o`quvchilarni tarbilashda inshoning ahamiyati
![MUNDARIJA
KIRISH.
1.BOB.Insho yozish malakasi va uni shakllantirish usullari.
1.1.Insho turlari va uni tashkil etish.
1.2.Inshoni tashkil etish bosqichlari
2.BOB.Boshlang`ich sinf “O`qish kitob” darsligida berilgan tabiat
mavzusidagi matnlar asosida insho tashkil etish.
2.1. Tabiat mavzusidagi insholarni tashkil etish
2.2.O`quvchilarni tarbiyalashda inshoning ahamiyati.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Insho - ijodiy ish: o`quvchidan faollik, qiziqish, fikr
bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho
kompozitsiyasi va rejasi haqida o`ylash, logik bog`lanishni belgilash, so`z, so`z
birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o`zaro bog`lash, imloni tekshirish kabi
barcha murakkab ishlar o`quvchidan aqliy kuchini to`la ishga solish bilan birga,
o`z ma`naviy faoliyatini boshqarish ko`nikmasini ham talab etadi.
Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo`shiladi. O´quvchi inshoni, u
mustaqil, ijodiy xarakterda bo`lgani, «o`ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi.
Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi
- inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o`quvchilar nutqini o`stirish,
aqliy, ijodiy o`sishiga mo`ljallangan dasturga o`tishi munosabati bilan uning
ahamiyati yanada o`sdi. Bugungi kunda tabiat mavzusi global muammolardan biri
hisoblanadi. Shuning uchun ham o`quvchilarni kichik maktab yoshidanoq tabiatni
asrash, uning boyliklaridan oqilona foydalanish, tabiat ne`matlarini ko`paytirish
vaboshqa ijobiy munosabatlar doirasida tarbiyalashda bu mavzudagi inshoning
o`rni kattadir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Boshlang`ich sinflarda tabiat mavzusi
bilan bog`liq o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay
usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari boshlang’ich sinflarda
o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq. O’qish
darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar
qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash,
fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko’nikmalarini shakllantirish
dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash
ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi.
Og`zaki va yozma inshoga o`rgatish jarayonida o`quvchilarda mavzuni
tushunish va yoritish, o`z inshoini aniq fikrga bo`ysundirish, material to`plash, uni
tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va
nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini
2](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_2.png)
![takomillashtirish ko`nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar
ham amalga oshiriladi, ya`ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni
abzaslarga bo`lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham
amal qilinadi.
Og`zaki va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash
usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi.
Ishning maqsadi va vazifasi . Savod o`rgatish mashg`ulotlarida va unga
ma`lum bir o`zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan
foydalanishning samarali usullarini shakllantirish, insho yozish orqali
o`quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirishbitiruv malakaviy ishi mavzusi
bo`yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi.
Yuqorida oldimizga qo`ygan maqasadimizdan kelib chiqib:
Kurs ishida tanlangan mavzu bo`yicha ijtimoiy pedagogik, falsafiy-ma`rifiy,
ilmiy-metodik hamda o`quv adabiyotlarni o`rganib chiqish va umumlashtirish.
O`qish darsligidagi tabiat mavzusiga oid matnlar bilan ishlash jarayonini
o`rganish va tahlil qilish.
Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o`rganish va tahlil qilish asosida
savod o`rgatish mashg`ulotlarini shakllantirishga oid mashg`ulot mazmuni,
maqsadi va qurilishini o`rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb nuammo
ekanligini aniqlash. Boshlang`ich sinflarda tabiat mavzusi bilan bog`liq
o`qish mashg`ulotlariga oid mashqlarning samaradorligini oshirishga
yo`naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini
yaratish.Tabiat mavzusiga bag`ishlangan insholarni tashkil qilish orqali
o`quvchilarda ona tabiatga bo`lgan ijobiy munosabatini shakllantirish.
Ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ushbu kurs ishini bajarish natijasida
boshlang’ich sinflarda tabiat mavzusi bilan bog`liq kichik yoshdagi o’quvchilarni
ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida
ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi. Tabiat
mavzusiga bag’ishlangan janrlarning xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,
ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg‘ulot ishlanmalarini, uning
3](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_3.png)
![maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning
didaktik asoslari ko‘rib chiqildi hamda ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitish
nazarda tutildi. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan
tavsiyalardan nutq madaniyatini shakllantirishga oid mashg`ulotlarini boyitish,
kichik maktab yoshidagi o`quvchilarida olib boriladigan turli o`quv predmetlarini
takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng
foydalaniladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, har bir
bobda ikta dan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
4](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_4.png)
![1 BOB
INSHO YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH
USULLARI.
1.1.Insho turlari va uni tashkil etish.
Avvalombor, boshlang`ich sinf o`quvchilarining ona tilidan egallagan bilim
saviyasi ko`pdan biri hammamizni tashvishga solayotgan hech kimga sir emas.
Samaradorlik avvalo o`quvchilarga “Nimani o`qitish” masalasi bilan chambarchas
bog`liq. Ona tili ta`limidan o`quvchilar egallashi lozim bo`lgan zaruriy bilimlar
hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko`nikmalar tizimi to`g`ri
belgilansagina “Qanday o`qitish kerak” degan savolga javob topish mumkin. Yosh
avlodni tarbiyalashda o`z ona tilida aniq, tushunarli, ta`sirchan, chiroyli so`zlarga
o`rgatish masalasi asosiy o`rinda turadi. Insho arabcha so`z bo`lib, “yaratish”,
“bunyod qilish”, “qurish” ma`nosini anglatadi. Inshoda muallifning so`z qo`llash
mahorati, fikriy tafakkuri, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo`ladi. Insho
mazmun va mohiyatiga ko`ra uch guruhga bo`linadi:
Adabiy mavzudagi insholar;
Adabiy-ijodiy mavzudagi insholar;
Erkin mavzudagi insholar.
Insho 1-sinfda kichik og`zaki axborot va extirosli hikoyadan boshlanib, o`z
fikrini ifodalashga, o`quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan,
ta`limtarbiyaiy ahamiyatga ega bo`lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi. Insho
shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo`lib, his-hayajon uyg`otadi, aqliy
mustaqillikka, fikrlashga, ko`rgan-kechirganlari va o`zlashtirganlarini baholashga,
kuzatuvchanlikka, voqea-hodisalar o`rtasidagi sabab-natija bog`lanishni topishga,
ularni qiyoslashga, xulosa chiqarishga o`rgatadi. Insho fikrni tartibga soladi. Tabiat
hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko`proq davom etadi, rasmlar esa insho
yozishdan oldin ko`riladi. Insho yozish yoki og`zaki hikoya qilish darsni ilgari
bajarilgan ishlarning yakunidir. Insho darsning umumlshtiruvchilik roli
bog`lanishli nutq sohasidagi ko`nikmalarni egallash me`yoriga qarab ortib boradi.
Insho yozish uchun 2-sinfda, odatda, bir dars zarur bo`lib qolsa, ikkinchi darsdan
5](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_5.png)
![15-20 daqiqa 3-4 sinflarda bir yoki bir yarim dars ayrim vaqtlarda 2- darsgacha
ajratiladi.
O`quvchilarning bog`lanishli nutqini o`stirish bugungi kungacha umumta`lim
maktablri oldida turgan asosiy vazifalarda hisoblanadi. Boshlang`ich sinflarda
yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik yoshdagi o`quvchilarning
hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. Rasm asosida va tabiatni kuzatish asosida
yoziladigan insho maktablarda tez-tez o`tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy
ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm, ekskursiyagaa olib chiqish
bolalar sezgisiga ta`sir etadi. Hayotning bola tajribasida hali uchramagan
tomonlarini ochadi. Rasm o`quvchilarga tanish bo`lgan hodisalarni chuqur
anglashga ham yordam beradi.
Tabiatni kuzatish asosida yoziladigan insho o`quvchilar tasavvurini, hayolot
dunyosini boyitadi. O`quvchilar tabiatda qanday o`zgarishlar sodir bo`lishini va
nimalarning guvohi bo`lganini o`zlaricha bayon qiladilar.
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlandigan mavzuga, shuningdek, insho
ustida o`quvchilar qanchalik mustaqil ihlashi v a qiziqishiga, inshoning g`oyasiga
ham bog`liq.
Insho bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil
fikrlashga o`rgatadi, tilga va abadiy ijodga qiziqishlarini oshiradi. Bolalar eng
qiziqarli va o`zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoyalar qiladilar va yozadilar,
ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o`stiradi, ommaviy faollikni oshiradi.
Tabiatda biz turli xil o`zgarishlarni kuzatamiz. Fasllar haqida she`rlarni ham
bilgan o`quvchilar keltirib o`tishadi:
Kuz: Shukur Sa`dulla
G`ir-g`ir shamol yeladi,
Buni hamma biladi.
O`giradi yelga yuz,
Marhamat, kel, oltin kuz!
Maktab borar o`g`il-qiz,
Qo`lda kitob hamda gul
6](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_6.png)
![Oltin oqar daladan,
Tong yorishgan palladan.
Quyosh tushar taftidan,
Qo`rqib qishning aftidan
Sarg`ayadi ko`katlar,
Barg to`kadi daraxtlar
Hosil yig`ib olinar
Qishga zamin solinar.
Mana masalan, “Men nimalarni bilaman” mavzusidagi tanlovga bolalar juda
qiziqadilar. Tanlov bolalarning mehnat ko`nikmalarini aniqlabgina qolmay, ularni
uyda, polizda, bog`da ishlashga rag`batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda
keltiruvchi mehnatga hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o`quvchilari
otaonalariga sabzavotlar ekish, hosilni yig`ish, o`tin tayyorlash kabi ishlarda
qanday yordamlashganliklari haqida yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor-aniq
chegaralash mumkin bo`lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. Misol uchun “Kuz”
mavzusi o`quvchilar uchun juda keng mavzu bo`lib, bunda o`quvchi umuman
kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin., lekin mavzuning aniq
chegarasini bilmaydi.
Ekskursiya asosidagi insho uchun material yig`ish uni yozishdan ancha ilgari
boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko`proq davom etadi;
rasmlar esa insho yozishdan oldin ko`riladi.
Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o`qib berish va tahlil qilish
bolalarni tarbiyalaydi. Ba`zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar she`rlari
to`plami tuziladi, yaxshi yoziladigan hikoya uchun tanlov e`lon qilinadi. Ilyos
Muslimning “Quvnoq o`tsin ta`tilingiz!” she`rini ifodali o`qib berib, ularga zanjir
metodidan o`qib borishlarni davom ettiraman. yozda qanday mevalar pishishi,
qanday ishlar amalga oshirilishi haqida ular bilan suhbat darsini olib boraman.
Mana shu she`r mazmuniga mos hamma oq varaqqa rasm chizib kelishlarini
aytaman. Ular bilan dars davomida tabiatning o`zgaruvchan manzarasini
kuzatishlaringiz asosida so`zlab berishlarini aytaman.
7](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_7.png)
![Tabiat ham inson misoli
Ardoqlashni istaydi dildan
E`tiborsiz befarqliklarni
So`zlay olmas, aytolmas dildan.
Inshoni yozishga o`rgatishda avvalo o`quvchilarga ular bilan birgalikda
“Sinkven” metodidan foydalanaman. Bu metodda 6 ta o`quvchini doskaga chiqarib
oltoviga 6 ta tabiat mavzusida 6 ta so`z beraman. ular bu so`zlardan foydalanib
mazmunli matn tuza olishlari kerak. Bu metod o`quvchilarni fikrlashga o`rgatadi.
Shu orqali o`quvchilarni insho yozishga tayyorlayman. Bundan tashqari ularga
“Yoz o`tmoqda soz” mavzusida insho yozdiraman. Shunda ularga yozgi ta`tilda
nimalar bilan shug`ullanganini insho qilib yozishlarini aytaman. 3-sinf o`qish
kitobida Abdulla Avloniyning “Yoz” nomli she`rini ham tushuntirib berib, yodlab
kelishlarini aytaman.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlang`ich ta`limning hozirgi kundagi
muhim vazifalaridan biri kichik yoshdagi o`quvchilarni vatanparvarlik,
xalqparvarlik ruhida tarbiyalashdir. Negaki bugungi jajji bolajonlar mustaqil
O`zbekistonimizning kelajagidir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganidek,
“Vatanparvarlik, fuqarolar yakdilligini yosh va mustaqil O`zbekiston davlatining
barpo etilayotgan negizi” hisoblanadi.
Biz bo`lajak pedagoglar ana shu nuqtai nazar orqali o`quvchilarga ta`lim va
tarbiya berishimiz lozim. Maktab ostonasiga qadam qo`ygan yosh bolaning
yozilmagan oppoq daftarga o`xshaydi.
1.2.Inshoni tashkil etish bosqichlari
Insho yozishning hech qiyin tomoni yo`q, asosiysi – o`quvchida o`ziga yaqin
va qiziqarli mavzuni tanlay bilish qobiliyatining rivojlangan darajada bo`lishi
sanaladi. Insho mavzulari maktab dasturidagi adabiy asarlar yoki umuminsoniy
qadriyatlar haqida bo`lishi buzilmas qoidaga aylangan. Har kim o`ziga yoqqan
mavzuni tanlashi mumkin. Insho yozma tafakkur va bilimlarga, shaxsiy tahlil,
tajriba va hissiyotlarga asoslangan shaxsiy fikrni yozma tarzda ifodalashni nazarda
tutadi.
8](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_8.png)
![Agar mavzu o`quvchiga yaxshi tanish bo`lsa, u bu haqda istagancha uzoq
gapirishi mumkin. Mana shu davomli nutq va suhbatlarni qog`ozga tushirish kerak.
Havoning global tarzda isib ketishi haqida nima deb o`ylaysiz? Kumushni
Abdulla Qodiriyning sevimli qahramoni deb hisoblaysizmi? Yozgi ta`tilni qanday
o`tkazdingiz?
Yoshlar yelkalarida bo`m-bo`sh tuvakni emas, balki fikrlar va qarashlar
qaynagan boshlarni ko`tarib yuribdilar. Bu fikrlar darsliklarda bayon qilingan yoki
o`qituvchi tomonidan xattaxta yonida aytib turilgan fikrlarga mos kelmasligi
mumkin, biroq ular mavjudlik huquqiga ega.
Insho reja talab qilmasa ham, har bir o`quvchining ongida uning bayoni
ma`lum darajada o`z aksini topadi. O`quvchidan inshoni yozishga kirisharkan,
mavzu doirasidan chetga chiqmagan holda reja tuzib olishi kerak, olaylik, dastlab
personajning xarakteri va biografiyasi haqida qisqacha ma`lumot berish, so`ng
epizodik bayonlar bilan uning xulqiga baho berilishi kerak. Keyin asar muallifining
kundaliklar va xatlarida bayon qilingan fikrlarini keltirish joiz. Xulosada esa
to`qima obraz va zamonaviylik o`rtasidagi mutanosiblikni ko`rsatish maqsadga
muvofiqdir.
Inshoda uning mavzusiga mos keladigan iqtiboslar va hikmatli so`zlardan
ham foydalanish mumkin.
Matnga mavzuga mos tushadigan epigraf alohida ko`rk bag`ishlaydi, unga
tanlangan iqtibos qisqa bo`lishi va muallifga emas, balki insho matniga
yo`naltirilgan bo`lishi lozim. Keng tarqalgan, ko`p takrorlanadigan “qanotli
so`zlar”dan qochish lozim. Iboralardan epigraf sifatida foydalanib bo`lmaydi.
Inshoni qanday qilib to`g`ri yozish haqida aniq bir qoida yo`q. Insho
hajmining minimum va maksimum darajasi berilishi mumkin yoki qancha so`zdan
iborat bo`lishi belgilanishi mumkin, qolgani barchasi ijodiy fikrlash uchun
qoldiriladi. Biroq zamonaviy, ma`lumotli, tilni yaxshi biladigan o`quvchining
inshosida nimalar bo`lishi shart emasligi haqida gapirish mumkin, xolos.
Shunday qilib, yaxshi inshoda quyidagilarga yo`l qo`ymasligi kerak:g`aliz
leksik konstruksiyalar, sodda yig`iq gaplar (mazmunni intonatsion ta`kidlash uchun
9](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_9.png)
![qo`llanilgan yig`iq gaplar bundan mustasno);kamida ikkita xatboshida so`zlar va
so`z birikmalarini asossiz takrorlash o`zbek tilida ma`nodosh so`zlar ko`pchilikni
tashkil qiladi; juda ham murakkab sodda yoyiq (hatto butun bir xatboshini
egallagan, butun bir tinish belgilar jamlanmasini to`plagan) gaplar tuzish; etita
gapdan iborat bo`lgan katta xatboshilardan foydalanish; bayon qilingan fikrni yana
qayta yozish; fikrni mantiqsiz dalillash; hajvdan ortiqcha foydalanish; oddiy
so`zlashuv uslubi va slengdan foydalanish; “hujjatlartili”ga xos qoli so`zlardan;
inson, narsa-buyum yoki hodisaga nisbatan “berilgan” so`zini qo`llash; me`yordan
ortiq badiiylikka berilish, sifatlash va ko`chimlardan ortiqcha foydalanish; imloviy,
ishoraviy va uslubiy xatolarga yo`l qo`yish
Hammasidan oldin mavzuni ochib beradigan tayanch tushunchalarning
mavjudligi yoki yo`qligidan qat`i nazar, insho matnini hayotiy dalillar bilan
mustahkamlash uchun asosiy g`oyani shakllantirib olish lozim. Shuning qoralama
nusxada inshoning namunaviy rejasini tuzib olish kerak. Ana o`shanda ishni
bajarish jarayonida o`quvchi mavzuni yoritishda “chekkaga o`tib ketmaydi”.
Eslatib o`tmoqchimizki, to`g`ri yozilgan insho uch qismga bo`linadi. Quyida
ana shu uch qismning o`ziga xosliklari keltirilgan:
Kirish: tezis, asosiy g`oya
O`quvchi muhokama-insho yozishga kirishganida, uning birinchi
satrlaridanoq kishi diqqatini tortish maqsadida muammoning mohiyatini bayon
qilishi juda muhim. Qoidaga muvofiq, mavzuning yoritilishida o`quvchi o`z
nuqtayi nazarini aniqlab olishi uchun 3-4 gap yetarli sanaladi.
Asosiy qism: dalillar va isbotlar
Asosiy qism insho hajmining 2/3 qismidan iborat bo`lishi kerak. Bu bo`limda
insho mavzusida ilgari surilgan fikrni kamida uchta har xil isbotlar
(barchaga ma`lum tarixiy voqealar, statistika ma`lumotlari, mavzuga doir
vaziyatlar tasvirlangan badiiy asarlar) bilan dalillashi, mavzuning mohiyatini ochib
berish kerak. Shuni yodda tutish lozimki, shaxsiy tajriba faqatgina asosiy dalillarga
qo`shimcha bo`la oladi. O`quvchiga o`z mulohazalarining nechog`li to`g`riligini
aniqlab, tushunib olishi uchun o`z tezisini ichida, ovoz chiqarmay aytib berish va
10](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_10.png)
![“Nima uchun?” degan savolga javob berish topshiriladi.
Bunda dalillarni to`g`ri joylashtirish uchun zinapoya tamoyilidan foydanish
tavsiya qilinadi: butunlay ishonchli→yetarlicha ishonchli→ eng ishonchli
Inshoning xulosa qismida natijalar, albatta, keltirilishi zarur: o`quvchi bunda
olg`a surilgan muammoni hal qilish bo`yicha o`z fikrlarini keltirishi,
maslahatlashishi va hatto yangi qoidalarni keltirishi mumkin. Xulosa qismining
hajmi, taxminan, kirish qismi hajmi bilan bir xil bo`lishi kerak.
Muhokama-insho yozish sirlari
Maktab insholari – tasviriy insho, rivoya-insho, muhokama-insholar orasida
eng murakkabi muhokama-insho sanaladi. Birinchidan, muhokama-insho
o`quvchidan nafaqat o`z fikrlarini chiroyli tarzda savodxonlik bilan ifodalash, balki
mavzu bo`yicha o`z shaxsiy fikriga ega bo`lishni, uni badiiy ifodalab, homiya
qilish qobiliyatini ham talab qiladi. Ikkinchidan, o`quvchi o`rganilayotgan
muammo bayon qilinayotgan daliliy materialni chuqur bilishi lozim bo`ladi. Shu
sababli, muhokama-insho va uni yozish bu boradagi dolzarb masalalardan biri
sanaladi.
Muhokama-insho haqidagi fikrlarimizni quyidagicha rejalashtirsak bo`ladi:
*muhokama-inshoning qurilishi;
*kirish qismini yozish;
*fikrlarni dalillash;
*xulosa qismini yozish;
*muhokama-inshoni “bezash”;
Muhokama-inshoning qurilishi
Muhokama-inshoning qurilishi quyidagicha bo`ladi:
Isbot talab qiladigan tezis-holatdan iborat kirish.
Dalillash: tezisda ifodalangan muammoning 2-3tadan kam bo`lmagan isboti.
Tezisda ko`rsatilgan fikrning qat`iy isboti ifodalangan xulosa.
Insho hajmi quyidagicha bo`lishi lozim:
Kirish+xulosa=insho hajmining 1/3 qismi– ya`ni agar insho uch sahifadan
iborat bo`lsa, kirish va xulosa qismi bir betdan oshmasligi lozim.
11](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_11.png)
![Muhokama-inshoning har bir qismini qizil chiziqdan boshlash lozim.
Kirish qanday yoziladi?
Muhokama-inshoning kirish qismi o`quvchini muammoning qo`yilishi bilan
tanishtirishi, ya`ni qoidaga muvofiq, savol yoki sitata bilan ifodalanishi lozim.
Masalan:
“O`tkan kunlar” romanida Otabek-Kumush fojeasining aybdori kim?
“Zamonaviy manqurtlar” – ular kimlar?
Navoiyning “Hayratul-abror” dostonida so`z qudratini tasvirlash masalalari.
Bu mavzular o`quvchini mumtoz adabiy asarlar haqida o`ylashga undaydi,
shuning uchun inshoning kirish qismida aynan nimani tasvirlash, nima haqida fikr
yuritish lozimligini ko`rsatadi.
Insho bayonida yoritilishi zarur bo`lgan asosiy tezis shakllantiriladi.
“Zamonaviy manqurtlar” – ular kimlar?” mavzusining kirish qismi uchun
namuna:
“Ch.Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romani, garchi yaratilganiga ancha
yillar bo`lgan bo`lsa-da, ayni damda ham o`zining dolzarbligini yo`qotmagan.
Buning sababi nimada? Jo`lomonova Nayman ona qanday kishilarning timsoli?
Inson o`zligi va ajdodlar xotirasi o`rtasidagi uzilmas halqa nimalardan iborat? Ayni
damda, ya`ni globallashuv davrida inson o`zligi nimalarga tayanadi? O`ta
“zamonaviylashgan” odam xarakterida “o`zlik”dan uzoqlashish bilan
manqurtlikning munosabati qanday?
Birinchi navbatda, o`quvchini asar berilgan “Manqurt afsonasi” rivoyatining
bosh qahramoni Nayman ona shaxsiyati qiziqtiradi. Nayman ona – kuchli shaxs.
Jo`ng janglar qo`liga asir tushib, xotirasidan ayrilgan o`g`lini qutqarish uchun
yol g`iz o`zi yo`lga otlanadi. O`g`liga xotirasini qaytarish maqsadida ungaʻ
bolalagida aytgan qo`shiqlarini aytib beradi. Biroq, xotirasidan, o`zligidan
batamom ayrilgan, allaqachon manqurtga aylangan o`g`il oxir-oqibat, jo`ng jang
xo`jayinining undovi bilan o`z onasini kamondan o`qotib o`ldiradi. Manqurtda ona,
ona-Vatan va ularni anglash kabi tuyg`ular butunlay so`ngan bo`ladi. Shu sababli u
hatto o`z tuqqan onasiga ham o`q uzish va uni o`ldirish darajasiga boradi.
12](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_12.png)
![Insho yozishning hech qiyin tomoni yo`q, asosiysi – o`quvchida o`ziga yaqin
va qiziqarli mavzuni tanlay bilish qobiliyatining rivojlangan darajada bo`lishi
sanaladi. Insho mavzulari maktab dasturidagi adabiy asarlar yoki umuminsoniy
qadriyatlar haqida bo`lishi buzilmas qoidaga aylangan. Har kim o`ziga yoqqan
mavzuni tanlashi mumkin. Insho yozma tafakkur va bilimlarga, shaxsiy tahlil,
tajriba va hissiyotlarga asoslangan shaxsiy fikrni yozma tarzda ifodalashni nazarda
tutadi.
13](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_13.png)
![2 BOB
Boshlang`ich sinf “O`qish kitobi” darsligida berilgan tabiat mavzusidagi
matnlar asosida insho tashkil etish.
2.1. Tabiat mavzusidagi insholarni tashkil etish
Boshlang`ich sinflarda yoziladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik
yoshdagi o`quvchilarning shaxsiy hayoti tajribasiga asoslanib yoziladigan insho.
Mening mavzuyim “Tabiat to`g`risidagi insholarni tashkil etish”. Bu mavzuni
boshlang`ich sinf o`quvchilarga qanday tushuntiraman, ya`ni qanday mavzuni
yoritib beraman. Avval inshoning o`zi nima va uning turlari haqida gapiraman.
Aziz, bolajonlar, insho deb biz va siz ko`rgan-kechirgan va eshitgan
voqealarni yoki biron bir mavzuni olib shu mavzu asosda o`z fikrimizni chiroyli,
bexato qilib daftarimizga yoritib yozishimizga aytiladi. Misol uchun men biror bir
mavzu aytaman shu mavzuni birgalikda muhokama qilamiz va shu mavzuga oid
qisqa-qiqa gaplar tuzamiz. Bu fikrlarni birlashtirib daftarimizga yozamiz. Mavzuni
yoritish uchun men sizlarga rejalar tuzib beraman, ya`ni bu sizlarga yo`nalish
bo`ladi. Agar 3-4 sinf o`quvchilari bo`lsa o`zlari mustaqil reja tuza olishlariga
imkon beraman. Mening mavzuyim “Tabiat to`g`risidagi insholarni tashkil etish”
bo`lgani sababli “Chiroyli bahor”, “Tabiatdagi o`zgaruishlar” va shunga o`xshash
mavzular olib yuqoridagidek insho yozishga o`rgataman. Bunday inshoni og`zaki
va yozma tarzda olish mumkin. Bunday insho turiga o`quvchilar eshitganlarini,
o`zlari tasavvur etganlarini va koz oldiga keltirgan voqealarni daftariga yoritib
kengaytirib yozadilar. Bunday mavzudagi insholarni boshlang`ich sinf
o`quvchilariga o`rgatishda rasmlar va plakatlardan foydalanaman.
Biz bilamizki, maktabda rasm asosidagi insholar tez-tez o`tkaziladi, chunki
rasm bolalar nutqiy ijodiy tasavvurini boyitishga xizmat qiladi.
Rasm bolalar sezgisiga ta`sir etadi. Rasm o`quvchilarga tanish bo`lgan
hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. Rasm asosida insholarning uch
asosiy turi bor:
14](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_14.png)
![Rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho.
Inshoning bu turida mavzuga oid rasm doskaga o`rnatiladi va shu rasm asosda reja
tuzib insho yoziladi. Rasmda tasvirlanmagan narsa, voqea, hodisalarni har bir
o`quvchi o`zi qo`shib kengaytirib yozadi.Tuzilgan rejalar albatta shu rasmgada
tasvirlangan hodisalarga mos kelishi kerak.
Syujetli, o`quvchini o`ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida
yoziladigan hikoya tarzidagi insho. Bu turdagi insholar uchun men tabiat
manzaralari tasvirlangan rasmlarni o`quvchilarga ko`rsataman. Rasm asosida
o`quvchilarga bir qancha savolar beraman. Rasm asosida o`quvchilar o`zlari ham
bu manzarada ishtirok etishganday bo`lishlarini ta`minlayman. Hikoyalarida turli
xildagi obrazlarni yaratishadilar.
Rasmni tasvirlash (tasviriy). Bunday insho turida mavzuga oid biror rasm
ko`rsatiladi. O`quvchilar rasmni kuzatishadilar va rasmdan tashqariga chiqmagan
holda insho yozishga kirishadilar. O`quvchilar o`zlaridan hech qanday qo`shimcha
fikr qo`shib yozmaydilar. Rasm qanday bo`lsa, shundayligicha tariff berish
aytiladi.
Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan muhim talablardan biri
o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida
ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab
bajarishga odatlantirishdir.
Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri
baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga
qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam
foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va
amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi.
Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik astasekinlik
bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish jarayoni
sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama qilinadi.
Asta-sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Barcha yozuv
15](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_15.png)
![darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy ishlarni
bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin.
Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini
takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi.
Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda
mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni
takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib
boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar,
mustahkamlaydilar.
Ilg'or tajribali o'qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o'tilganlarni
mustahkamlash, yangi bilimlarni o'zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda
o'rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar.
Hozirgi zamon darsi shundan iboratki, o'quvchi, tinglovchi, o'qituvchi esa
ma'ruzachi bo'lib qolmasligi kerak. Balki o'qituvchi darsni kuzatib tartibga
soluvchi rejissorga aylanmog'i lozim. O'qituvchi darsni shunday tashkil etishi
kerakki, hamma o'quvchi shu mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o'z fikrini
ayta olsin, kamchiligi bo'lsa o'rtoqlari va o'qituvchi javobidan kelib chiqib to'g'rilay
olsin. Darsning xarakter xususiyatiga qarab dars interfaol usulda bo'lishiga
erishishi lozim. Hozirgi kunda darslarni integratsion usulda o’tish orqali samarali
natijaga erishish mumkinligi kuzatilib borilmoqda. Ma'lumki, boshlang'ich sinf ona
tili darsligining adabiy til meyorida amaliy o'zlashtirishlarga yordam berishdir.
Darslikning asosiy qismini xilma-xil mashqlar tashkil etadi.
Masalan, K.Qosimova, S.Fuzailov va A.Ne'matova muallifligidagi 2sinf ona
tili darsligi 1-sinfda o'tilganlarni takrorlashdan boshlanadi. Bunda gap va so'z
haqidagi bilimlar takrorlanib mustahkamlanadi va asta-sekin navbatdagi bilimlar
berib boriladi. 2014-yilda to'ldirilgan nashrning muqovasida ikkita o'quvchining
maktab tomon ketayotgan rasmi berilgan. Bu rasm o'quvchilarning shu darslikka
qiziqishini oshiradi. Mashqlarda uyga vazifa va o'ylab ko'rish uchun berilgan
mashqlarga alohida belgi qo'yilgani juda ma'qul. Ayniqsa kitobning sahifalari did
bilan jihozlangan. Berilgan rasmlar aniq, chiroyli qilib chizilgan. Qoidalar aniq,
16](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_16.png)
![tushunarli qilib chiziqlar ichida berilgan. Darslik ohirida lug'at berilgan bo'lib
jarangli va jarrangsiz undoshlar aniq ajratib ko'rsatilgan. Darslik foydalanishga
loyiq.
S.Fuzailov va M.Xudayberganovalar tomonidan 2014-yilda nashr etilgan 7-
nashri ham 3-sinf o'quvchilari uchun juda mos tayyorlangan. Muqovadagi
tanlangan rasmlar va bobomiz A.Navoiyning yodgorliklari va o'gitlari juda o'rinli
berilgan. Darslik sahifalari ham sifatli qog'oz va ranglar asosida yaratilgan.
Darslikning 3- sahifasida Mustaqillik maydoni rasmini berilishi o'quvchilarni o'z
vataniga, xalqiga, prezidentiga sadoqat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, darslik sahifalariga ishlangan rasmlar ham juda o'rinli, aniq qilib
berilgan. Qoidalar ham chiziqlar ichida alohida rang bilan berilgan. Bu ham
o'quvchilarni ona tilidan grammatik qoidalarni tez va puxta o'zlashtirib olishlarida
alohida ahamiyat kasb etadi.
2.2.O`quvchilarni tarbiyalashda inshoning ahamiyati.
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho
ustida o`quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g`oyasiga ham
bog`liq.
Insho bolalarni voqea-hodisalarni chuqur his etishga yordam beradi, izchil
fikrlashga o`rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o`stiradi. Bolalar eng
qiziqarli va o`zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar,
ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o`stiradi, ommaviy faollikni oshiradi.
Tanlangan mavzuning g`oyaviy yo`nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal
qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi,
bolalarning hayoti, maktab, tug`ilib o`sgan qishlog`i yoki shahri haqidagi, urush
qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar mehnat
kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi.
Insho jamiyat hayotini tushunishga o`rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning
yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga
muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga,
hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda bolalarga yordam beradi.
17](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_17.png)
![Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish
talab etiladi:
Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og`zaki va yozma inshoni
muntazam o`tkazib borish bilan o`quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash.
Mustaqil insho o`quvchilar faolligini o`stiradi.
Inshoni hayot bilan bog`lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik
yuritish, qilingan ishlar yuzasidan «hisobot» tarzidagi insho, xat, maqola, o`qilgan
kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta.
Insho uchun maktab va o`qituvchining tarbiyaviy vazifalariga mos bo`lgan
mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi, kishilarning maqtovga loyiq
ishlari haqidagi, axloqiy muammolar, Vatan haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni
o`qituvchi maktab sharoiti va o`z sinfi o`quvchilarining xususiyatlarini hisobga
olgan holda tanlaydi.
Insho ustida ishlashda ishning emotsionallik darajasini- ta`sirini oshirish.
Tabiatni obrazli, emotsional tasvirlash, qahramonlikni yoki foydali harakatni
qiziqarli, ta`sirchan qilib tasvirlash.
Vatan so`zida kishining bolalikda o`sib-ulg`aygan joyi tasviri ko`z oldiga
keladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi insho
yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab chiqarishdagi
muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg`or kishilar haqidagi, kasb va mutaxassislik
haqidagi, texnika haqidagi ma`lumotlardan foydalanadilar. Ishlab chiqarishga
ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog`liq holda kasb haqida suhbatlashishga
to`g`ri keladi va bu inshoda o`z aksini topadi. Mehnat haqidagi insho gazetaga
maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish haqidagi insho
mavzulariga «Bizning qishloq», «Karam uzish», «Bog`da», «Bizning jamoa
xo`jaligimiz», «Pochtada», «Do`konda», «Paxtakorlarga yordamimiz», «Bizning
hashar», «Maktab yer uchastkasida», «Daraxt o`tqazish» kabilar kiradi. «Men
nimalarni bilaman» mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar. Tanlov
bolalarning mehnat ko`nikmalarini aniqlabgina qolmay, ularni uyda, polizda,
bog`da ishlashga rag`batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga
18](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_18.png)
![hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o`quvchilari ota-onalariga sabzavotlar
ekish, hosilni yig`ish, o`tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari
haqida yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar
foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar.
Ular har qanday mehnat e`zozlanishini aytadilar.
Kelajak haqida «Kim bo`lishni xohlayman?» mavzusida tayyorgarliksiz
hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega.
Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o`qib berish va tahlil qilish
bolalarni tarbiyalaydi. Ba`zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar she`rlari
to`plami tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e`lon qilinadi.
Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti bo`lib, uning
mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar,
dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to`g`ri va to`liq bo`lishi o`qituvchi mavzuni
qanday shakllantirishi, o`quvchilar uni qanday tushunishlariga bog`liq.
Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og`zaki va
yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rol o`ynaydi.
O`quvchilar mavzuni yoritishga 1-sinfdan boshlab o`rganadilar. Ular
mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, qish havosi haqida, ona qishlog`i (shahri)
haqida, qo`rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir
mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor - aniq
chegaralash mumkin bo`lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. «Kuz» mavzusi
o`quvchilar uchun juda keng mavzu bo`lib, bunda o`quvchi umuman kuz haqida,
kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin, u yozadi - gaplarining aniq
chegarasini bilmaydi. O´quvchilarga kuzga oid «Paxta terimiga yordam», «Kuz
kunlarining birida», «Oktyabrda ob-havo», «Bog`da olma terdik», «Pomidor
terishga yordamlashdik», «Kech kuzda bog` manzarasi» kabi mavzularni tavsiya
qilish mumkin.
Og`zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib uni yoritishni talab
qilishdan tashqari, avval material to`plash va shu yig`ilgan materiallar asosida
mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni
19](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_19.png)
![kuzatish va material yig`ish tavsiya qilinadi: kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida
insho yozish bilan yakunlanadi. Bunda o`quvchilar mavzuni to`liq yoritadilar.
Reja tuzish. Reja har qanday og`zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy
pog`onasi, uning «loyihasi»dir. Kishi o`z nutqi haqida o`ylab, asosiy gaplarini
belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1 - sinfda reja
rolini o`qituvchi savollari, ya`ni so`roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2 - sinfda reja
jamoa o`qituvchi rahbarligida tuziladi; 3 - sinfda esa mustaqil tuziladi.
Boshlang`ich sinflarda 3 - 5 talik reja tavsiya qilinadi.
Bolalar avval o`qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta
hikoya qiladilar, keyin insho rejasini tuzadilar, so`ng bir mavzuga oid bir necha
rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, ya`ni rasmli reja tuzadilar, inshoga
sarlavha topadilar. Shundan so`ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan,
reja tuzishga qulay bo`lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho
rejasini tuzishga o`tiladi. Reja tuzishga o`rgatishda oldin nima haqida to`xtalish,
keyin uni qanday davom ettirish, undan so`ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani
qanday tugatish kerakligini o`quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi.
Reja avval so`roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida
tuziladi.
Reja ko`pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm
asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba`zan rejani ekskursiya,
kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq.
Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin
yoki ular yuzasidan material to`plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga
solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko ` rib chiqilib , unga
ayrim aniqliklar kiritiladi .Inshoni yozishga tayyorlash. Og`zaki yoki yozma
inshoning turi va vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko`riladi.
Inshoga tayyorgarlikni o`qituvchi boshqaradi, bunga o`quvchilarni ishtirok
ettiradi, ularning o`ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda,
birinchidan, o`quvchilarda nimanidir tasvirlashga, hikoya qilishga talab
uyg`otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, insho uchun yetarli bo`lgan zarur
20](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_20.png)
![material yig`ish; uchinchidan, mavzuga oid, uni yoritishga mos bo`lgan til
vositalarini tanlash tushuniladi.
.
21](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_21.png)
![XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, o`quvchilar ongida tabiatga bo`lgan
muhabbatni shakllantirish uchun avvalo ularni tabiatda bo`ladigan o`zgarishlar
haqida tushuncha hosil qilish lozim. O`quvchilarga tabiatda bo`ladigan
o`zgarishlarni, yomg`ir yog`ishini, chaqmoq chaqishi-yu, qor yog`ish hodisalarini
to`g`ri tushuntirishdan iborat bo`ladi.
O`quvchilarga atrof-muhit tozaligini asrash va uni ifloslantirmasliklarini
o`rgatish kerak. O`quvchilar og`zaki va yozma nutqida yo`l qo`ygan nutqiy
xatolarni o`z vaqtida to`g`rilab borish zarur. O`quvchi yo`l qo`ygan xatosining
to`g`ri variantini o`zlashtirsin, imkoni bo`lsa, xatoning kelib chiqish sababini
tushunsin. Xatoni to`g`rilashning eng foydali usuli yo`l qo`ygan xatosini
o`quvchining o`zi to`g`rilashi hisoblanadi. O`quvchi xatosini to`g`rilay olmasa, uni
o`qituvchi to`g`rilaydi. Xato turiga qarab to`g`rilanadi, gap yoki so`z birikmasi
qayta tuziladi, so`z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so`z qo`shiladi, ortiqchasi
ustidan chiziladi.
Insho yoki inshoni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun
darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O´qituvchi o`quvchilar insho
yoki inshoni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan
matnni o`qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va
nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo`l qo`yilgan xatoni to`g`rilash yo`li tushuntiriladi.
Shundan so`ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o`qituvchi yo`l qo`yilgan
xatoning bir turini to`g`rilash yuzasidan topshiriq beradi: «Noo`rin ishlatilgan
so`zni boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o`qib yoki yozib beradi,
o`quvchilar yo`l qo`yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so`z bilan
almashtirib, uni to`g`rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o`quvchilar yo`l qo`ygan
individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo`shimcha mashg`ulot jarayonida
to`g`rilanadi. O´quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo`lib ishlash
jarayonidagi kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya`ni u xatosi nimadaligini
tushunibgina qolmay, balki uni to`g`rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir.
22](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_22.png)
![Grammatik mavzuni o`rganishda o`quvchilar yo`l qo`yishi mumkin bo`lgan
xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi
tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o`rganganda, kishilik olmoshlarining
takrorlangan so`zlar o`rnida qanday ishlatilishi o`quvchilarga misollar bilan
tushuntirilsa, ular ham insho yoki insho yozishda shunga rioya qiladilar.
O`quvchilarning og`zaki va yozma nutqini o`stirishdagi muvaffaqiyati uch asosiy
omilga bog`liq: birinchidan, so`zga e`tibor bilan munosabatda
bo`lish, bolalarning ko`p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to`g`ri va
ifodali nutqi, ya`ni nutqiy sharoit; ikkinchidan, bolalarning nutqiy tajribasi qanday
tashkil etilishi; uchinchidan, nutq o`stirishda o`qituvchining til nazariyasiga,
grammatikaga, leksikologiya va stilistika elementlariga asoslanish ko`nikmasiga
bog`liq.
23](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_23.png)
![ADABIYOTLAR
1.Karimov.I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. “Ma`naviyat”
2008.172.
2.O`zbekiston Respublikasi Davlat ta`lim standartlari. Toshkent.2015.
3.Barkamol avlod -O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent, 1997.
4.O`zbekiston Respublikasi xalq ta`limi Vazirligi “Bolajon” tayanch dasturi,
Toshkent. 2010.
5. Ta`lim taraqqiyoti. Axborotnoma. 1- maxsus son, 2014 .
6.Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturi //
7.O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus
son. T.: Sharq, 2015.
8.Boshlang`ich ta`lim bo`yicha yangi tahrirdagi o`quv dasturi // Boshlang`ich.
ta`lim jurnali. Toshkent, 2015.№5.
9. R. Safarova. Nutqiy ko`nikmalarni tekshirish asoslari. //Boshl. ta`l. jurnali.
Toshkent, 2014. №3.
10.Zaynutdinova M. – O`quvchilarning mustaqil fikrlash faoliyatlarini
rivojlantirish omillari. Xalq ta`limi jurnali, № 1, 2013.
11.Husanboyeva.Q. Tahlil - adabiyotni anglash yo`li. Toshkent. “Muharrir”
nashriyoti. 2013.432 bet.
12. Husanboyeva.Q. Adabiyot – Ma`naviyat va mustaqil fikr shakllantirish omili.
Toshkent. Alisher navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti.2009.-368 bet.
13.Abdullayeva K. Nazarov K. Yo`ldosheva Sh. Savod o`rgatish darslari . T.:
O`qituvchi.1913 .
14.G`afforova T. G`ulomova X. Eshturdiyeva G. 1- sinfda savod o`rgatish. T.:
Sharq. 1915.
15.G`afforova T, Shodmonov E, Eshturdiyeva G. Ona tili . 1-sinf uchun. T .:
O`qituvchi .1915.
16. Abdullayeva K. Ona tili . T.O`qituvchi .2014.
24](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_24.png)
![17.Gapparova T, Shodmonov E, G`ulomova X. Ona tili . 1-sinf uchun. T .Sharq.
2015.
18.G`ulomova X. G`afforova T. 1- sinfda ona tili darslari. T.: Sharq. 2015.
19.Qosimova K. Fuzailov S. Ne`matova A. Ona tili . 2- sinf uchun T.:Cho`lpon.
2015.
20.Qosimova K. Ne`matova A. 2- sinfda ona tili darslari T. Cho`lpon. 2014.
21.Fuzailov S, Xudoberganova M, Ona tili . 3- sinf uchun T. O`qituvchi .2014.
22. Xudoyberganova M. Muxtorova M. 3- sinfda ona tili darslari. 3- sinf uchun T.
O`qituvchi .2014.
23.Ikromova R. G`ulomova X, Yo`ldosheva Sh, Shodmonqulova D. Ona tili 4-
sinf uchun T. O`qituvchi. 2014-yil.
24.Alеksеyеv M.N. Dеduksiya i induksiya v uchеbnom prosеssе. Sovеtskaya
pеdagogika, 1969, № 1, s. 104
25. G ` ulomov A ., N е` matov H . Ona tili ta ` limi mazmuni . – T .: O ` qituvchi , 2005.
Elektron resurslar
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
www.tdpu.uz
25](/data/documents/f6b27261-0d7b-4370-bbd3-dc150a22fa0a/page_25.png)
MUNDARIJA KIRISH. 1.BOB.Insho yozish malakasi va uni shakllantirish usullari. 1.1.Insho turlari va uni tashkil etish. 1.2.Inshoni tashkil etish bosqichlari 2.BOB.Boshlang`ich sinf “O`qish kitob” darsligida berilgan tabiat mavzusidagi matnlar asosida insho tashkil etish. 2.1. Tabiat mavzusidagi insholarni tashkil etish 2.2.O`quvchilarni tarbiyalashda inshoning ahamiyati. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Insho - ijodiy ish: o`quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi haqida o`ylash, logik bog`lanishni belgilash, so`z, so`z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o`zaro bog`lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o`quvchidan aqliy kuchini to`la ishga solish bilan birga, o`z ma`naviy faoliyatini boshqarish ko`nikmasini ham talab etadi. Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo`shiladi. O´quvchi inshoni, u mustaqil, ijodiy xarakterda bo`lgani, «o`ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi - inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o`quvchilar nutqini o`stirish, aqliy, ijodiy o`sishiga mo`ljallangan dasturga o`tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o`sdi. Bugungi kunda tabiat mavzusi global muammolardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham o`quvchilarni kichik maktab yoshidanoq tabiatni asrash, uning boyliklaridan oqilona foydalanish, tabiat ne`matlarini ko`paytirish vaboshqa ijobiy munosabatlar doirasida tarbiyalashda bu mavzudagi inshoning o`rni kattadir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Boshlang`ich sinflarda tabiat mavzusi bilan bog`liq o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko’nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi. Og`zaki va yozma inshoga o`rgatish jarayonida o`quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o`z inshoini aniq fikrga bo`ysundirish, material to`plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini 2
takomillashtirish ko`nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya`ni matnni yozishda imloviy va husnixatga doir matnni abzaslarga bo`lish, xat boshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og`zaki va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Ishning maqsadi va vazifasi . Savod o`rgatish mashg`ulotlarida va unga ma`lum bir o`zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish, insho yozish orqali o`quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirishbitiruv malakaviy ishi mavzusi bo`yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Yuqorida oldimizga qo`ygan maqasadimizdan kelib chiqib: Kurs ishida tanlangan mavzu bo`yicha ijtimoiy pedagogik, falsafiy-ma`rifiy, ilmiy-metodik hamda o`quv adabiyotlarni o`rganib chiqish va umumlashtirish. O`qish darsligidagi tabiat mavzusiga oid matnlar bilan ishlash jarayonini o`rganish va tahlil qilish. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o`rganish va tahlil qilish asosida savod o`rgatish mashg`ulotlarini shakllantirishga oid mashg`ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o`rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb nuammo ekanligini aniqlash. Boshlang`ich sinflarda tabiat mavzusi bilan bog`liq o`qish mashg`ulotlariga oid mashqlarning samaradorligini oshirishga yo`naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish.Tabiat mavzusiga bag`ishlangan insholarni tashkil qilish orqali o`quvchilarda ona tabiatga bo`lgan ijobiy munosabatini shakllantirish. Ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ushbu kurs ishini bajarish natijasida boshlang’ich sinflarda tabiat mavzusi bilan bog`liq kichik yoshdagi o’quvchilarni ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi. Tabiat mavzusiga bag’ishlangan janrlarning xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg‘ulot ishlanmalarini, uning 3
maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik asoslari ko‘rib chiqildi hamda ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutq madaniyatini shakllantirishga oid mashg`ulotlarini boyitish, kichik maktab yoshidagi o`quvchilarida olib boriladigan turli o`quv predmetlarini takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda ikta dan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 4
1 BOB INSHO YOZISH MALAKASI VA UNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. 1.1.Insho turlari va uni tashkil etish. Avvalombor, boshlang`ich sinf o`quvchilarining ona tilidan egallagan bilim saviyasi ko`pdan biri hammamizni tashvishga solayotgan hech kimga sir emas. Samaradorlik avvalo o`quvchilarga “Nimani o`qitish” masalasi bilan chambarchas bog`liq. Ona tili ta`limidan o`quvchilar egallashi lozim bo`lgan zaruriy bilimlar hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko`nikmalar tizimi to`g`ri belgilansagina “Qanday o`qitish kerak” degan savolga javob topish mumkin. Yosh avlodni tarbiyalashda o`z ona tilida aniq, tushunarli, ta`sirchan, chiroyli so`zlarga o`rgatish masalasi asosiy o`rinda turadi. Insho arabcha so`z bo`lib, “yaratish”, “bunyod qilish”, “qurish” ma`nosini anglatadi. Inshoda muallifning so`z qo`llash mahorati, fikriy tafakkuri, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo`ladi. Insho mazmun va mohiyatiga ko`ra uch guruhga bo`linadi: Adabiy mavzudagi insholar; Adabiy-ijodiy mavzudagi insholar; Erkin mavzudagi insholar. Insho 1-sinfda kichik og`zaki axborot va extirosli hikoyadan boshlanib, o`z fikrini ifodalashga, o`quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta`limtarbiyaiy ahamiyatga ega bo`lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi. Insho shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo`lib, his-hayajon uyg`otadi, aqliy mustaqillikka, fikrlashga, ko`rgan-kechirganlari va o`zlashtirganlarini baholashga, kuzatuvchanlikka, voqea-hodisalar o`rtasidagi sabab-natija bog`lanishni topishga, ularni qiyoslashga, xulosa chiqarishga o`rgatadi. Insho fikrni tartibga soladi. Tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko`proq davom etadi, rasmlar esa insho yozishdan oldin ko`riladi. Insho yozish yoki og`zaki hikoya qilish darsni ilgari bajarilgan ishlarning yakunidir. Insho darsning umumlshtiruvchilik roli bog`lanishli nutq sohasidagi ko`nikmalarni egallash me`yoriga qarab ortib boradi. Insho yozish uchun 2-sinfda, odatda, bir dars zarur bo`lib qolsa, ikkinchi darsdan 5