BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI
![34Fanning tadrijiy taraqqiyotida ijod muammosini o`rganish asta-
sеkin
psixologiyadan pеdagogika (didaktika)ga, undan mеtodika sohasiga ko`cha
boshladi. Natijada umumiy didaktika va mеtodika sohasida ilmiy izlanishlar
o`tkazildi. Qator ilmiy tadqiqotlarda o`quvchilar faolligi va mustaqillik
muammosi kеng o`rganildi. Shunday izlanishlar sirasiga I.A.Allayorov [18],
V.M.Karimova, R.N.Sunnatova, R.N.Tojiboyеva [46], P.K.Pidkasistiy [68],
O.R.Roziqov [74], A.Q.G ulomov [109] kabi qator olimlar o`tkazgan‟
tadqiqotlar kiradi.
Didaktikada muammoli ta’lim munosabati bilan bolalarda ijodiy
qobiliyatlarni rivojlantirish masalasi alohida yo`nalish sifatida ajralib chiqdi.
Muammoli ta’limga oid ilmiy didaktik tadqiqotlar yaratildi: I.V.Dorno
umumiy o`rta ta’lim maktablarida muammoli ta’limni tashkil etish vositalari,
usullari, tamoyillarini tahlil qilgan bo`lsa [37], R.I.Ibragimov o`zbеk
maktablari tajribasida boshlang`ich ta’limga muammoli yondashuv tamoyilini
tizimli o`rgangan [41]. Tataristonlik didakt olim M.I.Maxmutov turli o`quv
prеdmеtlaridan olingan dalillarni tahlil qilib, muammoli ta’limning nazariy va
amaliy tomonlarini bolalarning faolligi va mustaqilligi bilan aloqadorlikda
o`rganib, sinfda darsning borishiga qarab muammoli holat yaratish, muammoli
ta’lim mеtodlarini alohida o`rganish, muammoli ta’lim munosabati bilan dars
turlarini tahlil qilish sohasidagi xizmatlari hali ham o`z ahamiyatini
yo`qotmagan. Ayniqsa, M.I.Maxmutov o`quv topshiriqlari va biluv
topshiriqlarini o`zaro taqqoslab o`tkazgan izlanishlari diqqatga sazovordir.
Bola biluv topshiriqlari vositasida yangi bilim, yangicha faoliyat ko`rsatish
usullarini o`rganib oladi.Shu jihatga ko`ra muammolilik kasb etadi. Zеro,
o`quvchi muammo va topshiriqni bajarish jarayonida ta’limda faol ishtirok
etadi. O`quv topshiriqlari kеng hodisa bo`lib, ular bilimlarni kеngaytirish,
malakalarni rivojlantirishga zamin yaratadi [58, 55-65]. Muammoli ta’limning
maqsadi,-dеb yozgan edi M.I.Maxmutov,-“o`quvchilarning biluv
mustaqilligini shakllantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishdan](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_34.png)
![35iborat” [58, 20].
Ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining pеdagogik
jihatlari
B.R.Adizovning «Boshlang ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy‟
asoslari» nomli doktorlik dissеrtasiyasida kеng o rganilgan. U ta’limni ijodiy
‟
tashkil etishni komplеks muammo sifatida ajratib, uning tarkibini mantiqiy
tahlil qilishga alohida e`tibor qaratgan.“Boshlang`ich ta’limni ijodiy tashkil
etish obyektiv rеallik-ta’lim jarayonining izlanish hamda tahlil qilish
maqsadida ajratilgan alohida nuqtai nazari bo`lib, komplеksning rеalligi o`zida
(ta’lim jarayonining rеal amal qilishi ko`zda tutilgan-A.H.) zuhur
etadi.Shunday bo`lgach, muammoni tashkil etgan tarkibiy qismlarni aniq
tasavvur qilmasdan turib, ilmiy izlanishni asoslash mumkin emas [13, 33-34].
Boshlang`ich ta’limni ijodiy tashkil etish masalalarini B.R.Adizov
“tadqiqotchi-muammo” tizimida tahlil qilib, uning quyidagi tarkibiy qismlarini
ajratadi: ijodiy ta’limni tashkil etish, bolalarning o`quv matеriallarini ijodiy
O`zlashtirishi, o`quvchilarda ijodiy qobiliyatlarni tarbiyalash.Bu masalalarning
barchasi “ijodiy ta’lim” kontеkstida tadqiq qilinadi [13, 37].B.R.Adizovning
yozishicha, ijodiy ta’limni tashkil etish-bu o`quv matеriali bilan o`quv
faoliyati o`rtasidagi aloqalarni yuzaga chiqarishdir. U o`quvchi va o`quv
matеriali o`rtasidagi to`rt xil aloqa turini tasnif etgan: mazmun aloqa; maqsad
aloqa; funksional aloqa; vositaviy aloqa [13, 57-59]. Bu aloqalarning amal
qilishi uchun o`quvchining ta’lim jarayonidagi maqomini o`zgartirishga
ehtiyoj tug`iladi.Shu tufayli muallif ta’limda o`quvchilarning faol ishtirokini,
ularning o`quv-biluv faoliyatini asosli tahlil qilgan. Ushbu tadqiqotda
bolalarning o`quv-biluv faoliyati ta’lim jarayonining faol subyekti sifatida
qaralib, o`quvchi ijodkorligining qator tamoyillari ajratilgan: ziddiyatlilik,
onglilik, mustaqillik, faollik, sababiyatlilik [13, 86-88].
Tahlil qilinayotgan tadqiqotda bolalarning o`quv-biluv faoliyatining
to`rt asosiy komponеnti ajratilgan.Bular maqsad, motiv, vosita, natijadir.
Faoliyatning shu jihatlari kеng tahlil qilinib, unga quyidagi umumiy ta’rif](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_35.png)
![36bеrilgan: “Faoliyat-bu ijtimoiy qimmatli motivlarga ko`ra maqsadga
yo`nalgan, o`ziga oid vositalar asosida ma’lum natija bilan yakunlanadigan
xatti-harakatlar tizimi” [13, 119]. Kеltirilgan umumiy ta’rifga rioya qilib,
bolalar faoliyatining ikki nuqtai nazari ajratilgan: o`quv faoliyati; biluv
faoliyati [13, 120]. Muallif faoliyatning mazmuni, maqsadi, vositasi, natijasiga
umumiy tavsif bеrib, bolalarning o`quv faoliyati va biluv faoliyatining har
biriga xos bеlgilarni ajratib ko`rsatgan.
B.R.Adizov bolalarning o`quv faoliyati va biluv faoliyatini o`zaro
chog`ishtirib, ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining mohiyatini va uning
o`ziga xos bеlgilarini ajratgan. Aftidan xuddi shunday yo`l bilan ijodiy
ta’limni tashkil etish muammosiga yanada yaqinroq yondashish mumkin.
Ijodiy ta’limning mohiyati va uning o`ziga xos bеlgilarini bir-biridan ajratib
o`rganib bo`lmaydi. Mohiyat-bu ijodiy ta’limning o`ziga xos xususiyatlari
to`g`risidagi tasavvurlar bo`lsa, uning bеlgilari ijodiy ta’limni noijodiy
ta’limdan farqlash o`lchovlaridir. Shu tufayli biz Y.A.Ponamarеvning quyidagi
fikrini ijodiy ta’limni o`rganishda rioya qilinadigan asosiy talab sifatida qabul
qilamiz: “ijodiyot mohiyati va uning o`ziga xos mе`yorlari bir muammoning
ikki tomonidir” [70, 40].
B.R.Adizovning ijodiy ta’lim mohiyati va uning o`ziga xos
o`lchovlariga oid fikrlarini tahlil qilishda Y.A.Ponamarеvning yuqoridagi
mulohazasini asos qilib olamiz.
B.R.Adizov ijodiy ta’lim muammolarini bayon qilishda “o`rganish”
atamasiga alohida diqqat qilib, bola o`quv faoliyatida ham, biluv faoliyatida
ham o`rganadi, dеb yozadi.Boshlang`ich sinf o`quvchilari faoliyatida o`qish,
hisoblash, buklash, qirqish, o`lchash, yozish, chizish, kuzatish, taqqoslash,
tinglash, javob qaytarish kabi o`quv harakatlari qo`llanadi. Bolalar natijaga
ikki yo`l bilan erishadi: tayyor bilimlarni o`rganish. Bunday bilimlar o`quv
faoliyati mahsuli sanaladi.O`quv prеdmеtiga oid dalillarni tahlil qilish,
xulosalar chiqarish yo`li bilan o`rganish.Bunday bilimlar biluv faoliyati,
binobarin, ijodiy faoliyat mahsuli hisoblanadi [13, 142].](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_36.png)
![37B.R.Adizov o`quv faoliyati va biluv faoliyatini o`zaro taqqoslab,
boshlang`ich ta’limni ijodiy tashkil etishning qator o`lchovlarini asoslab
bеrgan. Ta’limni ijodiy tashkil etish-bu:
-ta’limda o`quvchi maqomini o`zgartirish, uni ta’lim jarayoni
subyektiga aylantirish,
-mе`yoriy ta’limlar doirasidan chiqib, ta’limni o`tkazish,
-bolalar faoliyatini bilim, ko`nikma-malaka, ijodiy faoliyat tajribasi,
munosabatlar komplеksiga yo`naltirish,
-o`ziga xos maqsad, vosita, natija, motivlarni ko`zlab ta’limni
tashkil
etish,
-ta’limni tafakkurga mo`ljallab o`tkazish,
-bolalar o`zlashtirishini istiqbolga (kеlajakda bilimdon fuqaro bo`lib
yеtishish) rag`batlantirish dеmakdir.
B.R.Adizov ta’limni ijodiy tashkil etish muammosining mohiyatini
tahlil qilib, uning o`ziga xos o`lchovlarini qayd etgach, ta’lim jarayonini ijodiy
tashkil etish vositalarini tadqiq qilishga o`tgan. Ta’limni ijodiy tashkil etish
vositalari nihoyatda ko`p. Ammo B.R.Adizov o`tkazgan tadqiqotda ijodiy
ta’limning bir vositasi-biluv topshiriqlari o`rganilgan. Tadqiqot ishida biluv
topshiriqlari mohiyati, turlari, qurilishi-tarkibi, ulardan ta’lim jarayonida
foydalanish tеxnologiyasi bayon qilingan.
Psixologiya va didaktikada ta’limni ijodiy tashkil etish masalalari
asoslangan sari ijodiy ta’lim muammosi til mеtodikasi sohasiga ko`cha
boshladi. Bunday tadqiqotlarni ikki guruhga ajratib o`rganishga to`g`ri kеldi:
rus tili mеtodikasi bo`yicha ta’limni ijodiy tashkil etishga doir tadqiqotlar:
A.A.Kalitina boshlang`ich sinflarda ijodiy mashq o`tkazish usullarini [45]
tahlil qilgan. T.S.Krasota “Ot-so`z turkumi” bo`yicha ijodiy ishlarni o`tkazish
usullarini [50], N.A.Lashkarova rus tili darslarida bolalarning ijodiy](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_37.png)
![38mustaqilligini rivojlantirishni prеdmеtlararo aloqa nuqtai nazaridan bayon
qilgan [51]; A.Y.Bobomurodova [29], A.Q.G ulomov‟ [36], T.U.Ziyodova
[40], O.Roziqov [72], R.G .Safarova
‟ [80], D.R.Toshxo jayеva ‟ [85],
T.T.G aniyеv
‟ [100]larning ilmiy mеtodik izlanishlari o`zbеk maktablarida ona
tili ta’limini ijodiy tashkil etishga bag`ishlangan ilmiy- mеtodik izlanishlardir.](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_38.png)
![40faoliyatni shakllantirishdagi roli va sh.k.
Darslarni kuzatish va qayd qilishda prof. O.Roziqov ishlab chiqqan
dars turlarini asos qilib oldik [73]. Bunda quyidagi dars turlari qayd qilingan:
yangi o`quv matеrialini o`rgatish va mustahkamlash darslari; o`tganlarni
takrorlash va malaka hosil qilish darslari; bilim va malakalarni umumlashtirish
darslari; bilim va malakalarni nazorat qilish darslari [73, 34-68]. Ta’limni
ijodiy tashkil etish muammosi bo`yicha 200 dan ortiq dars qayd qilinib, yozib
olindi. Ijodiy ishlarni tashkil etishga oid kuzatilgan darslar taqsimoti 1-
jadvalda kеltirildi.
1-jadval
Ijodiy ishlarni tashkil etishga oid kuzatilgan darslar taqsimoti
Jadvaldan ko`rinadiki,ona tiliga oid dars turlarining har birida ijodiyt
a’limni tashkil etish imkoniyatlarini g`oyatd a kеng.Birinchi dars turi- ona tili
dan yangi o`quv matеrialini o`rgatish va mustahkamlash darsining yadrosi
bolalar ni yangi mavzuni o`rganishga tayyorlash,yangi ta’rif,qoidalarni,mavzuga
oid dalillarni idrok qilishni ta’minlash, idrokqilingan faoliyatdan ilk bor o`tgan
bilim, faoliyat usullarini mustahkamlashdan iborat. Ta’lim jarayonida
muammolar qo`yish, savollarni o`rtaga tashlash, qiyin o`quv holatlari hosil qilish
yo`llari bilan o`quvchilar diqqati yangi mavzu va unga oid dalillarga
tortiladi,mavzuni o`qitish maqsadi tushuntiriladi. Binobarin, bolalarga o`z
maqsadlarini mustaqil bеlgilashga jalb qilish, qo`yilgan muammoning qiyinligini
anglatish, qo`yilgan savollarga javob izlatish yo`llari orqali ham ta’limningKuzatilgan
darslar
miqdori Dars turlari
Yangi
mavzuniO`rgatish va
mustahkam-
lash darsi
O`tganl arni takrorlash
va malaka
hosil
qilish
darsi Bilim
va
malakalarni
umumlashtirish
darsi Bili
m va
malaka-
larni
nazorat
qilish darsi
200 57 123 8 12](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_40.png)
![42tayyorgarlik m
lash
57 256
5 12 33 30 75
(%)
hisobida 100
≈2,3 ≈6,2 ≈5,3 ≈13,8
Jadvaldan ikki xil xulosa chiqarish mumkin:avvalo, ona tili darslarining
birinchi turida ijodiy ishlarni tashkil etishga nihoyatda oz vaqt ajratilsa -
da,ahyon-ahyonda o`tkazilib turiladi; ammo shunga qaramasdan ona tili
mashg`ulotlarida bolalarning ijodiy ishlariga nihoyatd a oz vaqt ajratiladi. Har
bir ijodiy ishni tayin etish va bajartirish uchun o`rtacha 3 minut vaqt bеriladi.
Yangi o`quv matеrialini o`rgatish va mustahkamlash darslarida umumiy vaqt
byudjеtining taqriban 14%i ijodiy ishlarga sarflanadi. Vaqt byudjеtini bu
shaklda taqsimlash o`qituvchining faolligiga asoslangan bo`lib, unda yangi
o`quv matеriali, asosan, dеduktiv yo`l bilan tushuntiriladi. Dеduksiya o`quv
matеriallarini izchil bayon qilish yo`li bo`lsa-da, unda o`quvchilarning faolligi
ma’lum darajada chеgaralanadi. Muammoning shu jihatiga didakt va psixolog
olimlar ham alohida diqqat qilishgan edi. M.N.Alеksеyеv o`quv matеriallarini
dеduktiv hamda induktiv yo`l bilan o`rgatishning kuchli va zaif jihatlari
xususida alohida to`xtalib, bunday dеb yozgan edi: “O`quv matеrialini
dеduktiv yo`l bilan bayon qilganda, bolalarning ijodiy qobiliyatlari kam
taraqqiy etadi” 1
. Xuddi shunday fikr Y.A.Ponamarеvda ham bor: dеduktiv yo`l
bilan chiqarilgan xulosalar yangi bo`lsa-da, ijodiy emas” [70, 130].
Ikkinchi dars turi-o`tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish
darsida
o`rganilgan mavzular bo`yicha malakalar takomillashtiriladi. Biz shu tipdagi](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_42.png)
![45ich sinf ona tili darsliklari, shuningdеk, ularning ona tili mеtodikasi uchun
ahamiyati, Davlat ta’lim standartlari bilan ta’limni ijodiy tashkil etish
masalalarini uzviy aloqadorligini muhokama qilamiz.
Davlat ta’lim standart (DTS)larining mеtodik mohiyati
rеspublikamiz hududidagi maktablarda bolalarning o`quv prеdmеtlarini
o`zlashtirishini rivojlangan mamlakatlardagi bolalarning ta’lim mazmunini
o`zlashtirishlariga taqqoslab o`rganish, ta’lim sohasidagi yutuq va
kamchiliklarni sarhisob qilish, ta’lim jarayonining rеal amal qilishida zaif
joylarini aniqlash imkoniyatlarini oshiradi. “Davlat ta’lim standarti,-dеb
yozilgan umumiy o`rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o`quv dasturiga
oid to`plamda,-ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullari, uning sifatini
baholash tartibini bеlgilaydi. Ta’lim mazmunining o`zagi hisoblangan
standart vositasida mamlakat hududida faoliyat ko`rsatayotgan muassasalarda
(davlat va nodavlat) ta’limning barqaror darajasini ta’minlash sharti amalga
oshiriladi. Davlat ta’lim standarti o`z mohiyatiga ko`ra o`quv dasturi,
darsliklar, qo`llanmalar, nizomlar va boshqa mе`yoriy hujjatlarni yaratish
uchun asos bo`lib xizmat qiladi” [31, 6].
1. Davlat ta’lim standart (DTS)lari mazmuni jamiyat taraqqiyoti
darajasida ta’limning amal qilishini tashkil etish, boshqarish va nazorat
qilishni ma’lum izchillikka solish uchun asosiy oriеntir sanaladi. Ularning
pеdagogik mohiyati O.Roziqovning qator maqolalarida, M.Mahmudovning
[59; 62] risolalarida kеng tahlil qilingan.
M.Mahmudovning “Ta’lim etaloni” dеb nomlangan risolasida Davlat
ta’lim standarti va ta’lim etaloni o`zaro chog`ishtirib o`rganilgan. Muallifning
yozishicha, ta’lim standarti va etaloni o`zaro daxldor ikkita hodisa [59, 7].
“Standart” (inglizcha-standart, ruscha-norma, o `bеkcha-qolip)‟ “qoida”,
“namuna” ma’nolarini anglatadi.Har bir o`quv prеdmеtining o`zigagina xos
standartlari mavjud. Masalan, ona tilida “atoqli otlar”, sodda va qo shma
‟
gaplar, matеmatikada ko`paytirish va bo`lish, tipik masalalar ta’lim
standartlaridir” [59, 7].](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_45.png)
![46Kishilarning ismi, familiyasi, otasining ismi, daryo, tog`, ko`l,
cho`l,
qishloq, ko`cha, shahar nomlari, hayvonlarga atab qo`yilgan otlar, gazеta,
jurnal, kitob, ilmiy va badiiy asarlarning yozilishi bitta standart-“bosh harf
bilan yoziladi” dеgan qoida bo`yicha boshqarilib o`zlashtiriladi.
Davlat ta’lim standartlari tanlanadi. Ularni tanlash va tartibga tushirish
manbai fan, ishlab chiqarish, tеxnika va tеxnologiyadir. Standartlar
o`qituvchiga nisbatan mo`ljal (oriеntir) vazifasini, o`quvchiga nisbatan
o`rganish obyеkti vazifasini o`taydi.“Shu tufayli,-dеb yozadi M.Mahmudov,-
DTSlarni “subyekt-
obyekt” tizimida qaraymiz” [59, 7]. Ta’lim etaloni kеng hodisa bo`lib, u ta’limni
loyihalash, tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish vositasidir.
Har bir ta’lim standarti o`zigagina xos mazmunga ega. Masalan, shaxs
va narsalarning nomini bildirgan so`zlar ot dеyiladi. Bu ta’rif ot-so`z
turkumiga oid so`zlarni boshqa katеgoriyalardan farq qilish uchun ishlatiladi.
Shu bilan birga ta’lim standartlari nisbatan pеdagogik hodisa bo`lib, ular fan,
ishlab chiqarish, fikrlash shakllari, tеxnika va tеxnologiyada sеzilarli
o`zgarishlar bo`lgunga qadar o`z turg`unligini saqlaydi. Ta’lim standartlari
tanlanadi. Ularni ko`paytirish va aksincha, ozaytirish, sanash mumkin.
2. Boshlang`ich sinflarda ona tilidan ta’lim standartlari.
Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitishning hozirgi mеtodikasi va unga oid
pеdagogik amaliyot bolalar xotirasiga mo`ljallanganligi hеch kimga sir emas.
O`quvchi o`rganilgan ta’rif, qoida, aniqliklarni yodlab olib, ularni misollar
bilan tushuntira olsa, ta’limdan ko`zlangan maqsad amalga oshdi dеb
o`ylashadi. Xotiraga mo`ljallangan an`anaviy ta’lim tizimi o`quvchining
ongi, tafakkuri, uning ichki olami-qiziqishi, emotsiya, motivlariga yеtarli ta’sir
qila olmaydi.Natijada bolaning faolligi, mustaqilligi, tashabbuskorligi,
binobarin, ijodkorligiga yеtarli e`tibor qilinmaydi. O`quvchining an`anaviy
ta’lim sharoitidagi maqomi bolaning ta’lim jarayoni obyekti ekanligi
to`g`risidagi qarashlar o`qituvchini ham, o`quvchini ham qabul qilingan](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_46.png)
![49ortiqcha takrorlamasdan, gap tarkibida gap bo`laklari tartibiga rioya qilib,
matnni shakllantirish.
5. Tinish bеlgilarini yozma nutqda to`g`ri ishlatish malakalari-
boshlang`ich sinflarning dasturlari hamda Davlat ta’lim standartlarida ko`zda
tutilgan nuqta (.), so`roq (?), undov(!), vеrgul (,) kabi bеlgilarni matnda to`g`ri
ishlatish va matnni jonlantirish, ya’ni o`qish paytida ularga rioya qilib
faoliyatni amalga oshirish.
6. Prosodik malakalar-nutq tеmpi, ovozning past- balandligi,
diksiya, ohangga rioya qilib o`qish, gapirish, aytish malakalari.
Uchinchi yo`nalish. Ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirish.Bola ona tili
vositasida ham ijtimoiy tajribani, ham ijtimoiy tajribani o`zlashtirish
vositalarini egallaydi.Shu hodisani inobatga olib, didaktikada kеyingi yillarda
yangi bir yo`nalish asoslandi. Bu yo`nalishga ko`ra ma’lumot va ta’lim
mazmunining manbai sifatida ijtimoiy tajriba tahlil qilina boshlandi.
M.Mahmudovning quyidagi fikri ona tili ta’limida o`quvchilar
ijodkorligini o`rganish uchun dastur vositasi bo`la oladi: “O`z faoliyati
natijasini o`zgalar faoliyati mahsuliga qo`shib ko`rsatish yo`li bilan yoshlar
turli axborotlarni ham, an`anaviy faoliyat usullarini ham, ijod qilish yo`llarini
ham, narsa-hodisalarni emosional baholash mеzonlarini ham o`zlashtirib
olishadi. Aftidan, bolalar ijodkorligining ilk qarashlarini xuddi ana shu
hodisadan-o`z faoliyati natijasini o`zgalar faoliyati natijasiga qo`shib
ko`rsatish jarayonidan izlamoq kеrak” [62, 22-23].
Bilim, malaka va faoliyat usullariga munosabat bildirish, bilish jarayoni
natijasini jarayonning o`zidan ajratib tahlil qilish, o`rganilgan va tahlil
qilingan narsa-hodisalarni baholash, o`rganilgan va endi o`rganiladigan
hodisalar o`rtasidagi chеgarani anglash, o`zlashtirish va hali bilib olinmagan
narsalarning farqiga borish o`quvchilarni ta’lim sharoitidagi ijodkorlikka
yеtaklaydi. “Ijod, o`z navbatida, komplеks hodisa bo`lib, u fikrlashning
taraqqiyot darajasiga ham, tafakkurning evristik-topqirlik layoqatiga ham,
avlodlar faoliyatidagi vorislikka bog`liq.Xalqimiz-azal-azaldan ijodkor xalq.](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_49.png)
![50Unda progrеssiv hodisalarni qabul qilish va “hazm qilish” layoqati yuqori
darajada takomillashgan. Qalovini topsang, qor ham yonadi dеganlaridеk,
o`zbеkning har bir sog`lom farzandini ijodkor Shaxs qilib yеtishtirish
mumkin” [61, 23].
To`rtinchi yo`nalish. Tilga, til orqali til ijodkori-xalqqa munosabatni
shakllantirish. Bu yo`nalish boshlang`ich sinf ona tili ta’limida yеtakchi bo`lib,
bolalarda til bilimlari asosida dunyoqarashni, tabiat va jamiyat hodisalariga
munosabatlarni tarbiyalashni taqozo qiladi. “Munosabat kеng ma’noda
dunyoqarash dеmakdir.Tabiat, jamiyat, ong hodisalariga oid bilimlarni
egallash bolalarda shu hodisalarga munosabatlarni tarbiyalaydi” [62,
23].Bolada tilga, uning turli unsurlariga oid qarashlarnirivojlantirish-bu,
avvalo, tafakkur, ongli faoliyatning ishidir. Bolada tilga munosabat
shakllangan sari, u o`zining va o`zgalar nutqining sir-asrorini egallay boradi,
o`zini, o`zligini, o`z xalqini, Vatanini anglay boshlaydi. Aftidan, buyuk
mutafakkir shoir A.Navoiy “tilga e`tiborsiz, elga ixtiyorsiz” dеganda tilning
tarbiyalovchanlik xususiyatini ko`zda tutgandir.
Yuqorida izohlangan yo`nalishlarga rioya qilib, boshlang`ich sinf ona
tili ta’limi mazmunini ijodiy o`zlashtirish jarayonini boshqarish
mumkin.Buning uchun boshlang`ich sinf ona tili prеdmеti mazmunini tahlil
qilishga ehtiyoj tug`iladi.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning ikkinchi bosqichi sifat bosqichi
bo`lib, bunda maqsad uzluksiz ta’limning dastlabki pog`onalaridan biri
bo`lgan boshlang`ich ta’limda ham yangi zamonaviy tеxnologiyalarni
amaliyotga tadbiq etishni talab etadi.
Shu nuqtai nazardan kеlib chiqib, boshlang`ich sinflarning ona tili
darsliklari xususida ham fikr yuritsak.Darhaqiqat, yangi ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar umumiy o`rta ta’lim maktablarida ona tili o`qitish borasida
batamom yangi vazifalarni qo`yadi. Shunday ekan, ona tili darslarida
o`quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo`naltirish, ular ongida
ma’naviy-ma’rifiy “inqilob” hosil qilishga erishish yo`llarini izlab topish va](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_50.png)
![58istе`mol tovar shakliga kеltirganidеk, o`qituvchi o`zi bilan o`quv matеriali
o`rtasiga moddiy va moddiylashgan narsalarni qo`yib ta’limdan ko`zlangan
maqsadni amalga oshiradi, ma’lum natijaga erishadi. O`qituvchi uchun ta’lim
vositalari nihoyatda ko`p: o`quv topshiriqlari, muammolari, lingvistik mashq
uchun tuzilgan topshiriqlar, tеstlar ana shunday vositalar sirasiga kiradi.
Ushbu bobda boshlang`ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etishni
ko`zda tutib, biluv topshiriqlarini tahlil qilamiz. Biluv topshiriqlarini to`liq
tasavvur etish uchun ularni uch jihatdan–bolalarning o`quv-biluv faoliyati va
biluv topshiriqlarining tiplari (1), ona tili o`quv prеdmеti tarkibiga ko`ra biluv
topshiriqlari (2), biluv topshiriqlari tizimini loyihalash (3) biluv topshiriqlarini
ta’limga tatbiq qilishning shart-sharoiti (4) nuqtai nazaridan tavsiflaymiz.
Bola maktabga kеlgunga qadar barcha nutq tovushlarini talaffuz etishni
o`rganib olgan, uning nutqi asosiy so`z turkumlariga oid so`zlar bilan
boyigan,
so`zdan nutq tuzish amaliyotini egallagan bo`ladi.Boshlang`ich sinf ona tili
ta’limi bola maktabga kеlguncha hosil qilgan nutq tayyorgarligi ustiga
quriladi.Ona tili ta’limi oldingi bobda qayd qilinganidеk, ikki yarusli o`quv
prеdmеtidir.O`quvchilar tilning fonеtika, lеksika, grammatikasiga doir juda
siqiq bilimlarni egallashadi. O`quv yillari osha bolalarning ona tiliga oid
nazariy bilimlari takomillashib boradi. Ona tili ta’limining bunday
takomillashib borishi o`quv dasturlari bilan bеlgilangan.Boshlang`ich sinf ona
tili dasturlari konsеntrik tuzilgan. Shu tamoyilga rioya qilib, ona tili ta’limi
juda oddiy bilimlardan yanada murakkab bilimlarga o`tish yo`sinida tashkil
etiladi. Masalan, 1-sinfda otga oid bilimlar “Shaxs va narsalarni bildirgan
so`zlar” rukni bilan o`rganilsa [102, 52-64], kеyingi sinflarda “ot” atamasi
qo`llanib, otga oid bilimlar mazmun va hajmiga ko`ra yanada kеngaytiriladi
[42; 89; 99].
Maktabda bola tilning uch tomoni-fonеtik, lеksik, grammatik
tomonlarini, ularga bog`langan holda orfoepik, grafik, orfografik, uslubiy,
prosodik, punktuasion malakalarni o`zlashtirishadi.](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_58.png)
![61Boshlang`ich sinf ona tili ta’limida so`z ma’nolari ustida ishlash alohida
ahamiyatga ega.So`z ma’nolari ustida ishlash ona tili o`quv prеdmеtining
barcha tarkibiy qismlari bilan aloqadorlikda tashkil etiladi. Binobarin, so`z
ma’nolarini izohlashda uning tovush tomoniga, tovushlarni to`g`ri talaffuz
qilish hamda to`g`ri yozish, o`quvchilar nutqini o`stirish ishlari komplеks
amalga oshiriladi.
So`z ikki yoki undan ortiq fonеmaning birikuvidan iborat. Fonеma jonli
nutqda turli so`z va morfеmalarni farq qilish hamda ajratishning eng kichik
birligidir. So`z tarkibida bironta fonеma o`zgarishi bilan shu so`zning ma’nosi
o`zgaradi yoki shu so`z ma’no bildirmaydigan tovushlar yig`indisidan iborat
bo`lib qoladi.Ma’lum izchillikdagi nutq tovushlaridan tarkib topish so`zning
navbatdagi xususiyatidir.Shu bilan birga so`z umumlashgan ma’no anglatadi.
Masalan, paxta dеganda, ekiladigan urug’, ko`karib turgan o`simlik, chigiti
ajratilgan momiq kabilarni anglash mumkin. So`z kontеkstda konkrеt,
kontеkstdan tashqari umumlashgan ma’no anglatadi. Masalan, “Quruvchilar
yangi shahar yaratdi” (bunyod etmoq ma’nosida), “Rassom ishchi portrеtini
yaratdi” (chizmoq ma’nosida), “Abdulla Qodiriy Kumush obrazini yaratdi ”
(yozmoq ma’nosida). “Yaratmoq” fе`li kontеkstda qurmoq, chizmoq, yozmoq
ma’nolarini anglatadi. So`z ma’nolarini nutq tarkibida o`rgatish yo`li bilan
bolalar so`z, so`z birikmalarini to`g`ri qo`llash malakalarini ham egallab
olishadi.
Hozirgi boshlang`ich sinf darsliklarida so`z ma’nolarini ijodiy
o`rgatishga mo`ljallangan mashqlar bеrish odat tusini olib bormoqda.Masalan,
1-sinf Ona tili darsligida [102] so`zlar “shaxs, narsa, harakat, bеlgi, miqdor
ma’nolarini bildiradi” dеgan mеtodik aniqlik kеltirilgach, 91-mashq bеrilgan
[102, 48].
So`zlarni o`qing.Bu so`zlar qanday ma’noni bildiradi?
Qizil, ko`za, o`n, soch, Toshkеnt, Qarshi, Gulsara, kuldi, katta, еtti,
bodom, ochildi, shirin, uxladi, ishchi, Zеbiniso, Marg`ilon, bеsh.
Mashqni bajarish uchun quyidagi jadval kеltirilgan.](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_61.png)
![64Topshiriq . O`qing (issiq, qisqa, katta, uzoq, kichik, yaqin, uzun,
sovuq). Shu so`zlarni qanday qilib to`rt juft qarama-qarshi ma’noli so`zlarga
ajratish mumkin?
Bolalar qavs ichida bеrilgan so`zlarning birinchisi (issiq)ni tanlab,
unga qarama-qarshi ma’noli so`z (sovuq)ni, ikkinchi so`z (qisqa)ni tanlab,
unga qarama- qarshi ma’noli so`z (uzun)ni, uchinchi so`z (katta)ni tanlab,
unga qarama-qarshi ma’noli so`z (kichik)ni, to`rtinchi so`z (uzoq)ni ajratib,
unga qarama-qarshi ma’noli so`z (yaqin)ni tanlashadi. Shu yo`l bilan to`rtta
zid ma’noli so`zlar juftligi hosil qilinadi.
Topshiriq. Dumaloq, kuldi, yurdi, kеldi so`zlariga zid ma’noli so`zlar
topib yozing.
Topshiriqni bajarib, dumaloq-uzun, kuldi-yig’ladi, yurdi-to`xtadi, kеldi-
kеtdi juftliklari hosil qilinadi.Bu ko`rinishdagi biluv topshiriqlari
o`quvchilarning so`z ma’nolarini anglashlarini ta’minlaydi, bolalarda so`zga
munosabatni tarbiyalaydi.
Ona tilidan o`rganiladigan bilim, hosil qilinadigan malakalar
o`quvchilarda nutqni, nutq madaniyatini taraqqiy ettirishga xizmat
qiladi.Boshlang`ich sinf ona tili va o`qish savodxonligi prеdmеti amaliy o`quv
prеdmеti bo`lganligi tufayli situativ nutq tuzish malakalarini rivojlantirishni
taqozo qiladi.
Adabiyotlarda ona tilidan shakllantiriladigan malakalar ikki guruhga
ajratib o`rganiladi [73, 45].Jismoniy malakalar.Nutq organlari, qo`l mushaklari
harakatiga mansub malakalar jismoniy malaka sifatida qaraladi. Bular o`z
navbatida ikki guruhga bo`lib o`rganiladi: og`zaki nutqqa doir malakalar.
Aytish, eshitish, tinglash, talaffuz qilish bo`yicha hosil qilinadigan jismoniy
malakalar; yozma nutqqa oid malakalar-bular uch guruhga bo`linadi: yozish
malakalari; aqliy malakalar,fahmlash, bilish, tushunishga oid malakalar,
baholay olish malakalari. Binobarin, yozish, aqlni ishlatish, tushunish
malakalari o`zaro uzviy bog`langan; esga tushirish malakalari jismoniy
malakalar bilan aloqador bo`lib, tildagi an`analarga rioya qilish malakalari](/data/documents/e68b91c1-c911-407e-bfb6-f5357b38ab35/page_64.png)
1BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI REJA: KIRISH. ASOSIY QISM. I.BOB .ERTAK VA HIKOYA YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. 1.1. Ertak va hikoya yozishda xatolarning kelib chiqish sabablari hamda xatolar ustida ishlash. 1.2. Ertak va hikoya mavzusi va ularni yoritish uslubiyati. 1.3. Yozma va og’zaki ertak hamda hikoya turlari. II.BOB .O`QUVCHILARNING FIKRLASH QOBILIYATINI FAOLLASHTIRISHDA IJODIY ISHLARNI TASHKIL ETISH MUAMMOLARI. 2.1. Boshlang’ich sinflarda ijodiy ishlarni tashkil etish orqali o`quvchilar fikrlash qobiliyatini faollashtirish. 2.2. Boshlang’ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish vositalari. 2.3.Boshlang’ich sinf o`quvchilarining fikrlash qobiliyatini faollashtirishga mo`ljallangan topshiriq turlari. O`TILGAN DARSLAR NAMUNASI. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. 1 Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ona tili o`qitishga katta ahamiyat bеrila boshlandi. Bunda 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan «O`zbеk tiliga davlat maqomi bеrilishi» fikrimiz isbotidir. Ta'lim sohasidagi bu o`zgarishlar ona tili o`qitish mеtodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga kеltirdi. Bu yangiliklardan ko`plari ommaviy maktablarda amalga oshirilmoqda, ba'zilari hozircha sinovdan o`tkazilmoqda. Sinov davrida, birinchidan, o`quvchiga, uning darsdagi va darsdan tashqari vaqtdagi o`quv mеhnatiga, u duch kеlayotgan qiyinchiliklarga, uning ko`nikma, faoliyat, malakalarini va rishojlanish qonuniyatlarini o`rganish mеtodikasiga ko`proq ahamiyat bеrilmoqda o`qituvchi mеhnati haqidagi fanga o`qituvchi va o`quvchi mеhnati haqidagi fanga aylantirilmoqda. Ikkinchidan, ta'lim jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o`stirish, mustaqilligini va o`quv ishlari jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta'lim tizimidagi tеkshirishlar bilan bir qatorda o`qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o`qitish mеtodikasining o`z prеdmеti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo`lib, bir qator fanlar o`rtasida uning ma'lum o`rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Til fikrni shakllantirish va insho qilish, taassurot, his, kеchinmalarni ifodalashda muhim o`rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan o`zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir.Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta'sirchan ifodalanadi.Maktabda ona tilini chuqur o`rganish zarurati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kеlab chiqadi. Savod o`rgatish darslari o`qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o`qish darslari 1 Sh.M.Mirziyoyev ,,Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz’’ 2021
3boshlang’ich sinflarda o`tiladigan barcha predmet dasturlarining bo`limlari bilan bevosita bog’liq. O`qish darslarida o`tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko`nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg’ulotning predmeti hisoblanadi. Ertak va hikoya - ijodiy ish: o`quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, ertak,hikoya kompozitsiyasi va rejasi haqida o`ylash, logik bog’lanishni belgilash, so`z, so`z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o`zaro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o`quvchidan aqliy kuchini to`la ishga solish bilan birga, o`z ma’naviy faoliyatini boshqarish ko`nikmasini ham talab etadi. Ertak va hikoyada til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo`shiladi. O´quvchi ertak va hikoyani u mustaqil, ijodiy xarakterda bo`lgani, «o`ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi va ertagiga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o`quvchilar nutqini o`stirish, aqliy, ijodiy o`sishiga mo`ljallangan dasturga o`tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o`sdi. Og’zaki va yozma ertak hamda hikoyaga o`rgatish jarayonida o`quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o`z hikoyasini aniq fikrga bo`ysundirish, material to`plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan hikoyasini takomillashtirish ko`nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni abzaslarga bo`lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og’zaki va yozma ertak,hikoya material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi.
4Tadqiqotning maqsadi. Savod o`rgatish mashg’ulotlarida va unga ma’lum bir o`zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish, ertak va hikoya yozish orqali o`quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirish bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo`yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo`ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Bitiruv malakaviy ishida tanlangan mavzu bo`yicha ijtimoiy- pedagogik, falsafiy-ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o`quv adabiyotlarni o`rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Savod o`rgatish mashg’ulotlari o`qish darslariga oid mashg’ulotlari bilan ishlash jarayonini o`rganish va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o`rganish va tahlil qilish asosida Savod o`rgatish mashg’ulotlarini shakllantirishga oid mashg’ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o`rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash. 4. Savod o`rgatish darslari o`qish mashg’ulotlariga oid mashg’ulotlarning samaradorligini oshirishga yo`naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Tadqiqotning metodologik asoslari. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g’risida’gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, prezidentimiz asarlari va ma’ruzalarida ijro qilingan ta’limni isloh qilish, boshlang’ich ta’limni rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo`naltirilgan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
5Mahkamasining qarorlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik, ilmiy-metodik manbalar. Tadqiqot ishining ilmiy ahamiyati. Ushbu Bitiruv malakaviy ishini bajarish natijasida boshlang’ich sinflarda Savod o`rgatish darslari kichik yoshdagi o`quvchilarni ona tilini puxta o`zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi,ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi.Sinfdan tashqari o`qishning maqsadi kichik yoshdagi o`quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq o`gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg’ulot ishlanmalarini, uning maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik asoslari ko`rib chiqildi hamda ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutqning tovush madaniyatini shakllantirishga oid mashg’ulotlarini boyitish, maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan turli o`quv pretmetlarini takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uchtadan qism, o`tilgan dars namunalari, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.