kurs ishning amaliy ahamiyati : Ushbu bitiruv malakaviy ishidan pedagogika va psixologiya, defektologiya bo`limlarining talablari kurs va bitiruv ishlarini yozishda, o`zbek adabiyoti tarixini o`rganishda, shuningdek, boshlang`ich sinf o`qituvchilari fakultativ mashg`ulotlarda, sinf rahbarlari va adabiyot o`qituvchilari esa, turli lingvistik mashqlarni bajarishda foydalanishlari mumkin. Kurs ishning tuzilishi : Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kurs ishning mundarijasi : Kirish qismida, umuman, mavzuning dolzarbligi, uning oldiga qo`ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning amaliy ahamiyati hamda shakily tuzilishi haqida fikr yuritilgan. Birinchi bob : Boshlang ich sinflarda ona tilini o`rgatishning mazmuni va‟ vazifalari, maktabda ona tili o rgatishning mazmuni va ahamiyatiga doir fikrlar ‟ bayon qilinadi. Ikkinchi bob: Grammatik tushunchalarning samarali o`zlashishini ta`minlaydiganmetodik shartla, tushunchani o zlashtirish ustida ishlash jarayoni, ot ‟ so`z turkumini o`rgatishning metodik shartlarihaqida ma`lumotlar berilgan. 5

O'xshashlar

’BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISINING FOSILATORLIK IMKONIYATLARINI YUZAGA CHIQARISH METODLARI’’
BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni o`qitish metodlari
BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI
Internetda ishlash bo`limini o`qitish metodikasi